Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігінің 2013 - 2017 жылдарға арналған стратегиялық жоспары туралы

      2008 жылғы 4 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 62-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігінің 2013 – 2017 жылдарға арналған стратегиялық жоспары бекітілсін.
      2. Осы қаулыға қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдерінің күші жойылды деп танылсын.
      3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі және ресми жариялануға тиіс.

      Қазақстан Республикасының
      Премьер-Министрі                                     С. Ахметов

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің      
2013 жылғы 30 сәуірдегі
№ 442 қаулысымен   
бекітілген     

Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігінің 2013 – 2017
жылдарға арналған стратегиялық жоспары

1-бөлім. Миссиясы және пайымдауы

      Миссиясы. Өңірлерді серпінді дамыту және кәсіпкерлікті дамыту; қала құрылысы, сәулет және құрылыс құралдары және коммуналдық қамтамасыз ету арқылы қол жеткізілетін елді мекендер мен қонысаралық аумақтарды тұрақты дамыту арқылы ел тұрғындарының тыныс-тіршілігі үшін қолайлы жағдай жасау; жерді ұтымды пайдалану мен қорғау, елдің экономикалық дамуына және ұлттық қауіпсіздікті нығайтуға ықпал ететін геодезиялық және картографиялық қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасау.
      Пайымдауы. 2030 жылға қарай нақты жалпы өңірлік өнімнің (бұдан әрі – ЖӨӨ) өсімін, экономикадағы шағын және орта бизнестің (бұдан әрі – ШОБ) үлесін екі есеге өсуін қамтамасыз ету, сәулет, қала құрылысы мен құрылыс саласындағы және тұрғын үй-коммуналдық саладағы мемлекеттік реттеуді жетілдіру, қазіргі жағдайда құрылыс өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және сапасын арттыру, Қазақстан Республикасының жер ресурстарын ұтымды және тиімді пайдалану әрі экономиканың түрлі салаларының жергілікті жердің және мемлекеттік топонимиканың қазіргі жағдайына сәйкес келетін геодезиялық және картографиялық өнімдерге қажеттілігін толық қанағаттандыру, кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау.

2-бөлім. Тиісті қызмет салаларының (аяларының) ағымдағы
жағдайын және даму үрдістерін талдау

