Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі «Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы» Заңының 9-бабы 1-тармағының 16) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:
1. Қоса берiлiп отырған Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындау қағидалары бекiтiлсiн.
2. Мынадай бұйрықтардың күші жойылды деп танылсын:
1) Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2010 жылғы 6 сәуірдегі № 233 «Жануарлар дүниесін пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындау ережесiн бекiту туралы» бұйрығы (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 6218 болып тіркелген, 2010 жылдың 25 тамызында № 224 (26285) нөмірімен «Казахстанская правда» газетінде; 2010 жылғы № 14 Қазақстан Республикасы орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдарының актілер жинағында (Тиражға шыққан уақыты 26.08.2010 ж.) ресми жарияланған);
2) Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2012 жылғы 6 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2010 жылғы 6 сәуірдегі № 233 «Жануарлар дүниесін пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындау ережесiн бекiту туралы» бұйрығына өзгеріс енгізу туралы» бұйрығы (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 8277 болып тіркелген, 2013 жылдың 30 қаңтарында № 56 (27995) нөмірімен «Егемен Қазақстан» газетінде ресми жарияланған).
3. Қазақстан Республикасының Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі Балық шаруашылығы комитеті заңнамада белгіленген тәртіпте:
1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;
2) осы бұйрықтың мемлекеттік тіркелгеннен кейін он күнтізбелік күн ішінде оны ресми жариялауға мерзімдік баспа басылымдарына және «Әділет» ақпараттық-құқықтық жүйесіне жіберілуін;
3) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасының Қоршаған орта және су ресурстары министрлігінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.
4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Қоршаған орта және су ресурстары министрлігінің жетекшілік ететін Вице-министріне жүктелсін.
5. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.
Министр Н. Қаппаров
Қазақстан Республикасы
Қоршаған орта және су ресурстары
министрлігінің
2014 жылғы 4 сәуірдегі
№ 104-ө бұйрығымен бекiтiлген
Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған
биологиялық негiздеме дайындау ережесі қағидалары
1. Жалпы ережелер
1. Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындаудың осы ережесi (бұдан әрi - Ереже) Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шілдедегі «Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы» Заңының 9-бабы 1-тармағының 16) тармақшасына сәйкес әзірленді және жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негiздеме (бұдан әрi - Биологиялық негiздеме) дайындаудың тәртiбiн айқындайды.
2. Биологиялық негiздеме – жануарлар дүниесiн пайдалануға, балықтардың жалпы жол берiлетiн аулау мөлшерiн анықтауға және жануарлар дүниесiнiң басқа да объектiлерiн алып қоюға, сондай-ақ жануарлар дүниесiнiң объектiлерi мен олардың мекендеу ортасына ықпал етуге қабiлеттi шаруашылық және өзге де қызметке арналған ғылыми негiзделген қорытынды;
3. Биологиялық негiздемені дайындау келесі мақсаттарда жүзеге асырылады:
1) жануарлардың түрлерiн санаттарға жатқызу және оларды жануарлар дүниесiнiң бiр санатынан басқасына ауыстыру;
2) балықтарды аулаудың және жануарлар дүниесінің басқа объектілерін алып қоюдың жол берiлетiн шектi көлемiн айқындау;
3) жануарлар дүниесiнiң санын реттеу;
4) жануарлар дүниесiн интродукциялау, реинтродукциялау және будандастыру;
5) жануарлар дүниесі объектілерін, олардың бөліктері мен дериваттарын пайдалануға шектеу мен тыйым салу, оларды пайдалану орындары мен мерзімдерін белгілеу;
6) жануарлар мен олар мекендейтiн ортаға шаруашылық және өзге қызметтiң әсерiн айқындау;
7) акваөсіру және тауарлы балық өсіру;
8) балық шаруашылығы су айдындарын және (немесе) учаскелерін ерекше құнды объектілерге жатқызу, олардың шекараларын белгілеу;
9) балық шаруашылығы су айдынында және (немесе) учаскесінде балық шаруашылық мелиорациясын жүргізу;
10) балық ресурстарының және басқа да су жануарларының кәсіпшілік қорының деректерін жыл сайын түзетуді жүргізу;
11) балықтарды және басқа да су жануарларын жерсіндіру;
12) балық ресурстарын және басқа да су жануарларын қоспағанда, жануарлар түрлерінің өсiмiн молайту.
4. Балықтарды алып қоюдың жол берiлетiн шектi көлемiн айқындау балық ресурстары мен басқа да су жануарларын есепке алу және аулауға жол берілетін көлемін есептеу әдістемесіне сәйкес іске асырылады.
2. Биологиялық негiздеме дайындау
4. Жануарлар дүниесiн пайдалануға арналған биологиялық негіздеме бір жыл ішінде жануарлардың өткен жылдағы санының есеп материалдары, жануарлар дүниесі объектілерінің және олар мекендейтін ортаның мониторингі, ғылыми зерттеулер негізінде дайындалады.
Жануарлар дүниесін пайдалануға биологиялық негiздеменi дайындау ғылыми-техникалық және (немесе) ғылыми субъектілері ретінде аккредиттелген тиісті ғылыми ұйымдармен жүзеге асырылады.
5. Биологиялық негіздемеде келесі мәліметтер:
1) жануарлар дүниесі объектілері үшін (балықтан және өзге су жануарларынан басқа) биологиялық негiздеме әзiрлеудiң мақсаты:
объектiлердiң атауы және олардың санаттары;
таралу аймағы, санының динамикасы, материалды жинау әдістемесі, есепке алу тәсілдері, есеппен алынған аудан және түрлер бойынша есеп, бірнеше жылғы саны бойынша деректер;
болжамды алу учаскесінің шекаралары, бет-бедерінің, өсімдік жамылғысының сипаттамасы, гидрологиялық шарты, ауа-райы көрсетілген аумақ (акватория);
қазақ, орыс және латын тілдеріндегі атауы көрсетілген объектiлердiң жай-күйi туралы, орташа өнiмдiлiк пен табиғи өсімін молайтуға қабілеттілік, тұяқты және iрi жыртқыш жануарлар үшiн таралымның жыныстық-жастық құрамы;
2) балық ресурстары және басқа да су жануарлары үшін биологиялық неігздеме дайындаудің мақсаты:
қызметті жүзеге асыру көзделген шектегі су объектісі, су айдыны және (немесе) учаскесі;
биологияның негізгі ерекшеліктері, карта-схемамен станцияны таңдау негіздемесі, таралу аймағы, санның динамикасы, материалды жинау әдістемесі, есепке алу тәсілдері, есеппен алынған аудан және түрлер бойынша есеп, бірнеше жылғы саны бойынша мәліметтер;
болжамды алу учаскесінің шекаралары көрсетілген аумақ (акватория), мекендейтiн ортаның жай-күйi туралы ақпарат (су айдынының гидрологиялық, гидрохимиялық, гидробиологиялық сипаттамасы, тұрақты дамудағы айқындағыштардың жай-күйі және акваөсіру мақсаттары үшін пайдалану мүмкіндіктері);
қазақ, орыс және латын тілдеріндегі атауы көрсетілген балық ресурстарының және басқа да су жануарларының жай-күйi туралы, орташа өнiмдiлiк пен табиғи өсімін молайтуға қабiлеттілік, шығу тегі және кәсіпшілік қор.
Жануарлар дүниесінің объектілері үшін болжамды алу (алып қоюдың жол берiлетiн шектi көлемi) көлемінің негіздемесі және оның жануарлар дүниесi объектiлерiнiң жай-күйiне әсер ету (ықпал ету) болжамы, жануарлар таралымының тұрақты жай-күйі нормативтерінің болуы, кәсіптің шектеулері көрсетіледі.
Жануарлар дүниесiн пайдалану үшiн белгiленген шектеулер мен тыйым салуларға, балық аулаудың оңтайлы режимі бойынша, мелиоративтік жұмыстарды жүргізу бойынша ұсынымдар.
Биологиялық негiздеме диаграммалардан, кестелерден, карта- схемалардан, бейнефотоматериалдардан және тағы басқалардан тұрады.
6. Биологиялық негiздеме жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы басқару және бақылау функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттiк органға ұсынылады.
3. Биологиялық негiздеменi оның мақсаттарына және жануарлар
дүниесiнiң санаттарына орай дайындау ерекшелiктерi
7. Биологиялық негiздеменi жануарлар дүниесiнiң санатына орай дайындаған кезде осы Ереженiң 5-тармағында көрсетiлген мәлiметтерден басқа мынадай қосымша мәлiметтер келтiрiледi:
1) «жануарлардың сирек кездесетiн және құрып кету қаупi төнген түрлерi» - саны, зерделену дәрежесi, таралуы жөнiндегi көп жылғы деректер;
2) «аңшылық объектiлерi болып табылатын жануарлардың түрлерi» – аңшылық алқаптары туралы ақпарат (аңшылық шаруашылығының санаты, ерекше қорғалатын табиғи аумақтың түрi, аңшылық алқаптардың резервтiк қоры), жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, пайдалану түрi (кәсiпшiлiк, спорттық-әуесқойлық, коллекциялық және ғылыми мақсаттарда) және аңшылық алқаптардың сыйымдылығы (жемшөптiк, ұялық, қорғау факторлары);
3) «балық аулау объектiлерi болып табылатын балық ресурстары және басқа да су жануарлары үшін» – балық шаруашылығының су айдындары және (немесе) учаскелерi туралы ақпарат (ерекше қорғалатын табиғи аумақтың түрi, балық шаруашылығы су айдындарының және (немесе) учаскелерiнiң резервтiк қоры, жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, пайдалану түрi (кәсiпшiлiк, спорттық-әуесқойлық, коллекциялық және ғылыми және өзге де мақсаттарда) және су айдындарының және (немесе) учаскелерiнiң балық өнiмдiлiгi;
4) «аң аулау мен балық аулауды қоспағанда, жануарлардың басқа да шаруашылық мақсаттарда пайдаланылатын түрлерi» – жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi және популяцияның лимиттелу факторының болуы;
5) «халықтың денсаулығын сақтау, ауыл шаруашылық және басқа үй жануарларының ауруларынан сақтану, қоршаған ортаға зиянды болдырмау, ауыл шаруашылық қызметiне, балық шаруашылығына елеулi зиян келтiрiлу қаупiнің алдын алу мақсатында саны реттелуге жататын жануарлардың түрлерi» – жануарлар дүниесі объектiсінiң шаруашылық мәнi, зиян келтiрудiң ықтимал дәрежесi, келтiрiлген зиян.
8. Аңшылық және балық аулау объектiлерi болып табылатын жануарларды пайдалануға арналған биологиялық негiздеме дайындаған кезде жануарларды аулаудың жол берiлетiн шектi көлемiн айқындау үшiн популяцияның өсiмiн болжау әдiсi пайдаланылады. Кейiннен, әрбір шаруашылықта жануарларды аулаудың көлемiн кәсіпшілік қарсаңындағы есеп алу, олар мекендейтін ортасының мониторингі, алып қоюдың оңтайлы көлемі, климаттық және әлеуметтiк фактор деректерiне арналған түзетумен өзгерту қажет.
Балық және басқа да су жануарларын алып қоюдың жол берiлетiн шектi көлемiн айқындау мақсатында биологиялық негіздеме түр құрамын көрсете отырып, алдағы 2 жылға дайындалады.
9. Арнайы пайдалану кезiнде жануарларды алып қоюдың жол берiлетiн шектi көлемiн есептеу жануарлар дүниесiн пайдаланушылар үшiн биологиялық сан алуандыққа ықтимал зиянды ескере отырып, алудың нормативтері, популяцияның динамикасы мен мекендеу ортасының өзгеру үрдiсiн зерделеудiң объективтi көп жылдық деректерi негiзiнде бөлек жүргiзiледi.
10. Жануарларды акваөсіру, интродукция, реинтродукция мен будандастыруға арналған биологиялық негiздемені дайындаған кезде келесі мәліметтер көрсетiледi:
1) аумағында мекендейтiн басқа түрлермен ықтимал өзара қатынас, өткен және қазiргi таралу аймағының түрі туралы;
2) интродукцияланатын түрлермен өзара әсердi болжау, су жануарлары үшін биотехникалық жұмыс жүргiзу жөнiндегі ұсыныстар; орналастыру материалдарын алған орын; даму сатысы; орналастырудың биологиялық және шаруашылық мақсаттылығы; экономикалық – кәсіпорын құрылысы мен оны күтіп-ұстау жөніндегі есеп; орналастыруға ұсынылған су организмдерінің билогиялық, экологиялық сипаттамалары; орналастыру жүргізу мерзімі, орналасатын объектінің шаруашылық, экономикалық, кәсіпшілік, азықтық және өзге де сипаттамалары, экожүйеге және оның құрамына кіретін құнды объектілерге ықтимал әсері;
3) жерсіндірілген объектілердің аурулары және олардың жерсіндірілетін су айдының фаунасы мен флорасына және сондағы аудан тұрғындарына ықтимал қауіптілігі, жерсіндіру объектілерінің таза тобын іріктеп алу бойынша ұсынымдар, көзделмеген түрлердің жерсіндірілуінен кепілдемелер;
4) іс жоспарланған ауданда биоценозға әсер етудің бағасы, аумақтың табиғат қорғау мәртебесі.
