Ескерту. Күші жойылды - ҚР Президентінің 2010.11.22 № 1105 Жарлығымен.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 8) тармақшасына сәйкес, Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторының көмiрсутегi ресурстарын ұтымды және қауiпсiз игеру жолымен елдiң тұрақты экономикалық өрлеуiн қамтамасыз етуге жәрдемдесу және Қазақстан халқының өмiр сүру сапасын арттыру, елiмiз индустриясының iлеспе салаларын дамыту мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМIН:
1. Қоса берiлiп отырған Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасының Үкiметi үш ай мерзiм iшiнде Бағдарламаның бiрiншi сатысын iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарын әзiрлеп, бекiтсiн.
3. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi жыл сайын жарты жылдың және жылдың қорытындысы бойынша Қазақстан Республикасы Президентiнiң Әкiмшiлiгi мен Қазақстан Республикасының Үкiметiне Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы ақпарат берiп отыратын болсын.
4. Бағдарламаны орындау мәселелерiн үйлестiру Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгiне жүктелсiн.
5. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
6. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.
Қазақстан Республикасының
Президенті
Қазақстан Республикасы
Президентінің
2003 жылғы 16 мамырдағы
N 1095 Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН
Каспий теңізінің қазақстандық
секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасы
Астана қаласы, 2003 жыл
Мемлекеттік бағдарламаның паспорты
Бағдарламаның атауы Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын
игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы
Бағдарламаны әзiрлеу үшiн "Қазақстан - 2030" Стратегиясы ;
негiздеме Қазақстанның энергетикалық ресурстарын
пайдалану стратегиясы;
Қазақстан Республикасының 2010 жылға
дейiнгi Стратегиялық даму жоспары ;
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
2002-2004 жылдарға арналған
бағдарламасы
Әзiрлеушiлер Қазақстан Республикасының Энергетика
және минералдық ресурстар министрлiгi
және "ҚазМұнайГаз" Ұлттық компаниясы"
ЖАҚ
Бағдарламаның мақсаты мен Каспий теңiзiнiң қазақстандық
мiндеттерi секторының көмiрсутектерi ресурстарын
ұтымды әрi қауiпсiз игеру арқылы елдiң
тұрақты экономикалық дамуын және
Қазақстан халқының өмiр сүру сапасын
жақсартуды қамтамасыз етуге
жәрдемдесу. Ел индустриясының iлеспе
салаларын дамытуға қол жеткiзу.
Бағдарламаны iске асыру 2003-2015 жылдар
мерзiмi 1 кезең 2003-2005 жж.
2 кезең 2006-2010 жж.
3 кезең 2011-2015 жж.
Қаржыландыру көздерi Республикалық және жергiлiктi
бюджеттер, тiкелей шетелдiк және
отандық инвестициялар, халықаралық
қаржылық ұйымдардың немесе донор
елдердiң гранттары
Бағдарламаны iске асырудан Көмiрсутектерi өндiрiсiнiң көлемi
күтiлетiн нәтижелер мен мемлекеттiк бюджетке ақша
қаражаттары түсiмiнiң өсуi, әлемдiк
деңгейдегi қазiргi заманғы
технологиялар енгiзу, жаңа жұмыс
орындарын құру
Бағдарламаны iске асыруды Қазақстан Республикасы Президентiнiң
бақылау Әкiмшiлiгi
KІPІCПЕ
Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002-2004 жылдарға арналған бағдарламасы ережелерiнiң негiзiнде Қазақстанның энергетикалық ресурстарын пайдалану стратегиясына және Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi Стратегиялық даму жоспарына сәйкес әзiрлендi.
Бағдарламаның нысанасы Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторы (бұдан әрi - KTҚC) қойнауындағы көмiрсутегi шикiзаты ресурстарын тиiмдi игеру жөнiндегi шараларды негiздеу және келiсу болып табылады.
Бағдарлама 1993 жылы бекiтiлген Каспий теңiзiнiң қазақстандық бөлiгiн игерудiң мемлекеттiк бағдарламасының (1-кезең) қисынды жалғасы болып табылады. Теңiз мұнай-газ операцияларын жүзеге асырудың стратегиялық ережелерi мен әдiстерiн нақтылау қажеттiгi Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының қалыптасқан оң үрдiстерiмен, көмірсутектерінің дүниежүзілік рыноктардағы және оларды тасымалдау бағыттарының өзгерiстерiмен, мемлекет мүдделерiн қамтамасыз ететiн "ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы" ЖАҚ-ын (бұдан әрi - мұнай-газ компаниясы) құрумен байланысты.
Қазақстан Республикасының аумағындағы көмiрсутегi шикiзаты кен орындарының көпшiлiгi 2002 жылға қарай жылдық өндiрудiң ең жоғары деңгейiне жеттi. Құрлықта өндiрудiң одан әрi өсiмi бiрiншi кезекте Теңiз және Қарашығанақ сияқты кен орындарын игерудiң қарқындылығына байланысты. Сонымен бiрге, жүргiзiлген зерттеулер көмiрсутегi шикiзатының барланған қорлары мен өндiрудiң негiзгi өсiмiн Каспий теңiзi акваториясынан күту қажеттiгiн көрсетедi.
Көмiрсутектерiн дүние жүзiнде өндiру
1-кесте.
------------------------------------------------------------------
Жылы ! Батыс ! Орталық !Орталық! Азия ! Таяу !Африка!Солтүстік
! Еуропа! және ! Азия ! Тынық ! Шығыс! ! Америка
! ! Шығыс ! ! Мұхит ! ! !
! ! Еуропа ! ! аймағы! ! !
------------------------------------------------------------------
Mұнай және газ конденсаты, күніне мың баррель
1985 4033 11359 902 5883 11311 5684 12677
1990 4254 10775 925 6663 17686 6881 11241
1995 6307 6578 855 7354 20165 7318 11016
2000 6713 6868 1314 7782 23082 7916 10847
2002
Мұнай және газ конденсаты, жылына млн. тонна
1985 201 567 45 294 565 284 633
1990 212 538 46 333 883 343 560
1995 315 328 43 367 1006 365 550
2000 336 344 66 389 1155 396 543
2002
Газ, млрд. текше метр
1985 203 557 136 111 64 51 559
1990 200 700 142 154 100 71 612
1995 246 646 91 212 142 85 689
2000 292 628 94 270 199 130 718
2002
------------------------------------------------------------------
таблицаның жалғасы:
-----------------------------------------------------------
жылы ! Латын ! Барлығы ! Дамыған ! ОПЕК ! Қазақстан
!Америкасы! ! елдер ! ! Республикасы
-----------------------------------------------------------
Mұнай және газ конденсаты, күніне мың баррель
1985 6880 58729 17356 17534 457
1990 7457 65855 16241 24564 502
1995 9140 68733 17965 27645 423
2000 10435 74957 18415 30796 706
2002 953
Мұнай және газ конденсаты, жылына млн. тонна
1985 343 2931 866 875 23
1990 372 3287 806 1226 26
1995 456 3431 897 1380 21
2000 522 3751 922 1546 35
2002 47
Газ, млрд. текше метр
1985 74 1755 782 153 5
1990 86 2065 841 216 7
1995 100 2210 972 285 5
2000 134 2464 1049 375 12
2002 15
-----------------------------------------------------------
Бағдарламада КТҚС-ы теңіз беті мен түбінің қойнауы ретінде қарастырылады. Каспий теңізіндегі теңіз шекаралары Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерімен айқындалады. Осы уақытқа дейін КТҚС-да орындалған геологиялық-геофизикалық жұмыстар, құрлықтың теңізге жапсарлас жатқан учаскелеріндегі барлау жұмыстары материалдарын қоса алғанда, көмірсутектерінің ірі қорлары бар аймақтарды жеткілікті түрде нақты бөліп көрсетуге мүмкіндік береді.
Теңiз қайраңдарындағы, жұмыстардың қалыптасқан дүниежүзілік практикасы барлау жұмыстары басталғаннан бастап алғашқы коммерциялық мұнай алуға дейiн 8-10 жыл өтетiнiн көрсетедi.
Бағдарлама 2015 жылға дейiнгi дамуға бiр мезгiлде баға бере және болжай отырып, 2003-2005 жылдарға тұспалдас игеру кезеңiн қамтиды. Пайдалы қазбалар, әсiресе - мұнай мен газ көзi ретiнде теңiз қайраңдарының маңызын арттырудың ғаламдық үрдiстерi, сондай-ақ табиғат пайдалануды қоршаған ортаны қорғау талаптарымен тиiмдi ұштастыру қажеттiгi ескерiледi. Геологиялық барлау жұмыстарын артықшылықпен жүргiзуден КТҚС-ның көмiрсутектepi қорларын пайдалануға көшудiң тәртiбiн ашып көрсете отырып, Бағдарлама KTҚC-ын Қазақстан Республикасындағы көмiрсутектерiн өндiрудiң негiзгi аймағына айналдыруды көздейдi.
КТҚС-дағы теңiз мұнай-газ кенiшiн дамыту мәселелерiнен басқа, Бағдарлама сонымен бiрге өндiрiстiк, әлеуметтiк және экологиялық мақсаттағы iлеспе объектiлердi жақсарту мүмкiндiгi мәселелерiн де қарастырады.
1. Каспий теңізінің қазақстандық секторы мұнай-газ
кешенiнiң жай-күйiн талдау
1.1. КТҚС-ның көмiрсутектерi қорларын игерудiң ғаламдық аспектiлерi
Ұзақ мерзiмдi перспективада Қазақстанның мұнай-газ кешенiнiң дамуына ықпал ететiн анағұрлым маңызды сыртқы факторлар:
ғаламдық экономикалық өсу үрдiстерiнiң сақталуы;
дамушы елдер пайдасына энергия көздерiне дүниежүзiлiк сұраныс құрылымының өзгеруi;
жоғары сапалы энергия көздерi рыногындағы бәсекенiң шиеленiсуi;
көмiрсутектерiнiң дүниежүзiлiк қорларының шектелуi;
Каспий теңiзi мұнай ресурстарының ғаламдық маңызы;
Қазақстан үшiн көлiк және баға шарттарының қанағаттандырарлық болуы болып табылады.
Соңғы 30 жыл iшiнде мынадай үрдiс қалыптасты, дүниежүзiлiк ЖIӨ орта есеппен жылына 3,3 % өсiп, бұл кезде көмiрсутектерiнiң негiзгi көзi ретiнде мұнайға дүниежүзiлiк сұраныс жылына орта есеппен 1 % өсiп отыр. Көмiрсутектерiн тұтынудың ЖIӨ өсуiнен артта қалуы, ең алдымен, дамыған елдердегi ресурсты үнемдеу процесiмен байланысты. Сонымен бiрге, дамушы елдерде ЖIӨ өндiрiсi мен көмiрсутектерiн тұтынудағы үлестiк салмақ ұдайы арта түсуде. Бағалаулар бойынша құрылымдық алға басулар салдарынан дүниежүзiлiк сұраныстың орташа жылдық өсiмi таяудағы жылдары 2,2 % жетуi мүмкiн. Осындай жағдайда көмiрсутектерiмен жабдықтау проблемаларының барған сайын шиеленiсе түсуi болжанып отыр.
Eуропa мен Азияда мұнайға сұраныстың және оны жеткiзудiң болжамы, (млн. т.)
2000 жылға қатысты өсiм 2-кесте
-------------------------------------------------------------------
Сұраныс болжамы !2005!2010!2015! !2005!2010!2015! !2005!2010!2015
-------------------------------------------------------------------
! 1-нүсқа ! ! 2-нұсқа ! ! 3-нұсқа
-------------------------------------------------------------------
Еуропадағы сұраныс 24 49 79 24 49 79 24 49 79
Жеке өндіруді ес-
керетін қажеттілік 54 129 209 54 129 209 54 129 209
Әзірбайжан 25 33 41 25 33 41 25 33 41
Қазақстан 26 59 90 26 66 98 26 73 118
Ресей (Түмен-
Печора) 18 33 16 18 33 16 18 33 16
Ирак (санкцияларды
алу) 0 20 40 0 20 40 0 20 40
Жеткізудің
барлық өсімі 69 145 187 69 152 195 69 159 215
Қара теңіз аймағын-
дағы сұраныс 16 16 16 16 16 16 16 16 16
Еуропа қажетті-
ліктерін жабуға
ресурстар 53 129 171 53 136 179 53 143 199
Тапшылық (-),
артылып қалу (+) -1 0 -38 -1 7 -30 -1 14 -10
Азиядағы сұраныс 204 382 595 204 382 595 204 382 595
Жеке өндіруді
ескеретін
қажеттіліктер 214 407 625 214 407 625 214 407 625
Қазақстан 1 20 48 1 20 70 1 20 80
Ресей (Сахалин-1,
Сахалин - 2
жобалары) 31 11 3 31 11 3 31 11 3
Ирак (санкцияларды
алу) 60 120 220 60 120 220 60 120 220
Жеткізудің барлық
өсімі 92 151 271 92 151 293 92 151 303
Тапшылық (-),
артылып қалу (+) -122 -256 -354 -122 -256 -332 -122 -256 -322
Қазақстанның
таза экспортының
өсімі 27 79 138 27 86 168 27 93 198
-------------------------------------------------------------------
Мұнайдың дүниежүзілік барланған барлық қорларының қазіргі заманғы сақталу үрдістері 40-50 жылға ғана жететінін халықаралық сарапшылардың бағалауы көрсетіп отыр. Осы кезеңнен тыс шектерде мұнай ресурстарын үнемдеу және энергия баланстарында мұнайды басқа энергия көздерімен ауыстыру стратегиясына көшу қажет етіледі.
1-сурет. Көмiрсутектерiнiң 1 қаңтарға қамтамасыз етілуі (мұнай)
(қағаз мәтіннен қараңыз)
КТҚС-дағы мұнай ресурстарының дүниежүзiлiк барланған қорларға қосылуы ғаламдық энергетикалық стратегиядағы айқындаушы фактор болып табылады. Қазақстан Каспий акваториясындағы мұнай өндiруге жоспарлы өлшеммен көшу және жекелеген перспективалы жобаларды еңсеру стратегиясын икемдi ұштастыруға дайын болуға тиiс.
Ресей, Қытай сияқты аса iрi және серпiндi дамып келе жатқан елдердiң аумақтық жақындығы Қазақстан көмiрсутектерiнiң экспорты үшiн ауқымды перспективаларды ашып бередi. Олардың рыногына шығуды қамтамасыз ету үшiн магистральдық құбырлар жүйесiн дамыту және жетiлдiру қажет.
Қазақстанда мұнай-газ кешенi саласын еңбек ресурстарымен тиiстi сапада қамтамасыз ету үшiн барлық қажеттi еңбек ресурстары бар, осыған қарамастан әлi де болса, жекелеген мамандықтар бойынша бiлiктi кадрлардың жетiспеушiлiгiн бастан кешiрiп, кәсiпорындар шетел мамандарын тартуға мәжбүр болып отыр.
Баға факторы да Қазақстанның мұнай-газ кешенiне қолайлы әсерiн тигiзуде. Көмiрсутектерiнiң дүниежүзiлiк және ұлттық қорларының шектелуi бағаға бақылаудың аймақтық және ғаламдық жүйелерiн жасауға әкеп соқты. Қолайлы "бағалар дәлiзi" мұнайды экспорттаушы елдердiң бюджеттiк сұраныстарымен, мұнай-газ өндiрiсiн кеңейту және техникалық жағынан жаңартумен, тұтынушылардың балама (көмiрсутегi тектес емес) материалдар мен энергия көздерiн тартпай-ақ көмiрсутектерiн пайдалану жөнiндегi технологиялық және экономикалық мүмкiндiктерiмен байланысты.
Көмiрсутектерi ресурстарының азаюы, сондай-ақ көмiрсутектерiн ауыстырғыштардың қолжетiмдi көздерiн пайдаланудың қымбаттауы салдарынан "баға дәлiзiнiң" жоғарғы және төменгi шектерiнiң өсу бағытының сақталуы күтiледi. Осы арқылы барған сайын көмiрсутегi шикiзатының жаңа қорларын айналымға бiртiндеп тартуға жағдай жасалады. Сонымен, КТҚС-ның көмiрсутек ресурстары дүниежүзiлiк рынокта мiндеттi түрде пайдаланатын болады.
Каспий теңiзi бассейнiнде Қазақстан өз қызметiн Әзiрбайжанмен, Иранмен, Ресеймен және Түрiкменстанмен үйлестiредi. "Каспий бестiгi" елдерiнiң әрқайсысының мұнай-газ операцияларында үлкен тәжiрибесi бар және Каспий теңiзi ресурстарына үлкен үмiт артады.
"Каспий бестігі" елдерінің екіжақты және көпжақты қатынастарының қарқынды әрі жемісті дамуы олардың КТҚС-ын игерудің саяси, экономикалық, экологиялық және технологиялық мәселелерін шешуге қабілетті екендіктерін көрсетеді.
2-сурет. Мұнай мен газ ресурстары
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Отандық және шетелдік мамандардың сараптамалық
бағалаулары бойынша КТҚС ең ірі болжамдық ресурстарға
ие болып отыр, онда республика көмірсутектері жиынтық
болжамдық ресурстарының 60%-дан астамы бар
1.2. Каспий теңiзiнiң құқықтық мәртебесi
Кеңес Одағынан кейiнгi кеңiстiкте жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң пайда болуы өзiмен бiрге бұрынғы одақтас республикалардың мемлекеттiк егемендiгiн алуына байланысты көптеген проблемаларды шешу қажеттiгiн туғызды. Осындай проблемалардың бiрi - аумақтық мәселелер. Каспий теңiзiне жапсарлас жатқан елдердiң алдында оны халықаралық құқық пен дүниежүзiлiк практикада жалпыға бiрдей танылған негiзде әдiлеттi және өркениеттi бөлу мiндетi туындады. Егер 1991 жылға дейiн Каспий екi елге тиесiлi болса, ендi оның суларын бес мемлекеттiң - Ресейдiң, Иранның, Әзiрбайжанның, Қазақстан мен Түрiкменстанның жағалаулары шайып жатыр.
1921 жылғы РСФРО мен Персия арасындағы бүгiнгi бар Шарт пен КСРО мен Иран арасындағы 1940 жылғы Шарт өзгерiп отырған саяси ахуалға жауап бермейдi және жағалаудағы мемлекеттердiң қатынастарын толық көлемiнде реттей алмайды. Аталған шарттар сауда мақсатында теңiзде жүзу мен балық аулау мәселелерiн ғана реттейдi. Оларда теңiз түбi мен оның қойнауы режимi, теңiз үстiндегi әуе кеңiстiгi режимi, табиғат қорғау режимi және басқалары сияқты құқықтық режимнiң осындай құрамды бөлiктерiне ешқандай нұсқаулар жоқ.
Осының өзi Каспий теңiзiнiң жаңа құқықтық мәртебесiн бiрлескен күш-жiгермен әзiрлеу мақсатында Каспий өңiрi мемлекеттерiнiң арасындағы келiссөз процесiн бастау үшiн негiз болып отыр.
Каспий өңiрi мемлекеттерiнiң Каспийдiң құқықтық мәртебесiн анықтаудағы көзқарастары мен әдiстерiнiң көпжақтылығы, аймақтағы геосаяси ахуалды, келiссөз процесiнiң барысы мен перспективаларын ескере отырып, Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында 1998 жылғы 6 шiлдеде жасалған Жер қойнауын пайдалануда егемендiк құқықтарды жүзеге асыру мақсатында Каспий теңiзi солтүстiк бөлiгi түбiнiң ара-жiгiн ажырату туралы келiсiм қорытындысы және оған 2002 жылғы 13 мамырдағы Хаттама сөзсiз табыс болып табылады, мұны көптеген, оның iшiнде шетелдiк мамандар мен сарапшылар да растайды. Каспий теңiзiнiң түбiн және жер қойнауын межелеу кезiнде орта сызық бойынша бөлу әдiсiн қолдануды олар Каспий келiссөзiнiң процесiндегi тұжырымдамалық алға басу ретiнде қарайды.
Келiсiмде тараптар Каспий түбiнiң шектес бөлiктерiнiң ара-жiгiн ажырату принциптерiн айқындады. Келiсiмнiң 1-бабының ережелерiне сәйкес Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiнiң түбi мен оның қойнауы, кеме жүзуiнiң бостандықтарын, балық аулау мен қоршаған ортаны қорғаудың келiсiлген нормаларын қамтамасыз етудi қоса алғанда, су бетiн ортақ пайдалануды сақтай отырып тараптар арасында тараптардың әдiлеттiлiгi мен уағдаластығы принципi негiзiнде модификацияланған орта сызық бойынша ара-жiгi ажыратылады. Келiсiмге қосымша және оның ажырамас бөлiгi болып табылатын Хаттамада Қазақстан мен Ресей арасындағы теңiз түбi секторларының ара-жiгiн ажырату сызығының өтуiне географиялық сипаттама берiлген, сондай-ақ көмiрсутектерi шикiзаты қорларын игеру саласында өзара тиiмдi бiрлескен ынтымақтастық шарттары келiсiлген. Модификацияланған орта сызық жағалаудан бiрдей алыстауды негiзге алады, ол өзiне жағалаудан бiрдей қашықтықтағы емес учаскелердi қамтиды және аралдар, геологиялық құрылымдар ескерiле отырып, сондай-ақ басқа да ерекше мән-жайлар мен келтiрiлген геологиялық шығындар ескерiле отырып айқындалады.
2001 жылғы 29 қарашада Мәскеуде Қазақстан Республикасы мен Әзiрбайжан Республикасының арасындағы Каспий теңiзiнiң ара-жiгiн ажырату туралы келiсiмге қол қойылды, 2003 жылғы 27 ақпанда Бакуде осы Келiсiмге Хаттамаға қол қойылды. (РҚАО-ның ескертуі: қараңыз. P030194 ) . 2002 жылғы 23 қыркүйекте Әзiрбайжан Республикасы мен Ресей Федерациясы Каспий теңiзiнiң шектес учаскелерi түбiнiң ара-жiгiн ажырату туралы осыған ұқсас келiсiм жасасты. Таяудағы уақытта Қазақстан Республикасы, Әзiрбайжан Республикасы және Ресей Федерациясы үш мемлекеттiң ұлттық теңiз түбi секторларын заңдық ресiмдеу процесiн аяқтайтын Каспий теңiзiнiң түбi мен жер қойнауы шектес учаскелерiнiң ара-жiгiн ажырату сызығының түйiсу нүктесi туралы келiсiмге қол қоюды жоспарлап отыр. Әзiрбайжан тарапы Иранмен және Түрiкменстанмен келiссөздер жүргiзуде. Негiз ретiнде бiздiң әрiптестерiмiз нақ Қазақстан-Ресей тәжiрибесiн пайдалануда. Каспий теңiзiне байланысты мәселелер бойынша 1997 жылғы 27 ақпандағы Бiрлескен Қазақстан-Түрiкменстан мәлiмдемесiнде тараптар "орта сызық бойынша әкiмшiлiк-аумақтық шекараларды межелеудi ұстануды" келiстi. Қазақстан Республикасы мен Түрiкменстан арасындағы Каспий теңiзiнiң түбiнiң ара-жiгiн ажырату туралы Қазақстан тарапы әзiрлеген жоба Түрiкменстан мемлекеттiк органдарының қарауында жатыр. Сонымен, Қазақстан мен шектес мемлекеттердiң арасында Каспий теңiзiнiң түбi мен қойнауының ара-жiгiн ажырату табысты аяқталған жағдайда қазақстандық теңiз түбi секторы ең көбi болып, шамамен 30 % құрайды және бұл Әзiрбайжанда - 21 %, Түрiкменстанда - 20 %, Ресейде - 17 % және Иранда - 12 % болады.
1.3. КТҚС-дағы мұнай операциялары
Қазақстан КТҚС-ын игеруде 2002 жылға қарай мынадай нәтижелерге қол жеткiздi:
120-дан астам перспективалық құрылымдар анықталды;
болжамдық ресурстарды бағалау орындалды;
мердiгер Қашаған кен орнындағы коммерциялық мұнай және теңiзде - Қаламқас құрылымындағы кен орнының ашылуы туралы хабарлады;
жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттарға қол қоюға дайындық басталды;
теңізде операциялар жүргiзудiң ерекше экологиялық шарттары әзiрлендi;
инфрақұрылымның бұрыннан бар объектiлерiн бағалау жүргiзiлдi және басым жобалар белгiлендi;
Түпқараған шығанағындағы бұрғылау жұмыстарын қолдаудың жағалаулық базасы құрылды.
1.3.1. Геологиялық-геофизикалық зерделенуi
1993 жылға дейiн Каспий теңiзiнде геофизикалық зерттеу мен ұңғымалар бұрғылау Ресей және Әзiрбайжан кәсiпорындарының күшiмен жүргiзiлдi. Қазақстан ұйымдары теңiз мұнай операцияларымен айналысқан жоқ, өйткенi оларды жоспарлау мен орындауда тәжiрибесi болмады, бұл үшiн қажеттi қаржылық қаражат, техникалық және кадр әлеуетi болмады.