      1-стратегиялық бағыт. Өңірлердің және кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету үшін жағдай жасау
      1. Реттелетін саланы немесе қызмет саласын дамытудың негізгі параметрлері.
      Өңірлерді дамыту
      Экономиканың дамуына әсер етудің маңызды тетіктерінің бірі мемлекеттің тиімді өңірлік саясаты болып табылады.
      Қазіргі уақытта өңірлердің арасында жан басына шаққандағы ЖӨӨ бойынша айтарлықтай айырмашылықтар орын алып отыр. Осылайша,
2011 жылдың қорытындысы бойынша Оңтүстік Қазақстан облысында жан басына шаққандағы ЖӨӨ 580,9 мың теңгені құраса, Атырау облысында
6413,6 мың теңгені құрады, яғни айырмашылық 11 есеге дейін жетіп отыр.
      2011 жылы Мемлекет басшысының 2011 жылғы 21 шілдедегі № 118 Жарлығымен мемлекеттің өңірлік саясатының «доктринасы» болып табылатын Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасы қабылданды (бұдан әрі – Болжамды схема), онда аумақтық (өңірлік) дамудың түйінді мәселелері бойынша мемлекеттің міндеттері баяндалған, оны іске асыру үшін жергілікті атқарушы органдар бес жылдық кезеңге арналған аумақтарды дамыту бағдарламаларын қабылдады.
      Экономикалық өсу орталықтарын – агломерацияларды, 2-ші деңгейлі тірек қалаларды (облыс орталықтары) және 3-ші деңгейлі қалаларды (моноқалалар және шағын қалалар), сондай-ақ тірек ауылдық елді мекендерді (АЕМ) қалыптастыру өңірлік саясаттың басымдығы болмақ.
      2013 жылы Моноқалаларды дамыту бағдарламасын іске асыру белсенді кезеңге өтеді. Бағдарламада «зәкірлі» жобаларды іске асыру және ШОБ-ты дамыту есебінен экономиканы әртараптандыру көзделеді. Оның негізгі міндеті – моноқалаларды орнықты дамыту, халықты жұмыспен қамтуға жәрдемдесу, сондай-ақ инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылым проблемаларын шешу.
      2012 жылы әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті жоғары және орташа ауылдық елді мекендерде әлеуметтік сала объектілері мен инженерлік инфрақұрылымды абаттандыру, күрделі, орташа және ағымдағы жөндеу бойынша 550 жоба іске асырылды.
      Ауылдық елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық дамуына жүргізілген мониторингтің қорытындысы бойынша даму әлеуеті жоғары АЕМ саны 1310 бірлікті, орташа даму әлеуеті бар АЕМ 5192 бірлікті, даму әлеуеті төмен АЕМ 409 бірлікті құрады.
      Бүгінгі күні Қазақстанның 14 облысының 12 өңірі шекара маңында орналасқан және ел аумағының үлкен бөлігін алып отыр. Бұл ретте Мемлекеттік шекараның жалпы ұзындығы шамамен 13,2 мың км құрайды (Каспий теңізіндегі шекараларды есепке алмағанда). Қазақстанның шекара маңындағы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы (ТМД) және Бірыңғай экономикалық кеңістік (БЭК) елдерімен шекаралас облыстардың ауылдық аудандары тұрғындарының өмір сүру деңгейі іргелес елдердің дәл осындай аудандарының даму деңгейінен аз ғана айырмашылығы бар.
      Жергілікті өзін-өзі басқару жүйесін дамыту, экономикалық өркендеу, әлеуметтік әл-ауқат және азаматтық қоғамды қалыптастыру үшін жағдайлар жасау мақсатында Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 28 қарашадағы № 438 Жарлығымен Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі дамытудың тұжырымдамасы бекітілді.
      Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқарудың қалыптасуы – мемлекет және азаматтық қоғам институттарының дамуымен, еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының жалпы деңгейімен, жергілікті тұрғындардың өміріне тікелей әсер ететін басқа факторлар мен шарттарға байланысты көп кезеңді және серпінді процесс.
      «Орталық мемлекеттік органдар мен облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 954 Жарлығының міндеті мемлекеттік басқару тиімділігін арттыру болып табылады.
      Осыған байланысты, өңірдегі стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу және іске асыру жөніндегі 16 жергілікті атқарушы орган қызметінің тиімділігін жыл сайын бағалау бойынша жұмыс жүйелі негізде жүргізіліп жатыр.
      Кәсіпкерлікті дамыту
      Әлеуметтік-экономикалық ерекшелік жеке кәсіпкерліктің маңызды рөлін айқындайды. ШОБ – бұл еліміздің даму көрсеткіштерін қалыптастыратын негізгі секторлардың бірі.
      ЕО елдерінде жалпы жұмыспен қамтылған халықтың 50 %-ы шағын бизнесте, АҚШ-та 53 %-ы, Жапонияда – 72 %-ы, ал Қазақстанда жұмыспен қамтылған халықтың 30 %-ы ШОБ-та жұмыспен қамтылған.
      2011 жылдың қорытындысы бойынша жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) құрылымында ШОБ-тың үлесі 17,5 %-ды құрады. Бұл көрсеткіш АҚШ, Жапония, Канада, Германия, Италия және Ұлыбритания сияқты дамыған елдерде 50 %-дан жоғары. Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында 2030 жылға дейін ШОБ-тың ЖІӨ-дегі үлесін екі есеге арттыру стратегиялық міндетін қойды.
      Жолдау бағыттарының бірі «Ұлттық экономиканың жетекші күші - кәсіпкерлікті жан-жақты қолдау» болып табылады. Аталған тапсырмалардың шеңберінде ШОБ-ты қолдау және бірлесу мен кооперацияға ұмтылуға ынталандыру жүйесін құру, жергілікті бизнес бастамаларды көтермелеу арқылы ішкі нарықты дамыту, бизнесті дамытуға бөгет жасайтын шенеуніктер үшін қатаң жауапкершілік жүйесін енгізу, ұсақ кәсіпорындар мен дара кәсіпкерлердің белсенді өсуі және орта бизнес санатына өтуі үшін жағдайлар мен алғышарттар жасау жөнінде кешенді шаралар қабылданатын болады.
      Аталған саясатты іске асыру мақсатында бизнес жүргізу үшін шарттарды жақсарту жөнінде жұмыс жүргізіліп жатыр. Бизнесті жүргізу шарттарын айтарлықтай жеңілдету Дүниежүзілік Банктің «Doing Business» рейтингісіндегі Қазақстан позициясының жақсаруымен расталады, онда Қазақстан өзінің көрсеткіштерін 7 тармаққа жақсартып, 2012 жылы Бразилия, Ресей, Үндістан және Қытай және Шығыс Еуропа елдерінің алдына шығып, әлемнің жетекші 50 елінің тобында (49-орын) орнықты.
      Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің «Мемлекеттік реттеудің ауыртпалығы» индикаторы бойынша Қазақстан 2013 жылы 65-орыннан 52-орынға көтеріліп, үлкен серпін жасады, бұл беделді халықаралық ұйымдардың жүргізіліп жатқан реформалардың тиімділігін мойындауы болып табылады.
      Мемлекет басшысының тапсырмаларына сәйкес елімізде кәсіпкерлік қызметті реттейтін нормативтік құқықтық база тұрақты түрде жетілдіріліп отырады, әкімшілік кедергілер төмендетіліп, кәсіпкерлікті қолдаудың мемлекеттік бағдарламалары іске асырылып жатыр.
      2012 жылы бизнеске арналған рұқсат беретін құжаттардың жалпы санын кезең-кезеңмен 30 %-ға қысқарту жүзеге асырылды, заңды тұлғаларды және жылжымайтын мүлікке құқықты тіркеу рәсімдері айтарлықтай оңайлатылды.
      «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне рұқсат беру құжаттарын қысқарту және мемлекеттік органдардың бақылау-қадағалау функцияларын оңтайландыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2012 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына енгізілген түзетулермен қауіпсіз қызмет түрлеріне қатысты бірыңғай ескерту тәртібін енгізу, шағын бизнес субъектілерін тіркеу сәтінен бастап үш жыл ішінде жоспарлы тексеруге тыйым салу, лицензиялар мен рұқсаттар беруді электрондық форматқа ауыстыру, «заңмен тыйым салынбағанның барлығына рұқсат берілген» деген қағидатты енгізу көзделген.
      2012 жылы рұқсат беру жүйесін бұдан әрі реттеу мақсатында Рұқсат беру жүйесін одан әрі реформалаудың 2012 – 2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы бекітілді.
      Лицензиялық рұқсат беру жүйесін реформалау барлық рұқсаттарды электрондық форматқа ауыстырумен қоса сүйемелденуде.
      2013 жылғы 1 қаңтардан бастап барлық лицензияларды беру электрондық лицензия беру жүйесі арқылы жүзеге асырылып жатыр.
      «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарламасын іске асырудан елеулі әлеуметтік-экономикалық әсер алынды, себебі 136 мыңнан астам қолданыстағы жұмыс орны сақталып, қосымша 35 мыңға жуық жаңа жұмыс орындары құрылды.
      2012 жылы Бағдарлама жобаларды қарау рәсімдерін оңайлату және қаржылық қолдау алудың мерзімдерін қысқарту, кредиттерге кепілдік берудің және лизингілік мәмілелерді субсидиялаудың жаңа жүйесін енгізу, өз ісін жаңа бастаған жаңа бизнес-идеяларды іске асыратын кәсіпкерлерге гранттар беру бөлігінде бірнеше рет жетілдірілді. Бүгінгі күні Бағдарламаны іске асыру сәтінен бастап жобалардың 2,5 есеге артуы байқалып отыр.
      2. Негізгі проблемаларды талдау.
      Өңірлерді дамыту саласында
      Халықты ұзақ мерзімді жоғары өнімді жұмыспен қамтамасыз етпеу салдарынан туындайтын және соның салдарынан аз дамыған (депрессивті) аграрлық өңірлерден моносалалы (шикізаттық) экономикасы бар өңірлерге бақылаусыз көші-қонды туындататын өңірлік дамудағы әлеуметтік теңгерімсіздіктер (мүмкіндіктердің теңсіздігі) өңірлерді теңгерімді дамыту жөніндегі негізгі проблемалар болып табылады.