11. Шаруашылық және өзге қызметтiң жануарлар дүниесi объектiлерi мен олар мекендейтiн ортаға әсерiн айқындаған кезде мекендейтiн ортаның болжамды сипаты мен өзгеру дәрежесi, әсер ету мерзiмi, терiс әсердi азайту үшiн ұсынылып отырған өтемақы шаралары, әрқилы түрлер мен түрлердiң жүйелiк топтарына әсердi сараптамалық бағалау туралы мәлiметтер келтiрiледi.
Жануарлар дүниесiн
пайдалануға арналған
биологиялық негiздеме
дайындаудың ережесіне
қосымша
Балық ресурстары мен басқа да су жануарларын есепке алу және
аулауға жол берілетін көлемін есептеу әдістемесі 1. Жалпы ережелер
1. Бұл балық қоры мен басқа да су жануарларын шектеулі аулау мүмкіндігін есептеу және санын есепке алу Әдістемесі (ары қарай – Әдістеме), «Жануарлар әлемін пайдалану және ұдайы өндіру мен қорғау» 09 шілде 2004 ж. Қазақстан Республикасының 9 заңының 1-тармағының 3) тармақ астына сәйкес қолданылады.
Әдістеме балық ресурстарын және басқа су жануарларын алып қоюдың жол берiлетiн шектi көлемi анықтау туралы биологиялық негіздемесін әзірлегенде қолданылады.
2. Бұл Әдістемеде төмендегідей түсініктемелер қолданылады:
1) аборигендік түрлер – аталмыш аймақта байырғыдан бері тұрып келе жатқан түрлер;
2) аулау – көрсетілген өлшем бірлігінде жылдық өнімнің көлемі;
3) ау көзі – жіптен құрылған көп бұрыш түріндегі аудың бірнеше рет қайталанатын элементі;
4) балықтардың абсолюттік саны – осы немесе басқа әдіспен анықталған суайдынындағы балықтардың жиынтық саны;
5) балықтың жасы – өмірінің толық жасының саны арабтың санымен, құртшабақтың жасы – 0+ белгіленеді;
6) балық шаруашылығы категориясы – өнім субъектісінің шаруашылық-құқықтық дәрежесі бойынша балық аулау барысында бөлінуі: өндірістік, әуесқой, спорттық, ғылыми-зерттеу және басқа қолданыстағы балық аулау Қағидасына сәйкес;
7) балық ресурстарын және басқа да су жануарларын мемлекеттiк басқарудың бассейндiк принципi (бұдан әрi - бассейндiк принцип) – жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсiне қарамастан қолданатын, балық ресурстарының және басқа да су жануарларының өсiмiн молайту мен өрiс аудару ерекшелiктерi ескерiлген, балық шаруашылығы су айдындарындағы және (немесе) учаскелерiндегi балық ресурстарын және басқа да су жануарларын басқарудың бiртұтас жүйесi;
8) балық аулаушы – Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген тәртiппен әуесқойлық (спорттық) балық аулау құқығын алған жеке тұлға;
9) балық аулау - балық ресурстарын және басқа да су жануарларын аулау;
10) бақылау аулау – ихтиофауна жағдайын бақылау мақсатта, балық қоры мен өзге де жануарларды ұдайы өндірісінің тиімділігін, шабақтарының өнімділігі, суқойманың балық өнімділігін анықтау мақсатта балық қоры мен өзге де жануарларды аулау;
11) балық шаруашылық су айдыны – балық аулау мен өзге де су жануарларын аулау үшін пайдаланылатын немесе олардың қорларын ұдайы өндіруде маңызы бар өзен, канал, көл, суқойма, тоған және басқа да ішкі суқоймалар, аймақтық сулар, сондай-ақ, теңіз сулары (халықаралық, республикалық, жергілікті);
12) ғылыми-зерттеу бойынша аулау – жануарлар әлемінің жағдайын бағалау бойынша ғылыми-зерттеуді жүргізу мақсатта балық қоры мен өзге де жануарларды аулау;
13) есептеу – олардың парамертлері мен жағдайын фиксациялау үшін нысандарды басқару бөлігі, есеп ведомосының жиналған мағұлматы: бухгалтерлік, бюджеттік, жылдам мониторингілік, кадастрлық – жинағы;
14) жынысқа жетілудің орташа жасы – дарақтардың кем дегенде 50% жынысқа жетілетін, жасы;
15) жалпы қор – қордағы дарақтардың жалпы саны (биомассасы);
16) жалпы аулау мүмкіндігі (ЖАМ) – қордың жағдайы мен эксплуатациясы мақсатында, биологиялық есеппен алынған, жылдық аулаудың ғылыми-негізделген мөлшері;
17) жануарлар әлемінің мониторингі – биологиялық алуантүрлілікті сақтау және оларды басқаруда нысандардың болжамы мен бағасы, бақылау жүйесі. Жануарлар әлемінің мониторинг мәліметтері жануарлар әлемінің Мемлекеттік кадастрында бақылаудың жеке, аймақтық, мемлекеттік пунктілерінің көрсеткіштеріне негізделіп талдап көрсетіледі;
18) жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы уәкiлеттi мемлекеттік орган (бұдан әрі - уәкiлеттi орган) – жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы басшылықты және мемлекеттік саясатты іске асыруды, сондай-ақ, өз өкілеттіктері шегінде салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;
19) қор бірлігі – суқоймадағы кәсіптік пайдаланудың нысаны ретінде өзіндік маңызы бар балық түрінің жалпы қорының кеңістіктегі – жүйелі бөлігі;
20) қорықшы – бекiтiлiп берiлген аңшылық алқаптар мен балық шаруашылығы су айдындарында және (немесе) учаскелерiнде жануарлар дүниесiн қорғауды жүзеге асыратын қорықшылық қызметтің арнайы уәкілеттік берілген тұлғасы;
21) қорықшылық қызмет - аңшылық және балық шаруашылығы субъектілерінің бекiтiлiп берiлген аңшылық алқаптар мен балық шаруашылығы су айдындарында және (немесе) учаскелерiнде жануарлар дүниесiн қорғау функцияларын жүзеге асыратын құрылымдық бөлiмшесi;
22) кәсіпшілік балық аулау – кешенді процесс, аулау құралдарымен тіршілік ортасынан балық қоры мен өзге де жануарларды игеруді қамтамассыз ету, балық қоры мен өзге де жануарларды бір уақытта көп мөлшерде аулауды жүргізуге рұқсат ететін және (немесе) суқойманың бөлігін қамту (кәсіптік аулау құралдарымен);
23) кәсіптік қысым - көрсетілген өлшем бірлігінде кәсіптік қысымның жыл бойына кеткен мөлшері (траладау, ау/тәулік, және басқалар);
24) кәсіпшілік қор – дербес кәсіпшілік маңызы бар популяция немесе уақыт жағынан орнықты, оның кеңістіктегі оқшауланған бөлігі;
25) кадастр (реестр) – жүйеленген, мониторинг негізінде арнайы құрылғын мемлекет қорының негізгі көрсеткіштерінің жиынтығы және олардың орналасу жері, мөлшері, сапасы, бағасы, кірісі жайлы мәліметтерді құрайды;
26) «Қызыл кітап» - сирек және жойылып бара жатқан жануарлар, өсімдіктер мен саңырауқұлақтардың тізімі. Қызыл кітап әр түрлі деңгейде болады – халықаралық, ұлттық және аймақтық;
27) кәсіптік өлшем – аулауға жіберілетін биологиялық су нысанының төменгі өлшемі. Балықтың кәсіптік өлшемі тұмсығының жоғарғы жағынан құйрық қанатының орталық негізінен дейін өлшеумен анықталады. Аналықтарының 50% жынысқа жетілуі жүріп жатқан жастық топтағы балықтың дене ұзындығының орташа өлшеміндей анықталады;
28) кездейсоқ ауланым – рұқсаттарда көрсетілмеген балықтар мен басқа да су жануарлары түрлерінің дара нұсқалары және (немесе) белгіленген кәсіпшілік мөлшерден кішірек балық түсетін ауланымның бір бөлігі;
29) реестр – қандай да болмасын бір нысанның жазбсы, тізімі (мүлік тіркемесі);
30) су объектісінің бассейні – суайдыны мен су ағысының гидрологиялық байланыстағы су жинайтын ауданы;
31) сервитут – аңшылық және балық шаруашылықтарының мұқтаждары үшін бөгде біреудің жер учаскесі мен су объектісін, оның ішінде бекітіліп берілген балық шаруашылығы су айдынын және (немесе) учаскесін шектеулі түрде мақсатты пайдалану құқығы;
32) су нысанының мониторингісі нысандар жағдайының көрсеткіштерін бақылау: гидрологиялық, гидрогеологиялық, гидрогеохимиялық, санитарно-химиялық, микробиологиялық, паразиттік, радиологиялық және токсикологиялық;
33) уылдырық шашушы қор – қордағы жынысқа жетілген дарақтардың саны (биомассасы);
34) шаруашылық мониторинг – экономикалық нысандарды үзіліссіз бақылау, уәж, бақылау, организация, болжам, кадастр, мониторингті қоса басқарманың құрамдас бөлігіндей олардың іс-әрекетінің талдауы.
3. Балық ресурстары мен басқа да су жануарларын есепке алу және аулауға жол берілетін көлемін есептеу кестелері осы Әдістеменің 1-қосымшасына сәйкес (бұдан әрі – 1-қосымша) көрсетілген.
4. Балық ресурстары мен басқа да су жануарларын есепке алу және аулауға жол берілетін көлемін есептеу көріністі мысалдары осы Әдістеменің 2-қосымшасына сәйкес (бұдан әрі – 2-қосымша) көрсетілген.
2 Балық шаруашылық суқоймаларында балық аулаудың нысанына
жататын және басқа да шаруашылықта пайдаланылатын балық қоры
мен басқа да су жануарларының санын есептеу
Тарау 1. Балық шаруашылық суқоймаларда балық қоры және басқа да
су жануарларының жағдайы мен тіршілік ету ортасын бағалау үшін
ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу
5. Балық қорын тіркеу барлық су айдындарында жүргізіледі, бірақ өз ерекшеліктері бар. Аулауды тіркеу жұмысын мүмкіндігінше пәрменді аулау құралымен (зерттеу және кәсіптік лақтырма жылымдар), мүмкіндік болмаса – құрма және ығызба аулармен жүргізу керек. Халықаралық маңызы бар су айдындарында зерттеу жұмыстары міндетті түрде балықты тікелей санау үшін пәрменді ау құралын қолдану арқылы жүзеге асады, балықтың биологиялық көрсеткіштерін алу үшін және қосымша мәліметтер алу үшін құрма аулар қолданылады. Республикалық және жергілікті маңызы бар суқоймаларда жылыммен аулауға мүмкіндік болмаған жағдайда зерттеу жұмысы құрма аудың көмегімен жүргізіледі. Өткінші балық түрлері (бекірелер, өсімдікпен қоректенетіндер, ақмарқа) тіршілік ететін, яғни, жаппай уылдырық шашуға өрістейтін өзендерде (Жайық, Сырдария, Іле), зерттеу жұмысы лақтырма жылыммен және ығызба аулармен, қалған өендерде – құрма және ығызба аулармен жүзеге асады. Каспий теңізінде зерттеу жұмыстары ғылыми-зерттеулік тралдары арқылы жүзеге асады. Ірі суқоймаларда зерттеу нәтижиелері кәсіптік немесе географиялық аудандар бойынша, ал кіші және орташа суқоймаларда – суқойма бойынша беріледі.
6. Алынған нәтижиелердің дұрыстығы жиналған материалдың репрезентативтілігімен анықталады. Жалпы жағдайда, егер санақ жасау ауданы суқойма ауданының 1:1000 кем болмаса биологиялық талдауға алынған балықтардың саны, әрбір жастық топқа (өлшемдік) 25 данадан кем болмаса материал репрезентативті болып саналады. Бұл жағдайда биологиялық зерттеуге қабылданған қателіктің көлемін 20 % асырмайды. Материалды статистикалық өңдеу жұмысы жалпыға ортақ құрал арқылы жүргізіледі.
7. Есеп беруде міндетті түрде суқойманың географиялық және морфологиялық сипаттамасы беріледі (географиялық координаттары, ұзындығы, ені, ауданы, жағалауының тілімдері, шөп басуы, тереңдігі және т.б.). Ірі суқоймаларға барлық мәліметтер толықтай немесе жеке бөліктермен беріледі. Зерттеуді жоспарлау станцияға қойылатын ау санына негізделіп жасалады, барлық станциялардың географиялық координаттары бар. Есеп беруде суқойманың бақылау станцияларымен және кәсіптік ауданының карта-сызбасы беріледі.
8. Балық қорының есебі мен келешектегі аулау болжамы үшін жалғыз ғана тікелей мәліметтері ғана жиналып, талданбайды (балықтың саны мен биологиялық көрсеткіштері), сонымен қатар, көптеген қосымша мәліметтері де қаралады (гидрометеорологиялық жағдайы, гидрохимиясы, гидробиологоясы, ихтиопатологиялық көрсеткіштері, мерзімі мен уылдырық шашу жағдайы, балық шабақтарының өсімі).
9. Ғылыми зерттеу жұмыстарды жургізген кезде гидрометеорологиялық мәліметтер пайдаланады, олардын ішінен ең манызды деп саналатын су және ауа температурасы, суқоймадағы су деңгейінің тәуліктік динамикасы және басқа да көрсеткішлері.