1993 жылғы желтоқсанда КТҚС-дағы жер қойнауы геологиялық құрылысын зерттеу және көмiрсутектерiн игеру жөнiндегi кешендi бағдарламаны iске асыру үшiн "Қазақстанкаспийшельф" Қазақстан компаниясы (Оператор) және алты мұнай компаниясы - "Аджип" (Италия), "Бритиш Газ" (Ұлыбритания), "Би-Пи/Статойл" (Ұлыбритания/Норвегия), "Мобил" (АҚШ), "Шелл" (Нидерланды) және "Тоталь" (Франция) құрамында Халықаралық консорциум құру туралы келiсiмге қол қойылды.
1995-1998 жылдары Консорциум КТҚС-ның бүкiл акваториясы бойынша ОТНӘ-2Д сейсмикалық жұмыстарын, 60. 000 шаршы км. алаңда гравиметриялық зерттеу, Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiнде магнитометриялық зерттеу жүргiздi.
Бұл жұмыстар KTҚC-дағы мұнай-газ кенiнiң жоғары перспективалары туралы болжамды растауға мүмкiндiк бердi. 1993-1997 жылдардағы аймақтық сейсмикалық барлау жұмыстары мен бiрқатар орындалған тақырыптық жұмыстар нәтижесiнде КТҚС-дағы көмiрсутектерiнiң геологиялық ресурстарын мынадай бағалау алынды:
Барлығы - 12-17 млрд.т., оның iшiнде:
КТҚС-ның Каспий өңiрi ойпатының тұзасты шөгiндiлерiнде - 7-10 миллиард тонна;
KTҚC-ның Каспий өңiрi ойпатының тұзүстi шөгiндiлерiнде - 1 миллиард тонна;
Бозашы аймағы мезозой кешенiнiң теңiз бөлiгiнде - 3-5 миллиард тонна;
Маңғыстау аймағы мезозой кешенiнiң теңiз бөлiгiнде - 1-2 миллиард тонна.
Солтүстiк Каспий жобасы блоктарының үлесiне тұзасты шөгiндiлерiндегi көмiрсутектер 5,9 миллиард тоннаға дейiн болады.
3-сурет. КТҚС-ның ресурстық әлеуеті
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Бұрынғы алынған болжамдар барлаулық бұрғылау нәтижелерi бойынша үнемi нақтылана түсуде. Қазiргi сатыдағы iздестiру мұнай-газ барлау жұмысы D 1 және D 2 санаттары бойынша айқындалған болжамды шығарылатын қор газ конденсаты бойынша - 61 млн. тонна, бос газ бойынша - 518 млрд. текше метр болып отыр. Көмiрсутегi шикiзатының анықталған қорларының жартысынан астамы КТҚС-ның солтүстiк бөлiгiнде орналасқан. 2002 жылға Қашаған құрылымынан С 1 +С 2 санаттары бойынша шығарылатын қорлар ҚP ҚМК балансына былайша қабылданды: мұнай қоры бойынша - 1647,9 млн.т, газ конденсаты бойынша - 884 мың т. және газ бойынша - 969 млрд. текше метр. Кен орындарының игерiлу және жаңа деректердiң алыну шамасына қарай қорлар қайта қаралуы мүмкiн.
Бағалаулар мыналарды растап отыр: игеру процесiне тартылмаған көмiрсутектерi ресурстық базасының бiр бөлiгi көлемi жағынан Қазақстанның құрлығында барланған барлық кен орындарының жиынтық қорларымен шамалас.
Бұрыннан белгiлi перспективалық аудандармен қатар жаңа палеозой және мезозой құрылымдары анықталды, Қашаған, Құрманғазы, Қаламқас-теңiз, Ақтоты және басқа да iрi перспективалы құрылымдар бұрғылауға әзiрлендi.
2000 жылы "Аджип KKO" компаниясы Қашаған құрылымында iздестiру бұрғылауын бастады, 1573 шаршы км. көлемдегi үш өлшемдiк 3D сейсмика бойынша жұмыстар орындалды.
2002 жылдың аяғында 7 барлау және бағалау ұңғымалары бұрғыланды. 2002 жылғы 30 шiлдеде "Аджип KKO" Қашаған кен орнынан коммерциялық мұнай кенiн тапқанын жариялады. Сонымен қатар Қаламқас-теңiз құрылымында мұнайдың өнеркәсiптiк ағыны алынды.
2003 жылы Ақтоты және Қайраң құрылымдарында iздестiру-барлау бұрғылау (екi ұңғыма) жұмыстарын жүргiзу жоспарланып отыр.
Сонымен, КТҚС-да, жекелеген учаскелердi қоспағанда, айтарлықтай үлкен көлемде геологиялық-геофизикалық зерттеулер жүргiзiлдi және Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторы көмiрсутектерiнiң теңiздегi кен орындарын кеңiнен игеру үшiн жеткiлiктi түрде зерттелдi.
Блоктар картасы. Сурет-4.
(қағаз мәтіннен қараңыз)
1.3.2. Өндiрiстiк әлеуетiн бағалау
Қазақстан Республикасында теңiз мұнай операциялары жүргiзiлгеннен бастап, геологиялық барлау деректерiн пысықтау мен түсiндiрудi, теңiздегi көмiрсутектi кен орындарын әзiрлеу мен игерудi қоса алғанда, жекелеген өндiрiстiк қуаттарын құру жөнiнде шаралар қабылданды. Сонымен бiрге бұрыннан бар өндiрiстiк әлеуеттiң КТҚС-дағы көмiрсутек ресурстарын кең ауқымда игеру үшiн жеткiлiксiз болып отырғанын мойындау қажет.
Республикадан тысқары жерлерде қымбатқа түсетiн зерттеулердi (мұнай сынамаларын, керн үлгiлерiн талдау, геологиялық-геофизикалық деректер мен басқа да материалдарды өңдеу) жүргiзудi шектеу мақсатында жер қойнауын пайдаланушылар келiсiм-шартқа оларды Қазақстан Республикасындағы қазiргi заманғы ғылыми-зерттеу орталықтарында құру және теңiзде жүргiзiлетiн мұнай операциялары бойынша зерттеулердiң толық кешенiн жүргiзуге қабiлеттi қазiргi бар зертханаларды жаңғыртуға мiндеттейтiн ережелердi енгiзу қажет.
"Қазақстанкаспийшельф" Халықаралық консорциумы 1995-1996 жылдары Солтүстiк Каспий қайраңы мен ауыспалы аймақтағы аймақтық және iздестiру сейсмикалық бейiндерi желiлерiн пысықтағаннан кейiн Қазақстан тарапына:
теңiз геофизикалық жұмыстарын жүргiзуге арналған мамандандырылған кемелерден тұратын флотилия;
тiркейтiн аппаратура;
геофизикалық материалдарды пысықтау мен түсiндiруге арналған кешендер берiлдi.
Флотилияның құрамында ауыспалы (судың тереңдiгi 1 метрге дейiн) және қайраң (судың тереңдiгi 10 метрге дейiн) аймақтарда:
геофизика және инженерлiк-геологиялық зерттеулер мұқтаждары үшiн ұсақ ұңғымалар бұрғылау;
сейсмикалық сигналдардың қозуы мен оларды тiркеу;
сейсмикалық құмқайырлар төсеу мен тасымалдау;
топогеодезиялық қамтамасыз ету;
жүктер мен персоналды тасымалдау жұмыстарын жүргізуге арналған қайраңдамайтын арнайы кемелер бар (аэроботтар, катамарандар және т.б.).
Екi және үш өлшемдi сейсмикалық деректердi өңдеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн қуатты өңдеушi кешен құрылды. Бiлiктi жергiлiктi персонал осы кешенді пайдалануды және қызмет көрсетудi жүзеге асырады.
Қазiргi кезде отандық және шетелдiк сервистiк компаниялардың қатысуымен КТҚС-ның қайраң және ауыспалы аймақтарындағы перспективалы құрылымдарда 2D және 3D сейсмикалық зерттеулер орындалуда. Қазақстан ұйымдарының даярланған персоналдарымен бiрге теңiз сейсмикалық екi теңiз тобы бар және келiсiм-шарт аумақтарына бөлiнiп қойылған геологиялық құрылымдарын сейсмикалық барлаумен қамтамасыз ететiн шектеулi көлемдi 2D және 3D зерттеулерiн жүргiзуге әрi жаңа неғұрлым перспективалы блоктарды аяғына дейiн зерттеуге мүмкiндiгi бар.
Мұнай операцияларын қолдау үшiн инфрақұрылымның объектiлерi бар, олар Ақтау, Атырау, Форт-Шевченко және Баутино қалаларында орналасқан. Бұл орайда мұз жарғыш және көлiктiк жүзу құралдарының саны жеткiлiксiз, сондай-ақ көмiрсутектерiн тасымалдауға арналған теңiз құбырлары жоқ.
КТҚС-дағы мұнай операцияларын жүзеге асыру кезiнде озық технологиялар пайдаланылады, қазiргi заманғы техникалар:
"Сұңқар" бұрғылау қондырғысы;
"Гуртулус" бұрғылау тұғыры;
жасанды аралдардағы бұрғылау қондырғылары тартылуда.
1.3.3. Салынған инвестициялар
Қазiргi кезге дейiн Каспий теңiзiнiң көмiрсутегi әлеуетiн игеруге инвестициялар екi: Солтүстiк-Каспий және "Қазақойл-ЖҰМК" жобалары шеңберiнде жүзеге асырылып келдi. Солтүстiк-Каспий жобасы 1993 жылы Халықаралық консорциум шеңберiнде басталған жұмыстардың қисынды жалғасы болып табылады және теңiз блоктары бойынша Қазақстан қол қойған алғашқы Өнiмдi бөлу туралы келiсiмнiң (ӨБК) негiзiнде жүзеге асырылуда. 1993-1997 жылдар аралығында Халықаралық консорциумның инвестициялары, қол қойылған бонус ретiнде төленген 75 миллион АҚШ долларынан басқа, 218 миллион АҚШ долларын құрады.
Мұнай блоктарында теңіз операцияларын жүргiзуге арналған әзiрлiк жұмыстары басталған 1997 жылдан бастап мұнай операцияларына жұмсалған шығындар 1063 миллион АҚШ долларынан асып түстi. Сонымен бiрге, мердiгер компаниялар 1998 жылы Қазақстан Республикасына ӨБК бойынша 175 миллион АҚШ доллары мөлшерiнде қол қойған бонус төледi. 2002 жылғы 31 желтоқсанда Солтүстiк-Каспий жобасы бойынша инвестициялар 1714,9 миллион АҚШ долларын құрады.
ӨБК шарттарына сәйкес мердiгер Қазақстан Республикасының азаматтарын кәсiби оқытуға, аспаптар мен ғылыми-техникалық ақпарат сатып алуға жыл сайын 1,5 миллион доллар мөлшерiндегi қаражатты алғашқы төрт жыл iшiнде және 1 миллион долларды одан кейiнгi жылдары жұмсауға тиiс.
"Қазақойл-ЖҰМК" жобасы бойынша жұмыстар 1999 жылғы наурыздан басталды. Шығыстар 50 миллион долларға жуық, олардың iшiнде Каспийдегi жұмыстар бойынша шығыстар 25 миллион долларға жуық болды. "Қазақойл" ҰMK мен "ЖҰМК" арасындағы Негiзгi келiсiмге сәйкес геологиялық-геофизикалық зерттеулер, оның iшiнде Каспий теңiзi ауыспалы бөлiгiнiң жетуi қиын аймақтарында орналасқан Тереңөзек-Прорва және "Бозашы беткейiнiң солтүстiк баурайы" алаңдарда геологиялық-геофизикалық зерттеулер жүргiзiлдi. Осы алаңдарға лицензия берiлдi және 2005 жылғы ақпанға дейiнгі мерзiмде барлауға келiсiм-шартқа қол қойылды.
1.4. Заңдық базасы және мемлекеттiк бақылау жүйесi
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Мұнай туралы" 1995 жылғы 28 маусымдағы N 2350 және "Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" 1996 жылғы 27 қаңтардағы N 2828 заң күшi бар Жарлықтары, сондай-ақ 1998 жылғы 6 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында жасалған Жер қойнауын пайдалануға егемендi құқықтарды жүзеге асыру мақсатында Каспий теңiзi солтүстiк бөлiгi түбiнiң ара-жiгiн ажырату туралы келiсiм және 2002 жылғы 13 мамырдағы аталған Келiсiмге Хаттама KTҚC-да қазiргi кездегi мұнай операцияларын жүргiзуге құқықтық негiз болып табылады.
КТҚС-дағы мұнай операцияларын жүргiзудiң мiндеттi шарты мынадай халықаралық келiсiмдердi: 1979 жылғы 13 қарашадағы Ауаның үлкен қашықтықта трансшекаралық ластануы туралы конвенцияны , 1992 жылғы 17 наурыздағы Өнеркәсiптiк авариялардың трансшекаралық әсерi туралы конвенцияны , 1992 жылғы 17 наурыздағы Трансшекаралық су ағындары мен халықаралық көлдердi қорғау және пайдалану туралы конвенцияны , сондай-ақ кеме жүрiсi мен төтенше жағдайлар мәселелерiне қатысты Қазақстан Республикасы қол қойған басқа да халықаралық шарттарды сақтау болып табылады. КТҚС-дағы мұнай операцияларын жүргiзудiң мiндеттi шарты жер қойнауын пайдалану, табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар, өнеркәсiптiк әрi өрт қауiпсiздiгi және қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi операцияларды қауiпсiз жүргiзуге қатысты Қазақстан Республикасының заңдарын сақтау болып табылады.
Жер қойнауын пайдалану мәселелерi жөнiндегi заңдар Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулылар блогы мен ел Президентiнiң жекелеген жарлықтарын да қамтиды. Теңiз мұнай-газ операцияларына, сондай-ақ жер қойнауын пайдалану қызметiн мемлекеттiк бақылау тәртiбiн жетiлдiру үшiн қолданылатын заңдардың дамуы жалғаса түсуде.
1.5. Күштi және әлсiз жақтары
КТҚС-ын одан әрi игеру үшiн мынадай оң факторлар ықпал етедi:
саяси тұрақтылықты қамтамасыз ететін және экономикалық дамудың жоғары қарқынын ұстануға жәрдемдесетiн Қазақстан Республикасының серпiндi әрi сындарлы iшкi және сыртқы саясаты;
көмiрсутектерi жаңа қорларының өсiмiмен салыстырғанда энергия қуатына сұраныстың озыңқы үрдiсiн туғызатын, әсiресе дамушы елдердегi экономикалық өсiм;
көмiрсутектерi ресурстарының дүниежүзiлiк қорларының шектеулiлiгi;
көліктің, мұнай-химия өндірісінің әр алуан түрлері үшін көмірсутектерінің pecуpc ретiнде басым тұруы;
iрi әлемдiк мұнай өндiрушiлердiң бағаның экономикалық тұрғыдан ақтаулы деңгейiн қамтамасыз етуге ұмтылысы;
шетелдiк инвесторлардың КТҚС-на келуге дайын болуы;
Каспий бассейнiнде теңiз мұнай операцияларынан тәжiрибесi және/немесе коммуникациялық инфрақұрылымы бар елдердiң болуы;
Каспий өңiрi аймағының халқы мен ұйымдарының КТҚС-ын кешендi және жоспарлы игеруге мүдделiлiгi.
Сонымен бiрге, ұзақ мерзiмдi перспективада KTҚC-ын игеру қарқынына мынадай жекелеген тежеушi факторлардың әсер етуi ескерiледi:
көмiрсутектерiнiң бiршама қымбаттауы, оларды шикiзаттың басқа түрлерiмен, энергия қуаттарымен және энергия көздерiмен ауыстыруға ынталандырады;
құрлықтағы жобалармен салыстырғанда теңiз мұнай жобаларын iске асырудың жоғары құны және ұзақ мерзімі;
өндiрiлген шикiзатты игеру және тасымалдау тұрғысынан алғанда басқа мұнай провинцияларынан көмiрсутектерiнiң көптеген алуға жеңiл көздерiнiң уақытша артықшылығы;
күрделi таулы-геологиялық, гидрологиялық және климаттық жағдайлар;
КТҚС-ы табиғат ортасының техногендi ықпалдарға сезiмталдығы;
iлеспе мұнай газы мен өзге де компоненттердi (күкiрттi) кәдеге жарату проблемалары;
объектiлердiң трансшекаралық аумақта және халықаралық көлде орналасуы;
өнеркәсiптiк және тасымал аварияларының болу ықтималдығы;
көмiрсутегi шикiзатында күкiртi сутегiнiң улы уытты (күкiрттi сутегi) заттарының болуы;
теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу кезiнде төтенше жағдайлардың алдын алу және оларға дайын болу мәселелерiнде құқықтық қатынастарды реттейтiн нормативтік базаның жетiмсiздiгi;
КТҚС-да су бассейнін бақылау мен қадағалаудың тиісті жүйесінің болмауы;
теңізде төтенше жағдайларды жою үшін теңіз авариялық-құтқару қызметінің болмауы;
мұнай төгілуінің алдын алу және жою саласында Каспий өңірі мемлекеттерінің халықаралық шарттарының болмауы.
2. Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері
2.1. Бағдарламаның мақсаты
KTҚC-ын игерудi оған елеулi табиғи, техникалық, еңбек және зияткерлiк ресурстар тартылатын ұзаққа созылатын әрi күрделi жасампаз процесс ретiнде қарастыра отырып, осы Бағдарлама мемлекеттiк ұйымдар, жер қойнауын пайдаланушылар, инвесторлар, жеке тұлғалар мен осы процеске басқа да қатысушылар қызметiн келiсудi және тәртiпке келтiрудi көздейдi.
Теңiз мұнай операцияларын дамытудың саяси және экономикалық шарттарын ecкepe, Каспий өңiрi аймағындағы жұмыстардың ауқымын және олардың елдiң экономикалық өсуiне оң ықпалын бағалай, сондай-ақ табиғи факторлардың маңызы артып отырғанын сезiне отырып, Бағдарлама КТҚС-ын игерудiң мақсаты мен принциптерiн белгiлейдi.
КТҚС-ын игерудiң мақсаты:
КТҚС-ның көмiрсутектерi ресурстарын ұтымды және қауiпсiз игеру арқылы елдiң тұрақты, экономикалық дамуын қамтамасыз етуге және Қазақстан халқының өмiр сүру сапасын жақсартуға, ел индустриясының iлеспе салаларын дамытуға қол жеткiзуге жәрдемдесу.
КТҚС-ын игерудiң принциптерi:
Қазақстан Республикасының мүдделерiн сақтау;
халықаралық ынтымақтастық;
жер қойнауын пайдалануға келiсiм-шарттарды жасасу кезiнде республиканың тәуекелiн азайту;
көмiрсутектер ресурстарын кешендi және қалдықсыз пайдалану;
өнеркәсiп және өрт қауiпсiздiгiнiң, өнеркәсiптiк санитариялық, еңбек және қоршаған ортаны қорғаудың қазақстандық және халықаралық ережелерiн, стандарттарын сақтау;
Каспий аймағының экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, Каспий теңiзi табиғат ортасына теңiз мұнай-газ операцияларының тұрақсыздандыратын ықпалын болдырмау үшiн озық және қауiпсiз технологияларды қолдану;
қазақстандық тауар жеткiзушiлер мен қызмет көрсетушiлердi теңiз мұнай-газ келiсiм-шарттарын iске асыруға тарту.
2.2. Негiзгi мiндеттер
КТҚС-ын игеру теңiз мұнай-газ операцияларын ұзақ мерзiмдi дамыту проблемаларының салааралық сипатын, игерудiң көптеген параметрлерiнiң көмiрсутектерi ресурстарының құрамына және кен орындарының геологиялық-техникалық жағдайына байланысты екенiн көрсететiн бiрқатар мiндеттердi шешудi қажет етедi.
КТҚС-ын игерудiң негiзгi мiндеттерi мыналарды қамтиды:
көмiрсутектерi барланған қорларының өсiмiн қамтамасыз ету және өндiру деңгейiн тұрақты жоғары деңгейге жеткiзу;
теңiз құрылыстарын тұрғызу үшiн құрылыс материалдары мен құрастырмалар өндiрiсiн дамыту;
көмiрсутектерiн тасымалдаудың мультимоделдiк жүйесiн дамыту;
тауарлар, жабдықтар шығару және қызметтер көрсету жөнiнен отандық өндiрiс құру;
отандық машина жасау бөлiгiн қайта бейiндеу мен жаңғырту;
теңіз флоты мен теңiз порттарын дамыту;
өз ғылыми-техникалық базасын қалыптастыру, қазақстандық мамандарды даярлау және оқыту;
теңiз мұнай операцияларын басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру;
адамдар денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету;
төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың зардаптарын жоюға дайындықты қамтамасыз ету;
мұнай-химия өндiрiстерiн дамыту;
өндiрiлген газды кешендi кәдеге жарату;
заңдарды жетiлдiру, игеру мiндеттерiн шешуге жәрдемдесетiн нормативтiк құқықтық базаны дамыту;
ел экономикасының басқа да салаларын дамыту үшiн КТҚС-ын игеру ресурсын пайдалану.
Игерудi жүргiзу барысына отандық және шетелдiк инвестицияларды кеңiнен тарту мен қаржыны тиiмдi салу үшiн негiзгi жағдайлар:
2005 жылы Қашаған кен орнында алғашқы мұнай алу;
қорлар өсiмiн ұлғайтуға (өндiру көлемiн кеңейту үшiн база жасауға) мүмкiндiк беретiн геологиялық-барлау және iздестiру жұмыстарының көлемiн кеңейту;
теңiз жобалары маркетингiн әзiрлеу мен оны ұйымдастыру жүйесiн қалыптастыру;
теңiз мұнай операцияларын кеңейту үшiн жағалаулық инфрақұрылымды озыңқы дамыту;
теңiз операциялары үшiн импортты алмастыратын өндiрiстер ұйымдастыру;
Каспий өңiрi аймағын жер және әуе көлiгi мен телекоммуникациялар қызметiнiң жеткiлiктi түрлерiмен қамтамасыз ету;
теңiз мұнай-газ кешенiне арналған қазақстандық тауарлар мен қызметтердi халықаралық стандарттарға сәйкес (ISO) стандарттау жағдайларын туғызатын оның бастапқы кезеңiнiң үлкен маңызы болады.
KTҚC-ын игерудiң мiндеттерi теңiз мұнай-газ операцияларын тұрақты жоғары деңгейге шығаруды жеделдетуге бағытталған, ол:
ресурстық әлеуетiмен;
жол берiлетiн экологиялық жүктемемен;
қолданылатын технологиялар мен жабдықтардың сенiмдiлiгi және қауiпсiздiгiмен;
көлiктiң жеткiзу қабiлетiмен;
мамандарды даярлау мүмкiндiгiмен;
көмiрсутектерiне нарықтық қажеттiлiкпен және басқа да факторлармен айқындалады.
3. Бағдарламаның негізгі бағыттары және
іске асыру тетігі
3.1. Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары мен кезеңдерi
Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары мыналарды қамтиды:
теңiз операцияларын жүргiзудiң бiрiншi кезектегi ұйымдастыру жағдайларын жасау;
теңiз жобалары маркетингiн ұйымдастыру;
өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту;
көмiрсутектерi экспорты мен көлiк бағыттарын жетiлдiру;
қоршаған ортаны қорғауды қамтамасыз ету жүйесiн дамыту;
ғылыми-техникалық жүйенi жаңғырту және кадрлар даярлау;
құқықтық базаны жетiлдiру;
отандық тауарлар сапасын арттыру және қазақстандық кәсiпорындар мен ұйымдардың теңiз мұнай-газ операцияларын iске асыруға тиiмдi әрi жоспарлы өсiп отырған қатысуы үшiн жағдайлар жасау;
көмiрсутектердi қайта өңдеудi дамыту және тауарлық құрылымын жақсарту;
мұнай-химия өнеркәсiбiн дамыту.
Игеру кезеңi iс-шаралардың мазмұнымен және жұмыстармен ерекшеленетiн мынадай үш кезеңге бөлiнедi:
бiрiншi кезең (2003-2005 жылдар) - кешендi игеруге жағдай жасау;
екiншi кезең (2006-2010 жылдар) - игерудi жеделдету;
үшiншi кезең (2011-2015 жылдар) - өндiрудi тұрақтандыру.
Бiрiншi кезеңде мынадай iс-шаралар жүзеге асырылады:
КТҚС-ның әлеуетiне кешендi бағалау жүргiзiледi;
мұнай-газ деректерiнiң бiрыңғай ұлттық банкiнiң негiздерi қаланады;
ұлттық мұнай-газ компаниясының қалыптасуы жүргiзiледi;
Солтүстiк-Каспий жобасының (қазақстандық теңiз жобасының пилоты ретiнде) мониторингi қамтамасыз етiледi;
теңiз мұнай операциялары мен сервистік индустрияны қолдау үшiн инфрақұрылым құру жөнiндегi негiздер қаланады;
блоктардың оңтайлы пакеттерi қалыптастырылады және келiсiмдердiң өзектi параметрлерi белгiленедi;
барлау және өндiруге арналған учаскелер бойынша, сондай-ақ барлауға арналған учаскелер бойынша келiсiм-шарттардың талаптары жөнiнде конкурстар мен келiссөздер өткiзiледi;
теңiз мұнай-газ операцияларын метрологиялық қамтамасыз етудiң ұлттық жүйесi қалыптастырылады;
теңiз мұнай операцияларын жүргiзу үшiн ғылыми және жобалау-технологиялық база қалыптастыру мен қазақстандық персоналды даярлау басталады;
КТҚС-ның экологиялық мониторингi мен оны болжамдаудың автоматтандырылған бiрыңғай жүйесi өрiстетiледi;
жаңа экспорттық мұнай құбырының бағыты белгiленедi;
теңiз жобаларын ескере отырып көмiрсутектерiн тасымалдауды әртараптандыру жөнiнде жұмыстар жалғастырылады.