      Экономикалық өсу орталықтарын (қалалық агломерацияларды) стихиялық қалыптастыру кезінде елде «жалған урбанизация» нысанындағы елді мекендердің пайда болу қаупі орын алады, бұл әлеуметтік шиеленістің қосымша ошақтарының пайда болуына әкелуі мүмкін.
      Өңірлік дамудың проблемаларына сондай-ақ мыналарды жатқызу қажет:
      1) еңбек ресурстарының төмен және тиімсіз ұтқырлығы, жұмыссыздық деңгейі әлеуеті жоғары өңірлерге стихиялық және қажет емес көші-қон;
      2) арзан әлеуметтік және жалға берілетін тұрғын үйлер нарығының болмауы;
      3) ауылдық жерлерде әлеуметтік сала мамандарының жетіспеушілігі.
      Өңірлік әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамытудағы орталық пен өңірлердің жауапкершілік аяларының аражігін нақты белгілеу қажет.
      Қазіргі уақытта республикалық бюджеттен өңірлерге нысаналы трансферттер есебінен тек ірі объектілер ғана емес, жергілікті маңыздағы (балабақшалар, ауылдық дәрігерлік амбулаториялар және т.б.) инвестициялық жобалар да қаржыландырылады.
      Жалпы, соңғы онжылдық ішінде орталық мектептер, балабақшалар, емханалар мен ауруханалар салу бойынша өңірлерге ауқымды көмек көрсетті. Алайда бүгінгі күні бұл бағыт басым проблема болып табылмайды. Сонымен, республика ауруханалық төсектермен қамтамасыз етілуі жағынан бірқатар Еуропа елдерінен алда тұр. Өңірлерде республикалық маңызы бар объектілерден басқа әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым объектілерін тек жергілікті бюджеттер есебінен салған жөн.
      Осыған байланысты, жергілікті маңызы бар мәселелерді шешуде өңірлер әкімдерінің дербестігі мен жауапкершілігін арттыру қажет.
      Кәсіпкерлікті дамыту саласында
      Көптеген елдердегідей Қазақстанда да даму деңгейіне қарамастан экономикалық қызметті шамадан тыс реттеу проблемасы орын алып отыр. Кәсіпкерлер бизнесті бастаған және жүргізген кезде олардан өтуге тиіс күрделі және ашық емес рәсімдер экономикалық өсуге айтарлықтай кедергі болып табылады. Бұл рәсімдер өндіріс шығындары мен кәсіпкерлердің де шығындарын арттырады, олардың нарыққа қол жеткізуін шектейді, бизнестің дамуын тежейді, бизнес-ортаны нашарлатады және сыбайлас жемқорлыққа ықпал етеді. Әкімшілік кедергілер экономиканың көлеңкелі секторының пайда болу себептерінің бірі болып табылады.
      Іс жүзінде Қазақстанда нормативтік құқықтық актілердің реттеу әсерін талдаудың толыққанды тетігі жоқ. Бүгінгі күнге Қазақстанда әзірленіп жатқан заң жобаларының әлеуметтік-экономикалық салдарын бағалаудың сараптамасы ғана бар. Заңдарға тәуелді актілер бойынша мұндай сараптама жүргізілмейді.
      Жеке кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты мемлекеттік бақылау мен қадағалаудың тиімсіздігі. «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының Заңын мемлекеттік органдар орындамайды, тәуекелдерді басқару жүйелері формалды түрде іске асырылады, бақылау-қадағалау қызметінің тиімділігі анықталған бұзушылықтардың көлемі мен олар бойынша қабылданған шаралар бойынша бағаланады.
      Осының салдарынан, бизнеске қатысты бақылау мен қадағалау бақыланатын салаларды нақты жақсартпайды, ал бизнеске артық қысым жасалады.
      Бұдан басқа, шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудағы негізгі проблемалар мыналар болып табылады:
      1) кәсіпкерлік субъектілерінің, әсіресе өз ісін жаңа бастаған және ауылдық кәсіпкерлердің қаржыландыруға жеткіліксіз қолжетімділігі мен қарызға алудың жоғары құны;
      2) өңірлерде кәсіпкерлікті дамыту үшін индустриялық және қолдаушы инфрақұрылымның дамымағаны.
      3. Негізгі ішкі және сыртқы факторларды бағалау
      Өңірлерді дамыту саласында
      Сыртқы факторлар.
      Өңірлердің дамуына әсер етуі мүмкін факторлар әлемдік шикізат тауарлық биржаларында бағаның төмендеуі, қандай да бір экономика саласының бәсекеге қабілетсіздігінің салдарынан жұмыссыздықтың артуы болып табылады.
      Қазақстанның көптеген өңірлерінің экономикалық жағдайы әлемдік шикізат тауар биржаларындағы бағаларға тікелей байланысты: Қостанай, Қарағанды облыстары – темір рудасы, жентектер, қара металлургия өнімдері; Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстары – түсті металлургия өнімдері; Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстары – экономиканың мұнай-газ секторының өнімдері және т.б.
      Ішкі факторлар.
      Әлемдік, оның ішінде қазақстандық экономиканың қазіргі даму кезеңінде негізгі проблема халықты өнімді жұмыспен қамту болып табылады. Осыған байланысты агломерациялар мен жоғары әлеуеті бар елді мекендерде жаңа жұмыс орындарын ашу мәселелерін Индустрияландыру картасын, «Өңірлерді дамыту» және «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламаларын іске асыру шеңберінде оларды іске асыру құралдарын жетілдіруді ескере отырып, шешу қажет.
      Жалпы өңірлерді дамыту мынадай қағидаттарға негізделуге тиіс:
      1) ұлттық және халықаралық еңбек бөлінісінде олардың нақты экономикалық мамандануын белгілей отырып, жоғары экономикалық әлеуеті бар аумақтарды дамыту;
      2) жергілікті ерекшелікті ескере отырып, өңірлердің бар бәсекелестік артықшылықтарына сүйену;
      3) аз дамыған (депрессивті) аумақтардың бәсекеге қабілеттілігін қолдау;
      4) өңірлердің базалық әлеуметтік қызметтерге бірдей қолжетімділігі.
      Кәсіпкерлікті дамыту саласында
      Сыртқы факторлар.
      Кеден одағы елдерінің заңнамасын біріздендіру шеңберінде жаңа рұқсат беру құжаттары мен рәсімдерді енгізуге үнемі бастама жасалады. Мысалы, 2011 жылы Ресей Федерациясының Үкіметі хабарлама тәртібіне ауыстырған қызмет түрлерін Қазақстанда мемлекет мүлдем реттемейді. Қазақстанда хабарлама тәртібіне ауыстырылған қызмет түрлері Ресейде лицензиялауға және басқа рұқсат беру рәсімдерінен өтуге жатады. Осылайша, Қазақстанда әкімшілік кедергілерді азайту бойынша реформалар барысында бұрын күшін жойған артық рұқсаттар қайта қайтарылып, сондай-ақ жаңалары пайда болып жатыр.
      Қазақстанның әртүрлі салалардағы (авиациялық қауіпсіздік, еңбек қауіпсіздігі инспекциясы, теміржол көліктеріндегі бақылау және т.б.) бақылауды жүзеге асыру мәселелерін регламенттейтін халықаралық шарттарға қосылуы көп жағдайда бұл салаларды «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен белгіленген тексеру жүргізудің жалпы тәртібінен шығарады.
      Ішкі факторлар.
      Мемлекеттік органдардың реттеу өкілеттіктерін кеңейтуге ұмтылуы, мемлекеттік органдардың жүргізіліп жатқан реформалардың мәнін түсінбеуі және олардың жасырын іріткілері, кәсіпкерлік жөніндегі органның институционалдық әлсіздігі, азаматтық қоғам институттарының, оның ішінде бизнес қауымдастықтардың дамымауы, құқықтық мәдениеттің төмен деңгейі және кәсіпкерлік дәстүрдің жоқтығы, сыбайлас жемқорлық және экономиканы монополизациялаудың жоғары деңгейі.
      ШОБ-тың дамуына әсер ететін өзге факторлардың арасында сондай-ақ мыналарды атап өтуге болады:
      1) екінші деңгейдегі банктердің кепілді қамтамасыз етуді қабылдаған кезде «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламасына қатысатын шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жоғары талап қоюы;
      2) кәсіпкерлік саласын, әсіресе ауылдық кәсіпкерлерді қаржыландырудың жеткіліксіздігі;
      3) жеке кәсіпкерлік субъектілерінің қызметі саласында әкімшілік кедергілердің артуы;
      4) облыстың ауылдық аудандарында бухгалтерлік және салық есептілігі, бизнес жүргізу, маркетинг, менеджмент, заң және қаржылық мәселелер саласында кәсіпкерлердің жүргізу және консалтинг бойынша орталықтандырылған қызметтерді алудағы шектеулі мүмкіндіктері.
      2-стратегиялық бағыт. Сәулетті, қала құрылысын, құрылысты және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамыту
      1. Реттелетін саланы немесе қызмет саласын дамытудың негізгі параметрлері.
      Тұрғын үй құрылысын дамыту саласында
      Құрылысты одан әрі дамыту, сондай-ақ қазіргі заманғы жағдайда құрылыс өнімдерінің қауіпсіздігі мен сапасын арттыру мемлекеттің түйінді экономикалық міндеттері болып табылады.
      Құрылыс оны өзге салалардан ерекшелейтін және құрылыс өндірісін ерекше ұйымдастыру нысандары мен басқаруды талап ететін өзіне тән өзгешеліктерге ие. Бұл – құрылыс объектілерінің қайталанбауы, құрылыс өнімдерінің стационарлық сипаты, құрылыс процесіне қатысушылардың көптүрлілігі, капиталдың салыстырмалы баяу айналымдылығы және тәуекелдің жоғары деңгейі.
      Қабылданған «Қолжетімді тұрғын үй - 2020» бағдарламасының шеңберінде мынадай қолданыстағы және жаңа негізгі бағыттарды мемлекеттік қолдау көзделген:
      1) мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын үйге немесе жеке тұрғын үй қорынан ЖАО жалдаған тұрғын үйге мұқтаж азаматтарға арналған тұрғын үй;
      2) «Тұрғын үй жинақ банкі» АҚ (бұдан әрі – ТҮЖБ) желісі бойынша халықтың барлық санаттары мен жас отбасыларға арналған тұрғын үй;
      3) «Қазақстандық ипотекалық компания» АҚ желісі бойынша салынып жатқан тұрғын үй;