10. Олардың ішінде болжам зерттеулері үшін су деңгейі, ал өзен үшін сондай-ақ, ағын мөлшері маңызды болып келеді. Суқоймада су деңгейінің динамикасын талдау алдыңғы және биылғы жылдары өзгеру тенденциясын және суқоймадағы балық қорының жағдайына әсерін болжауға мүмкіндік береді. Көктем кезінде су деңгейіне қарап балықтың уылдырық шашу жағдайы мен қарқындылығын бағалауға мүмкіндік береді. Гидрологиялық параметрлер кесте немесе график түрінде беріледі.
11. Қорды зерттеу кезінде гидрохимиялық көрсеткіштер маңызды болып келеді. Олар гидробионттар үшін су ортасының сапасын, оның жақсару/нашарлау тенденциясын, балық үшін суқойманың әртүрлі участкелерінде лайықты тіршілік ету ортасын, қалима болуды, ластану салдарынан су ортасының дегредациясының дәрежесін бағалауға мүмкіндік жасайды.
12. Гидрохимиялық талдауға сынама алу барлық станцияларда жалпыға ортақ әдістемемен жүргізіледі. Сынама судың беткі қабаты мен су түбінің қабатынан алынады (батометр мен сынама алатын жүйенің көмегімен).
13. Сынама алу кезінде су температурасы – судың беткі жағынан бұлақ көзі, терең жерінен батометрмен өлшенеді. Сонымен қатар, судың сипатын көзбен шолу арқылы жүргізеді (судағы мұнай пленкасын тіркеу, өлген балдырлардың жиналуы, судың лайлануы мен көбіктенуі және т.б.). Суда еріген оттегі құрамын сол орнында кислородомермен, сутегі көрсеткішімен - рН-метрмен анықталады. Судың сынамасы әрі қарай талдауға зертханаға жіберіледі:
негізгі иондар (кальций, магний, калий-натрий, гидрокарбонаттар, хлоридтер, сульфаттар, және т.б.);
биогендер (аммоний азоты, нитраттар, нитриттер, фосфаттар).
14. Су тобының кермектігі сәйкес келетін әдістеме бойынша жүргізіледі. Балықшаруашылық МШЖ талдау нәтижиесі жалпыға ортақ әдіспен жүргізілді. Нәтижиелер кесте түрінде беріледі (1-кесте мен 1-қосымша). Нәтиже жалпы суқойма бойынша, жеке-жеке бөліктері бойынша көрсетілуі қажет. Жылдардағы зерттеу бойынша жылдар бойынша мәліметтері бар кесте берілген. Салыстырмалы талдау жүргізіледі. Суқойманың ластануы бойынша негізгі компоненттер – металдар, мұнай өнімдері, пестицидтер келтірілген.
15. Балықтың қоректік қоры фитопланктон, зоопланктон, зообентостан, нектобентос, перифитоннан тұрады. Балық қорегінің негізгі элементтері зоопланктон және зообентос болып табылады, қауымдастық құрамы зерттеу болжамдарында қарастырылады. Суқойма қатарында балық қорегінде нектобентос (мизида және т.б.) маңызды орын алады. Бұндай суқоймаларда нектобентос зерттеледі.
16. Зоопланктон мен зообентос сынамасы саны сол бағыттағы жалпыға ортақ әдістеме бойынша алынады. Гидробиологиялық сынама екі биотоптан алынады: жағалық (литораль) және жағадан тыс (пелагиаль, бенталь).
17. Зоопланктон сынамасы джедди ауымен вертикальді судың түбінен жоғары қарай тарту арқылы алынады. Зоопланктонның жиналған сынамасы әрі қарай талдауға зертханаға жіберіледі:
түрлік құрамы;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы салмағы;
доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);
негізгі топтар мен түрлердің саны;
негізгі топтар мен түрлердің салмағы;
аймақ боынша сандық және сапалық бөлу
18. Макрозообентос сынамасы дночерпателімен ашылу ауданы 0,025 м2 алынады. Консервирленген сынамасы әрі қарай талдауға зертханаға жіберіледі:
түрлік құрамы;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы салмағы;
доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);
негізгі топтар мен түрлердің саны;
негізгі топтар мен түрлердің салмағы;
аймақ бойынша сандық және сапалық бөлу.
19. Нектобентостың сынамасы ихтиопланктонды конустық аумен немес бимтралмен алынады. Консервирленген сынамасы әрі қарай талдауға зертханаға жіберіледі:
түрлік құрамы;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы салмағы;
доминанттардың құрамы (доминантты топтар мен түрлер);
негізгі топтар мен түрлердің саны;
негізгі топтар мен түрлердің салмағы;
аймақ боынша сандық және сапалық бөлу.
20. Есеп беруде планктон мен зообентостың түрлік құрамы келтірілген – суқойманың қоректік қоры сапалық өзгерістері (түрлік құрамының динамикасы, доминанттар орын басушы) (2-кесте мен 1-қосымша).
21. Сандық көрсеткіші (саны, салмағы) алдымен әрбір станцияға жеке-жеке (3-кесте мен 1-қосымша), сосын жалпы суқойма бойынша беріледі (4-кесте мен 1-қосымша ).
22. Экологиялық жағдайының негізгі индексі келтірілген - Шеннона-Уивера, сапробтылығы. Балықтың қоректенуінің мәліметтері – балықтың кәсіптік түрлерінен бір-бірден: планктофаг, бентофаг, жыртқыш. Балықтардың суқоймада қоректік нысандармен қамтамасыз етілу талдамасы. Балықтың қоректенуін зерттеуде келесідей негізгі параметрлер қарастырылады: қоректік спектрі – желінген тағамның түрлік құрамы, доминанты – қоректің таңдамалы немес сүйікті нысаны (%), қоректің қалған басқа компоненттерінің маңыздылығы (%), компоненттердің кездесу жиілігі f,%), балықтың ішегінің толу индексі – балық салмағына желінген қоректің салмағының қатынасы (q).
23. Зерттеу нәтижиелері бойынша балықтың қоректенуі, қоректік қорының жағдайы, жеке компоненттер бойынша қалдық биомассасын бағалау, сонымен қатар, қоректік қорын арттыру, суқоймаға гидробионттың жаңа түрлерін әкелу ұсынылады (5-кесте мен 1-қосымша).
24. Ихтиоценоз үшін үлкен қауіпті балық аурулары тудырады, әсіресе эпизоотилар. Олар суқоймада балық қорына зиянын тигізіп, балық шаруашылығына шығын әкеледі. Қорды зерттеу кезінде суқойманың эпизоотиялық жағдайын қадағалу қажет. Әсіресе, описторхоз, диграммоз, лигулез, көксеркенің дерматофибросаркомасы өте қауіпті болып келеді. Аурулардың байқалуы немесе инвазиясы биоанализ журналында жазылу қажет, сосын, мәлімет талданады: аурушаңдығы мен инвазиялылығы қай деңгейде, жоғары ма төмен бе. Ауруды болдырмаудың шаралары. Мәліметтер кесте түрінде келтірілген (6-кесте мен 1-қосымша).
25. Ихтиологиялық материалды жинау ихтиологияда қабылданған жалпы әдістемелер бойынша жүреді. Материалдарды негізінен кәсіби (жылымдық, ау, трал) және ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін құрылған (ау, жылым, трал) аулардан жинайды. Сынамаларды кәсіби аулардан жинағанда, ол аулардың параметрлері, балық аулайтын учаскенің (тоняның) ауданы, балықтардың ауға түсу нәтижелілігі, балықтардың түрі, салмағы мен дене ұзындығы жазылып алынады. Тәжірибелік ау кезектері су айдынының белгіленген учаскелеріне қойылады. Әдетте су қоймаларға құратын аулар мен лақтырмалы аулар, өзендерге – құратын, ығызба ау және лақтырма ауларды құрады. Ауға түскен балықтар сол жерде түрлеріне қарай бөлінеді, саналып, өлшенеді.
26. Ихтиологиялық зерттеу барысында келесі сипаттамалар жүргізіледі:
балықтардың түрлік құрамы және олардың жұмыс ауданында таралуы;
балықтардың биологиялық көрсеткіштері (жалпы салмағы; ішкі құрлысынсыз салмағы; басының ұшынан жабын қабыршағының соңына дейін дене ұзындығы (кәсіби ұзындық));
кәсіби тұрғыдан құнды және сирек кездесетін балық түлерінің болуы, олардың ауға түсу мөлшері;
ауланған балық құрлымының көлемі;
салыстырмалы саны;
ауланған балықтардың жастық құрамы;
ауланған балықтардың жыныстық құрамы және жыныстық жасқа жету кезеңі;
жыртқыш емес балықтардың ішегінің толықтығы (балмен есептегенде), жыртқыш балықтарда – асқазан, ішек-қарынындағы жеген жемінің құрамы;
абсолютті жеке тұқымдылық;
жалпы және табиғи өлім саны;
балықтардың жалпы санитарлы күйі (жара, некроздар мен сыртқы жарақаттанулардың болуы).
27. Бұрын соңды ихтиологтар арасында ата-аналық үйір саны мен ұрпақ саны өзара тікелей әрі тығыз байланысты болады деген түсінік бар болатын. Көптеген мысалдар осы байланыстың онтогенезде бұзылатындығын көрсетіп отыр. Дегенмен де, шабақтардың санын анықтау (дернәсілдер, шабақтар, осы жаздықтар) ресурсты зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында міндетті түрде орындалатын міндет болып табылады. Шабақтар саны бойынша осы кездегі ата-аналық үйірдің санын, уылдырық шашатын жайылымдардың күй, және маңызды мәліметтерді анықтауға болады.
28. Негізгі су айдындарына (Жайық, Іле, Сырдария) өзендерден балық дернәсілдері көптеп ағылатын болса, шабақтар миграциясы кезінде олар толықтай бақылауда болады. Материалды бимтралдың көмегімен жинайды, балық дернәсілдерін санап, сынамаларды бекітіп зертханаға жеткізеді, сонан соң зетхана жағдайында олардың түрі анықталады. Шабақтар өрістеуі жайлы мәліметтер төмендегі кестеде көрсетілген (7-кесте мен 1-қосымша).
29. Халықаралық және республикалық маңызы бар барлық өзге су айдындарында шабақ сынамалары белсенді шабақ кезеңінде алынады. Балық шабақтарын аулау әрбір станцияда барлық биотоптарда жүреді. Шабақ сынамаларын жинау жаз мезгілінде бимтрал немесе тор көзі 3 мм болатын түйінсіз дельден жасалған шабақ ысырманың көмегімен жүреді. Балық шабақтарын зерттеу келесі параметрлер бойынша жүреді:
түр құрамы мен саны;
даму кезеңі;
түріне қарай шабақтардың жалпы саны;
шабақтардың дене ұзындығы мен салмағы;
балықтардың ерте жастағы шабақтарының таралуы;
ауланатын биотоптардың ауданы және олардың негізгі параметрлерін (тереңдігі) анықтау;
ауланатын биотоптардың қысқаша сипаттамасы (өсімдіктері, су түбі мен топырақ сипаттамасы).
30. Барлық мәліметтер төмендегі кестеде көрсетілген (8-кесте мен 1-қосымша). Жергілікті су айдындары үшін жиналатын балық шабақтарының мәні маңызды емес.
31. Ары қарай тек кәсіби мақсатта ауланатын балықтарды ғана емес, сонымен қатар ихтиофаунаның түгел құрамын анықтау қажет. Мәліметтер кесте түрінде көрсетілген (9-кесте мен 1-қосымша).
32. Трансшекаралық су айдындары үшін аборигенді және сырттан енген балықтар жайлы мәліметтер беріледі және ихтиоценоздарға бөтен түрлердің әсері талданады.
33. Ірі су айдындарында қысымға ауланатын балықтар саны, су айдынының ауданына, кәсіби және ғылыми-зерттеу мақсатында ауланған балық материалдарына, ал орта және кіші су айдындарында – жалпы су айдыны бойынша ауланған мәліметтерге байланысты беріледі (10, 11-кестелер мен 1-қосымша).
34. Төменде берілген кесте мәліметтері бойынша ауланған балық нәтижелілігін объективті түрде бағалау үшін су айдынының әрбір ауданында жеткілікті мөлшерде балық аулау қажет. Олай болмаған жағдайда әртүрлі кездейсоқ факторлар өздерінің теріс әсерін тигізуі мүмкін. Бір нәтижеліліктен жоғары балық аулау (мысалы, балықтар миграцясы жолындағы), барлық көріністі шатастырып, балық өнімділік учаскесіне байланысты қателіктерді жіберуге себепші болуы мүмкін. Сондықтан да балық қорының (балықтар популяциясына) күйіне сараптама жасау үшін консервативті көрсеткіштерді – яғни балықтардың биологиялық көрсеткіштерін пайдалану керек. Олардың ішіндегі ең маңыздысы – балықтың ұзына бойы өсуі болып табылады.
35. Кәсіби мақсатта ауланатын балықтар популяцияларының құрлымын анықтау үшін мәліметтер су айдынының әртүрлі аудандарынан жиналады. Мәліметтер әрбір балық аулайтын учаке бойынша және жалпы су айдыны бойынша жинақталады.
36. Балықтардың денесінің ұзындығы мен салмағы жастық топтарына қарай, бақылау барысында алынған мәліметтер бойынша беріледі (12-кесте мен 1-қосымша). Ары қарай текстік форматта соңғы екі-үш жылда түрдің биологиялық көрсеткіштерінде болған өзгерістеріне сараптама жасалады. Айталық, егер жастық топтарына қарай орташа дене ұзындығы мен салмағы төмендейтін болса, ол олардың қорекпен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етілмейтіндігін білдіреді.