Екiншi кезеңде KTҚC-ын игерудiң алғашқы мұнай-газ жобасы бойынша көмiрсутектерiн теңiзде өндiру және экономикалық нәтижелердiң өсуi басталады.
Сонымен бiрге:
жаңа теңiз блоктарын тендерлерге жоспарлы қою жүзеге асырылады;
ұлттық мұнай-газ компаниясының теңiз жобалары бойынша оператордың функцияларын орындауы iске асырылады;
халықаралық экологиялық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғауға қойылатын талаптарды жетiлдiру жалғастырылады;
барлық теңiз жобаларының мониторингi қамтамасыз етiледi;
жоғары экологиялық стандарттарға сәйкес келетiн қосымша табиғат қорғау iс-шаралары әзiрленiп, жүзеге асырылады;
мұнай-газ кешенi үшiн және аралас салалар үшін қазақстандық мамандарды даярлау және қайта даярлау жалғастырылады;
теңiз операцияларын жағалаулық қолдау үшiн инфрақұрылым құрылады;
қосымша құбыр қуаттарының құрылысы (экспорттағы мақсатта емес) өрiстетiледi;
жаңа экспорттық мұнай құбыры қатарға қосылады;
келесi экспорттық мұнай құбыры жүретiн маршрут пысықталады;
теңiз мұнай-газ кешені үшiн негізгi отандық тауарлар мен қызметтердің бәсекеге қабiлеттiлiгiне қол жеткiзiледi (теңiз операцияларын жүргiзу үшiн импорт алмастыру).
Yшiншi кезеңде теңiзде өндiру тұрақты жоғары деңгейге шығады және теңiз операцияларында пайдалану қызметi басым бола бастайды.
Бұл орайда:
теңiзде өндiру көлемiнiң тұрақты жоғары деңгейiне қол жеткiзiледi;
жаңа блоктарға конкурстар жалғастырылады;
көмiрсутектерiн экспорттық тасымалдау үшiн қосымша қуаттар енгiзiледi;
iлеспе компоненттердi толық кәдеге жаратуды қамтамасыз ететiн мұнай мен газды өндіру индустриясы құрылды;
теңiз мұнай операцияларының қажеттiлiгi көбiне қазақстандық тауарлармен және қызметтермен жабылады;
мұнайды теңiз кен орындарынан пайдалануды өңдеуге негізгі технологияларды ауыстыру аяқталады;
көмiрсутегi шикiзатының негiзiнде химия өндiрiсi өрiстетiледi;
жоғары басқару және ғылыми-инженерлiк қызметтердегi шетел мамандарын қазақстандық ғалымдармен және мамандармен ауыстыру жеделдетiледi;
Каспий жағалауы мен акваториясында табиғатты қалпына келтiру жұмыстары өрiстетiледi;
қазақстандықтардың жоғары өмiр сүру стандарттары қамтамасыз етiледi;
КТҚС-ын игеру бойынша инвестициялардың өзiн-өзi өтеуiне қол жеткiзiледi;
Каспий теңiзi акваториясы бойынша мұнай-газ кешенi операторларының ұтқыр қозғалысы үшiн авиакөлiк коммуникациясы дамытылады.
3.2. Бағдарламаны iске асыру тетiгi
3.2.1. Құқықтық қамтамасыз ету
Каспий теңiзiнiң құқықтық мәртебесi бойынша Әзiрбайжан, Иран, Қазақстан, Ресей, Түрiкменстанның қатысуымен бес жақты негiзде уағдаластыққа қол жеткiзу теңiз мұнай операцияларын жандандыруға жәрдемдесетiн болады.
Барлық Каспий өңiрi мемлекеттерiнiң теңiз түбiн межелеу мәселелерiн қамтитын Каспий теңiзiнiң құқықтық мәртебесi жөнiндегi негiздемелi Конвенцияны әзiрлеудi жеделдетуi мен қабылдауы КТҚС-ын игерудi халықаралық-құқықтық қамтамасыз етудегi маңызды саяси қадам болып табылады.
Республикада теңiз мұнай операцияларын жүргiзу жағдайларын және инвестициялық ахуалды жақсарту мақсатында:
жер қойнауын пайдалану және теңiз мұнай операцияларын жүргiзу;
салық салу және кедендiк реттеу;
шетел инвестицияларын тарту;
валюталық реттеу және бақылау тараулары бойынша құқықтық базаны жетiлдiру көзделедi.
КТҚС-ын игерудiң заңнамалық жағдайларын қамтамасыз ету үшiн ҚР заңдарын:
Қазақстан Республикасы жағдайында КТҚС-дағы теңiз мұнай операцияларын жүргiзуден бюджетке едәуiр және тұрақты түсiмдердiң түсуiн қамтамасыз ететiн салық салудың тиiмдi жүйесiн қамтамасыз ету мақсатында салық режимi;
теңiз мұнай операцияларын жүргiзу;
отандық тауарлар, жабдықтар өндiру мен қызметтер көрсетудi дамыту;
санитариялық-эпидемиологиялық қолайлылықты қамтамасыз ету;
қоршаған ортаны қорғау бөлiктерiнде жетiлдiру қажет.
3.2.2. Жер қойнауын пайдаланудың теңiз учаскелерiнiң маркетингi
КТҚС-дағы ресурстарды игеру тәртiбi оның солтүстiк, орталық және оңтүстiк бөлiктерiндегi жер қойнауын пайдалануға арналған учаскелер мен блоктарды бiрдей дәрежеде беруге негiзделедi. Мемлекеттiк табиғи объектiлерге, рекреациялық аймақтарға, қорғаныс кешенiнiң объектiлерiне және iрi елдi мекендерге жапсарлас жатқан блоктар оған қосылмайды.
Жер қойнауын пайдалану теңiз учаскелерiнiң маркетингi мыналарды қамтиды:
блоктардың ресурстық әлеуетiн бағалау және инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылатын жер қойнауы учаскелерiнiң тiзбесi мен құрамын қалыптастыру;
жер қойнауын пайдалану учаскелерiне конкурс шарттарын белгiлеу;
жоба шегінде жұмыстарды ұйымдастыру жөніндегі мердігердің ұсынысын қарау;
конкурс жеңiмпазымен келiссөз раундтарын жүргiзу;
барлау, игеру және өндiру жоспарларын iске асыру.
Уәкiлеттi органдар ұлттық компаниямен бiрлесе отырып теңiз блоктарын зерттеудi жүргiзедi:
сейсмикалық барлау нәтижесiнде алынған деректер өңдеуден өткiзiледi және талдап түсiндiрiледi;
перспективалық ресурстарға баға берiледi;
тәуекелдерге талдауды қоса резервуарларды геологиялық моделдеу жүргiзiледi;
түрлi коммерциялық және келiсiм-шарттық шарттарды ескере отырып, жобалардың қаржылық моделi құрылады;
Қазақстан Республикасының Үкiметi тендерлiк блоктарды бекiтедi, оларды конкурсқа қоюдың тәртiбi мен шарттарын белгiлейдi.
Зерттеу нәтижелерi теңiз операциялары процесiнде алынған қосымша деректер негiзiнде жер қойнауы учаскелерiн бөлiп көрсету және кейiннен ресурстық әлеуеттi нақтылау үшiн пайдаланылады.
3.2.3. Блоктарды қою тәртiбi
КТҚС-да блоктарды қою тәртiбi жер қойнауы учаскелерiн қалыптастыру және инвесторлармен конкурстар өткiзу мен келiссөздер жүргiзудi қамтитын табиғи-өндiрiстiк әлеуеттi кезең-кезеңiмен және ұтымды игеруге бағытталған рәсiмдер кешенi болып табылады.
Жер қойнауын пайдалану учаскелерiн қалыптастыру мынадай принциптерге негiзделедi:
геологиялық-геофизикалық зерттелуi, сейсмикалық көлденең кескiнiнiң тығыздығы мен сапасы;
елеулi мөлшердегi және болжамды ресурстарға ие базалық құрылымның болуы;
учаскенiң геологиялық ресурстарының 200-500 млн. т. шартты отындық тығыздығы;
дәлелденген көмiрсутек қорларымен белгiлi бiр аймаққа тектоникалық орайластығы;
бiрдей экологиялық талаптар;
учаскенiң базалық және басқа да құрылымдарын бiрлесiп игеру мүмкiндiгi;
теңiз мұнай операцияларын қолдайтын инфрақұрылымның орналасуы.
Геологиялық зерттелуi жағынан блоктар жақсы зерттелген (ipi және орташа перспективалық құрылымдар анықталды) және нашар зерттелген (қолданылған әдiстермен перспективалық құрылымдар анықталған жоқ) болып бөлiнедi. Жер қойнауын пайдалану учаскелерi блоктардан және зерттелуi жағынан әртүрлi дәрежедегi блоктардың бөлiктерiнен тұрады:
жақсы зерттелген және дайын блоктар барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылатын учаскелерге кiредi;
жеткiлiксiз зерттелген блоктар барлауға арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылу үшiн учаскелерге топтастырылуы мүмкiн.
Инвестициялық бағдарламалардың конкурсын жүргiзу алдында:
жер қойнауын пайдалану учаскелерiн геологиялық-техникалық бағалау;
жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарының негiзiн құрайтын жер қойнауын пайдалану учаскелерiне конкурстың негізгі шарттарын айқындау жүргізiледi.
Жер қойнауын пайдалану учаскелерiне конкурстың негiзгi шарттарында мыналарды ашып көрсетедi:
нақты және ақшалай тұрғыда ең төменгi жұмыс бағдарламасы;
қол қойылатын бонустың мөлшерi;
салық салу схемасы;
жобалардағы ұлттық компания үлесiнiң мөлшерi (кемiнде 50%);
газ бен күкiрттi кәдеге жарату жөнiндегi ұсыныстар;
жер қойнауын пайдаланушының әлеуметтiк жобаларды орындау жөнiндегi мiндеттемелерi;
теңiздегi жұмыстар кезiндегi экологиялық стандарттар;
жергiлiктi тауарларды, материалдар мен қызмет көрсетулердi пайдалану, қазақстандық мамандарды жұмысқа жалдау және оқыту жөнiндегi мiндеттемелер;
жер қойнауын пайдаланушының Қазақстан Республикасы МӨЗ-на мұнай беруi бойынша мiндеттемелерi;
ғылыми-iздестiру және жобалық әзiрлемелер жүргiзу мен технологиялар беру тәртiбi;
шешiмдер қабылдау рәсiмi;
жер қойнауын пайдалану құқығын беру үшiн Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де шарттар.
КТҚС-ның аумағында орналасқан жекелеген перспективалы блоктарға жер қойнауын пайдалану құқығын алуға тендерлiк шарттармен жер қойнауын пайдаланушының әлеуметтiк мiндеттемелерi түрiнде құрлықтағы перспективасы аз қашықтағы құрылымдарды барлауға және игеруге қосымша инвестициялар салу көзделуi мүмкiн.
Инвестициялық бағдарламалардың конкурсы мынадай принциптердi орындауды қамтамасыз етуге тиiс:
конкурс шарттарының ашықтығы (транспаренттiгi);
мемлекеттi геологиялық барлау жұмыстарының тәуекелiнен босату;
КТҚС-ын игерудiң кешендiлiгi;
негiздемелi инвестициялық тәуекелдердi дәйектi қабылдау;
қол жеткен уағдаластықтарды сақтау.
Конкурс шарттарының ашықтығы жер қойнауын пайдаланушылардың неғұрлым технологиялы әрi тәжiрибелiлерiн тартуды қамтамасыз етедi. Сонымен бiрге шетел жер қойнауын пайдаланушылардың қолында КТҚС-ы ресурстарының шектен тыс шоғырлануына жол беруге болмайды, мұның өзi түрлi халықаралық тәуекелдердiң пайда болуына байланысты елдiң сыртқы саясатын жүзеге асыру кезiнде терiс салдарларға әкеп соғуы мүмкiн.
Мемлекет жер қойнауын пайдаланушыларға геологиялық тәуекелдердi толық жүктеу арқылы геологиялық тәуекелдерден босайды. Қазақстан Республикасының атынан түсетiн ұлттық мұнай компаниясының КТҚС-ғы блоктарды әзiрлеу кезiндегi тәуекелдерiнiң деңгейi жобаны қол қоюға дайындау барысында оның оған қатысу үлесiне, Мемлекеттiң қатысу үлесiне және кен орындарының (блоктың, құрылымның) зерттелуiне қарай айқындалатын болады.
Кешендiлiк бүкiл КТҚС бойынша жұмыс жүргiзудi көздейдi, мұның өзi шектеулi учаскеде жұмысты шектен тыс шоғырландырудан болатын қоршаған ортаға жағымсыз әсерлердi барынша азайтумен, жер қойнауын барынша жақсы зерттеуге қол жеткiзумен және көмiрсутегi шикiзатының әр түрлi көздерiн пайдаланумен байланысты.
Қазiргi кезде iрi және орташа перспективалық құрылымдары бар шамамен 23 бөлiнбеген учаске бар, олардың кейбiреуiне барлау жүргiзудi республикалық бюджеттен қаржыландыру көзделуде. Жер қойнауын пайдаланушыларды барлау-өндiру шартымен анықтау үшiн (келiсiм-шарттар немесе тiкелей келiссөздер) конкурстарға жыл сайын кемiнде үш учаске қойып отыру көзделедi. Мұнымен бiр мезгiлде қосымша барлау үшiн учаскелер қойылатын болады. Сөйтiп, бастапқы кезең 7-8 жылды (2010 жылға дейiн) қамтиды, бұл жылдар iшiнде 2015 жылға дейiн тасымалдау және өткiзу проблемасын реттеу үшiн игерудiң қарқынына түзету енгiзуге болады.
Ұлттық компанияның ұйғаруы бойынша мұнай-газ операцияларын жүргiзу үшiн ұлттық компания алған жер қойнауын пайдалану учаскелерiн әзiрлеу үшiн басқа да мұнай-газ және сервистiк ұйымдарды қосалқы мердiгер шартымен тарту жүргізіледі.
Барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалар конкурсының жеңiмпазы геофизикалық зерттеулердi жүргiзу, бiр немесе бiрнеше барлау ұңғымаларын бұрғылау (қажет болған жағдайда - бұрғылау қондырғысын орнату бойынша), әлеуметтiк бағдарламаны орындау, қазақстандық мамандарды оқыту және технологиялар беру, сондай-ақ осы келiсiм-шартқа қол қою кезiнде Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарын ескере отырып, жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шартта белгiленген басқа да мiндеттi шарттарды орындау жөнiнде өзiне нақты мiндеттемелер алады.
Барлау бойынша инвестициялық бағдарламалар конкурсының жеңiмпазы, геофизикалық зерттеулер жүргiзу, бiр немесе бiрнеше параметрлiк барлау ұңғымаларын бұрғылау, әлеуметтiк бағдарламаларды орындау, қазақстандық мамандарды оқыту және учаскедегi 1-2 блоктарды таңдау құқығына жауап ретiнде технологиялар беру және осы кен орнында барлау мен өндiруге бұдан былайғы келiсiм-шарт жасасу жөнiнде өзiне нақты мiндеттемелер алады. Бұл ретте теңiз блоктарында сейсмикалық зерттеулер мен гравибарлау жұмыстарын жүргiзуге отандық компаниялардың мiндеттi қатысуын қамтамсыз ету қажет. Сонымен қатар жеңiмпаз осы келiсiм-шартқа қол қою кезiндегi Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңдарының нормаларын ескере отырып, келiсiм-шарттың ережелерiнде белгiленген басқа да мiндеттi шарттарды орындайды. Қалған зерттелген және маркетингке әзiрленген учаскенiң блоктары барлау мен өндiруге арналған инвестициялық бағдарламалардың конкурсына қойылады.
3.2.4. Көмiрсутектерiн өндiрудi дамыту
Республикада құрлықта мұнай өндiрудi бес облыста орналасқан 100-ден астам кен орындарында 33 мұнай өндiретiн компаниялар жүзеге асырады. Өндiрудiң негiзгi өсiмi Теңiз, Қарашығанақ, Өзен және басқа да кен орындарында қамтамасыз етiледi.
Жүргiзiлген зерттеулер Қазақстанда көмiрсутегi шикiзатының алынатын қорлары мен оны өндiрудiң неғұрлым елеулi өсiмiн KTҚC-ның ресурстары есебiнен күтуге болатынын көрсетедi. Бұрын көрсетiлгендей, алдын ала бағалаулар бойынша, КТҚС-нан алынатын көмiрсутектер ресурсының көлемi шамамен 8,0 млрд. т. КТҚС-ның жоғары перспективалылығын бәрi бiрдей өнiмдi болған 6 ұңғыманы барлаулық бұрғылаудың алғашқы нәтижелерi растайды. Мұның нәтижесi Қашаған және Қаламқас-теңiз екi кен орнының ашылуы болды. "Лукойл" компаниясы жүргiзген осыған ұқсас жұмыстар Каспий теңiзiнiң ресейлiк секторындағы құрылымдардың жоғары перспективалылығын көрсеттi.
2005 жылға дейiнгi бiрiншi кезеңде КТҚС-дағы негiзгi жұмыстар бiрiншi кезектегi блоктар бойынша барлау ұңғымаларын бұрғылаумен байланысты болады. Барлаулық бұрғылау жұмыстарын аяқтау және игеру мен өндiру сатысына көшуге орай бұрғылау жұмыстарының көлемi едәуiр өседi.
КТҚС-дағы көмiрсутектерiнiң анықталған болжамдық ресурстары болашақта КТҚС-ның кен орындарынан мұнай өндiрудi жылына 100 миллион тоннаға дейiн жеткiзуге және оны осы деңгейде 25-30 жыл бойы ұстап тұруға мүмкiндiк бередi. Мысалы, Солтүстiк Каспийдегi Қашаған кен орнынан бастапқы алынатын мұнай қорлары 1,7 млрд. тонна шамасында болады. Қашаған кен орнынан мұнай өндiрудiң жылдық көлемi: 2005 жылы - 0,5 млн. т, 2010 жылы - 22 млн. т. және 2015 жылы - 60 млн.т.-ны құрайтын болады. Алғашқы кезеңнiң басқа блоктарында өндiру 2009-2010 жылдарда басталады деп күтiлуде. Барлау жұмыстарын жүргiзу мен болжанған қорлардың расталуына байланысты болатын белгiсiздiктi ескере отырып, бастапқы шарттар ретiнде стандарттық әдiстемелер мен "QUESTOR OFFSHORE" компьютерлiк бағдарламасын пайдалана отырып қорлар мен өндiрудi болжамдық бағалаулары алынды. Есептеулер табу ықтималдығының түрлi деңгейлерi үшiн үш нұсқада:
15% (ең төмен нұсқа);
25% (орташа нұсқа);
35% (ең жоғары нұсқа)
орындалды.
Алдын ала бағалаулар бойынша Бағдарламаны іске асыру теңіз кен орындарынан мұнай өндіру деңгейін 2005 жылы 0,5 млн. тоннаға, 2010 жылға қарай 40 млн. тоннаға дейін және 2015 жылы - 100 млн. тоннаға дейін жеткізуге мүмкіндік береді.
5-сурет. КТҚС-дағы мұнай өндіру
(қағаз мәтіннен қараңыз)
КТҚС-ның солтүстiк бөлiгiндегi тұзасты кенiштерiнiң айырмашылық ерекшелiгi мұнайда жоғары дәрежеде 30% шамасында ерiген газдың болуы. Қашаған кен орнының мұнайында ғана Қарашығанақ кен орнында алынатын газдың мөлшерiндей болады деп күтiлуде. КТҚС-ның орталық бөлiгiнiң құрылымдарында құрлықтағы Қаламқас кен орнындағы сияқты газ факторы онша көп табылмайды деп күтiлуде. КТҚС-ның оңтүстiк бөлiгiнде мұнай ғана емес, газ кен орындарын да ашу көзделiп отыр. Сөйтiп, тұтастай алғанда КТҚС-ы бойынша көмiрсутек баламасында газ өндiру өндiрiлетiн мұнай көлемiнiң 60%-iн құрайды деп күтуге болады.
Геологиялық құрылымдардың осы ерекшелiктерiн ескере отырып және КТҚС-ның барлық үш аймағындағы мұнай өндiрудi болжау негiзiнде KTҚC-да газ өндiру 2005 жылы - 0,3 млрд. текше метр, 2010 жылға қарай - 24 млрд. текше метрге дейiн және 2015 жылға қарай - 63 млрд. текше метрге дейiн күтiледi.
6-сурет. КТҚС-дағы газ өндіру
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Coнымeн, КТҚС-ның pecурстapын игеру мiндеттерiнiң бipі газды кәдеге жарату мәселелерiн кешендi шешу болуға тиiс.
3.2.5. Газды кәдеге жарату
Қашаған кен орны мен басқа да перспективалық тұзасты құрылымдарындағы iлеспе газдың айырмашылық ерекшелiгi шикi газдағы күкiрттi сутегінiң жоғары (19%-ке жуық) құрамы болып табылады. КТҚС-дағы кен орындарын игеру кезiнде осыны ескере отырып, жабық схема бойынша iлеспе газды толық кәдеге жарату көзделеді, ол үшiн шикi газдың 75%-ке дейiнгiсi қайтадан жер қабатына айдалатын болады. Шикi газды жер қабатына айдау көлемi 2005 жылы - 0,3 млрд. текше метрге дейiн, 2010 жылы - 16 млрд. текше метрге дейiн және 2015 жылға қарай - 40 млрд. текше метрге дейiн күтiлуде.
Бұл орайда өңдеу мен iске асыру үшiн қажеттi газдың артылып қалуы 2010 жылы шамамен 8 млрд. текше метр және 2015 жылы 23 млрд. текше метрге дейiн болады. Iлеспе газдың артылып қалғаны теңiз кен орындарынан құбырмен құрылықта орналасатын газ өңдейтiн кешендерге (ГӨК) берiледi. Тұтастай алғанда ГӨК-дегi газ дайындау жүйесi iлеспе газды тазартуды, сұйытылған фракцияларды бөлiп алуды, күкiрттi бөлу мен сақтауды, сондай-ақ тауарлық газды Қазақстан Республикасының газ тасымалдау жүйесiне айдау үшiн сығымдауды қамтитын болады.
7-сурет. Газдың бағыты
(қағаз мәтіннен қараңыз)
3.2.6. Көмірсутектерiнiң тауарлық құрылымын қайта өңдеу және жетiлдiру
Республиканың iшкi қажеттiлiктерiн мұнай өнiмдерiмен қамтамасыз ету КТҚС-ның даму шеңберiнде ғана емес, тұтастай алғанда ел экономикасын тұрақты дамыту тұрғысында да бiрiншi дәрежелi мiндет болып табылады.
Негiзiнен, отандық мұнай өндiру зауыттарындағы (МӨЗ) мұнай өңдеудiң нақты көлемi iшкi рыноктың мұнайға қажеттiлiгiнiң 70%-iн ғана қамтамасыз етедi. Мұнай өнiмдерiнiң iшкi өндiру жетiспеушiлiгi негiзiнен Ресейден келетiн импорт есебiнен жабылады.
Iшкi рынокты мұнай өнiмдерiмен қамтамасыз ету үшiн қазақстандық МӨЗ-ын шикiзатпен қажеттi және болжамды жүктеу есебi жүргiзiлдi. Есеп негiзгi мұнай өнiмдерi - бензиндi, авиациялық керосиндi және дизельдiк отынды 2000-2002 жылдар iшiнде iшкi тұтынуды талдау негiзiнде, сондай-ақ экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгінiң республикадағы ЖIӨ-нiң болжамды өсуi туралы деректер негiзiнде орындалды.
Бұл болжам деректерi бойынша республиканың мұнай өнiмдерiн iшкi тұтынуды қамтамасыз ету үшiн 2005 жылға қарай - 9,5 млн.т. дейiн, 2010 жылға қарай - 14, 8, млн. т. дейiн, және 2015 жылға қарай - 18,6 млн. тоннаға дейiнгi көлемде ұлғайта отырып (N 3 кестенi қараңыз) мұнай өңдеу қажет етiледi.
Мұнай өндіру мен ҚР МӨЗ-на мұнай жеткізудің 2015 жылға
дейiнгі болжамы (млн. т.)
3-кесте
------------------------------------------------------------------
Жылдар! Мұнай ! ТШО ! КТҚС !ТШО !ҚР МӨЗ !Соның !Соның
! өндіру,! және ! !және !жеткізу!ішінде !ішінде
! ҚР ! КИҰ ! !КИҰ-сыз! !НДК !НДК(КТҚС)
! бойынша! ! !құрлық ! !(құрлық)!ресурс.
! барлығы! ! ! ! !ресурс. !тарының
! ! ! ! ! !тарының !ішінен
! ! ! ! ! !ішінен !