      4) Қазақстан Республикасының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғыртудың 2011 – 2020 жылдарға арналған бағдарламасы бойынша тұрғын үй қорын жөндеу (қайталама тұрғын үй);
      5) авариялық тұрғын үйлерді бұзу жөніндегі пилоттық жобалардың шеңберіндегі тұрғын үй;
      6) жеке тұрғын үй құрылысын дамыту;
      7) инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылым салу;
      8) «Жұмыспен қамту 2020» бағдарламасының шеңберінде тұрғын үй салу;
      9) «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ-ның тұрғын үй салуы.
      2012 жылдың қорытындысы бойынша қаржыландырудың барлық көздері есебінен 6,7 млн. шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді (жоспарланған көлемге 111 %). Республикалық бюджет қаражаты есебінен 451,5 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді (пәтерлердің алаңы 347,5 мың шаршы метр).
      Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметін жетілдіру саласында Бәсекеге қабілеттілікті арттыру, сондай-ақ құрылыс саласын және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласын дамыту үшін жағдай жасауда маңызды фактор қазіргі заманғы ғылыми жетістіктер мен техникалық жағынан дамыған елдердің оң тәжірибесіне негізделген сәулет, қала құрылысы, құрылыс қызметі және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласында мемлекеттік нормативтік құжаттар әзірлеуді (қайта өңдеуді) және қолданысқа енгізуді ұйымдастыру болып табылады.
      Бүгінгі күні сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласында 2456 құжат қолданылып жүр, оның ішінде жобалау мен құрылысқа арналған негізгі құжаттар – 679, баға жасау және смета бойынша – 587, стандарттар – 824, басқа құжаттар – 366.
      Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық саласы (бұдан әрі – ТҚШ) шамамен 258 нормативтік-техникалық құжаттармен реттеледі.
      Қазақстан Республикасы Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігінің бұйрықтарымен (2011 жылғы 17 мамырдағы № 178, 2011 жылғы 29 желтоқсандағы № 540, 2012 жылғы 29 желтоқсандағы № 793) ұлттық қосымшалары бар, 58-бөлімнен тұратын, Еурокодтармен бірдей, оларды қолдану жөніндегі нұсқаулығы бар 10 Еурокод бекітілді.
      Құрылыс өнімінің сметалық құнын қалыптастыру - нарықтың барлық шарттары мен талаптарын көрсетуге тиіс құрылыс кешенінің барлық қатысушылары үшін экономикалық қатынастардың негізгі элементі болып табылады.
      Құрылыс өнімінің баға белгілеу жүйесінің негізгі элементі сметалық-нормативтік база болып табылады.
      Бюджеттік бағдарламалар шеңберінде 2003 жылы Қазақстанда алғашқы рет 2001 жылғы баға деңгейінде, бюджеттік инвестициялар есебінен құрылыс құнын қалыптастыруға арналған 561 нормативтік-техникалық құжат санында өз сметалық-нормативтік базасы әзірленді. Материалдарға, бұйымдар мен конструкцияларға базалық бағаның негізі ретінде Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің (бұдан әрі – СА) деректері қабылданды.
      2012 жылғы 1 қаңтардан бастап Беларусь Республикасындағы, Қазақстан Республикасындағы және Ресей Федерациясындағы техникалық реттеудің бірыңғай қағидаттары мен қағидалары туралы келісімнің күшіне енуіне байланысты Қазақстан Республикасы Өңірлік даму министрлігінің басты міндеттерінің бірі бүгінгі күні ұлттық деңгейде қолданылып жатқан құрылыста техникалық реттеу қағидаттарын сақтауды және дамытуды қамтамасыз ету, Қазақстанның құқықтық жүйесінің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, құрылыс нормалары мен ережелері жинақтарына өзекті сипат беру және экономикалық жағынан дамыған елдердің осындай жүйелерімен үйлестіру болып табылады.
      Жаңа сметалық-нормативтік базаға көшу мақсатында 2010 жылы –
89, 2011 жылы – 106, 2012 жылы – 86 бірлік норматив әзірленді (қайта өңделді) және ғылыми-техникалық кеңестің мақұлдауымен бекітілді.
      Аумақты тиімді ұйымдастыру, қоныстандыру жүйесін мемлекеттік реттеуді және өндіруші күштерді орналастыруды қамтамасыз ету; Қазақстан Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысын ескере отырып, аумақтардың мәртебесін, мақсаты мен сипатын белгілеу; Қазақстан Республикасында сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметін жүзеге асыру арқылы әлеуметтік-экономикалық және шаруашылық даму бағдарламалары бойынша өңіраралық және салааралық мемлекеттік мүдделерді үйлестіру үшін еліміздің басты қала құрылысының құжаты болып табылатын Қазақстан Республикасының аумағын ұйымдастырудың бас схемасын әзірлеу қажет (бұдан әрі – Бас схема). Бас схема - мемлекеттік қала құрылысы саясатының негізгі бағыттарын негіздейтін және анықтайтын, тұрақты қолданылатын және жүйелі жаңартылып тұратын (өзекті болатын) бағдарламалық ақпараттық-талдамалық құжат болып табылады.
      2010 жылы аталған жобаны әзірлеу жұмыстары басталды, Бас схеманы әзірлеу үшін тұжырымдамалық тәсілдер әзірленді. 2011 жылы бастапқы деректерді жинақтау, еліміздің аумақтарының қазіргі уақыттағы жағдайы туралы талдау жүргізілді. Бас схеманы әзірлеу үшін қажетті нормативтік құқықтық және техникалық құжаттар бекітілді. Жинақтау, талдау, үлгі жасау және қала құрылысы дамуын болжау құралдарын біріктіретін Бас схеманың шешімдерін қабылдауды қолдаудың талдау жүйесінің прототипі жасалды. 2012 жылы Бас схеманың жобалық кезеңі, ел аумағын ұйымдастыру бойынша жобалық ұсыныстарды әзірлеу жұмыстары басталды. 2013 жылы Қазақстан Республикасының орнықты дамуына қол жеткізуге бағытталған Бас схеманың негізгі ережелерін бекіту жоспарланып отыр.
      Аумақтық дамудың өңіраралық схемалары Бас схемаға сәйкестендіріліп әзірленеді, екі немесе одан да көп облыстың (немесе олардың бөліктерінің), сондай-ақ әкімшілік-аумақтық бірліктердің шекараларын есептемегенде әлеуметтік-экономикалық және экологиялық аудандардың аумағында өзара келісілген (шоғырландырылған) сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласы үшін қызмет етеді.
      Соңғы жылдары Бас жоспарларды әзірлеуді қамтамасыз ету және бекіту жөнінде айтарлықтай жұмыс жасалды. Осылайша, 2013 жылғы
1 қаңтардағы жағдай бойынша Астана, Алматы қалалары және 14 облыс орталығы бас жоспарлармен қамтамасыз етілген.
      Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы кадастрларының мемлекеттік жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын және Қазақстан Республикасының тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктерінің шекарасында үш (республикалық, облыстық және базалық) аумақтық деңгейдегі бірыңғай жүйе бойынша жүргізілетін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қала құрылысы кадастрын (бұдан әрі - МҚК) құру қажет.
      2012 жылы Бас схеманы әзірлеу бойынша жобалау кезеңінің есебі әзірленді және Қазақстан Республикасы Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігінің ҒТК қаулысымен мақұлданды. Сондай-ақ, 2012 жылы «Республикалық деңгейдегі Мемлекеттік қала құрылысы кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесі» (бұдан әрі – МҚК ААЖ) мамандандырылған бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеу аяқталды. Республикалық деңгейдегі МҚК дерекқоры әзірленді және уәкілетті органдармен келісілді. «Мекенжай тіркелімі» ААЖ мен Жеке және заңды тұлғалардың дерекқорымен ақпараттық өзара іс-қимылы әзірленді. Республикалық деңгейдегі МҚК ААЖ әзірлеу бойынша жұмыс ҒТК 2012 жылғы 19 желтоқсандағы № 12-3 қаулысымен мақұлданды және Қазақстан Республикасы Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы істері агенттігі төрағасының 2012 жылғы 19 желтоқсандағы № 626 бұйрығымен бекітілді.
      ТКШ жаңғырту және дамыту саласында
      Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 18 ақпандағы № 1158 Жарлығын орындау үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 сәуірдегі № 473 қаулысымен бекітілген жаңа Қазақстан Республикасының тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту (бұдан әрі – Бағдарлама) бағдарламасы қабылданған, оның мақсаты халықтың тұруына қолайлы жағдайды қамтамасыз ету және коммуналдық инфрақұрылымның жай-күйін жақсарту болып табылады.
      ТКШ саласы өзара байланысты екі негізгі элементтен тұрады:
      1) коммуналдық қызметтердің негізгі тұтынушылары болып табылатын көп пәтерлі тұрғын үйлерді (бұдан әрі - КПТҮ) және жеке үй құрылыстарын қамтитын тұрғын үй секторы;
      2) жылумен, газбен және электрмен жабдықтауды қамтамасыз ететін желілер мен құрылыстарды (жүйелерді) қамтитын коммуналдық сектор.
      СА-ның деректері бойынша 2011 жылы республиканың тұрғын үй секторының жалпы алаңы 283,9 млн. шаршы метрді құрады, оның 273,6 млн. шаршы метрі немесе 96,4 % тұрғын үй жеке меншікке тиесілі.
      ЖАО деректері бойынша 2012 жылы КПТҮ-ге жататын тұрғын үй қорының 44,1 млн. шаршы метрі немесе 28 % күрделі жөндеудің жекелеген түрлерін жүргізуді қажет етеді.
      Жылумен жабдықтау.
      СА-ның деректері бойынша 2011 жылы екі құбырлық деп есептегенде жылу желілерінің жалпы ұзындығы 12,2 мың км. Бұл ретте желілердің жалпы ұзындығының 61 %-ы ауыстыруды және жөндеуді талап етеді.