37. (12-кестенің мен 1-қосымша) оң жағында жастық топтарына қарай пайыздық құрамы сипатталған. Бірақ бұл популяцияның жастық құрамы емес, себебі биологиялық сараптама мен жасын анықтау үшін стратификацияланған, кездейсоқ емес сұрыптар алынған. Кездейсоқ сұрыптар әдетте балықтарды жаппай өлшеген кезде алынады, ол кезде олардың тек дене ұзындығы ғана бекітіледі. Жаппай мәліметтер бойынша өлшемдік құрамды жастық құрамға ауыстыру үшін соған сәйкес әдістеме қолданылады. Матрицаны құру кезінде 11-кестедегі мәліметтерге сәйкес жасына қарай өлшемдік топтар пайызбенен беріледі (13-кесте мен 1-қосымша). Бұл популяцияның жастық құрамының шынайыға жақын мәні болып табылады.
38. Осы жылғы популяцияның жастық құрамы оның алдыңғы жылдардағы жастық құрамдарымен салыстырылады (14-кесте мен 1-қосымша). Егер, мысалы жастық қатар қысқаратын болса, ересек жастағы топтар түсіп қалады, ол әдетте кәсіби балық аулаудың популяцияға күш түсіретіндігін көрсетеді (балық мөлшерден тыс ауланады). Жастық қатардағы дене ұзындығының (айтарлықтай мәні бар кагорталар саны) жыныстық жасқа жеткен кезеңдегі жасқа қатынасы, популяцияны пайдалану тәуекелділігін бағалау үшін кәсіби мақсатта ауланып жүрген популяцияларға қолдануға болады.
39. Популяциялардағы жыныстардың қатынастары міндетті түрде талданады (15-кесте мен 1-қосымша). Егер, мысалы популяцияда аналықтардың саны артатын болса, ол әдетте балық қорының нашар жағдайда екендігін сипаттайды.
40. Жастық топтар бойынша, оның ішінде жаппай көп кездесетін түрлер бойынша жеке абсолютті тұқымдылық (ЖАТ) мәндері келтіріледі және орташа мәндері есептеледі, бірнеше жыл бойынша (16-кесте мен 1-қосымша).
41. Негізінен кәсіби мақсатта ауланатын балық түрлерінен бірнеше жылдар бойындағы биологиялық көрсеткіштердің динамикасы көрсетіледі (17-кесте мен 1-қосымша).
42. Ғылыми зерттеудің маңызды пункттарының бірі ол тұрақты даму индикаторларын таңдау болуы керек.
43. Тұрақты даму индикаторлары – балық аулау жағдайларын бақылап, мониторингілеуде қолданылатын параметрлер. Олар балық аулау секторының тұрақты дамуы мен балық аулау саласының даму саясатын бақылауға, балық аулаудың әртүрлі құрамын басқаруға байланысты шешімдер қабылдауға мүмкіндік берер еді: қоршаған ортаны сақтау, кәсіби мақсатта ауланатын ресурстардың күйі, ассоциацияланған және тәуелді түрлердің жағдайы, экономикалық және әлеуметтік жағдайлар және мәдени контекст. Идеалында тұрақты даму индикаторлары экологиялық, ресурсты, экономикалық және әлеуметтік элементтерді кешенді түрде қарстырулары керек.
Тұрақты даму индикаторларын таңдау төмендегі заттарға бағытталуы керек:
1) қысым индикаторларына (тікелей және жанама) немесе ресурстарға әсер ететін қозғаушы күштеріне;
2) тікелей әсер алатын жүйе күйінің индикаторларына;
3) жауап индикаторларына, қолданған іс-әрекетті қайтару үшін (басқарушы ұйымдармен немесе өндіріспен және т.с.с.), тікелей әсерді жұмсарту, азайту, жою немесе компенсациялау үшін. Мұндай іс-әрекеттер қысымға (азайтып, реттеу) немесе күйге (компенсация, қайта орнына келтіру) әсер ету үшін қолданылады.
Ұсынылатын индикаторлар:
кәсіби мақсатта ауланатын балық түрлерінің дене ұзындығы мен жасына байланысты популяция құрлымы;
жеке биологиялық көрсеткіштер;
энтропия;
кәсіби қысымға балық аулау;
ЖАМ-ті бағалау үшін шекаралық және мақсаттық бағыт-бағдарлар.
44. Кез келген су айдынындағы балық популяцияларының құрлымы айтарлықтай консервативті және біртіндеп өзгеретін жүйе болып табылады, ол оны тұрақты дамудың бір индикаторы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Ол индикатордың талдауы ЖАМ-ті бағалау кезінде мақсатты бағыт-бағдарды таңдауға мүмкіндік береді: толықтырылу мен аулаудың теңесуі; толықтырылудың аулаудан артық болуы; аулаудың толықтырылудан артық болуы. Егер, көптеген жылдар бойы түрдің қор күйі ешқандай қорқыныш тудырмаса, түр тұрақты толықтырылып отырса, саны жағынан көп болған ұрпаққа қоректің жетіспеушілігінен оларда ұзына бойы өсу жылдамдығы төмен болған болса, жас құрлымын тұрақтандыру тенденциясы пайда болса. Ондай жағдайларда ЖАМ-ті бағалау үшін алға қойылған бағыт-бағдар толықтырылу мен аулаудың тепе-теңдігі болуы керек. Және бұл барлық балық түрлерінде солай жүруі керек.
45. Су айдындарының көпшілігінде антропогенді қысым жоғары, су режимі мен ихтиоценоз құрлымы өзгерген. Мұндай жағдайда, балық қорын сақтап, толықтыру үшін балықтандыру мен балық шаруашылығы үшін қажетті мелиорация жұмыстарын жүргізу керек. Соңғы жылдардағы су айдындарындағы балықтардың балықтандырылу (жерсіндіру) көлемі жайлы мәліметтер келтірілген, олардың тиімділігі талданып, биоресурстарды аулау мөлшерін сақтап, көбейту үшін балықтандырылатын қажетті мөлшер есептелген. Су айдындарында жүргізілген мелиоративті жұмыстар жайлы мәліметтер келтірілген және кәсіби мақсатта балық ауланатын аудандарда (жалпы су айдыны бойынша жергілікті су айдыны үшін маңызды) жүргізілетін балық шаруашылығы үшін өте маңызды мелиорациялық жұмыстар көлемі жайлы мәліметтер келтірілген (18-кесте мен 1-қосымша).
46. Су айдыныдағы балықтың кәсіби аулануын сипаттайтын мәліметтер, балық ресурстарын қорғаумен айналысатын арнайы өкілетті ұйымның берген материалдарына негізделген болады. Есепте соңғы жылдарда ауланған балықтар жайлы мәліметтер келтіріліп, талданған. Сонымен қатар келесі мәліметтер де келтірілген:
балық аулаумен айналысатын ұйымдар саны мен олардың кәсіби қарулануы (құрал-жабдықтармен жабдықталуы);
кәсіби учаскелерінің шекаралары белгіленген, су айдыныда кәсіби учаскелерінің орналасу сызбасы келтірілген қосымшасы бар, балық аулаумен айналысатын ұйымдар тізімі;
спорттық-әуесқойлық мақсатта балық аулау жайлы мәліметтер;
лимиттердің үлестірілуі бойынша тендер нәтижелері;
құрал-жабдықтарды пайдалана отырып су айдындарынан бар балықты аулау мүмкіндігін есептеу және кәсіби қысымдарды үлестіру бойынша жасалатын ұсыныстар;
кәсіби балық ауланатын учаскелер санының қажетті мөлшеріне, құрал-жабдыққа, балықшылар санына, балықты аулайтын орындар мен мерзімдерге негіздеме жасау (19-кесте мен 1-қосымша).
47. Қажет болған жағдайда қолданыстағы, күшін жоймаған «Балық қоры мен басқа да су жануарларын, олардың кейбір түрлерін, дериваттарды пайдалануға салынған тыйым мен шектеулер жасау, оларды пайдаланудың мерзімі мен орнын бекіту» - ге өзгерістер енгізуге негіздеме жасалады.
Тарау 3. Каспий теңізінің қазақстан аймағындағы балықтар
саныны есептеу
48. Сынама алу стансаларын таңдау ұсынылған екі нұсқадан тұрады: біркелкі бөлінген станциялар («КаспБШҒЗИ» МФУК ұсынысы) немесе кездейсоқ бөлінген станциялар ( ФАО ұсынысы). Әлемдік тәжірибеге сәйкес, көлемі үлкен аумақтарда зерттеулерді жүргізу қабаттық сынама алу әдісімен жүргізілуі мүмкін. Үлкен географиялық ауқымда жүйелі әдіспен салыстырғанда, қабаттық сынама алу әдісінің нәтижелері жиі сәйкес келеді.
49. Станцияның осы кезге дейінгі орналасу қолданысын ескере отырып, жүргізілген сынама алуды жөнді деп ұсынуға болады (сурет 1, 2 мен 2-қосымша). Станциялар біркелкі бөлінген жағдайда (жүйелік сынама алу) ұсынылатын станцияның координаттары (20 және 21-кестелері мен 1-қосымша).
50. Қабаттық сынама алуды жүргізуде станциялардың орналасуы кездейсоқ түрде, қабат шегінде анықталады. Оның өзінде, қабаттар балықтардың тығыз орналасқан ауданын көрсетеді.Қабаттар аралығындағы тралдық станциялардың орналасуы, аулау ауданындағы пропорционалды стандарттың ауытқуына және осы ауданның өлшемінің көбейтіндісіне тең. Сонымен қатар, станцияның орналасуын таңдауда екі нұсқаның қиысуы да мүмкін. Мұның өзінде біркелкі бөлу нұсқасындағы таңдалған станция базалық болады да, 1/3 станциялар, кездейсоқ бөлу әдісін таңдау арқылы жүзеге асуы мүмкін.
Тарау 4. Ихтиологиялық сынамаларды алу
51. Балықтардың санын ары қарай анықтау мақсатында көрнекі мәліметтер алу үшін сынама алу тралдық, тралдық-акустикалық және торларды бекіту көмегімен іске асады. Мұның ішіндегі негізгісі, тралдық орнатулар, ал акустикалық және торлық тралдық түсірулер тралдық түсірулер кезіндегі алынған мәліметтерді жөндеуге қажет. Кейбір түрлеріне торлық түсірілімдер негізгі түсірілімдер болуы мүмкін.
52. Каспий теңізінің солтүстік-шығыс бөлігіндегі 10 м дейінгі тереңдікте балық аулау, 9 және 4,5 метрлік оттертрал және стандартты ғылыми-зерттеу тәртібіндегі қозғалмайтын желбезекті торлардың көмегімен жүргізіледі.
53. Тралдау 2,5-3,0 шамасындағы жылдамдықта жүргізіледі. Тралдаудың ұзақтығы 30 минут, ал 9 және 4,5 метрлік оттертралдар үшін 15 минут. Ал шөп басқан учаскелерде тралдың су өсімдіктерімен бітеліп қалуын болдырмас үшін, оның ұзақтығы қысқыртылады. Әрбір тралдану кезінде тралдың жүріп өткен жолдары бойынша метрмен оның басталғанын, аяқталғанын, жылдамдығын, жалғастығын, ұзақтығын қадағалайтын координаттары тіркеледі. Тралдаудың ұзақтығын өлшеу жаһандық жайғастыру (GPS, ГЛОНАС) құралының көмегімен жүргізіледі. Тралдау тек күннің жарығында ғана жүргізіледі.
54. Тралдаумен қатар, қозғалмайтын желбезекті ауларды орналастыру жүзеге асырылады.Ол 20 дан 250 мм дейінгі ұяшықтан жинақталған тордан тұрады (20, 30, 40, 50, 60, 70, 80, 90, 100, 150, 200, 250). Әрбір тордың ұзындығы – 25 м, қабырғасының биіктігі – 3,0 м. Жарықталуы түнгі уақытта 10 сағаттан кем емес. Тралдау барысында алынған материалдарды сипаттайтын жайғастыру мен сурет (немесе бейне) жүйесімен жабдықталған, 25-50 м кем емес радиустағы (ғылыми-зерттеу кемесінен) және зерттеу аймағын 180о дейін жабатын (түбінен жоғарғы қабатына дейін), кең белдеулі сонарларды (көпсәулелі эхолоттар) пайдалана отырып, гидроакустикалық әдіспен балықтардың санын есептеуді жүргізеді.
55. Түсірілімдер гидроакустикалық түсірілімдерді жүргізу жөніндегі басшылыққа сәйкес жүргізіледі.
56. Түсірілімдерді жоспарлау кезінде балықтардың қозғалысы мен олардың миграциясына кездесу траекториясына перпендикуляр болып, олар қарсы немесе градиентті аймақты қиып өтуі үшін зерттелетін акваторияны кеменің желге беретін ыңғайына қарай біркелкі жабындымен қамтамасыз ету қажет.
57. Ауа райының жағдайына байланысты гидроакустикалық түсірілімдерді орындау күмкезіндегі ғылыми-зерттеу кемесінің жылдамдығы 8-15 км/сағ болуы қажет. Эхолоттар экрандағы скриншоттар мен бейнежазуларды карта жадына немесе ақпараттарды сандық тасымалдаушыға сақтауға мүмкіндік жасауы тиіс. Тіркелімде ұзындығы 5 см болатын балықтарда кездеседі.
58. Әрбір тралдағы және тордағы ауланғандар түрлері бойынша жиналып, олардың биомассасы мен түрлерінің жеке сандары анықталады.