------------------------------------------------------------------
2003 48,780 18,700 0 30,080 8,500 8,500 0
2004 56,000 22,270 0 33,730 8,900 8,900 0
2005 61,159 21,800 0,500 38,859 9,580 9,080 0,5
2006 80,286 26,400 8,000 45,886 11,400 10,192 1,208
2007 83,469 34,800 11,000 37,669 12,000 9,188 2,812
2008 86,869 35,900 14,000 36,969 12,940 9,017 3,923
2009 92,320 35,600 21,000 35,720 13,880 8,712 5,168
2010 118,600 45,100 40,000 33,500 14,820 8,171 6,649
2011 129,047 44,800 52,000 32,247 15,760 7,865 7,895
2012 139,920 44,900 64,000 31,020 16,700 7,566 9,134
2013 157,780 52,000 76,000 29,780 17,640 7,263 10,377
2014 168,857 52,300 88,000 28,557 18,580 6,965 11,615
2015 179,200 51,900 100,000 27,300 18,600 6,659 11,941
------------------------------------------------------------------
Қазiргi кезде ҚР МӨЗ-да құрлықтағы кен орындарында өндiрiлетiн (Теңiз және Қарашығанақ кен орындарындағы өндiрудi есепке алмағанда) мұнайдың 30% шамасында қайта өңделедi. Перспективада 2006 жылға дейiнгi болашақта офшорлық кен орындарында мұнай өндiру айтарлықтай арта қоймайды.
"Теңiзшевройл" ЖШС БК (бұдан әрi - "ТШО" БК) мен Қарашығанақ интеграциялық ұйымын (бұдан әрi - ҚИҰ) есепке алмағанда құрлықта мұнай өндiрудiң көлемi 2006 жылғы 45 млн. тоннадан 2015 жылға қарай 27 млн. тоннаға дейiн азаюы және мұнымен бiр мезгiлде ҚP МӨЗ-да мұнай өңдеу қажеттiлiктерiнiң 2005 жылғы 9,5 млн. тоннадан 2015 жылға қарай 18,6 млн. тоннаға дейiн өсуi КТҚС-да өндiрiлетiн ресурстардан мұнайды 2006 жылдан бастап 2015 жылға қарай 12 млн. тоннаға дейiнгi көлемге жеткiзудi қажет етедi.
Бұдан әрi алынатын қорлардың сарқылуына байланысты құрлықтағы кен орындарында өндiрудiң табиғи құлдырауы күтiледi. Осыған байланысты мұнай өңдеуге деген өсiп отырған iшкi қажеттiлiктi 2007 жылдан бастап КТҚС-ның кен орындарында өндiрiлген мұнайды жеткiзудi қоспай, тек құрлықта өндiрiлетiн ресурстар есебiнен ғана қамтамасыз ету мүмкiн болмайды.
КТҚС-ның кен орындарынан мұнай бiрiншi кезекте жаңғыртуды 2006 жылға қарай аяқтау көзделiп отырған Атырау МӨЗ-на (АМӨЗ), ал кейiннен Шымкент (ШНОС) және Павлодар (ПМӨЗ) қалаларындағы МӨЗ-ға жеткiзудi жүзеге асыру қажет.
8-сурет. КТҚС-нан ҚР МӨЗ-іне мұнай жеткiзу
(қағаз мәтіннен қараңыз)
ҚР МӨЗ-на мұнай жеткiзу жер қойнауын пайдалану жөнiндегi қолданыстағы келiсiм-шарттардың шарттарына сәйкес, ал жаңасы бойынша ҚР заңдарына сәйкес көзделедi.
Болашақта КТҚС-ның кен орындарынан мұнайды Шымкент МӨЗ-на екi маршрутпен:
Атырау-Самара мұнай құбырымен (өзара айырбас/сату-сатып алу) Ресей Федерациясы арқылы, одан әрi Омбы-Шымкент мұнай құбырымен;
Өзен-Атырау, Атырау-Кеңқияқ (керi айдау мүмкiндiктерiн де ескере отырып), одан әрi жобаланып отырған Кеңқияқ-Арал-Құмкөл мұнай құбырымен жеткiзу көзделедi.
9-сурет. КТҚС-нан ҚР МӨЗ-на жеткізу
(қағаз мәтіннен қараңыз)
3.2.7. Мұнай мен газ экспорты маршруттарын жетiлдiру
КТҚС-ның кен орындарында өндiрiлетiн мұнайды тасымалдау үшiн пайдаланылуы мүмкiн қазiргі тасымалдау әлeуeтi мыналарды қамтиды:
магистралды мұнай құбырлары мен газ құбырлары;
көмiрсутектерiн сақтау мен тиеу-түсіpу үшiн теңiз порттары мен порт құрылыстары;
көмiрсутектерiн тасымалдау үшiн жалданатын шетел кемелерi (мұнай құятын танкерлер);
көмекшi кемелер;
темiр жол мұнай құятын және газ толтырғыш терминалдары;
арнаулы жылжымалы темiр жол құрамы (цистерналар).
КТҚС-ның кен орындарынан көмiрсутектерiн тасымалдау мынадай экспорттық маршруттар бойынша:
одан әрi Еуропа рыноктарына жiберiлетiн Самара және Новороссийскiге мұнай құбырымен;
Александров Гай мен Солтүстiк Кавказға - газ құбырымен;
Каспий теңiзi порттарына - теңiз жолымен;
өңдеу немесе тиеу-түсiру пункттерiне дейiн - темiржол маршруттарымен тасымалдау көзделедi.
Кеңқияқ - Атырау, Кеңқияқ - Арал - Құмкөл мұнай құбырларының құрылысы Батыс, Ақтөбе және Шығыс оқшауланған магистралдық мұнай құбырларын бiрыңғай жүйеге бiрiктiредi, мұның бұл Каспий өңiрiнен Қазақстанның солтүстiк, орталық және оңтүстiк аймақтарына, ал кейiннен Қытай Халық Республикасы (ҚХР) бағытына тасымалдауға мүмкiндiк бередi.
10-сурет. Тасымал инфрақұрылымының жай-күйі
(қағаз мәтіннен қараңыз)
КТҚС-ның мұнай кен орындарын игеру дәрежесiне орай көмiрсутектерiн әртүрлi бағыттарға жеткiзудi әртараптандыру қажеттiгi пайда болды, осыған байланысты алда мыналар тұр:
перспективалық нұсқаларды айқындау және басым экспорттық маршрутты таңдау;
экономикалық тартымды жағдай иемдену үшiн транзит елдерiмен келiссөздер жүргiзу;
қазақстандық мұнай өндiрушi ұйымдардың құбыр салу жөнiндегi жобаларға үлестiк қатысуын қамтамасыз ету қажет болады.
Шаруашылық қызметтiң түрлi субъектiлерiнiң құбыр тасымалы объектiлерiн салуы мемлекеттiң экономикалық мүдделерiн және қаражатты тиiмдi пайдалануды ecкepe отырып жүргiзiлуге тиiс, бұл орайда қосалқы маршруттар мен құрылыстар салуға жол берiлмеуге тиiс.
Экспорт маршруттарын жетiлдiру көмiрсутектерiн мультимодальды тасымалдауды көздейдi, онда құбыр, темiр жол және теңiз көлiгiнiң қуаты ұтымды ұштастырылады.
Төменде КТҚС-ның кен орындарынан көмiрсутектерiн тасымалдаудың жұмыс iстеп тұрған негiзгi және перспективалық экспорттық маршруттары аталған.
Өзен-Атырау-Самара магистралды мұнай құбыры. Аталған маршрут Қазақстан мұнайын экспорттаудың Ресей Федерациясының аумағы арқылы өтетiн транзиттiк бағыттарының бiрi болып табылады. 2002 жылғы 7 шiлдеде Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясының арасында қол қойылған ұзақ мерзiмдi Мұнай транзитi туралы келiсiмге сәйкес Ресей тарапы "АК Транснефть" ААҚ мұнай құбыры жүйесi бойынша Peceй Федерациясының аумағы арқылы Қазақстан мұнайының транзитiн жүзеге асыруға кепiлдi мүмкiндiгiне кепiлдiк ұсынады.
Батыс Қазақстанда мұнай өндiрудiң перспективалық өсуiн есепке ала отырып, Атырау-Самара мұнай құбырының өткiзу қабiлетiн 2005 жылға қарай 25 миллион тоннаға дейiн кезең-кезеңiмен ұлғайту көзделедi, ол бойынша әдетте Қазақстан мұнайы Қара теңiздiң Новороссийск мен Одесса порттары арқылы дәстүрлi жеткiзiлетiн болады. Мұнымен қатар Қазақстан мұнайын Шығыс Еуропа мен Балтық рыноктарына жеткiзудi ұлғайту үшiн перспективалық маршрут Балтық құбыр жүйесi (БҚЖ) де болып табылады.
Каспий құбыр консорциумы мұнай құбыры (КҚК). Қазақстан мұнайының жоғары сапалы сорттары үшiн Жерорта теңiзi рыногының тартымдылығын ескере келгенде, экспорттың негiзгi маршруттарының бiрi КҚК мұнай құбыры болып табылады. Осыған байланысты КҚК-тың қазiргi қуатының өткiзу қабiлетiн 2005 жылға қарай жылына 38 млн./т. дейiн (ҚР үлесi - 28 млн. тонна), 2008 жылға қарай 58 млн./т. дейiн (ҚP үлесi - 43 млн. тонна) және 2011 жылға қарай 67 млн./т. дейiн (ҚР үлесi - 50,7 млн.тонна) қосымша кеңейту жоспарлануда.
Ақтау теңiз порты. Баутино мен Құрықта тиiстi порт инфрақұрылымын және/немесе филиалдарын сала отырып, Ақтау портының мұнайды тиеп-түсiру бойынша қазiргi қуатын жылына 8 млн./т. дейiн ұлғайту көзделедi.
Қазiргi көлiк жүйелерi 2009 жылға дейiнгi кезеңде Қазақстанда өндiрiлетiн мұнайдың бүкiл көлемiн экспорттау үшiн жеткiлiктi.
Қазақстанда жылына 92 млн./т. астам, оның iшiнде КТҚС-ында жылына 21 млн./т. мұнай өндiрiлген жағдайда, 2009 жылдан бастап жаңадан бiрiншi экспорт құбырын салуды қажет етедi. Мұнай өндiрудi жылына 140 млн./т. дейiн, оның iшiнде КТҚС-да жылына 64 млн./т дейiн арттыруға қол жеткiзу 2012 жылға қарай жаңадан екiншi экспорт-құбырын салуды қажет етедi.
Осыған байланысты болашақта мынадай мұнай жеткiзу бағыттары көзделедi.
Ақтау-Баку (Баку - Тбилиси - Джейхан (БТД) бағыты.
2002 жылғы қыркүйекте БТД мұнай құбырын салу басталды, оны 2005 жылы аяқтау жоспарланған. Мұнай құбырының жобалық қуаты жылына 50 миллион тонна мұнайды құрайды. Бұл мұнай құбыры Азери Чираг - Гюнешли құрылымынан Әзiрбайжан мұнайын тасымалдауға арналған. Алайда, осы жобаға Солтүстiк-Каспий жобасы мердiгерлерiнiң - ENI (Аджип), TotalFinaElf және Іnpex қатысуын ескере келе, мұнай компаниялары үшiн оны пайдалану экономикалық тұрғыдан мақсатқа сай болған жағдайда осы бағыт бойынша Қашаған кен орнынан Қазақстан мұнайын тасымалдау мүмкiндiгi пайда болады.
Қазiргi жағдайда БТД мұнай құбырына Қазақстан мұнайын жеткiзудiң нақты нұсқасы Ақтау (немесе Баутино) портынан Бакуге дейiн танкермен тасымалдау болып табылады, осыған байланысты танкерлiк флот пен порт инфрақұрылымын дамыту қажет.
11-сурет. Мұнай экспорты тасымал маршруттарының дамуы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Батыс Қазақстан - Қытай мұнай құбыры жобасы. Қазақстан мұнайының Қытай рыногына және одан әрi Азия-Тынық мұхит аймағы елдерiне шығуы да экспорттың перспективалық бағыты болып табылады. Аталған бағыттағы оңды елеулi фактор басқа мемлекеттердiң аумағы арқылы транзитке байланысты тәуекелдiң болмауында, яғни Батыс Қазақстан-Қытай маршруты Қазақстан көмiрсутектерiнiң экспортталуына мүдделi елдер - Қазақстан мен Қытай аумағы бойынша ғана өтетiн болады.
Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi мен Қытай Ұлттық Мұнайгаз Корпорациясы (ҚҰМК) арасындағы 1997 жылғы 24 қыркүйектегi Бас келiсiммен Батыс Қазақстаннан Батыс Қытайға экспорттың мұнай құбырын салу көзделген.
Келiсiмде мұнай құбыры трассасының маршруты мен ұзындығы - 2797 км, мұнай айдаудың жоспарланып отырған көлемi - жылына 20 млн./т., қаржыландыруды ұйымдастыру мен құрылыс мерзiмi - 4 жыл деп нақты белгiленген.
Қазақстан - Түрiкменстан - Иран мұнай құбырының жобасы. Алдын ала жасалған зерттеулер бойынша аталған маршрут Қазақстан мұнайын Парсы шығанағы елдерiнiң рыногына экспорттау үшiн экономикалық тартымды нұсқалардың бiрi болып табылады. Жоба бойынша мұнай құбырының маршруты Батыс Қазақстанда басталып, батыс Түрiкменстан арқылы өтiп, одан әрi Иранның аумағы бойынша оның солтүстiк аймағына дейiн барады.
Қазақстан мұнайын одан әрi Азия рыногына тасымалдауға Қазақстан - Түрiкменстан - Иран маршруты бойынша Парсы шығанағының терминалдарына шығуы үшiн ерекше техникалық шектеулер жоқ. Қазақстан мұнайының Парсы шығанағы елдерiнiң рыногына шығуы үшiн ұсынылып отырған перспективалық маршрут кейбiр технологиялық факторларды есептемегенде бiршама қарапайым.
Экспорттық газ құбырлары. Таяудағы жылдары Қазақстан газын iшкi және сыртқы рыноктарға экспорттық газ құбырлары бойынша жеткiзу өзектi мәселеге айналады. Бұл мәселелердi шешу үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 11 қаңтардағы N 25 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасының газ саласын 2015 жылға дейiн дамыту тұжырымдамасында газ құбыры жүйесiнде стратегиялық және экономикалық тұрғыдан да өзектi позицияға ие "Орта Азия - Орталық" газ құбыры өнiмдiлiгiн 2005 жылы - жылына 40 млрд.м 3 және 2010 жылы 65 млрд.м 3 дейiн арттыру көзделген.
Ресей, Шығыс және Батыс Еуропа, Азия-Тынық мұхит аймағы рыноктары Қазақстан табиғи газын жеткiзудiң неғұрлым перспективалы әрi нақты рыноктары болып табылады. Қазiргi уақытта Қазақстан экспортын ұйымдастыру жөнiнде бiрқатар мүмкiншiлiктер бар, атап айтқанда:
"Газпром" ААҚ газ құбыры жүйесi - газдың ТМД, Шығыс және Батыс Еуропаға экспорты;
газды Түркия мен Еуропаға экспорттау үшiн Қазақстан - Түрiкменстан - Әзiрбайжан - Грузия - Түркия экспорттық Транскаспий газ құбыры құрылысын салу;
газдың Қытайға, Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерiне экспорты үшiн Түрiкменстан - Қазақстан - Қытай экспорттық (транзиттiк) газ құбырын салу;
газдың Пәкiстан мен Yндiстанға экспорты үшiн Қазақстан - Түрiкменстан - Ауғанстан - Пәкiстан - Yндiстан экспорттық газ құбырын салу.
12-сурет. Құрғақ және сұйық газ экспортының бағыты
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Еуропалық газ рыногына ырықтандыру жүргiзiлген жағдайда табиғи газды экспорттаушы елдердiң бiрлестiгi неғұрлым өзектi бола бастайды. Осы елдердiң рыноктарына табиғи газды негiзгi жеткiзушiлердiң бiрi "Газпром" РАҚ-ы мен Орта Азия елдерi болып табылады.
Тиiмдi экспорттық саясат жүргiзудi ТМД елдерiнiң негiзгi табиғи газ өндiрушiлерiнiң ортақ күшiн бiрiктiруге газ альянсын құру жәрдемдеседi.
2001 жылғы 28 қарашада Қазақстан Республикасы Үкiметi мен Ресей Федерациясы Үкiметiнiң арасында Газ саласындағы ынтымақтастық туралы келiсiмге қол қою бұл бағыттағы маңызды қадам болды. Аталған келiсiм шеңберiнде 2002 жылғы 7 маусымда тепе-теңдiк негiзде "ҚазРосГаз" ЖАҚ Қазақстан-Ресей бiрлескен кәсіпорны құрылды.
3.2.8. Мұнай-химия өнеркәсiбi
Мұнай-химия өнеркәсiбi кәсiпорындарын қалпына келтiру және дамыту үшiн жағдай жасау мақсатында мынадай бағыттарды iске асыру қажет:
ғылымды көп қажет ететiн қосымша технологияларды пайдалануға енгiзе отырып, қазiргi iрi өндiрiстi қалпына келтiру арқылы көмiрсутегi шикiзатын тереңдетiп өңдеу жөнiндегi мұнай-химия өнеркәсiбiнiң толыққанды инфрақұрылымын жасау;
мұнай-химия өнiмдерiнiң импортындағы шикiзат құрамын азайту және мұнай-химиясының жоғары технологиялы және импорт алмастырушы өнiмдерiнiң үлесiн арттыру;
отандық шикiзатты өңдеу үшiн модулдық типтегi мұнай-химия жабдықтарын жасау;
өз ғылыми-техникалық әлеуетiмiз бен лицензияланған технологияларды жылдам игеру есебiнен мұнай-химия саласында ғылыми-техникалық прогрестi интенсивтендiру;
iшкi өнiмнiң жалпы көлемiнiң 50-60%-iне дейiн тұтыну рыногына жұмыс iстейтiн мұнай-химия өндiрiстерiнiң үлесiн арттыру, мұның өзi экономикасы дамыған елдердiң деңгейiне сәйкес келедi;
бәсекеге қабiлеттi экспортқа бағдарланған мұнай-химия өндiрiстерiн жасау және iшкi рыноктың аса маңызды мұнай-химия өнiмдерiне қажеттiлiктi қанағаттандыру;
мұнай-химия өнiмдерi өндiрiсi мен оны өткiзудiң халықаралық жүйесiмен интеграциялану және онда өз орнын алуға қол жеткiзу;
республика аймақтарының өндiрiстiк әлеуетiн өpicтeту, жұмыспен қамтылмаған халықты қоғамдық өндiрiске тарту, жаңа жұмыс орындарын құру.
Көмiрсутегi шикiзатының бiрегей ресурстарына ие болып отырған Қазақстан Республикасының республика экономикасының түрлi салаларының қажеттiлiгiн қамтамасыз етуге және дүниежүзiлiк қоғамдастықта жоғары тауарлық дайындықтағы мұнай-химия өнiмдерiн бәсекеге қабылеттi өндiрушiнiң өз әлеуетiн iске асыруға мүмкiндiк беретiн мұнай-химия өндiрiсiне байланысты қазiргi технологиялары жоқ.
Осыған байланысты КТҚС-ның кешендi бағдарламасы шеңберiнде инвестициялық жоба ретiнде инфрақұрылымның өнеркәсiптiк аймағына таяу жерде табиғи газдың сұйық компоненттерiн терең жiктеу және мұнай-химия өнiмдерiн алу жөнiнде дүние жүзiнде бар неғұрлым жаңа және тиiмдi технологиялар енгiзе отырып, мұнай-химия кешенiн салу жоспарланып отыр.
Қазiргi кезде Қазақстан шикiзатымен қамтамасыз етiлетiн бiрыңғай технологиялық схема жасау мақсатында аталған жобаны iске асыру үшiн инвесторлар тарту жөнінде жұмыстар жүргiзiлуде.
Мұнай-химия өнеркәсiбi өнiмдерiнiң сапасы мен бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру негiзгi мәселелердiң бiрi болып табылады, мұның өзiн көмiрсутегi шикiзатын өндiруден бастап, қосылған құны жоғары дайын соңғы мұнай-химия өнiмдерiн шығара отырып, iлеспе мұнай газын немесе мұнайды терең өңдеуге дейiн қызметтi жүзеге асыратындай тiкелей-интеграцияланған құрылым ұйымдастыру негізiнде шешкен жөн.
Интеграция өндiрiстi құрамалау ағындарда оңтайландыру, инфрақұрылым объектiлерiн пайдалану арқасында оң нәтижелер бередi. Мұнай-химия қондырғылары шикiзаттарды төменгi баға бойынша алады және құрамалау тиiмдiлiгi, ауқым мен арзан шикiзат есебiнен өнiм бәсекеге қабiлеттi болады әрi дүниежүзiлiк рынокта өтедi, мұның өзi өз кезегiнде компанияның табысын ұлғайтуға мүмкiндiк бередi.
Күкiрттi кәдеге жарату. КТҚС-ның көмiрсутектерiн игеру кезiндегi маңызды мiндеттердiң бiрi күкiрттi кәдеге жарату болып табылады. Осыған байланысты күкiрттiң үлкен қорының ұзақ мерзімді экологиялық әcepін зepттeу жөніндегі жұмыстар кешенiн жүргiзiп, оларды Қазақстан Республикасында ұзақ мерзiмдi сақтаудың технологиясын әзiрлеу қажет.
Күкiрттi пайдаланудың белгiлi түрлерiнен басқа, оның жаңа нысандары күкiрттi бетон, күкiрттi цемент, күкiрттi асфальт және күкiрттi битум өндiру болып табылады. Осыдан шыға отырып, күкiрттi кәдеге жаратудың мүмкiн болатын нұсқаларының бiрi өндiрiлетiн күкiрттi бетон ретiнде автомобиль жолдарын төсеуге пайдалану болып табылады, мұның өзiн таяу жылдары өндiрiске енгiзу көзделедi.
Қашаған кен орнында Солтүстiк-Каспий жобасы бойынша күкiрттi кәдеге жарату бағдарламасы. Қашаған кен орны мен КТҚС-ның басқа да тұзасты құрылымдарының негiзгi ерекшелiгi күкiрттi сутегiнiң жоғары (19 процентке дейiн) құрамы болып табылады.
Қашаған кен орнында өндiрiлетiн көмiрсутектерiнiң қарапайым күкiртiн күтiлетiн ең аз өндiру күнiне 2500 тонна шамасында болады.
Солтүстiк Каспий жобасының операторы - "Аджип ККО" компаниясы әзiрлеген Күкiрттi кәдеге жарату бағдарламасы күкiрттi өндiру мен сатуға қатысты "ТШО" КБ-ның сыналған стратегиясын пайдалануды көздейдi.
Бұл стратегия:
еңбектi және қоршаған ортаны қорғаудың барлық талаптарына жауап беретiн күкiрт әзiрлеу технологиясын пайдалануды;
өнiмге және оның адам мен экологияға әсер етуiне қойылатын халықаралық стандарттар талаптарын сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн газдан тазарту технологияларының соңғы жетiстiктерiн енгiзудi;
Канада, АҚШ, Франция және басқа да елдерде пайдаланылатын дүниежүзiлiк өнеркәсiптiк практикаға сәйкес блоктарда сақтауды қамтамасыз етудi;
өткiзу рыногы үшiн жарамды жоғары сапалы өнiмдер қалыптастыруды;
қоршаған ортаға әсер ету тәуекелiн азайту және қауiпсiздiктi арттыру мақсатында қайта балқыту процестерiн пайдалануды;
күкiрттi бетонды, синтетикалық асфальттi, күкiрт қышқылын және минералды тыңайтқыштарды өндiру үшiн күкiрт өнiмдерiн пайдалануды;
қоршаған ортаға зиян келтiрместен күкiрттi сақтауды және болашақта оны пaйдалану үшін pecуpcтapды сақтауды ұйымдастыруды;
қабыршақты және түйiршiктi күкiрттi қаптарда буып-түю жөнiндегi технологияларды пайдалануды қамтиды.
"Көмiрсутегi шикiзатын барлау және өндiру кезiнде күкiрттi кәдеге жарату" жобасына жалпы инвестициялар 3 жыл iшiнде 15 млн. АҚШ доллары болады.
3.2.9. Инфрақұрылымды дамыту
КТҚС-дағы мұнай операцияларын қолдау инфрақұрылымының объектiлерi Ақтауда, Атырауда, Форт-Шевченкода және Баутинода орналасқан:
Атырауда - өзен порты, "Қазақстанкаспийшельф" АҚ базасы және офистерi, "Атыраумұнайгазгеология" АҚ базасы, өнеркәсiптiк ұйымдар мен цехтар, техникалық университет, әуежай;
Ақтауда теңіз порты, өнеркәсіптік ұйымдар мен цехтар, техникалық университет, әуежай;
Баутинода - мұнай операцияларын 1-кезекте қолдау теңiз базасы;
Форт-Шевченкода - су тазарту жөнiндегi қондырғы (тұшытқыш).
13-сурет. Жағалау инфрақұрылымы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Инфрақұрылымның барлық объектiлерiнiң қайта құру мен кадрларды қайта даярлауға тиiстi капитал салған жағдайда одан әрi пайдалану үшiн iс жүзiнде әлеуетi бар.