      Электрмен жабдықтау.
      Республика бойынша 0,4 кВ электр желілерінің жалпы ұзындығы
133,7 мың км құрайды, 73 %-ы жөндеуді талап етеді.
      Газбен жабдықтау.
      Газ желілерінің жалпы ұзындығы республика бойынша 30,9 мың км құрайды. Бұл ретте желілердің жалпы ұзындығының 53 %-ы ауыстыруды және жөндеуді қажет етеді.
      2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша орталықтандырылған сумен жабдықтауға қала халқының қол жеткізуі 84 %-ды құрады.
      СА-ның деректеріне сәйкес 2011 жылы республика бойынша қалалардағы су құбыры желілерінің жалпы ұзындығы 29,9 мың км құрайды.
      2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша су құбырлары желілерінің көбі қанағаттанарлықсыз жағдайда, пайдаланудың 25 жыл нормативтік мерзімін ескере отырып, сумен жабдықтау желілерінің 36 %-ы жұмыс істеп тұр, желілердің шамамен 64 %-ы күрделі жөндеуді немесе оларды толық ауыстыруды талап етеді.
      2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша орталықтандырылған су бұруға қала халқының қол жеткізуі 75 %-ды құрады.
      39 қала мен кентте тазалау құрылыстары мүлдем жоқ, тиісінше ағынды судың төгіндісі тазалаусыз жүзеге асырылады.
      Ауылдық елді мекендерде орталықтандырылған сумен жабдықтауға қол жеткізу 43 %-ды, су бұруға – 9 %-ды құрады.
      Ауылдық елді мекендердегі ағынды судың барлық көлемінің 45,4 %-ы нормативтік талаптарға дейін тазартылады, қалған 54,6 %-ы тазартылмаған ағынды сулар.
      2. Негізгі проблемаларды талдау
      Тұрғын үй құрылысын дамыту саласында
      Бүгінгі күні тұрғын үй құрылысындағы кемшіліктер мыналар болып табылады - ұсынысқа қарағанда тұрғын үйге сұраныстың алға шығуы мен артуы, халықта тұрғын үйді сатып алу үшін қолжетімді құралдарының болмауы (дағдарыс жағдайында ипотекалық кредит беру параметрлері қатаңдай түсті), сондай-ақ жылжымайтын мүлік нарығында үлестік құрылысқа қатысушылардың проблемалары әлі толық шешілген жоқ.
      Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметін жетілдіру саласында
      Қазақстанның әлемдік қоғамдастыққа интеграциясы жолындағы елеулі кедергілерінің бірі нормативтік базаны, бақылау және қадағалау жүйесін, сондай-ақ сәйкестікті бағалауды қамтитын құрылыс саласын техникалық реттеудің ескірген және тиімсіз жүйесі болып табылады.
      Осыған байланысты Қазақстан Республикасының құрылыс саласын техникалық реттеудің бүкіл жүйесін түбегейлі қайта қарау қажет.
      ТКШ саласының қолданыстағы нормативтік базасы 1970-1990-ыншы жылдары әзірленген және коммуналдық саланың объектілерін пайдалану мен басқарудың қазіргі заманғы талаптарына сай келмейді, сондай-ақ коммуналдық қызмет көрсету нарығына барлық қатысушылардың құқықтық қатынастарын нашар реттейді.
      Қазақстанның сейсмикалық аудандары алаңдары бойынша 475 мың шаршы км алып жатыр, бұл республиканың жалпы алаңының 18 %-ы құрайды. Сейсмикалық аудандарда тұратын халық саны 6000 мың адамға жуық немесе Қазақстан халқының жалпы санының 38 %-ын құрайды.
      Лицензиардың функцияларын республикалық деңгейден облыстардың және республикалық маңызы бар қалалардың деңгейіне беру лицензиялау жүйесінде бірыңғай саясаттың болмауына әкеп соқты. Жекелеген өңірлерде лицензиялау жүйесі арқылы құрылыс саласына біліктілігі жоқ әрі міндетін адал орындамайтын жобалау және құрылыс ұйымдары тартылып жатыр.
      Көрсетілген мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылауы жүйесін әлсіретті, бұл сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзушылықтар санының өсуіне және жергілікті маңызы бар объектілерде сапаның төмендеуіне әкеп соқты.
      Жоғарыда көрсетілген мәселелерді шешу үшін «Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 10 тамыздағы № 136 қабылданған Жарлығы (бұдан әрі – Жарлық) Қазақстан Республикасы Құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық істері агенттігіне жергілікті атқарушы органдарының мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау және лицензиялау мәселелері жөніндегі функциялары мен өкілеттіктерін беруді көздейді.
      Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты жаңғырту және дамыту саласында
      Тұрғын үй секторының проблемалары:
      1) үй-жайлардың (пәтерлердің) меншік иелері тарапынан кондоминиум объектілерін басқаруды қоғамдық бақылау жүйесінің дамымауы;
      2) тұрғын үйді күтіп-ұстауға және күрделі жөндеуге арналған төлемдердің жинақталу деңгейінің төмендігі;
      3) тұрғын үйлерді жаппай жөндеу және оларды пайдалану сипаттамаларын арттыру қажеттілігі;
      4) КҚТҮ күрделі және ағымдағы жөндеу жүргізу жөнінде халық арасында жүргізілетін түсіндіру жұмыстарының жетіспеушілігі;
      5) ортақ мүлікті күрделі жөндеуге ақшалай қаражатты жинақтау практикасының әлсіздігі.
      Коммуналдық инфрақұрылымның негізгі проблемалары:
      1) инженерлік желілер мен құрылғылар тозуының жоғары деңгейі;
      2) ресурстарды тұтынуды есептеу құралдарымен қамтамасыз ету деңгейінің төмендігі;
      3) саланың технологиялық жағынан артта қалуы, оның ішінде инновациялық энергия мен ресурс үнемдеу технологиялары мен іс-шараларын қолданудың әлсіз практикасы;
      4) желілер мен құрылғыларды қайта жаңарту жөніндегі жобаларды бюджеттен тыс көздерден қаржыландырудың жеткіліксіз көлемі.
      Қолданыстағы кейбір электр желілерінің пайдалану мерзімі 40 жылдан асып кеткен. Тозудың жоғары деңгейі электр энергиясын берген кезде оның ысырабын арттырады.
      Негізгі қорлардың тозуынан өзге нормадан жоғары шығындар есеп алудың тиімсіздігінен болатын коммерциялық шығындарға байланысты.
      3. Негізгі сыртқы және ішкі факторларды бағалау
      Тұрғын үй құрылысын дамыту саласында
      Құрылыс саласына әсер ететін сыртқы факторлар әлемдік қаржылық дағдарыстың қайталануы болып табылуы мүмкін, оның салдары құрылысқа инвестициялардың азаюы болып табылады. Сонымен қатар, әлемдік нарықта құрылыс материалдарына бағалардың өсуі тұрғын үй құрылысының қымбаттауына әкеп соғады.
      Тұрғын үй құрылысына әсер ететін ішкі факторлар мердігерлік ұйымдардың өз міндеттерін сақтауы және тұрғын үй объектілерін салуға бюджеттен қаржылық қаражатты уақытында бөлу болып табылады.
      Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметін жетілдіру саласында
      Сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы нормативтік базаның техникалық деңгейіне әсерін тигізетін негізгі сыртқы факторлар ғылымның, техниканың және технологиялардың дамуы болып табылады, олар құрылыс өндірісінің жаңа құрылыс материалдары мен бұйымдарының, әдістері мен технологияларының және озық жобалық шешімдердің пайда болуына себеп болады.
      Сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы нормативтік базаның техникалық деңгейіне әсерін тигізетін негізгі ішкі факторлар елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы, сәулет, қала құрылысы, құрылыс және ТКШ саласындағы іргелі және қолданбалы зерттеулер болып табылады, олар адам тіршілігінің жайлы және қауіпсіз ортасын құруға мүмкіндік беретін ғылымды қажетсінетін технологиялардың көзі болып табылады.
      Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты жаңғырту және дамыту саласында
      Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамытуға әсер ететін ішкі факторлар КҚТҮ-ге жөндеу жүргізу үшін 2/3 пәтерлер иелерінің шешімі, жөндеуге жұмсалатын шығындардың сметасын, әрбір пәтерге жұмсалатын шығыстардың мөлшерін, ай сайынғы жинақтар мөлшерін, мердігерлік ұйымды таңдауды жалпы жиналыста міндетті бекіту, көп пәтерлі тұрғын үйлерді жөндеу кезінде ақшалай қаражаттың қайтарылуын қамтамасыз ету, сондай-ақ бұрын басталған инвестициялық жобалар бойынша ұсынылған қаражатты толық алмау тәуекелі, құрылыс-монтаж жұмыстарының мерзімдерін ұзарту болуы мүмкін.
      3-стратегиялық бағыт. Жерді ұтымды пайдалануды және қорғауды ұйымдастыру, геодезия және картография саласын дамыту
      1. Жерді ұтымды пайдаланудың және қорғаудың, геодезия және картография салаларының дамуы жай-күйінің реттелетін саласын дамытудың негізгі параметрлері.
      Қазақстан Республикасы алаңы 272,5 млн. гектар жерді құрайтын кең аумақты алып жатыр.
      Қазақстанның құрлықтағы Мемлекеттік шекарасының ұзындығы 13,4 мың км, оның ішінде: Ресей Федерациясымен – 7548 км, Өзбекстан Республикасымен – 2351 км, Қытай Халық Республикасымен – 1783 км, Қырғыз Республикасымен – 1242 км, Түркіменстан Республикасымен – 459 км құрайды.
      Қазақстан Республикасы жер балансының 2013 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша деректеріне сәйкес республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысының жүйесіне 14 облыс, 2 республикалық маңызы бар қала,
161 әкімшілік аудан, 223 қала мен кент, сондай-ақ 6806 АЕМ кіреді. Бұдан басқа, республикада 2453 ауылдық округ қалыптасқан.
      Жер санаттары бойынша республиканың жер қоры былайша бөлінеді.