59. Барлық ауланған балықтардың тұрқы мен салмағын анықтау үшін олар өлшенеді. Бөліктелген іріктеме әдісі бойынша биологиялық талдау үшін олардың түрлері іріктеледі.
60. Биологиялық талдау басшылықта көрсетілген ұсыныстар бойынша жүргізіледі. Биологиялық талдаулардың нәтижелері балықтардың популяциясының биологиялық көрсеткіштерін бағалау үшін қолданылады. Оның ішінде төмендегідей көрсеткіштер тіркеледі: өлшемдік көрсеткіштері (кәсіптік ұзындығы), салмақтық көрсеткіштері (толық салмағы мен тұтас етінің салмағы), жынысы мен жыныстық есеюі. Балықтардың жасы тіркелген құрылым бойынша жалпы қабылданған әдістемелік арқылы анықталады.
Тарау 4. Каспий итбалығының санын есептеу
61. Осылайша әрбір борттан «параллельді мәліметтерді» алынып отырады. Маршрут адын ала жақсылап қарастырылып алады, бақылаушылар итбалықтарды есептеу жолақ ішінен санайды, олардың шекаралары иллюминаторларға салынады. Итбалықты көрген сайын GPS құралына нүкте қойып белгілеп отырады, кейін салыстыру үшін. Инфроқызыл көрінетін спектрде фототүсірілім жүргізіледі. Ұшу барысында ұшақтың қатты жылдамдығынан итбалықтарды санау өте қиын, сондықтан олары кейін фотосуреттерге қарап санауға болады.
62. Зерттеу жұмысының негізгі міндеті, бірнеше жыл бойындағы каспий итбалығының күшіктерінің туылуы жайлы шынайы мәліметтерді алу және популяцияның көбеюге деген өлшем тенденцияларын анықтау.
63. Популяцияның көбеюге мүмкіндігі бар итбалықтардың мұзда таралуының карта бетіне түсірілуі, мұз жағдайындағы байланыстарын анықтау және көбеетін итбалықтарға антропогенді іс әрекеттің қаншалықты әсер ететіндігінің бағалау, зерттеу жұмысының екінші бір міндеттері болып табылады.
Авиаесеп кезінде анықталады:
қысқы мұз алаңында итбалық күшіктерінің саны мен таралуы (а)
қысқы мұз алаңында сүтпен қоректендіретін аналықтардың және өзге де жыныстық жасқа жеткен итбалық топтарының таралуы мен саны (b)
қысқы мұз алаңында бүркіт пен басқа жыртқыш аңдардың (қасқыр сияқты) таралуы мен саны (c)
солтүстік Каспийдегі мұздан бос аралдарда жыныстық жасқа жеткен итбалық топтары мен олардың күшіктерінің саны (d).
64. Жоспарлы есеп бойынша бүкіл мұз жабынының объективті іріктеуін зерттеу қажет: оңтүстік жиектен солтүстікке қарай, шығыс пен батыс, ондағы мұздың астындағы су тереңдігі итбалық тіршілік ететін учаскелерді қалыптастыру үшін жеткілікті болса жеткілікті. Сонымен, есеп толықтай итбалық топтарының таралу тығыздығына немесе олардың таралуына байланысты рұқсатына байланысты емес.
65. Авиаесепті өткізбес бұрын мұз аудандары мен су түбіндегі профильдердің таралуы жайлы картаны толығырақ қарастыру қажет, ол барлық сәйкес келетін мұз обылыстарын трансекталармен жабуды жоспарлауы керек.
66. Есептелетін жолақтар әдісі қолданылады. Қанаты қозғалмайтын кішігірім ұшақ есептелетін жолақтар бойымен, тұрақты жылдамдықпен, тұрақты биіктікте ұшады. Есептелетін жолақтарды салғанда олар кем дегенде мұз ауданының 10% жабулары керек. Биіктіктің 90 м болып таңдалу себебі, ол биіктікте итбалықтарды визуалды бақылау кезінде мұз бетінен де фототүсірілімнен де оңай ажыратуға болады. Есептелетін жолақтардың ені, жалпы 800 м. құрайды, ұшақтың екі жағынан 400 метрден. 400 м жолақ бойына түскен барлық итбалықтар, бір уақытта визуалды есеппен де, алынған суреттер арқылы да есептеледі.
67. Трансекталар ұзақтығына қарай әрбір 6 минут сайын салынады, ол зерттеліп жатқан барлық мұз ауданының 11% жаба алады. Ұшақ кезектелетін трансекталар арқылы солтүстіктен оңтүстікке қарай және оңтүстіктен солтүстікке қарай жүреді, сонда мұздағы итбалықтардың тіршілік ететін барлық ауданы жабылады.
68. Ені 800 м болатын жолақтар бойынша есептерді жүргізу, ұзақтығы бойынша салынған әрбір 6 минут сайын, итбалықтар жатқан барлық мұз айдынының 11% зерттей алады.
69. Ұшақ қауіпсіз болуы үшін оның екі двигателі болуы керек және қанат астындағы мұзды жақсы көру үшін қанаты жоғары орналасуы керек, сонымен қатар ұшақ төмен биіктікте және төмен жылдамдықта ұша алуы керек. Қазақстанда осы мақсатқа негізінен L410 ұшағын пайдаланады, оның қанаттарының астынан мұз жақсы көрінеді. Бұл ұшақ трансект бойымен 250 км/сағ жылдамдықта, 90 м биіктікте, радиоальтиметр көмегімен ұшады. Ені 400 м болатын есептелетін жолақтар ұшақтың екі жағынан арнайы белгіленген терезелерден көрінеді. Бұл ұшақтың терезелерінің әйнегі қосарланған, екеуінің арасы 5 см, олар ішкі және сыртқы әйнектердегі белгілер арқылы көру бұрыштарын белгілей алады. Қайрылысты өлшейтін құралдар көру бұрыштарын табу үшін қажет 10,2о (ұшақтан ара қашықтық 500м) және 46о (ұшақтан ара қашықтық 100 м) әрбір бақылаушыға ұшақтың екі жағынан. Сонымен, ұшақ астындағы ені 200 м болатын жолақ есептелмейді.
70. Төрт бақылаушы, ұшақтын екі жағынан екі адамнан, белгіленген әйнектерден визуалды түрде күшіктерді санайды, «аналық-күшік» жұптарын және күшіктерден үлкен итбалықтарды, бүкіл есептеу жұмысын орындау барысында. Визуалды бақылаулар қағазға немесе диктофонға жазылынып алынады. Әрбір жақтан бір бір бақылаушы итбалық топтарының сандық фотосуреттерін жасайды, оларды кейін санау үшін.
71. Байқалған әрбір итбалықтың немесе топтың географиялық орналасуы әрбір бақыланушымен портативті жүйе GPS навигация көмегімен белгіленеді. Оған қосымша бүркіттер мен қасқырлар есептеледі.
72. Барлық маршруттық нүктелер кейін компьютерге кесте түрінде енгізіледі, онда әрбір бақылаушы өзінің мәліметтерін енгізеді (өңделген мәліметтер).
73. Әртүрлі категориядағы итбалықтардың санын бағалау үшін әрбір нүктеден алынған деталды ақпараттар пайдаланылады. Мысалы, егер бір бақылаушы бес итбалықты белгілеген болса, ал екіншісі — «аналық-күшік» жұбы мен үш ересек итбалықты белгілеген болса, екінші бақылаушының мәліметтері алынады. Топтағы итбалықтарды дәл есептеу үшін фотосуреттер пайдаланылады. Соңғы кезеңде ұшақтың оң және сол жақ беттеріндегі мәліметтер біріктіріледі күшіктер, аналықтар мен басқа ересек итбалықтар, бүркіттер мен қасқырлардың 800 м есептелетін жолағындағы ортақ санын табу үшін. Популяциядағы көбеетін аналықтардың санын бағалау үшін саналған кұшіктер жалпы санын 0.11 бөледі, себебі есеппен территорияның 11% жабылады. Әрбір 800-метрлік есептелетін жолақ ұзындығы 5 км болатын үзіктерге бөлінеді, соңында әрқайсысының ауданы 4 км2 болатын сегмент алу үшін. Бұл сегменттер келешек талдау жасау үшін негізгі бірлік көзі болып табылады.
74. Аралдар мен жағалау сызықтарында итбалықтардың бар немесе жоқ екендігін анықтайтын, трансектті жоспарламай тұрып мұздан бос (b) жерлерде итбалықтардың таралу шекараларын жуықтап анықтау үшін ұшақпен немесе тікұшақпен қосымша ұшулар ұйымдастырылуы мүмкін. Мұндай жағдайда ұшақ терезесіне көру бұрыштарын белгілеудің қажеті жоқ. Егер жағада мұз болмаса, есепті бүкіл жағалау бойымен барлық итбалықтарды суретке түсіріп, GPS пен олардың георграфиялық орналасуын жаза отырып жүргізу керек.
75. Тікұшақпен есептеу күз және көктем мезгілдерінде жүргізіледі (мүмкіндігінше Ми-8) орташа жылдамдығы 200 км/сағ, орташа биіктігі 100 м. болуы керек. Бақылау мақсатында жасалатын ұшу жұмыстары жақсы ауа райында, көрініс жақсы болып тұрғанда жүргізілуі керек. Тікұшақ солтүстік-шығыс Каспий жағалау бойымен, Дурнев және Тюленьи аралдарын қоса бақылауы керек. Тікұшатың екі жағына, иллюминатордың қасына қолдарына сандық фотоаппарат ұстаған 1-2 бақылаушы отыруы керек, ол фотоаппараттардың объективтерінің фокустық ара қашықтығы 200 мм болуы керек және оларда оған қоса бейнеаппаратура да болу керек. Жатқан итбалықтардың орналасу координаттарын анықтау GPS - навигатор көмегімен жүзеге асырылады.
76. Су кеңістігінің үстінен ұшқан кезде суда жүзіп жүрген итбалықтар саны есептеледі, олардың кездесу координаталары белгіленеді. Итбалықтар шоғырланып жатқан жерінде олар үстінен суретке түсіріледі, ашық иллюминарлорлар арқылы шоғыр бейнетаспаға түсіріледі. Шоғыр санына визуальды баға беріледі. Соңынан бұл бағалаулар фотосуреттер мен бейнетаспаға түсірілген материалдармен салыстырылады, түзетіліп, сандық көрсеткіштері нақтылана түседі.
77. Сурет жақсы әрі анық түскен жағдайда, оған сай бағдарламамен қамтамасыз етілгенде, итбалықтарды дене түсі мен дене өлшемдеріне қарай шоғырларды жуықтап жасына қарай бөліп, ажыратуға болар еді.
78. Шоғырлардың жыныстық құрамы мен дене өлшемі мен жасын нақты әрі дәл сипаттау үшін жағалау есебін жүргізуге болады, ол үшін арнайы экспедиция итбалықтар жатқан жерге баруы керек.
79. Жағалау есебі таңғы сағаттарда жүргізіледі. Итбалықтардың санын есептеу жағада орнатылған бақылау пунктінен де маршрутты есеп арқылы да жүзеге асырылады. Олармен қатар суда жүзіп жүрген итбалықтар санын су айдынында кішігірім қайықтарда отырып есептейді. Визуалды есеп - суретке түсіру, аудио және бейне таспаға түсіру мен уақытын белгілеу арқылы жүреді. Камералды өңдеу кезінде визуалды есеп мәліметтері фото және бейне таспа жазулары өзара салыстырылып, сандық көрсеткіштерге түзетулер мен нақтылау енгізіледі. Жағадан жасалған есеп пен қайықтан алынған мәліметтер озара қосылады да сол кездегі жатында жатқан дарақтардаң жалпы саны анықталады. Бірнеше тәулік бойы зерттеу жұмыстарын жүргізу жатында жатқан итбалықтардың санының динамикасын анықтауға мүмкіндік береді.
80. Бақылау жұмыстарын жүргізу барысында ауа райының көрсеткіштері жазылып отырады: желдің бағыты мен күші, толқын биіктігі, 10-балдық шкала бойынша бұлттылық, су мен ауа температурасы анықталады.Табиғи зерттеулер нәтижесі бойынша бұл әдістеме әлі де жетілдірілуді қажет етеді.
81. Каспий теңізінің жағалауында өлі итбалықтарды тапқан кезде мәйіттердің барлығы периметрлер бойымен орналасуына қарай есептеледі. Олардың күні, мәйітті табу уақыты, GPS-навигатор бойынша орналасу координаттары, итбалық мәйіттерінің күйі сипатталады (балғын, шіріген, кеуіп кеткен), жынысы анықталады, олардың дене өлшемдері жасалады (дене ұзындығы тұмсық ұшынан құйрығының ұшына дейін, денесінің қолтық астынан құлашы, жалпы саны мен кеуде бөлігін аздап кесіп майдың қалыңдығын анықтаймыз. Сыртқы бет бейненің сипаттамасы орындалады: жүнінің түсі, балық ауының іздері, тесіп шыққан жаралар және т.с.с., мәйітті суретке түсіріп, төменгі жағындағы жыртқыш тістері алынады.
82. Итбалықтарда жаппай қырылу болған кезде жоғарыда аталған морфометриялық өлшемдер таңдамалы түрде орындалады, әрбір учаскеден 30 данадан кем болмауы керек. Зертхана жағдайында мәйіттердің жасы декальцинацияланған жыртқыш тістердің көлденең кесінділері анықталады.
83. Итбалықтардың өлімін есептеу кешенді түрде паталогоанатомиялық, паразитологиялық, бактериалды вирусты және токсикологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілуі керек. Итбалықтардың саны мен өліміне байланысты алынған барлық мәліметтер арнайы кестелерге енгізіледі (22, 23, 24-кестелер мен 1-қосымша).