Каспий өңiрi аймағының инфрақұрылымын дамыту КТҚС-дағы мұнай операциялары үшiн инфрақұрылымды құрудың кешендi жоспарын әзiрлеу мен бекiтудi көздейдi, атап айтқанда:
мұнай және газ кен орындарын жайластыру, платформалар мен аралдар салу және мұнай-газ ұңғымаларын бұрғылау;
жағалаулық қолдау базасын кезең-кезеңiмен жасау;
тасымалдаудың экспорттық маршруттарының жаңаларын таңдау және жетiлдiру;
жер үстiндегi коммуникацияларды дамыту;
техникалық флотты дамыту;
iрi тонналық жүктердi тиеу-түсiру үшiн Ақтау, Баутино және Құрық порттарын дамыту;
шағын тонналық жүктердi тиеу-түсiру үшiн Атырау қаласындағы өзен портын дамыту;
Жайық өзенiнiң сағасын тереңдету (cу экскаваторын пайдалана отырып);
отандық машина жасау зауыттарында арнаулы жүзу құралдарын жөндеу және шығару жөнiндегi өндiрiстер құру.
КТҚС-ның ерекшелiгi теңiз тереңiнiң (солтүстiк бөлiкте 1-2 метрден оңтүстiк бөлiкте 300-400 метрге дейiн) аумақты диапозоны болып табылады, мұның өзi барлау мен игеру жұмыстарын жүргiзу кезiнде әртүрлi әдiстердi қолдануды талап етедi.
КТҚС-ғы мұнай-газ құрылымдарын игеру бағдарламасы платформалар және жасанды аралдар құрылысының 2003-2005 жылдардағы кезеңде - екi ғимаратын, 2006-2010 жылдары - он алты ғимаратын және 2011-2015 жылдары - отыз сегiз ғимаратын салуды көздейдi. 2015 жылға дейiн барлығы 56 платформа және жасанды аралдар салу көзделедi.
14-cуpeт. Платформалар мен жасанды аралдар салу
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Теңiз ғимараттарының құрылысын салу кезiнде Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасына аз әсер етудi қамтамасыз ететiн конструкцияларға артықшылық берiледi.
Мұнайдың 2015 жылға дейiнгi болжанған өнiмiн қамтамасыз ету үшiн платформалардан және жасанды аралдардан 1100-ден астам мұнай-газ ұңғымаларын бұрғылау көзделедi, оның iшiнде, 2003-2005 жылдары - 20 ұңғыма, 2006 жылдан бастап 2010 жылға дейiн - 345 ұңғыма және 2011 жылдан 2015 жылға дейiн 759 ұңғыма салу көзделіп отыp.
15-сурет. Мұнайгаз ұңғымаларын бұрғылау
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Әрбiр платформадан немесе жасанды аралдан 16-дан 20-ға дейiн пайдалану және мұнай айдау ұңғымаларын бұрғылау көзделуде, бұл халықаралық стандарттарға сай келетiн ең жаңа бұрғылау қондырғыларын пайдалана отырып, бұрғылау мердігерлерiнiң көп санын тартуды қажет етедi.
КТҚС-ның мұнай-газ кен орындары мен құрылымдарын болжанып отырған қарқынды жайғастыруды ескере отырып, кешендi және жеткiлiктi өткiзу қабiлетi бар жағалау инфрақұрылымын құру КТҚС-ын игерудiң сыни факторы болып табылады.
Инфрақұрылымның ұтымды және уақтылы дамуын қамтамасыз ету үшiн арнаулы жағалаулық қолдау базасының жүйесiн кезең-кезеңмен құру қажет.
КТҚС-ның солтүстiк және орталық бөлiктерi үшiн - Түпқараған шығанағы ауданы және КТҚС-ның оңтүстiк бөлiгi үшiн - Құрық порты ауданы жағалаулық қолдау базаларын орналастырудың неғұрлым ыңғайлы пункттерi болып табылады. Сонымен бiрге алда жағалаулық қолдау базалары, қайта өңдеу кәсiпорындары, теңiз құбырларын құрлыққа шығару аймақтары, қалдықтарды қауiпсiз сақтау және жер қойнауын пайдаланушыға қажеттi басқа да объектiлер үшiн ұсынылып отырған пункттердi айқындай отырып, КТҚС-ның жағалау жолақтарын дамытудың кешендi жоспарын әзiрлеп, жүзеге асыру тұр.
Қажеттiлiгi теңiз мұнай операцияларының жандана өсуiмен айқындалатын инфрақұрылым объектiлерi екi санатқа бөлiнуi мүмкiн:
өз операцияларын қолдау үшiн негізiнен мұнай компаниялары пайдаланатын объектiлер мен қызметтер болып табылатын тiкелей инфрақұрылым (теңiз қолдау базасы, өнеркәсiптiк жарақтандырудың базасы, теңiз танкер терминалы, экспорттық құбыр және т.б.);
мұнайгаз объектiлерiнiң қызметiн қамтамасыз етiп қана қоймай, сондай-ақ өнеркәсiп пен қоғамның басқа да салаларын қолдау және жұмыспен қамтамасыз ету үшiн пайдаланылатын iлеспе инфрақұрылым (энергиямен қамтамасыз ету жүйесi, жолдар, темiр жол қызметi, сумен қамтамасыз ету, тұрғын үй қоры және басқалар).
16-сурет. Баутино ауданының даму жоспары
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Инфрақұрылым объектiлерi мен қызметтерiнiң даму серпiнi осы объектiлер мен қызметтердегі қажеттiлiктiң үнемi өзгерiп отыратын ауыспалы жағдайын бiлдiредi. Бiр кезеңнен екiншi кезеңге көшу барысында неғұрлым кең көлемдi қызмет көрсетулер ұсынуға қабiлеттi инфрақұрылымның қосымша қызметтерi мен объектiлерiне қажеттiлiк туындайды.
Жағалаулық қолдау база жобаларын әзiрлеу Каспий теңiзiнiң табиғи жағдайларын (Каспий теңiзi деңгейiнiң ауытқуы, қуаты мол жел, жағалау және су түбi жер қабатының сапасы және т.б.) тиiстi есепке ала отырып, Түпқараған шығанағын дамыту тәжiрибесiне және Қазақстан Республикасында бар құрылыс материалдары мен технологиялар негізiнде iске асыру мүмкiндiктерiне сүйенетiн болады. Жағалаулық қолдау базалары жүйесi теңiз операциялары инфрақұрылымының негiзi ретiнде арнаулы теңiз флотына тиiмдi қызмет көрсетудi, жүктерді тиеу-түсіруді ұйымдастыру мен теңiз конструкцияларын монтаждау алдындағы әзiрлеудi қамтамасыз етедi.
Басқа елдердегi мұнайгаз инфрақұрылымдарын құру тәжiрибесiн зерделеу, бұрын жүргiзiлген зерттеулер мен жобаға дейiнгi әзiрлемелер бойынша құрылыс материалдары мен рудалық емес шикiзаттардың минералдық-шикiзаттық саласы, құрылыс ұйымдары, жұмыс істеп тұрған инфрақұрылым объектілері мен оқу орталықтары бойынша деректердi жинау мен жүйелендiру инфрақұрылым қызметiнiң мынадай негiзгi бағыттары мен оны дамытудың кезеңдерiн бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бередi:
түрлi техникалық, экономикалық, экологиялық, сейсмологиялық, санитарлық-гигиеналық, бiлiм беру бойынша зерттеулер ұйымдастыру мен өткiзу және оны қалыптастыру мен дамытудың басқа да проблемалары;
инфрақұрылым құруға қатысатын тараптардың мүдделерiне келiсiм бiлдiру және iс-әрекеттерiн үйлестiру, жалпыға ортақ (ұжымдық) пайдалану объектiлерiн құру кезегiнiң басымдықтары мен негiздемелерiн белгiлеу;
жұмыс iстеп тұрған инфрақұрылым объектiлерiн жетiлдiру, қайта жабдықтау және қайта құру;
мамандар оқыту;
теңiзде барлау қызметiн одан әрi дамыту мен тұңғыш мұнайды өндiрудi қамтамсыз етуге қабылеттi жаңа объектiлер жобалау және құрылысын салу;
қазiргi бар және құрлық пен теңiзде көмiрсутегiн өндiрудiң ең көп деңгейiне жетудi, олардың тиiмдi өңделуiн және тасымалдануын, соның iшiнде экспортқа тасымалдануын қамтамасыз ететiн қайтадан құрылатын объектiлердiң мүмкiндiктерiн барынша пайдалану үйлесiмi.
Республикалық және жергiлiктi басқару органдарының, сондай-ақ ұлттық компанияның назарын инфрақұрылымды дамыту проблемаларына шоғырландыру:
КТҚС-ын дамытудың кешендiлiгi мен жылдам игеруге бағыттылығы;
объектiлердiң талап етiлуiне қарай оларды күнiлгерi тұрғызуды;
тiкелей және iлеспе инфрақұрылым объектiлерiн қатар құруды;
жұмыстарды, еңбектi және қоршаған ортаны қорғауды қауiпсiз жүргiзудiң қазақстандық және халықаралық стандарттарын сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бepeдi.
Жалпыға ортақ жер бетiлiк коммуникацияларды дамыту жағалау қолдауындағы базалар арқылы iркiлiссiз жүк тасымалын қамтамасыз етуге бағытталатын болады. Бұл үшiн жағалаулық қолдау базалары мен магистралдық жолдарды жалғастыратын автомобиль жолдары мен темiр жол тармақтары құрылысы көзделуде.
Ақтау, Баутино және Құрық порттарын дамытумен қатар отандық теңiз сауда, техникалық және қызмет көрсету флотын құру да ерекше назар аударатын аймақтар болады. Сауда операцияларының, теңiз мұнай-газ операцияларының және теңiз кемелерiне порттық қызмет көрсетудiң ауқымына сәйкес флотты кезең-кезеңмен құру көзделуде.
Техникалық флот барлау жұмыстарын жүргiзу үшiн қазiрдiң өзiнде даяр болуға тиiс. Кемелердiң бiр бөлiгi жалға алынуы немесе Каспий теңiзiнiң бассейнiнде жасалуы мүмкiн. Жетiспейтiн кемелер су жолдарымен, соның iшiнде, құрастыруға арналған блок түрiнде келуi тиiс. Барлауға арналған техникалық флоттың құрамына:
баржаларды тасымалдауға арналған жетектер, кессондар мен зәкiр заводкалары;
жарақтандыру кемелерi;
көлiктiк баржалар (қадаға, тiреуге, бетон блоктарына арналған тегiс палубалы);
құрылыс баржалары (кранмен жарақталған);
ұсақ тастар мен құм тасуға арналған баржалар;
топырақ аршу жарағы;
қайық-баржалар (қалдықтар мен жарақтарды тасымалдауға арналған);
зерттеу кемелерi (батиметрикалық);
отын тасуға арналған баржалар;
азаматтық авиацияның әуе кемелерi талап етiледi.
Кен орындарын пайдалануға әзiрлеу барысында құрылыс пен монтаж жұмыстары үшiн қосымша кемелер, сондай-ақ:
танкерлер;
вахталық катерлер;
құбыр қалаушы кемелер (соның iшiнде қайраңдамайтын);
құбырлар тасымалдауға арналған баржалар;
ауа қысымындағы көпшiктi кемелер қажет болады.
Мұнай операцияларын қолдау үшiн қажеттi кемелердiң саны тұтастай алғанда 2005 жылға қарай 15 бiрлiкте, 2010 жылға қарай - 50 бiрлiкте және 2015 жылға қарай - 89 бiрлiкте қажет болады.
17-сурет. Теңіз кемелеріне қажеттілік болжамы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Теңіз операцияларын жүргізу кезінде үнемдеу мақсатында шағын кен орындарын игеру мен қызмет көрсетуде арендаға және жалға алынған кемелерді пайдалану көзделедi. Ұзақ циклмен игерiлетiн iрi кен орындары үшiн кеменiң толық құрамын жеткiзуге арналған лизингтiк келiсiм болуы мүмкiн.
Қазақстан Республикасында өз қызметiн жүзеге асыратын немесе жүзеге асырғысы келетiн кеме иелерi - ұйымдарының қызметiн қалыпқа келтiру үшiн кемелердi тiркеу мен сыныпқа бөлу мәселелерiн шешу, олардың мемлекеттiк ту астында жүзу шарттарын айқындау көзделедi.
Порттарды дамыту порт қызметiн басқарудың схемасын жетiлдiрудi, порт ғимараттарының құрылысын салу мен қайта жаңғыртуды, кемелерге қызмет көрсету мен оларды жөндеу индустриясын дамытуды, навигацияларды жетiлдiру мен қамтамасыз ету флотын құруды қамтиды. Қамтамасыз етуші флот кемелерiне деген бiрiншi кезектегi қажеттiлiктер мыналарды қамтиды:
порт тұрақтарындағы жұмыстарға арналған жетектер;
отын құюға және су соруға арналған бункерлiк кемелер;
акваторияны бақылау катерлерi;
өрт сөндiргiш кемелер;
табиғат қорғау iс-шараларын жүргiзуге арналған кемелер;
Каспий теңiзi акваториясындағы өрттердi сөндiруге арналған азаматтық авиация әуе кемелерi.
3.2.10. Жұмыспен қамту және кадрлар даярлау
Жұмыспен қамту. КТҚС-ын игеру Каспий өңiрi аймағында экономика салалары тұрғысында жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді:
Кезең бойынша жаңа жұмыс орындарын құру болжамы:
1-шi кезең 2003-2005 жылдар - 2620 бiрлiк;
2-шi кезең 2006-2010 жылдар - 16530 бiрлiк;
3-шi кезең 2011-2015 жылдар - 25390 бiрлiк.
КТҚС-ын игеру сонымен қатар Каспий өңiрi аймағына жұмыс күшiнiң едәуiр ағымын тартуды қажет етедi.
18-сурет. КТҚС-ын игерумен айналысатындар санының болжамы
(қағаз мәтіннен қараңыз)
2005-2015 жылдардағы кезеңде теңiз мұнай-газ операцияларында жұмыс iстейтiн қызметкерлердiң жалпы саны өседi, бұл өзi теңiзде өнiм өндiрудiң барлық инфрақұрылым кешенiнiң озыңқы дамуына байланысты.
Алғашқы кезең:
шетелдiк жұмыс күшiн тартумен (жоғары бiлiктi қазақстандық мамандармен ауыстыра отырып);
жұмыс күшiн алдымен Маңғыстау және Атырау облыстарының аумағында тұратын азаматтар қатарынан тартумен, негiзгi үйретiлген контингенттi басқа аймақтардан орналастырумен;
еңбекпен қамту мәселелерi бойынша аймақтық уәкiлеттi органдарға өтiнiш жасаған азаматтарды жұмысқа тұрғызумен;
теңiз және мұнай операцияларын жүргiзу жөнiндегi мамандықтар бойынша үш айдан бiр жылға дейiнгi мерзiмде бiлiктiлiгiн арттыру курстарында және жоғары оқу орындарында Қазақстан азаматтары қатарынан кадрларды жедел даярлаумен сипатталатын болады. Бұл ретте Қазақстан Республикасының аумағында қызметiн жүзеге асырушы компаниялардың жұмыс iстеп жүрген бiр шетел маманына Қазақстан Республикасының 10 азаматын оқып-үйренуге жiберу принципiнiң орындалуын сақтауды қамтамасыз ету қажет.
Екiншi кезең:
шетелдiк мамандардың орнын қазақстандық мамандармен ауыстыру;
қолдағы қажеттiлiктердi ескере отырып, қазақстандық мамандарды қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру.
Үшiншi кезеңге кадр қажеттiлiктерiн Қазақстан Республикасының жоғары және орта оқу орындарының түлектерiмен қамтамасыз ету жоспарланып отыр.
Кадрлар даярлау. Кадрларды кәсiби даярлауды КТҚС-ын игеруге қатысушы ұйымдар (ең алдымен, жер қойнауын пайдаланушылар) мен бiлiм беру ұйымдары жүргiзетiн болады. Кәсiби бағдар жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi уәкiлеттi органдар, жекеше жұмыспен қамту агенттiктерi арқылы, сондай-ақ бұқаралық ақпарат құралдарында мұнай-газ бен iлеспе салалар жұмысшыларының кәсiби және әлеуметтiк перспективалары туралы мәлiметтердi жариялау жолымен жүзеге асырылатын болады.
Мұнай-газ кешенiнiң жаңа ұйымдарын құру кезiнде кәсiби бағдардың нeгiзгi құралдары:
кадрлардың салалық және аумақтық құрылымын қалыптастыру;
халықтың мақсатты топтарына жұмыс орындарын берудiң басым құқығы;
жас мамандарға олардың алған мамандықтарына сәйкес жұмыс орнын ұсыну арқылы ынталандыру;
кадрлардың бiр лауазымнан екiншi лауазымға көлбеу және тiкелей ауысып отыруын қамтамасыз ету;
теңiз мамандығы мамандарының жеткiлiктi санын уақтылы даярлау, сондай-ақ тиiстi салалық бағдарлама әзiрлеу және жүзеге асыру жолымен жағалау объектiлерiн кадрмен қамтамасыз ету болуы тиiс.
2005-2015 жылдары теңiз мұнай-газ операцияларына қатысу үшiн жұмыспен қамтылатын мамандардың қажеттiлiгiн қанағаттандыру мақсатында:
жеделдетiлген кәсiптiк даярлықты;
кәсiптiк орта бiлiм берудi;
жоғары және жоғары оқу орнынан кейiнгi кәсiптiк бiлiм берудi жетiлдiру жоспарланып отыр.
Мұнай-газ өнеркәсiбiнiң республикада жетекшi орын алып отырғанына байланысты оның даму перспективасы осы саладағы кадрларды даярлау мәселелерiне жаңа қағидаттарды талап етедi.
Осыған байланысты еңбек рыногында жоғары кәсiптiк бiлiмi бар мамандарға сұраныс құрылымын орта және ұзақ мерзiмдi болжау әдiстемесiн әзiрлеу және оны енгiзу қажет болады.
Мұнай-газ саласы үшiн мамандар даярлауға мемлекеттiк тапсырыс көлемiн көздеу қажет.
Мамандар даярлау үшiн қаржыландыру көзi ретiнде iрi компаниялардың мақсатты бiлiм беру гранттарын тағайындау практикасын кеңейту қажет.
Елдегi қазiргi бiлiм беру ұйымдарына батыстың озық бiлiм беру технологияларын тарта отырып, жоғары бiлiктi кадрлар даярлау жөнiндегi компаниялардың тәжiрибесiн мақсатты енгiзу қажет.
Мұнай-газ саласы үшiн кадрлар даярлаудың Еуропада жетекшi позиция ұстап отырған британ жүйесiнiң тәжiрибесi зерделеуге тұрады. Сонымен, көптеген ағылшын колледждерi мен университеттерi күндiзгi бакалавр және магистр бағдарламаларымен қатар бiлiктiлiгiн арттырудың дистанциялық курсын ұсынып отыр.
Теңiз операциялары адам өмiрiнiң, қоршаған орта мен теңiз объектiлерi қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету керек екендiгiн ескерсек, онда кеме экипаждарын қоса алғанда, мамандар оқытуды халықаралық конвенциялар мен стандарттардың талаптарына сәйкес жүргізу қажет.
Осы мiндеттердi iске асыру үшiн оқудан өткендiгi туралы тиiстi куәлiк пен халықаралық үлгiдегi теңiз жұмысшылары дипломдарын бере отырып, кадрларды даярлауға және қайта даярлауға арналған теңiз оқу-жаттығу орталығын құру қажет.
Ұлыбритания Ұлттық оқу ұйымында бар мұнай-газ өнеркәсiбi үшiн оқыту стандарттарын (ОРIТО) пысықтау және енгiзу тәжiрибесiн барынша пайдалану керек. Осы ұйымның оқыту стандарттары мұнай-газ саласы үшiн дүние жүзiне танылған.
Тренинг-провайдерлердi аккредитациялай, ОРIТО тарапынан осы орталықтарды кейiн инспекциялай және аудиттей отырып, оқыту процесстерi ОРIТО стандарттарына сәйкес болуы тиiс тренингтiк орталықтар құруда осы ұйымның әлемнiң түрлі аймақтарында пысықтаған практикасын пайдалану мүмкiншiлiгі туды. Бұл ретте қолданылатын стандарттар Қазақстан жағдайына бейiмделуi және оның ерекшелiгiн көрсетуi керек екендiгiн атап өткен жөн.
Саланың ең жақсы шетелдiк оқу орындарындағы бiлiм беру тәжiрибесi Қазақстан Республикасында пайдаланылуы мүмкiн.
Осыған байланысты, мысалы, мұнай iсi бойынша жоғары бiлiмдi мамандар даярлауға британдық тараптармен бiрлесе отырып ұйымдастырылған Қазақстан-Британ техникалық университетi (ҚБТУ) құрылды. Францияның бастамасымен халықаралық стандарттарға сәйкес мұнайхимия және мұнай өңдеу саласындағы мамандарды оқыту, жаңа технологиялар саласында тәжiрибе мен бiлiм беру мақсатында Қазақстан-Франция "ҚазФраМұнай" мұнай орталығы құрылды.
Сонымен, аталған iс-шараларды жүзеге асыру қазақстандық мамандарды кәсiптiк даярлауды сапалы деңгейге көтеруге мүмкiндiк бередi.
3.2.11. Әлеуметтiк және iлеспе инфрақұрылым
Каспий өңiрi аймағында теңiз операцияларын кеңейту жұмыс күшiнiң келуiн туғызады, бұл еңбекке қабiлеттi халықтың елеулi көшi-қоны мен әлеуметтiк даму проблемаларын оның iшiнде:
келушiлердi уақытша орналастыруға үйлердiң жетiспеушiлiгiн;
ауыз су және азық-түлiкпен тұрақты қамтамасыз етiлмеуiн (қолайлы баға бойынша);
жоғары бiлiктi мамандардың үнемi жетiспеушiлiгiн;
көшiп келушiлердiң жұмыс және тұрмыс-тiршiлiк шарттарымен жеткiлiксiз хабардарлығын;
отбасы мүшелерiн жұмыспен қамту проблемаларын туындатады.
КТҚС-ның әлеуметтiк инфрақұрылымы үш негiзгi бағыт бойынша дамитын болады:
КТҚС-дағы мұнай операциялары мен қосалқы жұмыстардағы қызметкерлер үшiн еңбек, еңбек қорғау және тұрмыстық гигиена, тұрмыс-тiршiлiк және тамақтану жағдайларын қамтамасыз ету;
аймақтардың темiр жол, автомобиль, авиация және басқа да инфрақұрылымдарын дамыту (автомобиль жолдарының, темiр жолдардың, әуе жолдарының бұған дейiн белгiлi маршруттарын күшейту).
Қызмет көрсету саласының дамуы әрбiр елдi мекенде халықаралық стандарттарға жауап беретiн iскерлiк орталығын құру жолымен айқындалатын болады. Қолайлылықты, қауiпсiздiктi және кеңейтiлген коммуникациялық мүмкiндiктердi қолдау тиiстi қызмет көрсетулердiң дамуына әкеледi. Медициналық, бiлiм беру, ағарту және дiни объектiлер отбасылық және көпшiлiк баруды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн жақын және қауiпсiз жерлерде орналасуы тиiс.
Энергиямен қамту, сумен қамту, канализация және қалдықтарды қайта өңдеу объектiлерi мен қызметтерiн қайта құру мен кеңейту жөнiндегi жұмыстар коммуналдық шаруашылықты дамытудың негiзгi мiндеттерi болады. Климаттық ерекшелiктердi ескере отырып, сауда және тұрғын-үй шаруашылығы ұйымдарын санитарлық бақылау қызметiн нығайту қажет болады.
Әлеуметтiк инфрақұрылым құру өндiрiстiк емес қызмет көрсету салалары үшiн жұмыс күшiнiң негiзiн құрайтын отбасы мүшелерiн жұмыспен қамту мәселесiн шешуге мүмкiндiк бередi. Теңiздегi жұмыстың негiзiнен вахталық сипатына, сондай-ақ қысқы кезеңде теңiз операцияларының маусымдық қысқаруына байланысты аймақта тынығу демалысы мен уақытша қызмет үшiн жағдай жасау талап етiледi.
Каспий өңiрi халқының өмiр сүру деңгейiн жақсарту, жан-жақты және үйлесiмдi әлеуметтiк дамудың жағдайын қамтамасыз ету үшiн:
тұрақты туып жатқан халықты еңбекпен қамтылуын және жаңа жұмыс орындарын құру жолымен жеке кiрiстердiң өсуiн;
еңбектiң әртүрлi негiздеулерiн қалыптастыру негiзiнде (лайықты еңбекақы және персоналды оқыту мүмкiндiгi) Каспий өңiрi аймағы жұмысшыларының әлеуметтiк қорғалуын қамтамасыз етудi;
қауiпсiздiк және гигиена талаптарына жауап беретiн еңбек шарттарының сақталуын қамтамасыз етудi;
қамтамасыз ету нормаларына сай қажетті мөлшерде тұрғын үй салуды;
Каспий өңiрi аймақтарын өз ресурстары есебiнен газдандыруды;
халықты су және энергиямен тұрақты қамтамасыз етудi;
емдеу-сауықтыру мектеп және мектепке дейiнгi, санитарлық-курорттық, спорттық-жаттығу және туристiк мекемелер құрылысын салу мен қайта жаңғыртуды;
жер қойнауын пайдаланушылардың денсаулық сақтау, бiлiм бepу, көлiк, байланыс, коммуникация және қызмет көрсету мәселелерi бойынша жергiлiктi атқару органдарымен ынтымақтастығын;
өндiрiстi, тұтыну мен қызмет көрсету салаларын дамытуды;
автомобиль жолдарының желiсi мен елдi мекендерде қоғамдық көлiк жұмысын жақсартуды көздейтiн шаралар кешенiн жүзеге асыру қажет.