      Республикада мемлекеттік жер кадастрының бірыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйесі құрылған, оның үш деңгейлі әкімшілік-аумақтық сатылық құрылымы бар – республикалық, облыстық және аудандық деңгейлер.
      Қазіргі уақытта мемлекеттік жер кадастрының автоматтандырылған ақпараттық жүйесінің (бұдан әрі – МЖК ААЖ) республикалық дерекқорында қолданыстағы жер құқықтық қатынастары бойынша 4,3 млн. астам және күші жойылғандар бойынша 1,8 млн. астам (тарихи мәліметтер) мәліметтер бар. «Салық төлеушілердің және салық салу объектілерінің тізілімі» ақпараттық жүйесіне 4,4 млн. мәлімет берілді.
      МЖК ААЖ республикалық дерекқорына www.aisgzk.kz Интернет-сайты арқылы мемлекеттік органдар мен мекемелердің 610 пайдаланушысының кіру мүмкіндігі бар.
      Елдің жер ресурстарын пайдалану жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылауды жүзеге асырумен байланысты, оның міндеттері Қазақстан Республикасының жер заңнамасын мемлекеттік органдардың, жеке, заңды және лауазымды тұлғалардың сақтауын, Қазақстан Республикасы заңнамасының бұзылуын анықтауды және жоюды қамтамасыз ету, азаматтар мен заңды тұлғалардың бұзылған құқықтарын қалпына келтіру, жер учаскелерін пайдалану қағидаларын сақтау, жер кадастры және жерді орналастыруды жүргізудің дұрыстығын және жерді ұтымды пайдалану мен қорғау бойынша іс-шараларды орындау, Республикадағы жер кадастрын жүргізуді ұйымдастыру болып табылады.
      Республика экономикасының, қорғанысының көптеген салаларында жергілікті жер туралы ақпарат маңызды құрамдас бөлік болып табылады, осыған байланысты сапалы геодезиялық және картографиялық өнімдерге, қызметке сұраныстың ұлғаюы байқалады, көбінесе бұл өнімдер заңды құжат болып табылады. Біріккен Ұлттар Ұйымының деректері бойынша басқарушылық шешімдерді қабылдауды қолдау жүйелерінде кеңістіктік ақпарат үлесі осы жүйелердегі жалпы ақпарат көлемінің 80 % дейін құрайды.
      Қазақстан Республикасы аумағының топографиялық қамтамасыз ету жағдайы алаңдаушылық туғызады, карталардың 80 %-ы қазіргі заманғы жергілікті жердің жағдайына және топонимикаға сай келмейді. Мемлекеттік топографиялық карталар жаңартылғанға қарағанда тез «ескіреді», бұл экономикадағы айтарлықтай шығындарға, ал әскери іс-қимыл және төтенше жағдай туындаған аудандарда – орны толмас шығындарға соқтыруы мүмкін.
      Бюджеттік қаржыландыру ұлғайғаннан бастап республиканың жалпы алаңының 21 %-ының аэротүсірілімі орындалды, мемлекеттік геодезиялық желі пункттерінің жалпы санының 18 %-ы зерттелді, нивелирлеу желісінің жалпы ұзындығының 6 %-ы нивелирленді, барлық масштабтық қатардағы мемлекеттік топографиялық карталардың жалпы парақ санының 15 %-ы жаңартылды.
      2. Негізгі проблемаларды талдау
      Қазақстанның әлем экономикасына белсенді енуі, оның бәсекеге қабілеттілігінің артуы жер ресурстарын ұтымды пайдалануға, халықтың экономикалық әлеуетін және өмір салтын көтеруді ұтымды ұйымдастыру үшін жақсы жағдай жасауға тікелей тәуелді.
      Қазақстан Республикасы Жер кодексін іске асыру бағыттарының бірі жоғары өнімді, экологиялық бағдарланған және бейімделген жер пайдалануды қалыптастыру, жерге орналастыруды, жер ресурстарын басқарудың экономикалық тетіктерін жетілдіру, жер заңнамасының сақталуын бақылау арқылы жер ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғауды қамтамасыз ету болып табылады.
      Қазіргі уақытта жерлердің ластануына байланысты проблемалар өзекті экологиялық проблема болып отыр, ол халықтың өмір сүру жағдайының нашарлауына, топырақтың экологиялық жағдайының өзгеруіне, ауыл шаруашылығы өнімдері сапасының төмендеуіне әкеліп соғады.
      Мемлекеттік басқаруда ақпараттық технологияларды пайдаланудың әлемдік үрдістері мен тәжірибесін талдау Қазақстандағы ақпараттандыру процесін жаңа сапаға жоғарылатуды талап ететінін көрсетеді. Қазақстандағы ақпараттандыру процесі қарқынды жүруде, жер ресурстарын басқару бойынша қызметте ақпараттық технологияларды енгізу тиімділігін айтарлықтай жоғарылату үшін қолайлы жағдайлар жасалды. Сонымен қатар, бұл процесте жер-кадастрлық мәліметтермен ақпараттық қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату мәселесін жаңа сапалық деңгейде іске асыруды қамтамасыз ету қажет. Осы міндеттерді іске асыру үшін мемлекеттік жер кадастрын ақпараттық қамтамасыз ету және интернет-технологиялар мен геопортал құралдарын пайдалана отырып, кадастрлық процестің барлық қатысушыларымен өзара іс-қимылын, электронды форматта мемлекеттік қызметтерді және сервистерді дамыту қажет.
      Осыған байланысты, жер ресурстарын ұтымды пайдалану және қорғауды қамтамасыз ету бойынша негізгі міндеттер:
      1) жер ресурстарының сандық жағдайы туралы ақпараттық қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату;
      2) жер ресурстарының сапалық жағдайы туралы ақпараттық қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату;
      3) электрондық форматта жер кадастрлық мәліметтермен ақпараттық қамтамасыз ету деңгейін жоғарылату;
      4) экономика салаларын дамыту және қоршаған ортаны қорғау талаптарын ескере отырып, жер қорын пайдалануды жетілдіру, мақсатты тағайындалуына сәйкес санаттар бойынша есеп жүргізу;
      5) мемлекеттік жер кадастрын жасау және жүргізу, оны автоматтандырылған технологияларға көшіру;
      6) топырақты сақтау және қалпына келтіру, жердің жай-күйіне жағымсыз антропогендік әсерлерді жою жөніндегі іс-шараларды іске асыру есебінен жердің сапалық жай-күйін жақсарту;
      7) босалқы жерлер санатындағы топырақ сапасы жақсы және орташа егістікке жарамды жерлердің (тыңайған жерлер) алқаптарын ауыл шаруашылығы айналымына тарту үшін шаруашылық айналымға енгізу;
      8) жерді ұтымды пайдалану және қорғау, оңтайлы жер пайдаланудың экологиялық нормативтерін енгізу іс-шараларын әзірлеу және жүзеге асыру кезінде ландшафтық-экологиялық тәсілді кезең-кезеңмен іске асыру;
      9) әлеуметтік-тиімді жер нарығына және жер ресурстарын ұтымды пайдалануды және қорғауды экономикалық ынталандыруға көшу болып табылады.
      Нарықтық экономика жағдайында жалпы жер нарығын дамытудың перспективалары туралы объективті және шынайы ақпараттарға экономикалық процеске қатысушылардың қызығушылығы әлдеқайда арта түседі. Осыған байланысты, МЖК қалыптастыратын барлық мәліметтерге кешенді талдау жүргізген жөн. Қазіргі кезеңде компьютерлік технологияларды қолданбай жер кадастрын тиімді жүргізу мүмкін емес. Осы мақсатта, МЖК ААЖ құру және дамыту мемлекеттің, еліміздің экономика салаларының және халқының жерге (жылжымайтын мүлікке) қатысты мүдделерін қамтамасыз ететін, жер учаскелерінің иелері мен жер пайдаланушылардың құқықтарын қорғайтын, сондай-ақ жер және жылжымайтын мүлік нарығының қызмет етуіне қолдау көрсететін ақпараттық инфрақұрылымды қалыптастыруға бағытталған. Қазіргі уақытта мемлекеттік жер кадастрының есептік және бағалау бөлігін сүйемелдеуді қамтамасыз ететін барлық деңгейдегі жер-ақпараттық деректер қоры бар МЖК ААЖ құру аяқталды (2012 жылғы 28 қарашада жүйе өнеркәсіптік пайдалануға берілді). «Электрондық үкімет» шеңберінде Комитеттің ақпараттық жүйесін одан әрі жетілдіру және жаңғырту үшін МЖК ААЖ пайдалану үшін телекоммуникациялық қызметтерді, лицензиялық бағдарламалық өнімдерді техникалық қолдауды және МЖК ААЖ әзірленген кіші жүйелерін сүйемелдеуді қоса алғанда, МЖК ААЖ жүйелік және техникалық қызмет, жүйелік-есептеу желілерін және МЖК дерекқорын сүйемелдеу бойынша қызметтер көрсету жөніндегі іс-шараларды іске асыру қажет.
      Қазіргі уақыттағы дерекқорларды есепке алу жүйесі мен геоақпараттық жүйелермен жұмыс істеу дағдыларына мамандарды тиісті дайындықтан өткізусіз МЖК ААЖ секілді ауқымды аумақтық-жіктелген жүйенің тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету мүмкін емес. Тұрақты білім берудің (кәсіптік деңгейін жоғарылатудың) болмауы және кадрлардың жиі ауысуы, сондай-ақ орталықтарда геодезиялық білімі бар мамандардың жоқ болуы МЖК ААЖ орталықтарының жұмысына жағымсыз әсер етеді, атап айтқанда, Қазақстан Республикасының ұлттық байлығының маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын жерді ұтымды және тиімді пайдалану міндеттерін шешуді ақпараттық қолдауды қамтамасыз ету үшін кезекші жер-кадастрлық карталарды жасауды тежейді.
      Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы айналымына тартылған ауыл шаруашылығы алқаптарын түгендеуді жалғастыру қажет.
      Еліміздің жерінің сапалық және сандық есебін жүргізу бөлігіндегі нақты проблемалармен қатар, Қазақстан Республикасының жер заңнамасын бұзу санының артып отырғандығын атап өткен жөн. Осылайша, Қазақстан Республикасының жер заңнамасы бұзылуының анықталу серпіні 2006 жылдан басталған кезеңде 2009 жылдың қорытындысы бойынша заң бұзушылықтарды жою саны тұрақты деңгейде артқан сайын заң бұзушылықтың да саны жыл сайын артып келе жатқандығын көрсетті (кесте).

Жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылау анықтаған заң
бұзушылықтар серпіні

      Жүргізілген тексерулерді талдау 2012 жылы Қазақстан Республикасы жер заңнамасының бұзылуының негізгі түрлері жерге мемлекеттік меншік құқығын бұзу (44 %), жерді нысаналы мақсатына тағайындалуына сай пайдаланбау (22 %), ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді ұтымсыз пайдалану немесе пайдаланбау (21 %) екенін көрсетті.
      Қазақстан Республикасының жер заңнамасының анықталған бұзушылықтарын талдаумен қатар, жер қатынастары субъектілері санының жыл сайынғы артуы байқалады. Қазақстан Республикасындағы жердің жай-күйі және пайдаланылуы туралы жиынтық талдамалық есептің деректері бойынша 2006 жылы жер учаскесінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың саны 2,7 миллионды, 2007 жылы – 3,2 миллионды, 2008 жылы – 3,3 миллионды, 2009 жылы – 3,4 миллионды, 2010 жылы – 3,3 миллионды, 2011 жылы – 3,4 миллионды, 2012 жылы – 3,4 миллионды құрады.
      Қазақстан Республикасы жер заңнамасының бұзылу санының артуының негізгі себептері:
      1) жерге сұраныстың артуы;
      2) Қазақстан Республикасы жер заңнамасының бұзылу сипатына жауапкершілік деңгейінің сай келмеуі;
      3) Қазақстан Республикасы жер заңнамасының бұзылуына қатысты сот шешімдері бойынша атқару өндірісі деңгейінің төмендігі болып табылады.
      Осылайша, жерді пайдалану мен қорғауды мемлекеттік бақылаудың жай-күйіне жасалған талдау мемлекеттік бақылауды жетілдіру бойынша жүйелі тетікті әзірлеу қажеттілігін көрсетті.
      Ағымдағы жылы мемлекеттік бақылаудың тиімділігін жоғарылату мақсатында «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы» 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануына сәйкес жерді пайдалану мен қорғауға мемлекеттік бақылау тәуекел дәрежесін бағалау өлшемдеріне сәйкес жүзеге асырылады.
      Осылайша, жер қатынастары саласындағы негізгі тәуекелдерге жерді ұтымсыз пайдалану нәтижесінде жер ресурстарына зиян келтіру, соның салдарынан топырақ құнарлығының төмендеуі, құнарсыздану, шөлейттену, ластану, жел және су эрозиясы, ал жер қатынастарын реттеу бөлігінде – меншік иелерінің және жер пайдаланушылардың жерге қатысты құқықтарының бұзылу ықтималдығы жатады.
      Бұл ретте мемлекеттік бақылауды жүргізу кезінде тәуекелдерді басқару жүйесінің мақсаты жеке кәсіпкерлік субъектілеріне әкімшілік қысымды төмендету, сондай-ақ аталған салада мемлекеттік бақылаудың тиімділігін жоғарылату болып табылады.
      Геодезия және картография саласында жағымды алғышарттар байқалады, сонымен қатар басты шешілмеген проблемаларға мыналарды жатқызуға болады:
      1) картографиялау үшін негіз болып табылатын мемлекеттік геодезиялық желі ішінара жоғалған, көбінесе мүлде қалпына келтірілмейді және соның салдарынан оған қойылатын талаптарға толық сай келмейді;
      2) Қазақстан Республикасы аумағының топографиялық және картографиялық қамтамасыз етілу жағдайы алаңдаушылық туғызады, карталардың жаңартылмау деңгейі 10-20 жылды құрайды;
      3) Қазақстанның сейсмобелсенді аумақтары мен Каспий теңізі маңы өңірлері жоғары дәлдікті геодезиялық өлшемдермен толық қамтылмаған;
      4) Жер ресурстарын басқару комитетіне ведомстволық бағынысты геодезиялық кәсіпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалуы;
      5) жас мамандардың жеткілікті көлемде келмеуі, мамандарды даярлау және қайта даярлаудың сапасы қазіргі заманғы техникалық және технологиялық талаптарға сай келмейді;
      6) пайдаланылуы мемлекет пен тұтынушыға зиян тигізуі мүмкін жалған геодезиялық және картографиялық өнімдерден нарықты қорғау.
      3. Негізгі ішкі және сыртқы факторларды бағалау.
      Сыртқы факторлар.
      Қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған МЖК ААЖ жер кадастрлық ақпараттың атрибутты (мәтіндік) және графикалық екі түрі пайдаланылады. Атрибутты бөлігі 4,65 млн., оның ішінде – 0,54 млн. жойылған жер учаскесіне берілген мәліметтерден тұрады. МЖК ААЖ-дегі графикалық бөлім атрибутты мәліметтердің 87 %-ын құрайды. Мұндай сәйкессіздік жер учаскелерінің сандық көрсеткіші бойынша негізгі бөлігі елді мекендер жерлерінде орналасқандықтан пайда болды, онда қажетті масштабтағы картографиялық негіз жоқ және осыған байланысты жер учаскелерінің бұрылыстық нүктелерін үйлестірусіз жер учаскелерінің шекаралары сызықтық өлшеуіштермен айқындалған.
      Қазақстан үшін тағы бір өзекті мәселе жердің жұтаңдауымен күрес болып табылады. Ел халқының шамамен 43 % (6,5 млн. адам) ауылдық аудандарда тұрады және олардың көпшілігі аграрлық сектормен және жер пайдаланумен тікелей немесе жанама байланысты кіріске тәуелді. Табиғи жағдайға байланысты еліміздің аумағының 70 % шөлейттену және жерлердің бүлінуі процестеріне ұшырауда.
      Осымен қатар, мемлекеттік бақылауды жүзеге асырудың дамуына әсер ететін сыртқы факторларға прокуратура, сәулет, экология, орман және су шаруашылығы органдарымен жұмысты соңғы нәтиже алуға бағыттау арқылы өзара іс-қимыл жасау жатады. Ішкі істер органдарымен жерді пайдалану және қорғау бойынша мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік инспекторға келуден бас тартқан тұлғаларды күштеп алып келу, оның ішінде жер заңнамасын бұзушы тұлғаларды анықтау бойынша өзара іс-қимыл жасау.
      Болжамды схемасын іске асыру үшін топографиялық-геодезиялық және картографиялық өнімдер қажет. Алайда, республиканың аумағы тек 15 %-ға қазіргі заманғы карталармен қамтылған, яғни карталар жаңартылғанға қарағанда тез ескіреді.
      Ішкі факторлар
      Жер ресурстарын басқаруға әсер ететін ішкі факторлардың қатарына ғылыми-әдістемелік базаны халықаралық деңгейге сәйкестендіру арқылы жетілдіру, ИСО пайдалана отырып, нормативтік-техникалық құжаттаманы әзірлеу жатады.
      Көпмақсатты кадастрды дамыту бойынша алдыңғы қатарлы шетелдік тәжірибені, сондай-ақ электронды жер-кадастрлық қызметтер саласын дамытудағы дүниежүзілік үрдістер мен ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалана отырып, оларды жетілдіру тетіктерін зерделеу өзекті мәселе болып табылады.
      Геодезия және картография саласының одан әрі дамуына әсер ететін ішкі факторлардың қатарына саланың техникалық, технологиялық және бағдарламалық әлсіз қамтамасыз етілуін, сондай-ақ ғылыми-техникалық базаның жоқтығын жатқызуға болады.