84. Балық және балық емес су объектісінің санын есептеу үшін алынған нәтижелердің шынайылығы жиналған материалдың репрезентативтілігімен анықталады. Репрезентативті іріктеу көлемі төмендегідей формула бойынша есептеледі:
n – қажетті іріктеулер көлемі;
N – генералды жиынтығы;
P – Стьюдент критериі шынайылық мәні 95 % деңгейлік көрсеткішке тең, ол 2 тең;
S – генералды жиынтығының орташа квадратты ауытқуы;
m – әдістің қатесі.
85. Жоғарыда аталған саны аз жануарлар үшін бұл әдіс жарамайды және олар бойынша репрезентативті іріктеуін жинаудың қажеті жоқ: сирек және жойылып бара жатқан балық түрлері; Қызыл Кітапқа енген балықтар; сан жағынан аз балықтар, аулау құралдарына сирек түсетін аз таралған балық түрі; каспий итбалығы. Бұл түрлер бойынша аз болса да мәлімет алу аса құнды биологиялық және статистикалық материал болып табылады.
3. Балық қоры мен басқа да су жануарларын санын бағалау және
аулауға жол берілетін көлемінің есебі
Тарау 5. Балық қоры мен басқа да су жануарларының аулауға жол
берілетін көлемін анықтау және абсолюттік санын бағалау
86. Бүкіләлемдік тоғандық балық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының әдістемесі (БТБШҒЗИ) зерттеу жұмыстарын белсенді аулау құралдарымен (жылым, тралдар) жасаған кезде қолданылады. Балықтардың санын бағалау аудандар әдісімен жүзеге асады. Жалпы аулауға жол берілетін көлемін анықтау (ЖАЖБКА) жұмысқа сәйкес қолданылатын жалпыға ортақ әдістеме негізінде жүргізіледі.
87. Балықтар саны аудандар әдісімен анықталады. Балық аулайтын учаскелердің ауданын анықтау үшін GPS атты спутник қабылдағышы пайдаланылады. Тралдайтын ауданды анықтау үшін трал параметрлері (көлденең ашқанда) және тралдау уақыты пайдаланылады. Аудандар әдісі бойынша су айдынындағы балықтар саны, балықтарды есептеу мақсатында аулау кезінде ауланған балықтар санына жатады, яғни мұнда су айдынының ауданы, неводттың (тралдың) аулау коэффициенті мен балықтарды есептеу мақсатында аулауды қоса есептегендегі ауданға жатады. Оның формуласы төмендегідей болады:
N – су айдынындағы балықтар саны;
n – ауға түскен блықтар саны;
S – су айдының ауданы;
s – ауланған аудан;
k – балық аулайтын құралдың балық аулау мүмкіндігінің коэффициенті.
88. Балық аулау мүмкіндігінің коэффициентін эксперименталды түрде анықтауға болады, немесе оны әдебиеттерден алуға болады.
89. Өзендердегі балықтар санын анықтау үшін аудандар әдісін пайдаланылмайды, оның орнына уақыттар әдісі қолданылады. Ол бойынша өзенменен өне бойы жүріп кәсіби мақсатта ауланатын балықтар үйірінің саны, балықтарды есептеу мақсатында аулау кезінде ауланған балықтар санына жатады, мұнда жалпы жүріс уақыты мен аулау уақыты, аулау құралының аулау мүмкіндігінің коэффициенті, өзен енінің жылымның түсіру ені анықталады. Оның формуласы төмендегідей болады:
N – кәсіби үйірдегі балықтар саны;
n – ауға түскен балықтар саны;
T – жүрістің жалпы уақыты;
t – балық ауладың жалпы уақыты;
k – балық аулау құралының балық аулау мүмкіндігінің коэффициенті.
90. АЖБК анықтау барысында өзенге тек қана жынысқа жетілген балықтар ғана баратынын ескеру қажет. Есептеуге келесі ұрпақтың болжанатын санын қосу қажет, себебі, і- жылдық шабақтың жүріп өтуіне қажет болады (келесі күнтізбелік жыл жынысқа жетілу жасынсыз).
91. Балықтары жаппай уылдырық шашпайтын өзендер үшін ығызба ау (жоғарғы және төменгі) қолдана отырып аудандар әдісін пайдалануды ұсынамыз, онда міндетті түрде ығызба ау ауданы, өзен ауданы мен ығызба аудың балық аулау мүмкіндігі ескерілуі керек.
92. Балықтар ихтиомассасын табу үшін әрбір жастық топтағы балықтар санын осы жастық топтағы балықтардың 1 данасының салмағына көбейтеміз. Кәсіптік қор әрбір жастық топтағы жынысқа жетілген балықтардың пайыздық қатынасына байланысты анықталады.
93. Игеру мүмкіндігінің есебі үшін сәйкес концепция қолданылады. Олармен жаппай жынысқа жетілуінің жасына байланысты балық санының жылдық өсу жылдамдығына байланысты сипат беретін теоретикалық қисық алынды.
Формула төмендегідей:
л – популяция санының санының жылдық өсу жылдамдығы;
a және b – коэффициенттер;
t – дарақтардың жынысқа жетілуінің орташа жасы.
Аталмыш формула Риклефстің теңдеуінің модернизациясы болып табылады:
R – репродукивті кезеңінің ұзақтығы;
ф – генерацияның орта жасы;
ф – формула бойынша есептеледі:
T – жасының шегі.
94. АЖБК есептеулері барлық суқоймаға толықтай жасалады. Екі жылдық АЖБК есептеулері үшін келесі жылға күнтізбелік жылға АЖБК және келесі жылға кәсіптік қордың күтілетін толысуы алынады. Нақты бір мысал қарастырайық. Зайсанда кәсіптік және зерттеу жылымдары бойынша жылымдық аулау жүргізілді (25-кесте мен 1-қосымша).
Зайсан көлінің табаны (суқойманың көлді аймағы) салыстырмалы бейімделген локальді үйірмен көрсетілген. 2007-09 жж. туылған тырандардың толысуы айтарлықтай емес. Кәсіп 2004-06 жж. орта есептегі ұрпаққа негізделетін болады. Зайсан көлінің тыраны үшін ф 8 жасты құрайды, R= 6, л = 1,252; санының жылдық өсімі 25,2 % құрайды, яғни, тыран популяциясының саны жыл сайын 25,2 % артуы мүмкін. Зайсанның тыраны үшін игеру коэфициенті (F), толығу мен қалдығының теңдесі – АЖБК жобасын ескере отырып 0,252 тең болуы тиіс. F=0,252 қолданамыз. Үйірдің пайдаланылатын ихтиомассасы (кәсіптік қор) F=0,252 көбейтілуі тиіс (26-кестеде мен 1-қосымша).
95. Мельников әдісі активті ау құралы (трал, жылым) қолданылмайтын немесе қолдануға мүлде болмайтын суқоймаларда (жергілікті маңызы бар суқоймалар) балық саны мен салмағын анықтау аталмыш әдістеме арқылы жүзеге асады. Құрма аумен ауланған балықтар саны төмендегідей формуламен есептеледі:
N – балықтар саны,(дана.);
Yc – ауды бір рет құрғандағы түскен балықтың орташа саны (дана);
WB – су айдынның көлемі (м3);
q – балықтың ауға түсу коэффициенті;
Wc – тормен ауланатын (м3), көлемді, келесі формула бойынша таптық:
l – тор ұзындығы;
H – тор биіктігі;
t – аулау уақыты;
р – константа.
96. Құрылған бір аудан орташа аулауды анықтау барысында әрбір ау көзінің өлшемімен стандартты құрылған аудың саны ескеріледі. Алынған кәсіптік қор негізінде тіршілік циклына, популяцияның тұрақтылық деңгейіне, балықшаруашылық маңыздылығына, экожүйе түріндегі рөлі мен басқа да параметрлеріне байланысты АЖБК есептеледі. Нақты бір мысал қарастырайық.
97. Шөптікөл көлінде балық үйірінің санын анықтау. Аумен аулау коэффициенті 0,2 тең (әдістемеге сәйкес). Балық саны мен аулауға жол берілетін көлемді есептеу (27, 28, 29-кестелерде мен 1-қосымша). Ихтиомасса аталмыш балық түрінің бір данасының орташа салмағына балық санын көбейтуге негізделген. Балық санын есептеу тек қана популяцияның жынысқа жетілген бөлігіне, яғни, жынысқа жетілген балықтарға жүргізіледі.
98. Кәсіптік биоресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі қазіргі кездегі көрсеткіші балық аулауды басқарудың қауіпсіз қадамының концепциясында берілген. Қазіргі таңда қауіпсіз қадам балық аулау саясатының негізінде барлық бетке ұстар халықаралық балықшаруашылық мекемелермен қабылданған. Аталмыш концепцияның басты принципі балық қоры үшін жағымсыз кәсіптік іс-әрекеттің салдарын ескертеді, соған байланысты, кәсіптің ағымдағы міндеттерінің биологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді, келешекте айтарлықтай экономикалық жақсаруға әкеп соғады.
99. Қауіпсіз қадамының басты ерекшеліктері балық аулауды реттеудің аймақтық принциптері, яғни, қордың жағдайының барлық диапазоны (В) 0 ден шексіздікке дейін кескіндерге бөлінеді, әрбіріне балық аулаудың ерекше режимі сақталады. Демеу нүктесі Вlim – шекаралық қор, Вbuf – буферлік қор, Вtr – арнаулы қор, соның ішінде Вlim <Вbuf < Вtr. РЕЖАМ есептеудің дәстүрлі қадамынан басқа, негізге популяцияның айтарлықтай қоры алынады, және оның санынан аулауға мүмкін болатын аулау есепке алынады, РЕЖАМ анықтау барысында қауіпсіз қадам басынан ақ қордың арнаулы болжамы таңдалынады, және популяция қорының динамикасының өзгеруі барысында немесе реттеудің басқадай механизмі қабылданады, В<Вlim қорын есептеуде кәсіптік аулауға толықтай тыйым салынады.
100. Бағалы балық түрлері үшін, алдыңғы жылдағы кәсіптің салдарынан игерілген қорлар (қауіпсіз қадам терминологиясы бойынша Blim деңгейінен төмен), аулауға толық шек қойғанға шейін игеруді тыю бойынша басқармалық шешімді қабылдау қажет. Керісінше, ихтиоценозде бағалы түрлердің құнсыз түрлерге ауысу үдірісі барысында, АЖБК негіздеуде құнсыз түрлерді игерудің пайызы биологиялық негізделген нормадан артық болуы тиіс, сол себепті, балық аулау режимінде жаппай өзгеріс енгізу керек. Бізбен ағымдағы жылдың кәсібінде балық қорының жағдайын анықтаудың нұсқасы мен болжанатын жылдағы АЖБК бекіту ұсынылады (5-сурет, 2-қосымша).
101. Бір құрма ауда орташа аулауды анықтау кезінде әрбір тор өлшемімен стандартты ау құру жүргізілген саны есепке алынады. Аулардың аулану коэффициенті 0,2 тең деп қабылданды.
102. Балық шаруашылығы және океанография жалпыресейлік ғылыми-зерттеу институтының әдісі (ВНИРО) кадастрлық ақпаратты қолдана отырып ішкі суайдындарда балық аулауды болжамын жасауға қолданылады. Негізгі кәсіптік балық түрлерінің санын, ихтиомассасын, өсу қарқынын және басқа биологиялық көрсеткіштерін сипаттайтын бар кадастрлық ақпарат негізінде өмірлік циклге, популяцияның тұрақты деңгейіне, балықшаруашылықтық маңызына, экожүйелерде түрлік құрамына және басқа параметрлеріне байланысты ШМД (ОМА) есептеледі. ШМД бағалаудың жалпы принципін келесі теңдеумен көрсетуге болады:'
мұндағы i – кәсіп жылының индексі;
reci – i кәсіптік жылға кәсіптік шығынның ұсынылатын коэффициенті, ары қарай ертеректеқабылданған белгілерге сәйкес reci= цF қабылдаймыз, яғни кәсіптік өлім-жітім коэффициенті;
FSB0i - i жылдың басындағы кәсіптік бөліктің биомасса көлемі, келесі формула бойынша анықтаймыз:
мұндағы Nt+1 – ағымдағы жылдың соңындағы, яғни i жылдың басындағы балықтардың абсолюттік саны;
W – ауланататын балықтың орташа саны.
Жоғарыда келтірілген формулалардан балық аулауды болжау мен ШМД есептеудің қажетті шарттары балықтардың өлім-жітім коэффицинеттері мен абсолюттік санын анықтау болып табылады.
103. Суайдында балықтардың саны мен өлім-жітімін анықтау бойынша түрлі жолдар бар. Төменде біздермен қолданылатын есептеулердің әдістері қысқаша келтіріледі. Балықтардың мекендеу жағдайларының өзгеруі айтарлықтай балықтар санының ауытқуын тудырады және табиғи өлім-жітімді болдырады және олардың өсу қарқынына әсер етеді.
104. Жастары бойынша табиғи өлім-жітімнің өзгеруі максимуммен (кульминация) орташа жыныстық жетілу кезеңіне келетін U – бейнелі асиметриялық қисықпен сипатталады. Максимум қисықтың нүктесі дарақтың түрлік өсу жылдамдығы олардың санының табиғи шығыны жылдамдығына тең болған жағдайды сипаттайды.