Батыс Қазақстан автомобиль жолдары желiсiн қалпына келтiру
Батыс Қазақстанның жол желiсiн зерттеу бойынша аймақтар құрамына төрт облыс: Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстары енгiзiлдi.
Қалпына келтiру жұмыстары үшiн мынадай басым учаскелер белгiлендi: Атырау-Орал - 492 км, Ақтөбе-Қарабұтақ - 213 км және Қарабұтақ-Қостанай облысының шекарасы - 249 км, Атырау-Ақтау - 894 км және Бейнеу-Ақжiгiт-Өзбекстан шекарасы - 86 км.
Атырау-Ақтау жолы өмiрлiк қажеттi жол ретiнде қарастырылады, өйткенi Өзбекстан Республикасының шекарасына, Ресей Федерациясының шекарасында Қиғаш өзенi арқылы көпiрге дейiн Нөкiс-Бейнеу автомобиль жолының құрылысын салу, жүк тиеу-түсiру базасы ретiнде және Каспий теңiзi арқылы жүктердi тасымалдау үшiн қыста қатпайтын Ақтау портын пайдалану болашақта қозғалыстың қарқындығын арттырады. Аталған автомобиль жолы Еуропадан Индияға қатынайтын транзиттiк маршруттың бөлiгi болып табылады.
Темiр жол көлiгi
Ақтөбе - 1049,3 км, Атырау - 749,7 км, Батыс Қазақстан - 319,7 км, Маңғыстау - 698,5 км темiр жолдарының ұзындығы Қазақстан Республикасы жалпы темiр жол ұзындығының 20%-iн құрайды.
Қазiргi уақытта Қазақстанның орталық және солтүстiк аймақтарынан Ақтау портының бағытына тiкелей шығуды қамтамасыз ету, Ресей Федерациясының темiр жолына кiрместен осы бағыттағы жүктердi тасымалдаудың уақыты мен ара қашықтығын қысқарту және Қазақстан Республикасы темiр жолдарының жабық желiсiн құру мақсатында ұзындығы 402 км Алтынсарин-Хромтау жаңа темiр жол желiсiнiң құрылысы жүргiзiлiп жатыр.
Баутино портын дамытуға және жүктердi тиеу-түсiру көлемiн арттыруға байланысты Маңғышлақ станциясынан Баутино портына дейiн темiр жол тармағы құрылысын салу қажет.
19-сурет. Қазақстан Республикасы темір жолдарының желісі
(қағаз мәтіннен қараңыз)
КТҚС-ның ресурстарын игеру "Қазақстан Темiр жолы" Ұлттық компаниясы" ЖАҚ-ның вагон-цистерналары паркiн одан әрi көбейтудi және жаңалауды, мұнай құю терминалдарының, сондай-ақ темiр жол вокзалдарының құрылысын салуды және қолданыстағыларын қайта құруды талап етедi.
Су көлiгi
КТҚС-ғы мұнай ресурстарын игеру аймақта су көлiгiн дамытумен қатар жүредi. "Қазтеңiзтрансфлот" Ұлттық теңiз кеме қатынасы компаниясы" ЖАҚ 12000 тонна дедвейттi үш мұнай құю кемесiн жобалау және жасау жөнiндегi жұмыстарды жүргiзуде. Кемелердi жасауды және жеткiзудi 2004 жылы аяқтау жоспарланып отыр.
Каспий теңiзiнде пайдалануға арналған жүк көтерiмдiлiгi 5000-5500 тоннадан кем емес екi құрғақ жүк кемесi 2004-2006 жылдар барысында жасалатын болады. Олардың Ресейдiң iшкi су жолдарына шығу мүмкiндiктерi де жоққа шығарылмайды.
Сонымен бiрге, теңiз тасымалдарының жоспарланып отырған қарқындылығын ескере отырып, арнайыланған: құтқарушы, экологиялық, өрт сөндiргiш кемелердiң, сондай-ақ қоршаған ортаны ластаудың алдын алатын функцияларды орындаушы кемелердiң болуы талап етiледi.
Инвестициялық жобалар
Ақтау портын дамытудың бас жоспарына сәйкес оны қайта жаңғыртуды үш кезеңде жүргiзу жоспарланды, оның бiрiншi кезеңi 2000 жылы iске асырылды, екiншi кезеңi толқын бәсеңдеткiш пен тоқтау дамбасын қайта жаңғыртудан тұрады. Қайта жаңғыртудың үшінші кезеңi қазіргі акваториядан солтүстік шығысқа қарай болашақта жаңа гавань ашуды және тиелетiн, құйылатын және басты жүктердi өңдеуге арналған оннан астам мамандандырылған айлақ құрылысын салуды көздейдi.
2002 жылы Ақтау порты аймағының алаңы 40 га құрады. Өндiрiстiк алаңдардың жетiспеушiлiгi портты одан әрi дамуға кедергi жасап отыр. Осыған байланысты, құрылған "Ақтау Теңiзпорты" арнайы экономикалық аймағы (AЭA) шегiнде іргелес жатқан 45-50 гектар аумақты қосып беру жоспарланып отыр. "Ақтау Теңiзпорты" АЭА аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуы, жаңа жұмыс орындарын құру, кәсiпкерлiк қызметтi ынталандыру мақсатында инвестициялар тарту үшiн құрылды. Оны құрудың негiзгi бағыты жоғары технологиялық өндiрiстердi, көлiк және басқа да инфрақұрылымдарды салу болмақ.
Жоғары толқынды трансмиссия мен дамба бойындағы құбырдың астындағы кейбiр бетон негiздерiнiң шөгуiне байланысты N 4 және 5 мұнай айлақтарын қайта жаңарту көзделiп отыр. Мұнай құю айлақтарын ұзақ мерзiмдi жалға беру шарттарына сәйкес қайта жаңарту мен жаңғыртуды "Қазтеңiзтрансфлот" ҰТКҚК" ЖАҚ күшiмен жүзеге асыру көзделiп отыр.
Бұл инвестициялық жобаның мақсаты мұнай құю айлақтарының өткiзу қабiлетiн жылына 8 млн. тонна мұнайға дейiн арттыру болып табылады.
20-сурет. Ақтау портын дамытудың бас жоспары
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Түпқараған шығанағын игеру. КТҚС әлеуетiн тиiмдi пайдалану мүмкiндiктерiн iске асыру мақсатында 2003-2005 жылдары Түпқараған шығанағында бiрқатар жұмыстар жүргiзу жоспарланып отыр.
Шығанақтың шығыс жағынан 25000 тонна сыйымдылықты жанар-жағар май (ЖЖМ) сақтау базасының құрылысы жобалануда. Кемелер бункерлерiне мұнай құю үшiн арнайы құбыры бар ұзындығы 120 метрден астам пирс құрылысы жоспарлануда. Құбыр Теңiздiң мұнаймен ластануын болдырмау жөнiндегi конвенцияның (MARPOL) талаптарына сәйкес жабдықталатын болады.
"Ақтау теңiз сауда порты" РМК филиалы болып табылатын, Баутино қойнауындағы Түпқараған шығанағында орналасып, теңiздiң толқуынан жан-жақты қорғалғандықтан гидротехникалық құрылыстар салуды едәуiр оңайлататын және арзандататын Баутино портының жүк ауданы дамытуды талап етедi.
Баутино портының айлағы мен аумағы кемелердiң тұрағы, қысқы кезеңде техникалық қызмет көрсетудi жүргiзу және навигация кезеңiнде кеменi жабдықтау жүктерiн өңдеу үшiн пайдаланылады. Оның ыңғайлы орналасуы жүктердi тасымалдау кезiнде барлық қажеттi қызмет көрсетулер үшiн Қазақстанда екiншi теңiз портын құруға мүмкiндiк бередi.
Кеме жөндеу базасының құрылысын салу. Теңiз тiркелiмiне сәйкес кемелерге мiндеттi техникалық қадағалау талап етiледi. Кеме жөндеу базалары Астрахань, Махачкала, Баку порттарында орналасқан.
Қазақстанда кеме жөндеу базасының құрылысын салу қажеттiгi Түпқараған шығанағына түрлi типтегi 75 кеменiң қазық байлауынан, сондай-ақ КТҚС-ын игеру кезiнде мұнай операцияларын жүргiзу үшiн қызмет көрсететiн флот кемелерi санының артуы жөнiндегi болжамдардан туындап отыр.
Кеме жөндеу базасының құрамына қалқымалы док, шағын кемелердi көтеруге арналған көлбеу алаңы мен кеме жөндеу және кеме корпусының жұмыстарына арналған шеберханалар кiретiн болады. Докқа қою және жөндеу жұмыстарын жүргiзу жөнiндегi қызмет көрсетулер отандық және Каспий теңiзiне тiркелген басқа да порттардың кемелерiне көрсетiледi.
Кеме жөндейтiн база орналасатын орын Түпқараған және А.Бекович-Черкасск шығанақтарындағы жобалау-iздестiру жұмыстарынан кейiн айқындалатын болады.
Құрық портында экспорттық терминалдар құрылысын салу. Қазақстанның теңiз жолымен экспорттық мүмкiншiлiгiн шектеудi болдырмау мақсатында КТҚС-ында экспорттық мұнай құю терминалдарын салу жоспарланып отыр. А.Бекович-Черкасск шығанағы табиғи қатпайтын теңiз айлағы iспеттес. Рейдте де, айлақ қабырғасында да кемелердiң қауiпсiз тұрағы толқын және жел әсерiнен үш жақтан қорғалған қойнаудың ыңғайлы орналасқан орны есебiнен қамтамасыз етiледi.
"Өзен-Ақтау порты" магистралдық мұнай құбырына дейiнгi жақын apa қашықтықты (25-30 км.) ескере отырып, Құрық портын Қазақстанның кен орындарында өндiрiлетiн мұнай тасымалы үшiн тиеу-түсiру бекетi ретiнде пайдалануды көздеу қажет.
Құрық порты Қазақстандағы мұнай және мұнай өнiмдерiн тиеу пунктi мен Каспий теңiзi бойынша жеткiзу орны (Әзiрбайжан және Иран порттары) арасындағы ара қашықтықты шамамен 50-60 милге қысқартуға мүмкiндiк бередi.
Кеме қозғалыстарын басқару жүйесi. Қазiргi уақытта КТҚС-да теңiз көлiгiнiң қозғалысы реттелмеген. Солтүстiк Каспийде "ерте мұнайды" барлау бұрғылауы кезiнде пайдаланылатын 90-нан астам кеме жүзедi. Мұнай өндiрушi компаниялардың бағалауы бойынша 2005 жылы кемелердiң саны 2-2,5 eceгe өседi. Кемелердiң қозғалысына бақылаудың, қадағалаудың және басқарудың жоқтығы кемелердiң соқтығысу қаупiн тудырады және тұтас алғанда теңiзде жүзу мен кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiгiне терiс әсер етедi.
Қорықты жерлердегi, сондай-ақ КТҚС-ындағы ерте мұнайды барлау бұрғылауы бойынша жұмыстар қоршаған ортаның ластануын болдырмау жөнiндегi халықаралық конвенциялардың талаптарын орындауға айрықша көзқарасты көздейдi. Осыған байланысты, кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiгiне жетудi және Кемелердi қауiпсiз пайдалануды басқару және ластануды болдырмау жөнiндегi халықаралық кодекстiң (ҚБХК) орындалуын қамтамасыз ететiн Халықаралық теңiз ұйымының (IМО) талаптарына сәйкес кеме қозғалысын басқару жүйесiн құру қажет.
Қазақстанның Каспий өңiрi аймағын дамытуға байланысты және Атырау портына кемелердiң кедергiсiз өтуi үшiн Жайық-Каспий каналын қайта жаңарту жөнiнде жұмыстар жүргiзу қажет.
Қазiргi уақытта Жайық-Каспий каналы кеме жүрiсiнiң қауiпсiздiк талаптарына кеме жүрiсi габариттерiнiң сәйкес келмеуiнен кемелер қабылдауға дайын емес. Каналды кеме жүрiсiнiң жағдайында ұстап тұру үшiн жыл сайын түбiн тереңдету және топырақ аршу жұмыстарын өткiзiп отыру қажет.
Әуе көлiгi
Қазақстанның әуе кеңiстiгi арқылы өтетiн транзит ағындарының негiзгi бағыттарынан ескерiп, бүгiнгi күнi халықаралық тpaccaлаp жолында орналасқан Ақтау және Атырау қалаларындағы әуежайларды қайта жаңғырту және жаңарту қажет. Аталған әуежайлардың негiзгi өндiрiстiк қорларын қайта жаңғырту және жаңалау авиакомпанияларға Еуропадан Азияға және керi бағытта ұшуға, ұшақтарға жанар май құю үшiн техникалық қону жүргiзуге және оларды қосалқы алаң ретiнде пайдалануға мүмкiндiк бередi, бұл республиканың әуе кеңiстiгi арқылы өтетiн транзиттiк ағындарды едәуiр көбейтедi.
3.2.12. Импорт алмастыру
Теңiз мұнай операцияларын тауарлармен және қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету жөнiндегi отандық өндiрушiлердiң мүмкiндiктерi мынадай негiзгi факторлармен шектелген:
тиiстi өндiрiстердiң болмауы;
бiрқатар тауар позициялары бойынша баға бәсекелестiгiне қабiлетсiздiгi;
бiрқатар тауар позициялары бойынша тасымалдаудың тым қашықтығы мен мерзiм ұзақтығы;
жалпы танылған стандарттарға (ISO, АРI және басқалары) сәйкес келмеуi;
сертификаттау жүйесiнiң жетiлмеуi;
отандық тауар өндiрушiлердiң әлсiз қаржылық жағдайы;
негiзгi қорларының ескiруi;
технологиялық қалыс қалуы.
Теңiз мұнай операцияларының қажеттiлiгiне арналған материалдар, жабдықтар мен қызмет көрсетулер отандық өндiрiсiнiң өсуi ендiгi жерде отандық өндiрушiлер шығаратын өнiмдердiң сапасын халықаралық стандарттар деңгейiне дейiн көтеру, отандық жеткiзушiлердiң жоба операторларымен өзара ынтымақтастығы негiзiнде ассортименттi кеңейту, қазақстандық тауар жеткiзушiлер мен қызмет көрсетушiлердi теңiз мұнай келiсiм-шарттарын іске асыруға тарту, жоғары технологиялық тауарлар, жабдықтар және қызмет көрсетулер өндiрiсiн дамыту үшiн салық режимдерi жөнiндегi артықшылықтарды қоса алғанда, қажеттi экономикалық жағдай құру, сондай-ақ импортерлерге және отандық өндiрушiлерге тауарларды, жабдықтарды және қызмет көрсетулердi өндiру және жеткiзу жөнiнен салық салудың тең жағдайын ұсыну арқылы қамтамасыз етiлуi керек.
Құрлықтағы мұнай жобалары бойынша импорт орналастыруды дамытудың қазақстандық тәжiрибесi отандық өндiрушiлердiң үлесi пайдалану шығындарында 80-90%-ке дейiн, күрделi шығындарда 50-60%-ке дейiн жеткiзiлуi мүмкiн екенiн көрсетiп отыр. Машина жасау мен сервистiң көптеген отандық ұйымдары бәсекеге төзiмдi тауарлар мен қызмет көрсетулер шығаруға кiрiсiп кеттi.
Осыған байланысты, мұнай операцияларын жүргiзуге арналған қазақстандық тауарларды жеткiзу жөнiнен келiсiм-шарт стратегиясын әзiрлеу, сондай-ақ жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарында импорт алмастыру және табиғи монополистерден басқа қазақстандық тауар өндiрушiлердiң тауарларын, жұмыстары мен қызмет көрсетулерiн кеңiнен қамту айқындамасын нығайту қажет.
Теңiз мұнай-газ операцияларын iске асыруға қазақстандық кәсiпорындар мен ұйымдардың тиiмдi және жоспарлы өсiп отыратын қатысуы жағдайын құру үшiн мынадай iс-әрекеттер алынатын болады:
тендерлiк ресiмдерде адал бәсекелестiктi қамтамасыз ететiн әлеуеттiк мердiгерлердiң барлығына тең жағдай жасау;
қазақстандық өндiрушiлердi қорғауды қамтамасыз ету, Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әкелiнетiн тауарларды мiндеттi сертификаттауды енгiзе отырып, олардың өнiмдерi мен қызмет көрсетулерiнiң бәсекелестiгiн арттыру;
тендерлік ресiмдердiң тегiс қамтитын мониторингін ұйымдастыру;
жабдықтар мен қызмет көрсетулердi жеткiзудiң жасанды монополиясын болдырмайтын жағдайларды қамтамасыз ету;
теңiз мұнай операцияларына қазақстандық қатысуды дамытудың перспективалық бағыттары бойынша зерттеу жүйелерiн ұйымдастыру;
мұнай өнеркәсiбiнiң қажеттiлiгiне арналған өндiрiстi құруға қатысуға жоғары техникалық және жоғары санаткерлік шетелдiк мердiгерлердi тарту үшiн жағдай жасау;
қазақстандық өнiмдер мен қызмет көрсетулер үшiн тендерлік рәсімдер ұйымдастырушылардың алалау режимдерiне барабар мән беру;
тендерлік рәсімдерді реттейтiн тұрақты және ашық нормативтік құқықтық базаны дамыту және қалыптастыру;
тұтынатын өнiмдердiң халықаралық стандарттар сапасы мен экологиялық қауiпсiздiгiн реттейтiн функцияларды құқықтық тұрғыдан бекiту;
әлеуеттi мердiгерлерге сапа мен ISO халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкестiктi қамтамасыз ету саласында көмек көрсету.
Жер қойнауын пайдаланушылар барлау жұмыстарын жүргiзу кезiнде материалдық-техникалық қамтамасыз етудiң сыннан өткен көздерiне таңдау жасайтынын ескере отырып, жер қойнауын пайдаланушылардың логистикалық құрылымдарымен бiрлестiкте қазақстандық өндiрушiлердiң тауарлары мен қызмет көрсетулерiн жеткiзудiң неғұрлым оңтайлы варианттарын тұрақты пысықтау керек. Сонымен қатар, өндiрiстi ұйымдастыруға деген шығындардың бiршама төмендiгiне байланысты бiрқатар тауарлар мен қызмет көрсетулер:
теңiз және жердегi өнеркәсiп құбырларына арналған тегiстелген құбырлар шығару;
құрылысқа, коммуналдық шаруашылыққа және халық пайдалануға арналған пластмассалық құбырлар мен бұйымдар шығару (соның iшiнде жоғары қысымға шыдамды полистирол мен полиэтиленнен);
түрлi мақсатта пайдалану үшiн қада өндiру;
төменгi кластардағы және қайраңдамайтын жүк және көмекшi кемелер өндiру;
кессондар шығару;
металл конструкцияларын құрастыру және жөндеу;
тасымалдау ыдыстары мен жылжымалы құрамды жөндеу;
бетон конструкциялары мен детальдарын өндiру;
сусымалы құрылыс материалдарын өндiру және өңдеу;
сәндiк кiрпiштер, ұлутастар, iшкi өңдеу материалдарын өндiру;
лак-сыр өнiмдерiнiң кең ассортиментiн шығару;
теңiз жағалауы мен жағалау маңындағы инфрақұрылымдар объектiлерi бойынша инженерлiк және жобалық қызмет көрсетулер;
қаржылық қызмет көрсетулер (банктiк және сақтандырушылық);
жергiлiктi авиациялық қызмет көрсетулер (жүк көтерiмдiлiгi мен радиусы аз);
қонақ үй шаруашылығы таяу болашақтың өзiнде ұсынылуы мүмкiн.
КТҚС-ғы барлау құрылыс және пайдалану операцияларын жүргiзу үшiн түрлi жер қойнауын пайдаланушылар қолданатын технологиялардың әртүрлi болуы, инфрақұрылым мен сервистi қолдаушы ұйымдардың тарапынан сұраныс Каспий өңiрi аймағында бәсекелестiгi ең алдымен шалғай аудандарда өнiмдермен және қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету қиындықтарына байланысты болатын шағын және орта кәсiпорындардың пайда болуына алғышарттар жасайды.
Қазақстандық тауарлар мен қызмет көрсетулер жеткiзушiлерiн теңiз мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға тарту үшiн:
теңiз операцияларына арналған тауарлар мен қызмет көрсетулерге деген қажеттiлiк туралы ақпараттандыру жүйесiн жақсарту;
отандық жеткiзушiлердiң жобалар операторларымен өзара ынтымақтастығы негiзiнде өнiмдер мен қызмет көрсетудiң түр-түрiн кеңейту;
тауарлар мен қызмет көрсетулердiң жергiлiктi жеткiзушiлерiн қолдау саясатын жүйелі ұстану;
отандық және импорттық тауарлар мен қызмет көрсетулердiң сапасына салыстырмалы бақылау орнату;
теңiз операцияларына арналған барлық отандық тауарлар мен қызмет көрсетулердiң әлемдiк үлгiлер деңгейiнде сертификатталуына қол жеткiзу талап етiледi.
Өнеркәсiптiк ұйымдарды қайта бағдарлау кезiнде жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететiн, соның iшiнде - қорғаныс және конверсиялық өндiрiстердiң әлеуетi ескерiледi.
Теңiз мұнай операцияларын технологиялық қолдаудың негiзгi мiндеттерi:
машина жacaу және металл өңдеудiң жекелеген ұйымдарын мамандандыру үшiн инвестициялар тарту (негiзгi қорды жаңа технологияларды пайдалана отырып жаңғырту, айналым капиталын толықтыра түсу);
қызмет көрсету саласында бiрлескен өнеркәсiп құруды ынталандыру (бұрғылау және ұңғымаларды жөндеу жөнiндегi операциялар, сейсмобарлау және геофизикалық ақпараттарды пысықтау, инфрақұрылым объектiлердiң қызмет көрсетулерi және т.б.);
инвесторлардың қазiргi технологияларды, лицензияларды, "ноу-хауларды" беруiн қамтамасыз ету;
тауарлар мен қызмет көрсетулердi стандарттау мен сертификаттау жүйелерiн жетiлдiру;
ұсынылатын тауарлар мен қызмет көрсетулердiң сапасын рыноктық бәсекелестiк рөлiн көтеру есебiнен арттыру;
мұнай-газ теңiз операцияларын жүргiзу аудандарында бәсекелестiк қабiлеттi жаңа өндiрiстер орналастыру;
мұнай келiсiм-шарттарын iске асыруға жергiлiктi мердiгерлiк компаниялардың барынша қатысуын қамтамасыз ету.
Теңiз операцияларына арналған импорт тауарларына сұраныс та үшжақты және көпжақты келiсiм жасасу жолымен қазақстандық өндiрiстiң шикiзаттары мен жартылай фабрикаттарын экспорттауды арттыруға пайдаланылуы мүмкiн. Жеткiзудiң осы тәртiбi Қазақстан Республикасында белгiлi бiр өндiрiстер болмаған жағдайда ұсынылады. Атап айтқанда, Қазақстаннан шығатын металл өнiмдерi КТҚС-ғы теңiз операцияларына арналған бұрғылау жабдықтарын, құбырлар, теңiз кемелерi мен платформаларын дайындау кезiнде жақын шетелдерде кең көлемде пайдаланылуы мүмкiн.
Отандық мұнай-газ жабдықтары мен материалдары өндiрiсiн ұйымдастыру, теңiз мұнай операцияларына арналған сервистiк қызметтердi көрсету және мұнай операцияларын жүргізу кезiнде импорт алмастыру саясатын iске асыруды үйлестiру мақсатында құрылған "Қазақстандық келiсiм-шарт агенттiгi" ЖАҚ акцияларының 50%-iн Ұлттық компанияның жарғылық капиталына беру қажет.
3.2.13. Экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету
Экологиялық ахуалды талдау
Каспий теңiзi бекiре балығының дүниежүзiлiк тектік қоры шоғырланған солтүстiк бөлiгi мен оған құятын өзендердiң экологиялық жүйесiнiң бiрегей қасиеттерімен айқындалатын планетамыздағы ең бiр өнiмдi балық шаруашылық су қоймасы болып табылады. Каспий теңiзiнiң бiрегейлiгi оның географиялық және биохимиялық параметрлерiмен айқындалады.
Каспийдiң солтүстiк және солтүстiк-шығысындағы суы таяз қайраңды аймағы негiзiн бентостық организмдердiң жүздеген түрiнен және планктондар мен су түбi балдырларының ондаған түрлерiнен тұратын азықтық қор құрайтын балықтар мен құстардың табиғи өсiп-өнуiнiң бай ареалы болып табылады. Сондықтан Каспий теңiзi балықтарының барлық түрлерi, соның iшiнде бекiрелер, Каспийдiң қазақстандық суларында және Едiл мен Жайық өзендерiнiң атырауларында мекендейдi.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiндегi аралдарда каспий тюленi мекендейтiн негiзгi орындар бар. Сулы-сазды алқаптарда құстар мекендейдi, ал келуi-кету кезiнде миллиондаған су құстары уақытша тұрақтайды, олардың үштен бiрi қыстауға қалады.