3-бөлім. Стратегиялық бағыттар, мақсаттар, міндеттер, нысаналы
индикаторлар, іс-шаралар және нәтижелер көрсеткіштері

3.1. Стратегиялық бағыттар, мақсаттар, міндеттер, нысаналы
индикаторлар, іс-шаралар және нәтижелер көрсеткіштері

      1-стратегиялық бағыт. Өңірлердің және кәсіпкерліктің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету үшін жағдай жасау

      1.1-мақсат. Өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының өсуін қамтамасыз ету

      Осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған бюджеттік бағдарламалардың коды 008, 009, 011, 012, 015, 017, 018

      1.2-мақсат. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік деңгейінің өсуін қамтамасыз ету

      Осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған бюджеттік бағдарламалардың коды 003, 004, 005, 006, 007, 010, 013, 014, 016

      2-стратегиялық бағыт. Сәулет, қала құрылысы, құрылыс және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамыту

      2.1-мақсат. Тұрғын үй құрылысын дамыту

      Осы мақсатқа жетуге бағытталған бюджеттік бағдарламалардың коды 032, 033, 037, 040

      2.2-мақсат. Сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметін жетілдіру

      Осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған бюджеттік бағдарламалардың кодтары 021, 024, 027

      2.3-мақсат. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты жаңғырту және дамыту

      Осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған бюджеттік бағдарламалардың коды 022, 023, 025, 026, 029, 030, 031, 034, 035, 036, 038, 039, 041

      3-стратегиялық бағыт. Жерді ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыру және геодезия мен картография саласын дамыту

      3.1-мақсат. Жер ресурстары, жер заңнамасын сақтау туралы мәліметтер жүйесін қалыптастыру.

      Осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған бюджеттік бағдарламаның коды, 019.

      3.2.-мақсат. Қазақстан Республикасының аумағын жергілікті жердің қазіргі жай-күйіне және топонимикаға сәйкес геодезиялық және картографиялық қамтамасыз ету.

      Осы мақсатқа қол жеткізуге бағытталған бюджеттік бағдарламаның коды, 020.