105. Балық жасы бойынша дифференцияланған табиғи өлім-жітім коэффициентін бағалау әдісіне сәйкес табиғи өлім-жітім және балық жасы коэффициенттерінің мәні арасындағы тәуелділік келесі теңдеумен сипатталады:
мұндағы t – балық жасы;
a, b, k - константтар.
Балықтың сызықтық өсуі мен салмақтық өсуі осы кезде дәрежелік теңдеумен сипатталады:
мұндағы l – балық ұзындығы;
W – балық салмағы;
q, k, p, c – коэффициенттер.
Осы кезде қажетті өлшемдерге жету үшін балықтарға қажет кезең tn жыныстық жетілу жасы және Т максималды жасы өсу теңдеуі бойынша анықталады:
мұндағы lп – жаппай жыныстық жетілу кезеңіне келетін ұзындық (осы кезде дарақтардың шамамен 50 % жыныстық жетіледі);
L – балықтың максималды ұзындығы.
Осы теңдеулерді (6 и 7) мүшелері бойынша бөлсек, келесіні аламыз:
106. Сәйкес әдістемелерге байланысты балықтардың жаппай жыныстық жетілуі максималды L жартысына тең болатын дене ұзындығына сәйкес келеді, яғни: lп=0,5*L, келесідей жазуға болады:
107. Әдетте, балықтар өлімінің ең аз шегі жаппай жыныс жетілу жасына tn сай келеді, бұдан келесідей тұжырым жасалады, бұл теңдеу балықтардың табиғи өлімінің ең аз шегі доғасының абсцисасын анықтайды және осы доғаның ассиметриялық дәрежесін сипаттайды, ал осы табиғи өлім доғасының ең аз шегінің ординатасын, мына теңдеу бойынша жыныс жетілу жасына сәйкестігіне байланысты табуға болады:
оның ішінде n – жалпы жыныс жетілу жасында tn табиғи өлім коэфициентінің ең аз мәніне сәйкес болуы.
Сондықтан жыныс жетілу жасының теңдеуін a және b арқылы жеткізуге болады:
(9) формуланы ескере отырып, былай жазуға болады:
Соңғы теңдеуді ескере отырып, табиғи өлім доғасының теңдеуін (4), ондағы b алып тастау арқылы жеңілдетуге болады, сонда теңдеу мынадай түр қабылдайды:
Оның ішінде k константасы (4) теңдеуге кіреді және келесіде балықтардың түзулік жас мөлшері бойынша есептеледі, балықтардың ұзындығы (ордината) және жастар арасындағы (абцисса) байланыс дәрежесі нүктелік диаграмма құру арқылы, Microsoft Excel кестелік редакторында көрсетіледі.
а константа төменгі формуламен анықталады:
(12) формуласынан, а константасының мағынасын есептеу үшін табиғи өлім коэфициентінің мағынасын, тіпті болмағанда бір жас мөлшеріндегі популяция классын білу қажет. Қолайлы болу үшін (n) жыныс жағынан өсіп-жетілу кезінде мағынасын табамыз. Белгілі теңдеуге сай:
оның ішінде М – табиғи өлімінің тез арадағы коэфициенті;
Cm – «табиғи» жағдайдағы балықтар денесінің өсу массасының үдеу жылдамдығының константасы, оны формула бойынша өсу теңдеуінің нәтижесінде жастық мөлшері бойынша неғұрлым төменгі өсу көрсеткіштерінің қасында анықтауға болады:
Оның ішінде W1, W2 - жеке түрлерінің орта салмағы мөлшеріне сай келуі;
t1, t2 – жасына қарай топтары; lq – ондық логарифм белгісі; (15) формуланы T^ k=2* t^ k қатынасын ескере отырып, төмендегідей түрде көрсетуге болады:
оның ішінде tn – жаппай жыныс жетілу жасы (4) формуладан табылады және мынадай түрде көрсетіледі: tn=(ln / q)^l/k, оның ішінде, ln – балық ұзындығы (см), жаппай жыныс жетілу жасына сәйкес болады. Осындай жолмен алынған констант мәні және коэффициенттер Балқаш көлі бойынша (28-кесте мен 1-қосымша) келтірілген балықтардың табиғи өлім коэфициентін есептеу үшін қажет.
108. Балықтың кәсіптік қорын дәл анықтау үшін, балықтардың жалпы өлімін нақты есептеу қажет. Судағы жалпы балық өлімі түрлі себептер әсерімен балық санының қысқару процессін сипаттайды, балықтың табиғи өлімі және кәсіпкерлік шығыс z - жылдық өлім коэффициентімен көрінеді, немесе Z – лездік өлім коэффициентімен көрсетеді.
109. Автордың пайымдауына сәйкес кәсіпшілікті реттеу тәсілдері негізінде (ЖАБ) қордан ауланатын мөлшерін алып тастауды қысқарту жолымен, кәсіпшілік ықпал жасауда өздік популяцияның жауапты сандық реакциясын есептеуде принцип болу керек, бұл потенциалдық сандық құрылу жылдамдығына тәуелді болады.
Оның ішінде көрсетілгендей, сандық құрылу жылдамдығы бірінші кезекте жыныс жағынан жетілу жасына және өмір ағымындағы қайталану генерация санына тәуелді, ал жеке өсімталдық екінші дәрежелі мағынаға ие болады.
Осының негізінде көрсеткіш q – өмірлік циклінің генеративтік өлшем коэффициенті енгізіледі.
оның ішінде, Т – балықтардың өмір циклінің жалпы ұзақтығы.
t – балықтардың жетілу жасы.
Автордың жасаған зерттеулері негізіне жүгінсек бұл коэфициенттің мәні зерттелген балықтар үшін жоғары болды 0,5 (q 
0,5), яғни балықтардың сандарын көбейту және тез арада өсіп-жетілуін қамтамасыз етуге байланысты табиғи эволюциялық іріктеуде ұйымдастырылған репродуктивтік құрам ең ұтымды болатындығын түсіндіреді. Оның ішінде жыныс жағынан өсіп-жетілу жасынан жылдық жетілдіру жылдамдығының тәуелділігі регрессиялық түрдің дәрежелік теңдеуімен түсіндіріледі:
бұл жерде, коэфициент мәні а=1,596, b2-0,136 балықтардың жеке түрлерін зерттеулер негізінде алынды. Бұл формуламен құрылған график (гипербола түрінде) олардың жетілу мерзімінің жоғарлау шамасы бойынша балықтардың репродуктивтік потенциалды жеке түрлері жылдам төмендейтіндігін сипаттайды. Бұл принцип (тәуелділік) (ЖАБ) жалпы ауланатын балықтардың шамасын анықтау кезінде ескерілуі қажет, яғни жыныс жағынан жетілу жасының неғұрлым жылдам келуі, сонша ауланатын балықтардың саны көбеюі тиіс және керісінше. Автордың ұсынысымен, жыныс жағынан өсіп-жетілу жасының жетуіне байланысты кәсіптік қордан алып тастау мүмкіндігін есептеу жөніндегі теоретикалық кесте төменде келтірілді (31-кесте мен 1-қосымша).
110. Ұсынылған принципке сәйкес, репродуктивтік әртүрлі сапалы жеке түрінің коцепциясына негізделген, жыныс жағынан салмақтық өсіп-жетілу жасын ескере отырып, әрбір балық түрлері үшін кәсіптік өлім коэфициентінің мәнінің ең жоғарғы мүмкіншілігі анықталды (32-кесте 1-қосымша).
Алынған табиғи және кәсіптік өлім коэффициентінің мәнін ескере отырып, теңеу нәтижесінде әрбір балықтар түрлері үшін жалпы өлім коэффициентін аламыз:
Жас бойынша жаппай өлім-жітімінің коэффициентінің мәні № 8 бағанада, кесте-33 берілген.
Ары қарай ЖАБ анықтау үшін кәсіптік балықтар түрлерінің абсолюттік санын білу қажет.
111. Балықтар санын анықтау сүзгі аулаудың ауданымен ВНИИПРХ тәсілімен анықталады, сәйкесінше жұмстар мен тәсілдердерді қолдану арқылы. Балхаш көлінің тыран балығының абсолютті санының есептеліп алынған мағыналары № 3 тізбектерде 33-кестеде көрсетілген. № 2 және № 6 тізбектерде ихтиологиялық зерттеулердің нәтижелері көрсетілген. № 7 тізбекете аналықтар санының абсолютті көлемі барлық жастар үшін беріліп, алынған деректер № 3 және № 6 тізбектерді көбейту арқылы табылады. № 9 тізбекте балық санының аулаудан кейін қалған қалдығы берілген. Мысалы, жылдың соңында алты жастағаы балықтардың саны тең:
20696 * (1-0,5018) = 10385,25 мың дана
№ 10 тізбектегі қалған балықтар санының ихтиосалмағы көрсетілген. № 11 тізбекте аналықтар үйірінің жылдың соңында саны берілген. № 12 тізбекте табиғы өлім-жетім коэффициентінің нақты мағынасы - 1m берілген. Мысалы, Балхаш көліндегі тыранның алты жастағылары
№ 13 колонкада нақты көрсеткіштер мен кәсіптік өлім-жетім коэффициенттері көрсетілген (аулаудан алып тастау) - 1F. Қалған алты жастағы балықтарға мысалы;
№ 14 тізбекте (23 кесте) аулау көлемі жастық қатар бойынша берілген, мың дана. Мысалы, алты жастағы балықтардың саны:
9432 * 0,3344 = 3154,2 (тыс. шт.),
бұл аулаудың салмағы (№ 16 тізбекте) 3154,2 (мың дана) * 221,75 (г) = 699,44 (тонна).
Алуланған балықтардың орташа салмағы (№ 15 тізбек, 23-кесте) жыл бойы бірқалыпты ауланады деген қағидамен алынып, келесі формуламен табылады:
W = 3Wo + Wn / 4, мұнда
Wo и Wn – жыл басындағы және соңындағы балықтардың орташа салмағы. Мысалы, алты жастағы балықтар:
W6 = 3W6 +W7 / 4 = 3 * 210 + 257 / 4 = 221,75 (г).
Сонымен, 31-кестедегі көрсетілген есептерге сәйкес, Балқаш көліндегі тыранның аулауға жол берілетін көлемі 4000 тоннаны құрады.
112. Айта кететін жәйт, жылдың соңғы мезгіліндегі аналық үйірдің абсолюттік саны, ихтиомассасы, балықтың абсолюттік санының маңыздылығы популяцияны кәсіпте тиімді пайдалануда жылдың басында төмен болмауы тиіс. Бірақ, түр популяциясының биологиялық жағдайына байланысты алдыңғы жылдардағы кәсіптің қарқындылығы, кәсіптік ихтиофаунаның арнаулы болжамы келешекте бұл маңыздылық ерекшеленуі мүмкін.
Егер, табиғи өлім жітімнің көлемі жөнінде мәлімет жоқ болған жағдайда кәсіптің қарқындылығы бойынша мақсаттық болжамның маңыздылығын «популяцияның репродуктивті сапасының әртүрлілігінің концепциясы» негізінде есептеу керек, балық популяциясының санының арту жылдамдығы «ең бірінші олардың пісіп жетілуінің жасына және өмір сүру барысында қайталанатын генерацияның санына байланысты болады; соның арасынша жеке тұқымдылығы екінші дәрежелік мәнге ие болады». Жылдық санының кемуінің коэффициенті терминінде кәсіптік өлім жітімін көрсете отырып аналықтардың жынысқа жетілу жасымен ерекшеленетін түрлер үшін бұл коэффициенттің биологиялық тиімді мәнін аламыз.
Жылдық кемуді дұрыс бағалау үшін екі принципиалді жағдай бар.
1) кәсіптік аулауға рұқсат етілген аулаудың көлемі мен қор саны пайыз ретінде берілген, сол себепті аулауды бағалау өлшем бірілігі санмен болады; балық аулау көлемін бағалау үшін табылған көрсеткішті жастық сан қорын және орташа салмақты көбейту арқылы табу керек;
2) кәсіптік аулауға рұқсат етілген аулау көлемі жыл басындағы кәсіптік қордың колеміне тең.
113. Биостатикалық әдіс балықтың кәсіпшілік тобынының санын сараптауда, биостатистикалық әдісі осы уақыт арада тиімді пайдаланудың бір жолы болуда, суайдынның құятын қамбаларын көбірек дәрежеде тиімды пайдаланудың бірден-бір жолы. Алайда, бір катар себебтермен оның қолданыс нәтижелері төмен. Биостатастикалық әдіс ауланған балықтың жасы бойынша бөлу, негізінде тұқымның санының сарапшылау мақсатында. Бұл әдіс Каспийде бекіре балықтарын аулау кәсібі кезінде әзірленген. Осы әдіс басқада суайдынындарында әр түрлі балықтарды пайдалануда кеңінен танымал болды. Соңында бұл әдіс шет елдерде де пайдалана бастады.
114. Биостатистикалық әдістің барлық нұсқаларында есептік кесте кұруда маңызды, жыл сайын зерттелетін балықтартардың тобын сандық сөйлемде, жасымен санаттарға бөлінеді.
115. Әрбір топтың жасын, мониторингтің қадағалауларынан(түзу есептің әдісі) Жайық өзенінде балықтардың жоғары өрлеу кезеңінде алынады. Барлық тұқымдарда маңызды санының көбеюмен, ұсынылған жылдық ауланған балықта ең төмен кәсіпшілік қорособей санының мүсінімен қара- жылдың ауланған балығында ұсынған барлық тұқымдарда, ең төмен(ескерусіз табиғи өлімдер) кәсіпшілік қор болоады.