Алайда, қазiргi уақытта аймақ теңiз деңгейi көтерiлуi, қоршаған ортаны ластаудың өткен жылдардағы және қазiргi ластанудың шешiлмеген проблемалары, жалғасып отырған экожүйе тозуы мен биологиялық алуантүрлiлiктiң қысқаруы салдарын қоса алғанда, экологиялық проблемалардың терiс әсерiмен байланысты бiрқатар қиындықтарды бастан кешiп отыр.
Солтүстiк Каспий бiрегей экожүйесiнiң биоресурстарын, әсiресе, бекiре балықтарының түрлерiн сақтау мақсатында Едiл мен Жайық өзендерi атырауларын қоса алғанда, Солтүстiк Каспийдiң шығыс бөлiгiнiң акваториясы ҚP Үкiметiнiң қаулысымен 1974 жылы ерекше мәртебесi мен қорғау режимi бар қорық аймағы болып жарияланды. Ресей жақпен iргелес қорық аймақтарын есепке алғанда Солтүстiк Каспийдiң барлық акваториясы қорық аймағы болып табылады.
Шетелдiк және ұлттық сарапшылардың бағалауы бойынша Каспий теңiзi қазiргi уақытта биологиялық өнiмдiлiктi айқындайтын бiрқатар параметрлер бойынша сыни жағдайда тұр. Қалыптасқан экологиялық проблемалардың бiрқатары трансшекаралық сипатқа ие.
Экологиялық проблемаларды бүкiл Каспий өңiрi елдерi мен халықаралық ұйымдарының бiрлескен күш-әрекеттерiмен шешу мақсатында Қазақстан Республикасы соңғы бiрнеше жылдар бойы аймақтық Каспий экологиялық бағдарламасын (КЭБ) iске асыруға қатысып келедi. КЭБ мақсаты экологиялық ахуалды тұрақтандыру және Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын, сондай-ақ жағалаудағы аймақты халықтың тұрақты өмiр сүруi және теңiз экожүйесiн сақтау үшiн сауықтыру болып табылады.
КЭБ бiрiншi фазасын iске асыру шеңберiнде Каспий теңiзi мен оның жағалауындағы аймақтың проблемасын трансшекаралық диагностикалық талдау жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлдi. КЭБ халықаралық және ұлттық сарапшыларының қатысуымен трансшекаралық диагностикалық талдауды әзiрлеу процесiнде аймақтың мынадай экологиялық проблемалары анықталды:
жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы, қоршаған орта жай-күйiнiң жалпы нашарлауы;
жағалау ландшафтарының шөлейттенуi және көрiксiзденуi, жағалау ареалдары мен инфрақұрылымдарының бүлiнуi;
биоресурс қорларының, соның iшiнде бекiрелердi қоса алғанда, балықтардың кәсіптік түрлерінің азаюы;
халық денсаулығының нашарлауы;
мұнай-газ өндiрушi өнеркәсiп қызметiнiң нәтижесiнде техногендiк апаттар ықтималының артуы, жағалау аймағы мен теңiз суының ластануы.
Каспий теңiзi экологиялық жүйесiнiң жай-күйi көбiне құрлық пен жағалау сулары акваториясын қамтитын жағалау аймағындағы экологиялық жағдайға, сондай-ақ теңiзге құятын өзендер ағыстарының экологиялық жағдайына байланысты.
КТҚС-ның жағалау аймағындағы қазiргi экологиялық жағдай тұрақсыздық, оның iшiнде табиғи және антропогендiк факторлар жиынтығынан туындаған табиғи ортаның азып-тозуының үдей түсуiмен сипатталады.
Су басу және су астында қалу салдарынан, түрлi тасымал және желiлiк құрылыстарды, өнеркәсiп объектiлерiн, мұнай кәсiпшiлiктерiн (40 мұнай ұңғымасы), елдi мекендердi, геологиялық ресурстар мекендейтiн ареалды, рекреациялық және басқа да объектiлердi қоса алғанда, жағалаулық инфрақұрылым бүлiнiп, пайдаланудан шықты.
Сондай-ақ жағалау аймағы экожүйесiнiң бұзылуы, жерасты сулары деңгейiнiң көтерiлуi, жағалаулық аймақ топырағының сортаңдануы, жануарлар мен балықтардың мекендеу ортасының нашарлауы, ареалдың өзгеруi, азықтық қордың қысқаруы орын алды. Өзендер арналары мен түбiнiң тайыздауы кәсiпшiлiк балықтарының табиғи өсiп-өну мекенiне өтуiне кедергi туғызды.
Каспийдiң солтүстiк-шығыс бөлiгiне тән апатты тасу-қайту құбылыстардың салдарынан орасан зор жағалаулық аумақтардың оқтын-оқтын су астында қалады, тасқын құрлыққа ондаған километр дендеп кетедi. Бұл құбылыстар балықтардың, бинтос және су өсiмдiктерiнiң құрлыққа шығып қалуымен, биоресурстардың жойылуымен қатар жүредi, ал су қайтқанда (шегiнгенде) теңiзге мұнай өнiмдерiнiң қалдықтарын және басқа да ластаушы заттарды ала келедi.
Экологиялық ахуал нашарлауының антропогендiк факторлары
Жағалау аумақтарының шөлейттену процесi топырақтың химиялық ластануымен, оның iшiнде мұнай өнiмдерiмен, бұрғылау, түрлi желiлiк құрылыстарды салу, карьерлер жасау кезiндегi техногендiк әсерлермен, сондай-ақ геологиялық барлау жұмыстарын жүргiзу уақытында жүйесiз жолдар салумен және жолсыз жерлермен ауыр бұрғылау техникасын тасымалдаумен байланысты едәуiр жеделдеп отыр.
Табиғат қорғау заңдарының талаптарын бұзу, өндiрiстiң артта қалған технологиясын қолдану нәтижесiнде және көмiрсутегi шикiзатын өндiру мен тасымалдаудың ұзаққа созылған кезеңiнде болған өнеркәсiптiк авариялар салдарынан Батыс Қазақстандағы мазут сiңген жердiң жалпы ауданы 194 мың га, төгiлген мұнайдың көлемi - 5 млн. тоннаға жуық болса, оның негiзгi бөлiгi Каспий маңындағы облыстарда орналасқан. Мұнай өндiру жөнiндегi операциялар қоршаған ортаның радиоактивтiк және өзге де ластануымен қоса жүруде.
Мұнай-газ кешенi кәсiпорындары қызметiнiң барлық кезiнде факелдерде жүздеген миллиард текше метр газ жанып кеттi. Одан шығатын канцерогендiк көмiрсутектерi мен iлеспе газдар жануының басқа да қауiптi өнiмдерi атмосфералық ауаны ластай отырып, алыс қашықтықтарға кетедi, теңiз суларының бетiне шөгiп, судың тұздануына соқтырады, сонымен бiрге, топыраққа, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiне, сондай-ақ халықтың денсаулығына зиянды әсерiн тигiзедi.
Iлеспе газды, оны ұтымсыз пайдалану тұрғысынан да, атмосфералық ауаны ластау тұрғысынан да кәдеге жаратудың проблемасы өткiр тұр. Осыған байланысты, жер қойнауын пайдалану келiсiм-шарттарында газды кәдеге жарату жағдайларына ерекше назар аударылуы тиiс.
Каспий теңiзi бассейнiндегi көмiрсутегi ресурстарын кең ауқымда игеру, сондай-ақ мұнай мен газды өңдеу жұмыс iстеп тұрған өндiрiстiк инфрақұрылымды дамытумен және жаңаларын құрумен тығыз байланысты. Бұл қоршаған ортаға техногендiк ауыртпалық деңгейiн әлденеше рет еселейдi.
КТҚС-ын игеру жөнiндегi жоспарланып отырған кең ауқымды операциялардың қоршаған ортаға техногендiк әсерлерiнiң мүмкiн болатын апатты салдарларының алдын алу үшiн белгiленген қызметтен болатын техногендiк ауыртпалықтың шектi деңгейi анықталатын және қоршаған ортаға әсерiн (ҚОӘБ) бағалау жүргiзiлетiн болады.
Мұнай операцияларының бастапқы кезеңiнде экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мақсатында қоршаған ортаға орын алып отырған техногендiк ауыртпалықтарды елеулi түрде азайту жөнiндегi стратегиялық мiндеттердi шешу қажет.
Бұл шаралар биологиялық және ландшафтық алуан түрлiлiктi сақтау мен теңгермелi пайдалану үшiн нeгіз, сондай-ақ трансшекаралық жағалау аймағын кешендi және орнықты пайдалануды қамтамасыз ету үшiн жағдайлар туғызады. Сөйтiп, экологиялық ахуалды едәуiр тұрақтандыруға қол жеткiзiлетiн, Каспий теңiзiнiң қоршаған ортасын сауықтыру және халықтың қауiпсiз өмiр сүруiн қамтамасыз ету үшiн негiз қаланатын болады.
Қойылған мiндеттердi шешу үшiн 2003-2015 жылдар барысында басым шараларды жүзеге асырудың мынадай кезеңдерi белгiленедi:
қоршаған ортаның өндiрiстiк көздерден ластануын барынша төмендету жөнiндегi нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру;
ескiрген су және жағалау экожүйесiн, балықтардың қоректенуi мен ұрық шашатын жерлерiн, сондай-ақ кәсiпшiлiк жан-жануарлар мекендейтiн ортаны қалпына келтiру;
Каспий теңiзi мен оның жағалау аймағының биологиялық ресурстарын сақтау және теңгермелi пайдалану үшiн тиiмдi тетiктер құру;
халықтың экологиялық ахуалдан хабардар болуын арттыру және жұртшылықтың шешiмдер қабылдауға қол жеткiзуiн (ҚОӘБ-тi, қоғамдық тыңдауларды даярлауға қатысуын және т.б.) қамтамасыз ету.
КТҚС-дағы мұнай операцияларының зиянды әсерiн барынша азайту мақсатында қосымша шектеу шараларын қабылдау қажет:
тәжiрибе-өнеркәсiптiк пайдалану технологиясынан, ұңғымаларды сынау мен авариялық жағдайлардан туындайтын қысқа мерзiмдi және қатаң шектелген кезеңдердi қоспағанда, газ жандыруды жүргiзуге тыйым салу;
теңiз акваториясының шегi мен шегiнен тыс жерлерде сұйық қалдықтарды көмудi жер қойнауы учаскесiне мемлекеттiк сараптама және мемлекеттiк экологиялық сараптама жүргiзгеннен кейiн ғана жүзеге асыру.
Қазiргi кезде Каспий өңiрi облыстарында мұнай компаниялары мұнай өнеркәсiбi аумағын жерге сiңген мазуттан тазарту жұмыстарын жүргiзуде. Бұрынғы ластануларды жою және ағымдағы ластанудың алдын алу жөнiндегi iс-шараларды дер кезiнде жүзеге асыру табиғи ортаға қазiргi техногендiк ауыртпалықтарды елеулi түрде азайтуға, соған сәйкес, аймақтағы экологиялық ахуалды тұрақтандыруға әкеледi.
Едiл мен Жайық өзендерi атырауларының арналарындағы гидромелиорациялық түптi тереңдету жұмыстарын жүргiзу бекiре балықтарының уылдырық шашатын жерге өтуiне мүмкiндiк бередi, осы арқылы уылдырық шашатын табиғи орындар қалпына келтiрiлетiн болады.
Өнеркәсiпте қазiргi заманғы бәсекеге қабiлеттi технологияны қолдану, сондай-ақ халықаралық экологиялық және гигиеналық сапа стандарттарына көшу қазiргi ластану деңгейiн едәуiр азайтуға мүмкiндiк бередi.
Бұл шараларды жүзеге асыру нәтижесiнде қоршаған ортаны сауықтыру және су мен жер бетiндегi биоресурстардың мекендеу ортасын қалпына келтiру үшiн негiз құрылатын болады.
3.2.14. Төтенше жағдайлардың алдын алу және олардың зардаптарын жоюға әзiрлiктi қамтамасыз ету
Мұнай операцияларының көлемiн арттыру және 2005 жылы КТҚС-да мұнай өндiрудiң алда тұрған басталуы, Каспий сулары астында қалған мемлекеттiк қор мұнай ұңғымаларының қанағаттанғысыз жай-күйі, жағалау аймағында трансшекаралық әсерi қауiптi өндiрiстiк объектiлердiң жоспарланып отырған шоғырлану тығыздығы, көмiрсутегі шикiзатын теңiзде тасымалдау көлемiнiң ұлғаюы төтенше жағдайлардың туындау қатерiн арттырады.
"Сұңқар" (жасанды арал) бұрғылау қондырғысының базасында 2002 жылғы маусымда өткен республикалық командалық-штаб жаттығуының қорытындылары, тұтастай алғанда, мемлекеттiк органдар мен мұнай компанияларының мұнай төгілуiне дайын болу әзiрлiгiнiң жеткiлiктi деңгейiн көрсеттi. Сонымен бiрге мұнай төгiлуiнiң алдын алу және оны жою жөнiндегi шараларды жоспарлау мен орындау мүдделi мемлекеттiк органдар мен мұнай компанияларының өзара тығыз iс-қимылын жетiлдiрудi де қажет етедi.
Нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу тұрғысынан келсек, республикада техникалық және технологиялық нормалар мен стандарттарды қамтитын нормативтiк актiлердi әзiрлеу, ұсыну, қабылдау, қолданысқа енгiзу, қолдану, жариялау, өзгерту, толықтыру және қолданысын тоқтату тәртiбiнiң бiрыңғай ережесi жоқ екенiн атау қажет. "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Қазақстан Республикасының Заңында жоғарыда аталған тәртiп айқындалмағанын атаған жөн.
Төтенше жағдайлардың алдын алу және азаматтардың өмiрiн қорғау мақсатында "Теңiзде және Қазақстан Республикасының iшкi суларында мұнай төгiлуiнiң алдын алу және оған дайын болу жөнiндегi ұлттық жоспарды" қайта қарау, толықтыру, теңiзде мұнай операцияларын жүргiзу кезiндегі төтенше жағдайлардың алдын алу және оған дайын болу мәселелерiнде құқықтық қатынастарды реттейтiн нормативтік құқықтық актілерді әзiрлеу қажет.
КТҚС-дағы мұнай-газ және мұнай тасымалы объектiлерiндегi мұнай төгiлуiн, мүмкiн болатын өрттердi, техногендiк аварияларды жою, халықты эвакуациялауды жүзеге асыру мақсатында "Арнаулы теңiз авариялық-құтқару жасағы" мемлекеттiк мекемесiн, сондай-ақ республиканың батыс аймағында азаматтық қорғаныс полкiн құру қажет.
"Теңiзде және Қазақстан Республикасының iшкi суларында мұнай операцияларын жүргізудiң қауiпсiздiгiн қадағалау жөнiндегi мемлекеттiк инспекция" мемлекеттiк мекемесi инспекторларының штат санын теңiзде мұнай өндiру технологиясы мен техникасы, тасымалдау, мұнай мен газ геологиясы, минералдық шикiзатты өңдеу және ұңғымаларды бұрғылау жөнiндегi мамандармен толықтыру қажет.
Қазақстан Республикасына әкелiнетiн өнiмдердi бақылауды күшейту және олардың сәйкес болуы үшiн "Мiндеттi сертификатталуға жататын өнiмдер мен қызметтер тiзбесiн" бұрғылау, мұнай-газ кәсiпшiлiгi, химиялық, геологиялық барлау жабдықтарымен толықтыру қажет.
Қазақстан Республикасында теңiздегi мұнай операциялары аса әсерге ұшырағыш экологиялық ауданда тұңғыш жүргiзiлетiнiн және ықтимал трансшекаралық қауiп туғызатынын назарға ала отырып, мемлекеттiк органдардың мамандарын жүйелi түрде оқытып отыруды ұйымдастыру қажет.
Географиялық тұрғыдан алғанда Каспий теңiзi халықаралық көл болып табылады және осы елдердiң бiрiндегi өнеркәсiптiк авариялардың салдарлары Каспий өңiрi мемлекеттерiнiң аумағына жағымсыз ықпал етуi мүмкiн.
Сондықтан өнеркәсiптiк, көлiктiк авариялардың алдын алу мен олардың салдарларын жою саласындағы ғылыми зерттеулер, ғылыми-техникалық ақпарат және технологиялар алмасу мәселелерiндегi мемлекетаралық ынтымақтастық ерекше маңызға ие болмақ.
Теңiзде трансшекаралық ықпал ететiн өнеркәсiптiк, көлiктiк авариялар бола қалған жағдайда басқа адамдардың өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкiне және қоршаған ортаға зиян келтiргенi үшiн азаматтық-құқықтық жауапкершiлiктi сақтандырудың нормативтiк базасын жасау жөнiнде шаралар қабылдау қажет.
Жоғарыда аталған iс-шаралар кешенiн iске асыру нәтижесiнде КТҚС-ын игеру кезiнде өнеркәсiптiк, көлiктiк авариялар мен өрттердiң пайда болу қатерi азаяды деп күтiледi және олардың салдарларын жоюға әзiрлiктiң қажетті деңгейi қамтамасыз етiлетiн болады.
3.2.15. Ғылыми-техникалық тұрғыдан сүйемелдеу
Серпiндi дамушы мұнай-газ кешенi барлық отандық және шетелдiк ғылыми және жобалау-технологиялық ұйымдардың күш-жiгерiн тиiсiнше үйлестiру және шоғырландыру қажеттiлiгiн ұсынады.
Мұнай-газ саласының алдында тұрған мiндеттер деңгейiне сәйкес, ғылыми-техникалық мектептi күн iлгерi құру, мұнай-газ операцияларының жалпы кешенiн бiртұтас ғылыми және жобалау-iздестiру жүйесiмен қамтамасыз ету қажет. Базалық ақпараттың негiзгi көлемi қазақстандық ғылыми және жобалау-iздестiру ұйымдарында жинақталуға және өңделуге тиiс.
KTҚC-да жоспарланып отырған сейсмикалық зерттеулердiң көлемiн ұлғайту кезiнде теңiз жобаларын табысты орындау үшiн қазақстандық геофизикалық компанияларды техникалық жаңалау қажет. Осының нәтижесiнде Каспий теңiзiнiң болашақтағы құрылымдарына Д 3 жазықтық сейсмобарлау сейсмикалық зерттеулердi орындауға мүмкiндiк туып тұр. Техникалық қайта жарақтандыру да отандық сервистiк қызмет көрсету ұйымдарының бәсеке қабiлетiн жақсартады, олардың сапалы қызметi КТҚС-ның геологиялық құрылымын неғұрлым егжей-тегжейлi зерттеуге және перспективалы мұнай-газ құрылымы қорларын толықтыруға мүмкіндік бередi.
КТҚС-ның көмiрсутектi ресурстарын игеру кезiнде бiртұтас ғылыми-техникалық саясат жүргiзу үшiн:
республикада елiмiздiң мұнай-газ кешенiнiң озық дамуын қамтамасыз ететiн әлемдiк деңгейдегi мұнай-газ ғылыми-технологиялық мектебiн құру;
Қазақстан Республикасының мұнай-газ ресурстарын кешендi игеру жөнiндегi бiртұтас ұлттық жүйенiң құрамындағы сараптамалық және ғылыми-технологиялық орталық ретiндегi Қазақ мұнай және газ институтының қалыптасуын қамтамасыз ету;
мұнай-газ саласын, мұнай-газ өңдеушi өндiрiстердi, республика мұнай-газ кешенiнiң көлiк және сервистiк инфрақұрылымдарын теңдестiре дамыту жөнiндегi қазiргi заманғы ғылыми-технологиялық схемалар мен кешендi бағдарламаларды әзiрлеу мен енгізу;
Қазақстан Республикасының ұлттық мүдделерiн қорғауды қамтамасыз ету мақсатында кен орындарын кешендi игерудiң барлық сатыларында инвестициялық жобаларды ғылыми-технологиялық сүйемелдеу мен сараптауды жүзеге асыру және бiрiншi кезекте жоғары экологиялық және технологиялық стандарттарды сақтау көзделедi.
КТҚС-на көмiрсутегiн барлау және өндiру үшiн учаскелер беру кезiнде жер қойнауын пайдалану келiсiм-шартында жаңа технологияларды беру жөнiндегi мiндеттемелердi бекiту қажет.
Бүгiнгi таңда мұнай-газ деректерiнiң банкiн (PetroBank) құру жөнiндегi жұмыстар басталды. Осы мақсатта қуатты компьютерлiк кешен сатып алынды. Норвегия, АҚШ және басқа да мемлекеттердiң мұнай-газ деректерi ұлттық банктерiнiң тәжiрибесiн ескере отырып, бағдарламамен қамтамасыз ету және жұмысты ұйымдастыру бойынша неғұрлым танымал халықаралық компанияларды тарту жөнiнде жұмыс жүргiзiлiп жатыр.
3.2.16. Валюта мониторингiн ұйымдастыру
Бағдарлама шегiнде КТҚС-дағы мұнай-газ кен орындарын игеру 2003-2015 жылдары инвестицияның үлкен көлемiн талап етедi. Олардың денi, әсiресе КТҚС-ын жеделдете игеру кезiнде, негiзiнен, шетелдiк инвестициялар түрiнде тартылса керек.
Бүгiннiң өзiнде Қазақстан Республикасы төлем балансының жай-күйi Солтүстiк-Каспий жобасы шегiндегi Аджип KKO жүзеге асыратын жұмыстарға едәуiр дәрежеде байланысты болып отыр. Болашақта КТҚС-ның республикадағы көмiрсутегiн өндiрудiң негiзгi аймағына айналатынын ескере отырып, елiмiздiң төлем балансының жай-күйiн едәуiр дәрежеде КТҚС-ның мұнай-газ жобаларына қатысты айқындау қажет. Бұдан басқа, iрi ауқымдағы шетел инвестицияларын тарту негiзiнен, қарыз нысанында жүзеге асып отыр және солай бола бередi, бұл Қазақстан Республикасының сыртқы берешектерiнiң одан әрi өсуiне әкеледi.
Төлем балансының тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық ыңғайлылығын, валюталық-қаржылық дағдарыс тәуекелiн, сондай-ақ экономикалық қауiпсiздiк қатерiнiң дәрежесiн бағалау төлем балансын және сыртқы қарыз статистикасын қалыптастыру үшiн пайдаланылатын ақпараттардың сапасын арттыруды талап етедi, бұл орайда ақпараттың көлемi елiмiздiң экономикасы үшiн КТҚС-ын игеру жөнiндегi инвестициялық жобалардың маңыздылығына тура тепе-тең болуы керек. Бұл үшiн Ұлттық банк Бағдарлама шегiнде валюта мониторингiн ұйымдастыру мүмкiндiгiн қарастыруы керек.
Валюта мониторингi дегенiмiз КТҚС-ындағы мұнай келiсiм-шарттарын iске асыру шегiнде жүзеге асырылатын валюталық операциялар бойынша ақпарат жинауды бiлдiредi. Валюта мониторингiнiң мақсаты - төлем балансының тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық ыңғайлылығын, валюталық-қаржылық дағдарыстар тәуекелiн, сондай-ақ елдiң экономикалық қауiпсiздiк қатерiнiң дәрежесiн бағалау.
Валюта мониторингiнiң негiзгi мiндеттерi:
KTҚC-ның кен орындарын игеру жөнiндегi келiсiм-шарттарды iске асыру шеңберiнде жүзеге асырылатын валюталық операциялар бойынша ақпараттық база құру;
Қазақстан Республикасының төлем балансын, сыртқы қарызы статистикасын құру және халықаралық инвестициялық позициясын қалыптастыру үшiн Ұлттық банк пайдаланатын ақпараттардың сапасы мен көлемiн арттыру;
Қазақстан Республикасының төлем балансы мен сыртқы қарызын талдауды және болжауды жетілдіру болып табылады.
4. Қаржыландыру көздері және салық салу
Қазақстан мұнай-газ кешенiнiң даму қарқыны инвестицияларға қажеттiлiктi, қаржыландырудың қандай да бiр көздерiнiң артықшылығын, соның iшiнде отандық капиталды тарту мүмкiндiгін анықтайды:
мұнай экспортына негiзделе отырып КТҚС-ын жеделдетiп игерген жағдайда шет елдiк инвестициялар ағынын ынталандыру қажет болады;
КТҚС-ын бiртiндеп игерген жағдайда ұлттық еңбек және қаржы көздерiнiң қатысуы, шетел технологиясын сатып алу мен лизинг үлкен маңызға ие болады.
4.1. Инвестицияларға қажеттiлiк және қаржылық стратегия
Бағдарлама бойынша инвестицияларға қажеттiлiк жер қойнауын пайдаланушылардың iздестiру-барлау жұмыстарының нәтижелiлiгiне елеулi түрде байланысты. Ашылған кен орындарындағы көмiрсутегi шикiзаттарының қоры мен сапасы олардың әрқайсысының дамып келе жатқан энергокөздерi рыногы жағдайындағы игерiлу тәртiбiн анықтайды. Негiзгi инвестициялар:
iздестiру және геофизикалық жұмыстар жүргiзу;
табылған кен орындарын игеру және өндiрудi ұйымдастыру;
өндiрiстi, тасымалдауды және өткiзудi кеңейту;
теңiз және жағалау инфрақұрылымын құру;
еңбек ресурстарын және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту үшiн қажет болады.
КТҚС-да мұнай операцияларын жүргiзу, Қашаған кен орнынан 2005 жылы "ерте мұнай" алу, сондай-ақ мұнай өндiру деңгейiн 2010 жылы - жылына 40 млн. тоннаға және 2015 жылы - 100 млн. тоннаға жеткiзу болжамы жеткiлiктi күрделi қаржы мен инвестиция тартуды талап етедi. КТҚС-ның көмiрсутектерi ресурстарын игеру кезiндегi мұнай-газ секторының дамуына қажеттi инвестицияларды талдау осындай жобалар нормативтерi мен шығындар практикасына сәйкес жүргiзiледi. 2015 жылға дейiнгi күрделi және операциялық ең төменгi шығындарды бағалау көмiрсутектерiн табудың 15% ықтималдығын негiзге ала отырып орындалды, шығындардың ең жоғарғы деңгейi Солтүстiк-Каспий жобасы даму бюджетiнiң алдын ала деректерi бойынша және Дүниежүзiлiк Банктiң 2015 жылға дейiнгi кезеңдегi болжамдарының негiзiнде анықталды.
Каспий теңiзiндегi мұнай-газ ресурстарын игеру үшiн кең ауқымдағы күрделi құрылыстар салу аймағы еуразиялық континенттiң ортасында орналасқанын, қажеттi құрылыстар, жабдықтар мен материалдарды жеткiзу қиындығын ескере отырып, КТҚС-ын игерудегi инвестиция болжамының базалық деңгейi үшiн күрделi және операциялық шығындардың ең төменгi және ең жоғарғы деңгейлерiнiң орташа өлшемдi көрсеткiшi қабылданды.
Сөйтiп, КТҚС-ын игерудегi инвестициялар болжамы 2003-2005 жылдарда 966 млрд. теңге немесе 6 млрд. АҚШ доллары шамасында, 2006-2010 жылдары - 1658 млрд. теңге немесе 10,3 млрд. АҚШ доллары шамасында және 2011-2015 жылдары - шамамен 2511 млрд. теңге немесе 15,6 млрд. АҚШ доллары шамасында күтiлуде (1 АҚШ долларының бағамы 161 теңгеге тең).
21-сурет. КТҚС-ын игерудегi инвестициялар болжамы
(млрд. АҚШ долларымен)
(қағаз мәтіннен қараңыз)
Бағдарламаның қаржылық стратегиясы тәуекелдердi инвестициялық процеске қатысушылар арасында оңтайлы бөлген жағдайда көмiрсутектерi теңiз кен орындарын игерудiң тиiмдiлiгiн қолдауға бағытталған.
Қаржы стратегиясының негiзiне жер қойнауын пайдаланушылар мен инвесторлардың игерудiң алғашқы жоспарын бекiткенге дейiнгi барлық барлау тәуекелiн толық қабылдау шарты алынған. Коммерциялық қор табылған жағдайда жер қойнауын пайдалануға келiсiм-шарт ережелерiн ескере отырып және Қазақстан Республикасы заңдарының нормаларына сәйкес инвестицияларды пайдаланғаны үшiн есептелген проценттердi қоса алғанда, кен орындарын барлау мен бағалау барысында жер қойнауын пайдаланушылар тартқан шығындардың тиiстi бөлiгiнiң орны толтырылады.
Инфрақұрылым объектiлерiнiң құрылысы жекелеген келiсiм-шарттармен айқындалады, олардың негiзiнде инвестор салынған инвестицияны қайтару мен рентабельдiлiктiң әдiл нормасын алу үшiн жеткiлiктi уақыт кезеңi iшiнде құрылысты қаржыландырады, өндiрiстiк объектiлердi пайдалануға бередi және техникалық қызмет көрсетудi қамтамасыз етедi. Содан кейiн өндiрiстiк объектiлер мемлекет меншiгiне өтедi.
Мұнай мен газ өндiрудi арттыруды қамтамасыз ету үшiн болашақта мұнай-газ операцияларынан түсетiн түсiмдермен қамтамасыз етiлетiн жер қойнауын пайдаланушылардың бағалы қағаздарын шығару және сату жолымен қазақстандық көздерден қосымша қаржы ресурстары тартылуы мүмкiн. Бағалы қағаздардың сатып алушылары отандық жинақтаушы зейнетақы қорлары, екiншi деңгейдегi банктер, басқа да қаржы ұйымдары, жеке тұлғалар болады.
Өндiрiстiк инфрақұрылымның iрi және iшiнара орташа объектiлерiн мүдделi бiрнеше жер қойнауын пайдаланушылар мен ұлттық компанияның үлестi қатысуы негiзiнде қаржыландыру көзделедi.
Бағдарламаны iске асыру үшiн iшкi инвестициялық ресурстарды (Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры, зейнетақы және сақтандыру қорлары, Даму банкi және басқа да қаржы институттары) барынша тарту қаржы стратегиясының басым компоненттерiнiң бiрi болуы тиiс.
4.2. Жер қойнауын пайдаланушылардың салық режимi
Салық заңдарын одан әрi дамыту және КТҚС-да мұнай операцияларын жүргiзуден бюджетке түсетiн түсiм деңгейiн арттыру үшiн қолданыстағы салық режимiн жетiлдiру және жаңа үлгiсiн енгiзу мүмкiндiгiн зерделеу жөнiнде шаралар қабылдау қажет.
Қазақстан Республикасының ағымдағы заңдарына сәйкес жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың екi үлгiсi қолданылады. Бiрiншiсi, жер қойнауын пайдаланушының қол қою бонусы мен коммерциялық табу бонусынан басқа, келiсiм-шарт жасалған күнi жинақталған барлық салықтарды және өндiрiлген көлемге байланысты жылжымалы шкала бойынша роялтидi төлеуiн көздейдi.
Екiншi үлгi Өнiмдердi бөлу туралы келiсiмге (одан әрi - ӨБК) негiзделген. Қазақстан Республикасы мен мердiгерлiк компания арасында өнiмдердi бөлу тетiгiн жетiлдiру мақсатында ӨБК-де үш триггердi (өнiмдi мемлекет пен мердiгерлiк компания арасында бөлудiң бастапқы мәнi):
көлемдiк коэффициент бойынша (жинақталған өнiм);
R-факторы бойынша (кiрiстiң шығыстарға қатынасы);
рентабельдiлiктiң iшкi нормасы бойынша пайдалануды заңдық тұрғыдан бекiту қажет.
Әрбiр триггер үшiн бастапқы мән барлау және өндiрудi болжамды бағалау жағдайында инвестор пайдасының жетiмдi нормасын және бөлiнетiн кiрiстегi Республиканың барынша көп үлесiн айқындауға болатындай жер қойнауын пайдалануға жасалған әрбiр нақты келiсiм-шарт бойынша келiссөз барысында айқындалатын болады.
Сонымен бiрге, KTҚC-да мұнай операцияларын жүргiзу кезiнде жер қойнауын пайдаланушылар үшiн қолданыстағыға қосымша салық режимiнiң жаңа үлгiсiн (үшiншi) енгiзу көзделiп отыр. Бұл үлгi қайраңда мұнай өндiру жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын басқа да мемлекеттердiң (мысалы, Норвегия) тәжiрибесiн ескеретiн болады.
Салық режимiнiң бұл үлгiсi жер қойнауын пайдаланушының:
қол қою бонусын;
мұнай өндiруге салынатын салықты;
үстеме пайдаға салынатын салықты төлеуiнен, сондай-ақ:
коммерциялық табу бонусын;
роялтидi;
өнiмдi бөлу бойынша мемлекет үлесiн қоспағанда, Салық Кодексiмен белгiленген салықтардың барлық түрiн және басқа да мiндеттi төлемдердi төлеуiнен тұрады.
Жер қойнауын пайдаланушы өндiрген мұнай көлемi мұнай өндiруге салынатын салық объектiсi, ал мұнай өндiруге салықты есептеу базасы - Халықаралық (Лондон) мұнай биржасындағы есептiк салық кезеңiнде қалыптасқан мұнай сорттары ("КҚҚ қоспасы", "Брент", "Юралс" және басқа да мұнай сорттары) эталондарының белгiленген бағасы бойынша есептелген оның құны болып табылады.
Мұнай жобаларын iске асырудың алғашқы кездегi елеулi инвестициялар көлемiн ескере, сондай-ақ инвесторға рентабельдiлiктiң жеткiлiктi нормасын қамтамасыз ете отырып, мұнай өндiруге салынатын салық ставкасы мұнайға биржа бағасын белгiлеуге байланысты сараланып белгiленедi.
Үстеме пайда алынған жағдайда үстеме пайдаға салынатын салық объектiсi жер қойнауын пайдаланушының салық кезеңi iшiнде корпоративтiк табыс салығын төлегеннен кейiн алатын таза кiрiс сомасы болып табылады.
Салық төлеушiнiң инвестициялық қызметiн ынталандыру үшiн үстеме пайдаға салынатын салық келiсiм-шарт бойынша өтелмеген шығындардың жинақталған сомасының 10%-iнен асатын жер қойнауын пайдаланушының таза кiрiсi бөлiгiнен ғана ал оларды толық өтеген жағдайда белгiленген активтердiң өсiмiнен алынады. Бұл ретте, жер қойнауын пайдаланушы жеңiлдетiлген соманы өтелмей жинақталған күрделi қаржылық шығындарды азайтуға, ал оларды толық өтеген жағдайда, инвестициялық бағдарламаларды дамытуға бағыттауы тиiс.
Үстеме пайдаға салынатын салық ставкалары Салық кодексiнде белгiленедi.
ҚР Салық кодексiнде көзделген салықтың барлық түрлерi және басқа да мiндеттi төлемдер бойынша салық мiндеттемелерiн есептеу оларды төлеу жөнiнде мiндеттемелер туындаған сәттегi ҚР салық заңдарына сәйкес жүргiзiледi. Салық режимiнiң тұрақтылығы келiсiм-шарттардағы арнаулы төлемдерге қолданылады. Мұнай өндiруге салынатын салыққа қатысты салық режимiнiң тұрақтылығы салық ставкасына ғана қолданылады. Соған сәйкес мұнай өндiруге салынатын салықты есептеу базасы айқындалатын баға себетiн құрайтын мұнай сорттарын Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлейдi.
КТҚС-ның көмiрсутегi ресурстарын игеру кезiнде салық салудың үшiншi үлгісіне қатысты қолданыстағы заңдарға тиiсті өзгерiстер енгізген жағдайда салық салу режимiнiң барлық үш үлгiсiн де пайдалану қарастырылады. Бұл орайда, келiсiм-шарттың неғұрлым қолайлы үлгiсi мен әрбiр жекелеген келiсiм-шартқа арналған тиiстi салық режимiн таңдау құқығы Қазақстан Республикасының Үкiметiне берiледi.
5. Бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелері
5.1. Өндiрiстiк индикаторлар
KTҚC-ын игеру бағдарламасын iске асыру мұнай өндiрудiң көлемiн 2015 жылы жылына 100 млн. т. дейiн өндiрудi қамтамасыз етедi. КТҚС-да алғашқы кезеңде, нақты айтқанда, 2003-2004 жылдары мұнай өндiру көзделмейдi, ал 2005 жылы шамамен 0,5 млн. т. болмақ. Одан әрi жылдар бойына өндiрудiң, болжаудың мәлiметi келтiрiледi: 2006 ж. - 8 млн. т., 2007 ж. - 11 млн. т., 2008 ж. - 14 млн. т., 2009 ж. - 21 млн. т., 2010 ж. - 40 млн. т., 2011 ж. - 52 млн. т., 2012 ж., - 64 млн. т., 2013 ж. - 76 млн., т., 2014 ж. - 88 млн. т., 2015 ж. - 100 млн. т.
Газ өндiрудiң болжамды көлемi 2005 ж. - 0,3 млрд. м 3 . Одан әрi жылдар бойына өндiрудiң болжамдық мәлiметтерi келтiрiлген: 2006 ж. - 5 млрд.м 3 , 2007 ж. - 7 млрд.м 3 , 2008 ж. - 10 млрд.м 3 , 2008 ж. - 10 млрд.м 3 , 2009 ж. - 13 млрд.м 3 , 2010 ж. - 24 млрд.м 3 , 2011 ж. - 31 млрд.м 3 , 2012 ж. - 38 млрд.м 3 , 2013 ж. - 45 млрд.м 3 , 2014 ж. - 52 млрд.м 3 және 2015 ж. - 63 млрд.м 3 - ге дейiн.
Бұл орайда мұнай өнiмдерiне республиканың iшкi қажеттiлiктерiн қамтамасыз ету үшiн ҚР МӨЗ-тарында 2005 ж., жылына 9,5 млн. т. дейiн, 2006 ж. - 11,4 млн.т., 2007 ж. - 12 млн.т., 2008 ж. - 13 млн.т., 2009 ж. - 13,8 млн.т., 2010 ж. - 14,8 млн.т., 2011 ж. - 15,7 млн.т., 2012 ж. - 16,7 млн.т., 2013 ж. - 17,6 млн.т., 2014 ж. - 18,5 млн.т. және 2015 ж. - 18,6 млн.т. мұнай өңдеу талап етiледi.
Қазақстанның батысында өндiрудiң перспективтi өсуiн ескере отырып, қазақстандық мұнай экспортының негiзгi транзитті бағыты Атырау-Самара мұнай құбырының өткiзу қабiлетiн 2003 жылы 15 млн. т., дейiн, 2004-2005 жылдары 19 млн. т., дейiн, 2005-2006 жылдары 25 млн.т. дейiн арттыру көзделiп отыр.
КТҚС-ын игеру ендiгi жерде жобаны iске асыруда жұмыспен қамтылғандар санын арттыруды талап етедi, сөйтiп олар 2005 жылы 2620-дай адам болады және 2015 жылы 25390 адамға дейiн өседi.
5.2. Қаржылық нәтижелер
КТҚС-да мұнай операцияларын жүргiзу iздестiру және геофизикалық жұмыстарды өндiру үшiн аса көлемді инвестицияларды, анықталған кeн орындарын игерудi және өндiрiстi ұйымдастыруды, өндiрiстi, тасымалдауды және өткiзудi кеңейтудi, теңiз және жағалау инфрақұрылымын қалыптастыруды, еңбек ресурстары мен әлеуметтiк инфрақұрылымдарды дамытуды туғызып, 2003-2005 жылдары 900 млрд. теңге шамасында (6 млрд. АҚШ долларын), 2006-2010 жылдары - шамамен 1545 млрд. теңге (10,3 млрд. АҚШ долларын) және 2011-2015 жылдары - шамамен 2340 млрд.теңге (15,6 млрд. АҚШ долларын) талап етедi.
КТҚС-ын игерудiң бiрiншi кезеңiнде теңiз мұнай-газ операцияларынан мемлекеттiк бюджетке тiкелей түсiмдер қол қойылған бонустар төлемдерi, Қашаған кен орыны бойынша коммерциялық табу бонусы, кен орындарын барлау және инфрақұрылым объектiлерiн әзiрлеу жөнiндегi күрделi қаржыны игеру есебiнен алынатын болады.
КТҚС-ын игерудiң екiншi кезеңiнде теңiз операцияларынан мемлекеттiк бюджетке тiкелей түсiмдер бiржолғы төлемдердiң қысқаруы салдарынан азаяды. Сонымен бiрге, инвестициялар, импорт алмастыратын тауарлар мен қызметтердi өндiрудiң, теңiз операциясы инфрақұрылымы қызметi көлемiнiң өсуi күтiлуде.
Көмiрсутектерiн өткiзуден түсетiн кiрiстердiң негiзгi бөлiгiнiң түсiмi игерудiң бiрiншi және екiншi кезеңi аяқталғаннан кейiн басталады. Үшiншi кезеңде мемлекеттiк бюджет теңiз операцияларынан елеулi түсiмдер алатын болады.
5.3. Теңiз операцияларын мемлекеттiк реттеу жүйесiн жақсарту
КТҚС-ның көмiртегi ресурстарын игерудi мемлекеттiк реттеу жүйесiн жақсарту Қазақстан Республикасы экономикасын дамытудың заңды процесi болып табылады. Бұл орайда, қазiргi проблемаларды шешетiн мәселелер кешенi:
жер қойнауын пайдалану;
экология;
әлеуметтiк даму;
халықаралық қатынастар;
тұрақты экономикалық өсу;
және экономикалық құрылым ақаулықтарын түзеу;
және т.б қамтылады.
Отандық заңдар, мемлекеттiк басқарудың құрылымы әлеуметтiк-экономикалық дамудың мiндеттерiне сәйкес неғұрлым жоғары деңгейге шығады.
Бағдарлама теңiз операцияларының ашықтығын қамтамасыз етуге бағытталған, сөйтiп мұнай-газ кешенi ұйымдарының қызметiне бақылау жасау жөнiндегi мемлекеттiк мiндеттердi толыққанды орындаудың қажеттi шарты болады.
5.4. Мұнай-газ кешенiн дамытудың тұрақтылығын қамтамасыз ету
Бағдарлама елдiң мұнай-газ кешенiндегi салааралық және құрылымдық тепе-теңдiктi:
технологиялық тiзбекте - iздеудi, барлауды, өндiрудi, тасымалдауды, ұқсатуды, өткiзудi;
мұнай және газ технологиялары арасындағы;
өндiрiстi ұйымдастырудың iрi, орташа және шағын түрлерi арасындағы;
игерудiң әр түрлi сатысындағы кен орындарының арасындағы;
табиғат пайдалану, қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды молайтудың арасындағы тепе-теңдiктi қамтамасыз етедi.
Әлемдiк деңгейдегi өз ғылыми-техникалық және өндiрiстiк инфрақұрылым қалыптастыру Қазақстан Республикасының мұнай-газ кешенiнiң бәсекелестiк қабiлетiн, iшкi рыноктың қажеттiлiгiн кепiлдi түрде қанағаттандыруды және сыртқы рыноктың көптеген және қандай түрдегi де талаптарына барабар әрекетi қамтамасыз етедi.
5.5. Инвестициялық тартымдылықты арттыру
КТҚС-ындағы теңiз операциялары, сондай-ақ оларды қамтамасыз ету мен қызмет көрсету жөнiндегi қызмет қысқа мерзiмдi де, сондай-ақ ұзақ мерзiмдi кезеңдерде де жоғары қосылған құн әкелетiн болады. Басқа да оңды шарттар жиынтығында бұл Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын көтерудi айқындайтын болады.
КТҚС-ның мұнай-газ кен орындарын игеру жөнiндегi табысты жұмыс инвесторлар капиталының өсуiне ықпал етедi. Iрi мұнай-газ компаниялары үшiн Каспийдегi жобаларға қатысу инвестициялық тәуекелдерiн қалыпқа түсiру жөнiндегi стратегияларының бiр бөлiгiне айналады.
Жоғары қосылған құн құрудың басты элементi инфрақұрылым қолдануды тиiмдi пайдалану, операторлық функцияларды шоғырландыру, уәкiлеттi органдардың жобалау алдындағы және маркетинг алдындағы жер қойнауын пайдалану учаскелерiн дайындау есебiнен транзакциондық шығындардан алатын үнемдеуi болады.
Мультипликаторлық әсер мемлекеттiк бюджет кiрiстерiнiң өсуiн және мемлекет меншiгiндегi материалдық активтердiң үздiксiз артатын құндылығын туғызады.
5.6. Халықтың тұрмыс сапасын арттыру
Жаңа жұмыс орындарын құру және Қазақстан азаматтарының жеке табыстарын арттыру Каспий өңiрi аймағында халықтың өмiр сүру жағдайларын жақсарту жөнiндегi шаралармен бiр қатарда жүргiзiлетiн болады.
Кiрiстердiң өсуi халықтың өмiр сүру жағдайларын өздiгiнен жақсарту, бастамашылық пен шығармашылық әлеуетiн көтеру жөнiндегi мүмкiндiгiн арттыруға ықпал етедi.
Кәсiби бiлiктiлiк деңгейiнiң өсуi, жаңа еңбек ұжымдары мен корпоративтiк дәстүрлер құру өндiрiс қызметiн байытады және еңбекке деген моральдық ынтаны арттырады.
6. Бағдарламаны орындауды ұйымдастыру
Бағдарламаны орындауды ұйымдастыру республикалық және жергiлiктi басқару органдары үшiн жауапкершiлiк аймақтарын айқындауды және бекiтудi көздейдi. Каспий өңiрi аймағындағы жұмыстар ауқымы КТҚС-ның көмiрсутектерi ресурстарын игерудегi ғылыми негiзделген мiндеттердi жүйелi шешуге бағытталған, теңiз операцияларын, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуды үйлестiретiн орта мерзiмдi аймақтық және салалық бағдарламалар әзiрлеудi талап етедi.
Дамудың аймақтық даму бағдарламаларын әзiрлеу үшiн ғалымдар мен мамандарды кеңiнен тарту, теңiз мұнай-газ операцияларын дамытудың әлеуметтiк және экологиялық аспектiлерiн ашық түрде қоғамдық талқылау қажет болады.
Мынадай мәселелердi шешу кезiнде:
бастапқы ақпаратты жинау, жүйелеу және талдау, мұнай-газ инфрақұрылымын қалыптастырудың техникалық, экономикалық, экологиялық, сейсмикалық және оқу проблемалары бойынша зерттеулер кешенiн ұйымдастыру және жүргiзу;
мемлекеттiң, аймақтардың, мұнай компанияларының мүдделерін келісу және инфрақұрылымдық объектiлердi құрудың басымдықтарын, кезектiлiгiн, мерзiмiн, көлемiн және оларды жобалау мен салудың болжамды құнын белгiлеу;
КТҚС-ын игеруге қажеттiлiктер үшiн мұнай-газ өнеркәсiбiнiң инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi ұсыныстарды әзiрлеу кезiнде республикалық және жергiлiктi билiк органдарының, министрлiктердiң, мұнай компаниялары мен ұлттық компанияның күш-жiгерлерiн бiрiктiретiн теңiз операциялары инфрақұрылымын құру жөнiндегi iс-әрекеттерiн үйлестiру тетiгi құрылуы тиiс.
Теңiз операцияларын ұйымдастыру теңiз блоктарын зерделеу дәрежесiне қарай ерекшеленедi. Барлау жүргiзудi қажет ететiн блоктар бойынша жер қойнауын пайдаланушылармен ("ҚазМұнайГаз" ҰK" ЖАҚ үлестiк қатысуымен) зерттеу нәтижелерiне қарай теңiз блоктарын зерделеуге қатысты тараптардың бұдан былайғы құқықтары мен мiндеттерiн айқындайтын жұмыстардың тиiстi кешенiн жүргізуге келiсiм жасалатын болады.
Барлау мен өндiрудi жүргiзу көзделiп отырған блоктар бойынша ұлттық компанияның мiндеттi түрде қатысуымен тиiстi ұйымдар құру көзделедi. Жер қойнауын пайдалануға арналған шарт жасасу кезiнде келiсiм-шарттардың алуан түрлерi қолданылатын болады.
Игеру процесiн ұйымдастыру сондай-ақ министрлiктер, ведомстволар және ұлттық компания арасындағы функцияларды бөлудi жетiлдiрудi көздейдi. Ұлттық компания ұлттық компанияның жұмыс iстеп тұрған еншiлес және тәуелдi ұйымдарының активтерiн де, жер қойнауының пайдаланып отырған ресурстарын да қамтитын елеулi мемлекеттiк мүлiк кешенiн басқаруды ұйымдастыруы қажет.
Мұнай-газ жобаларында мемлекет мүдделерiн қорғауды қамтамасыз ететiн ұлттық компания:
қосылған құн құру кезеңдерiн үйлестiрудi;
техникалық бiлiм және басқару тәжiрибесiн тереңдетудi;
ұлттық мұнай секторы мeн онда жұмыс жасайтын мердігерлердің мақсаттарын ұштастыруды;
инфрақұрылымды тиiмдi пайдалануды;
мемлекеттiк басқару органдары үшiн ұйымдар қызметiнiң ашықтығын арттыруды;
ұлттық мұнай секторының iшiндегi келеңсiз бәсекенi жоюды қамтамасыз етуi тиіс.
Ұлттық компания:
теңiз және жағалау объектiлерiн салу және жөндеу тендерлерiне қатысу;
арнайы көлiк және телекоммуникациялық қызметтердi қамтамасыз ету;
көмiрсутектерiн өндiру және пайдалану маркетингін қолдау үшiн теңiз операцияларының жекелеген түрлерiн орындауға маманданған еншiлес ұйымдарды айқындауы тиiс.
Теңiз операцияларының жағалау инфрақұрылымдарын жеделдете дамыту, сондай-ақ теңiз жобаларының сервисiн дамыту мақсатында ұлттық компания неғұрлым тәжiрибелi, техникалық және қаржылық жағынан қамтамасыз етiлген шетелдiк әрiптестердi, сондай-ақ отандық ұйымдарды тарта отырып, бiрлескен кәсiпорындар ұйымдастырады.