Кайда:
n – бастапқы болық қоры n – жылдық;
tл – балықтын межелі жасы;
Cn, Cn+1, Cn+2, ….. Ct
– Ауланған балықтардың лайықты жасы;
х – ауланған сеголеток балығының пайыздық мазмұны;
х1 – жылдық ауланған балықтың пайыздық мазмұны; т.б.
116. Ықтималды межелі көлемді анықтауда, алу пайызы анықталады, басты негізі «әртүрлі сапалық жеке түрлер тұжырымдамасы» Малкинның әдістемесі бойынша (34-кесте мен 1-қосымша).
117. Алайда биостатистикалық әдіс тұрақтылықта кәсіпте ғана пайдалы, кәсіпшілік күш және экологиялық шартты жағдайда.
118. Уылдырық шашу қордың есептелімі үшін мынадай уақиғаларда болады, еселік уылдырық шашу және толықтандыру аумағының жас топтарға, жаздың теңіз деректері түсірілімінен алады:
NHI млн экз.= NПI млн экз.(қалдық) *KН (қысқа орлеу) * Dcpi
(жетілген балық үлесі)
Осылай барлық топтың есептері ескеріледі. Барлық тұқымның қосындысы кәсіпшілік балықтың уылдырық шашу қорын құрайды. Уылдырық шашу бөлімінің жеке түрі биосалмағы қатынасушының туындысы бөлігінің орташа санының қатынасында.
Bнз = Nw,
где Bнз – Уылдырық шашу қоры, мың.т;
N – жеке түр есеп саны, млн дана.;
w – орташа салмағы, кг.
119. Осылайша кәсіптік саны дарақтары және уылдырық шашатын қорлар келешек жылдар, кейінгі кәсіпшілікке кіретін дарақтармен есебімен толықтанып есептелінеді.
Ықтимал көлемін анықтауда алып тастау коэффициенты «әртүрлi популяцияның сапасын қайта жасау тұжырымдамалары» негізде Малкинның әдістемесімен саналады.
120. Кушнаренко А.И. және Лугарев Е.С. әдістемесі басты мақсат – кәсіптік балық түрлері популяцияларының жағдайын бағалау және оларды игерудің биологиялық негізделген аулауға жол берілетін көлемін өңдеу.
Формулаға негізгделген:
Q- тәжірибелік аулаудағы балық саны, дана., S- суайдынының жалпы ауданынан кәсіпке жарамсыз аймақтар (су бетінің шөптері, терең жерлер және т.б.) үшін жіктеліп алынатын суайдынының есептегі ауданы га., k- әрбір өлшемдік топтар үшін басты үш коэффициентті үдетуден алынатын түзетуші коэффициент:
мұнда: P- аулау құралдарымен балықтың кездесуінің ықтималдық коэффициенті; K- аудың аулағыштық коэффициенті; C – тәжірбиелік аулау құралымен аулау ауданы. Аталмыш коэффициенттер тәжірибелік мәліметтер негізінде есептелінеді.
121. Р коэффициенті төменде көрсетілген формула негізінде шығарылады. Аудың аулағыш коэффициенті 0,2 - 0,5 тең деп саналады. Аулау ауданы формула бойынша шығарылады:
Бұл жағдайда: V- рысканияның радиальді жылдамдығы, түр үшін жеке (м\мин.), t – ау құру уақыты, мин.пен, g – құрылған ау саны, b - 25 м стандартты биіктіктегі аудың ұзындығы.
Бұл жағдайда басты көрсеткіш V. Ол анықтамадан алынады.
122. Рысканияның жылдамдығы мөңке, алабұға мен шортан үшін 0,04, тыран мен торта үшін - 0,05, тұқы үшін - 0,06, оңғақ үшін - 0,10 және көксерке үшін - 0,13 м/с құрайды.
123. Гидроакустикалық тәсілмен тікелей есептеу Кейде балық санын бағалауды арттыру үшін балықтың идентификациясына (FI) балықтарды басқа заттардан ажырата алатын, балықтардың өлшемдері мен қаншалықты тереңдікте кездесетіні жайында функциялары дамыған заманауи балық іздейтін эхолоттармен гидроакустикалық түсірілімді тікелей есептеу әдісін пайдалануға болады.
124. Бұл әдісте өлшемдері әртүрлі балық сандарының тікелей санын шығаруда соңғы шыққан балық іздейтін эхолотпен акваторияда эхолокация жасайды (мысалы, Humminbird Matrix. Тұщы сулы суқоймалар үшін эхолоттың стандарты -10dB, және теңіз сулары үшін стандарт - 3dB немесе - 6dB). Эхолоттың ұсынылатын параметрлері мынадай: сәулесінің бұрышы 20 градус болатын бірсәулелі сәулелендіргіш; жиілігі 200 Кгц; шығатын ең жоғарғы қарқындылығы 800 ватт; балық идентификациясының функциясын жетілдіру; балықты тереңдіктен табу және жалпы тереңдікті көрсеткіш; өтіп кеткен қашықтықты көрсеткіш; алынған мәліметтер мен өңдеуді сақтау үшін компьютерге қосу мүмкіндігі.
125. Эхолокацияны акваторияда жылдамдығы 3 км/сағат болатын жеңіл қайықта эхолотпен жүріп отыру арқылы жүреді (жылдамдығын жүріп өткен қашықтықты эхолоттың көрсетуі бойынша және оған кеткен уақытқа қарай анықтайды). Бұндай баяу жылдамдықта нәтижелері нақтырақ емес. Эхолокацияның сызбасы мынадай: ауданы 500 га (4-сурет, 1 элемент, 2-қосымша) болатын суқоймада бір жағалаудан екінші жағалауға түсіріп өту (мысалы, солтүстіктен оңтүстікке). Жағалауға шыққан нүктеден (4-сурет, 2 элемент, 2-қосымша) түсіру бағыты (4-сурет, 3 элемент, 1-қосымша) бұрышы 25 градус болатын суқойманың қарама қарсы жағына қарай жүреді. Жағалауға жеткен соң, түсіруді тоқтатады және жағалау бойынша және оған паралельні 100 жүзіп отырады. Одан соң жағалаудан бастап қарама қайшы бағытта бұрышы 25 градус бағытта басталады. Ары қарай осындай нұсқада барлық акватория түсіріледі. 25 градусқа эхолакацияның бағытының ауытқуы бұрышқа бөлініп кететін бағыттардың балықтарды толық қамтымауымен көрсетіледі. Осы мақсатта жағалау бойынша 100 м ге қозғалуын келесідей түсіру болып табылады. Балықтардың қозғалысының төменгі радиальді жылдамдығын ескере отырып, түсірілім мұндай нұсқада балықтарды қайталап фиксациялау болып табылады. Алғашқы түсірілім біткеннен кейін толық мәлімет жинақтау үшін екінші рет түсірілім жасалады, бағыт бір жағалаудан екінші жағалауға қарай 25 градуқа ауытқиды, бірақ басқа зерттелмеген жерлерге қарай (сурет-4, элемент 4, 2-қосымша) ауытқиды. Уақытқа қарай суқойманы түсірудің тағы бір циклі жүреді. Егер алғашқы циклда бағыт оңтүстіктен солтүстікке қарай болса, екінші циклде олар шығыстан батысқа қарай жүріп өтеді. Суқойманың ауданы үлкен болған жағдайда (1000 немесе одан да көп га) суқойма аудандары 500 га болатын секторларға бөлінеді (сурет-5, элемент 1, 2-қосымша). Секторлардың шекаралары мен түсірудің бағыттарының сызықтары Global Positioning System (GPS) деп аталатын ғарыштық навигациялық құралмен олардың географиялық координаттары анықтау, өзекті навигациялық ғарыштық жүйе (ГЛОНАСС) арқылы жүреді. Ары қарай аналогиялық нұсқада эхолотпен түсіру жүреді. Түсірудің бағытының ұзындығын өлшеу эхолот мәліметі бойынша жүреді. Егер жүріп өткен қашықтықтың бейнесінің функциясы болмаған жағдайда ғарыштық навигациялық құрал пайдаланылады. Міндетті түрде биотоптарың көрсетілген биотоптары – таяз сулары, тереңдігі, омуттар, эстуарлар, қамысты аймақтары және басқалар зерттеледі.
126. Суқойманың эхолокациясын өрістеу жүрмейтін уақытта, жазда жүргізеді. Өрістеу барысында балықтар белсенді қозғалады, түсірілімді қиындатады. Тәулікте аталмыш жұмысқа қолайлы уақыт күндізгі 9 дан 19 сағат, балықтарың басты көпшілігі тыныш күйінде жатқанда жүреді. Жазғы уақытта балықтардың белсенді қоректілігінің жоғары болуы таңертең және кешкі кезде болады.
127. Соңғы үлгідегі эхолоттар өлшемдері көрсетілген жекелеген балықтарды көрсетіп тұрады (балықтарды әртүрлі өлшеміне сәйкес немесе әртүрлі көлемдегі балық түрлерінің белгілері, 1 ден 8 ге дейін және одан да көп). Егер балықтардың өлшемдері нөмір арқылы берілсе, онда олар эхолоттың модельінде пайдаланылатын үлгіде жазылады. Әрбір нөмірдегі балықтардың өлшемдері бойынша мәліметтері қолданылатын эхолот куәлігіндегі сипаттамасынан алынады. Егер балықтардың өлшемдері әртүрлі көлемдегі белгі түрінде көрсетілсе, онда бұл белгілерге сәйкес келетін нөмерлерді игеру тиіс: шабақтар – 1; ұсақ балықтар – 2, орташа өлшемдік балықтар 3 және т.б. Белгілердің әрбір түрінің балық өлшемдері бойынша мәліметтер эхолот куәлігіндегі сипаттамасынан алынады. Эхолот жекелеген балықтар қандай тереңдікте болатынын көрсетеді. Бұл мәліметтер кесте үлгісінде бақылаушымен жазылып отырады (35-кесте мен 1-қосымша).
Кесте-33 мәліметтерінен көрсетілгендей судың тереңдігі қабат қатарларына бөлінген. Бұл эхолоттың сәулесі 20 градуста судың беткі қабатынан алынып тасталуымен кеңейе түседі және әрбір қабатта түсіру ауданы мейлінше арта түседі. Эхолоттың түсірген мәліметтері бойынша балықтардың санын анықтау әрбір өлшемдік топтарға жеке жеке және қалыңдығы 0,5 м болатын әрбір судың қабатында жүргізіледі. Алдымен түсірілім ауданында залалсыздандырылған әртүрлі өлшемдегі балықтардың санын есептеу қажет.
128. Әрбір өлшем бойынша жекелеп 0,5 м дейінгі тереңдікте балықтарды санау.
129. Тереңдігі 0,5 м дейінгі судың алғашқы қабатын түсірудің жолақтың ені түсірілімнің жалпы ауданын анықтау үшін есептік ендік болып табылады. Келесі қабатта түсіру жолағының ені (сәуле бұрышының кеңеюімен) артады, сол себепті барлық қабаттағы балық санын есептеудің нәтижелері алғашқы қабаттың жоағының еніне есептелінеді.
130. осы және кейінгі қабаттарда балықтардың санын есептеу балықтың әрбір өлшемдері бойынша жеке жеке жүргізіледі. Түсіру барысында қайыққа бекітілген эхолот (сурет-6, элемент 5, 2-қосымша) су бетінен 20 см жоғары орналасқан (сурет-6, элемент 6, 2-қосымша). Суға төменнен тік бағытталған эхолот сәулесінің (сурет-6, элемент 7, 2-қосымша) бұрышының градусы 20 тең.
Тереңдігі 0,5 м жеткенде сәулесінің негізі (сурет-6, элемент 8) 24,6 см құрайды (с = 2а * tg 10, формуласы бойынша есептелінеді, мұнда с – негіздің ұзындығы, а – перпендикуляр ұзындығы сәуленің жоғарғысынан негіздің ортасына дейін болады және 50 см тең, tg 10 – сәуле бұрышының жартылай тангенсі, мәні 0,176 тең).
Бұл қабатта түсірілім ауданын есептеу үшін сәуле негізінің екі жақтағы шеткі нүктесінің қабаттың жоғарғы бетінен (судың беті) екі тік жолақ жүргіземіз (сурет 6, элемент 9). Ені 24,6 см және биіктігі 50 см мәні wb болатын төртбұрышты тікбұрыш пайда болады (Ескерту: аталмыш енді түсірілген жолақ ретінде қабылдаймыз, бағыттың ұзындығына көбейту барысында түсірілім ауданының көлемін береді). Бірақ, wb тік бұрышында түсірілімде қоса алынатын w (сурет 8, элемент 10) және қамтылмайтын b жері (рисунок 6, элемент 11) бар, қатынастары 64,3 % те 35,7 %. Бұл қарым-қатынас мынадай тұрғыда беріледі: wb ауданы 1230 см2 тең; b ауданы екі тікбұрышты үшбұрыштан тұрады. 2 ге бөлінген катетке тең болатын біреуінің ауданын анықтаймыз. Катеттердің бірі – бұл су қабатының биіктігі, оның ұзындығы 50 см құрайды. Екінші катеттің ұзындығы (сурет 6, элемент 13) 8,78 см құрайды, қабаттағы сәуленің негізінің ұзындығының жартысына тең (сурет 2.4, элемент 6) және эхолоттан судың бетіне дейінгі сәулесінің негізінің ұзындығы 7,04 см құрайды (сурет 6, элемент 14) (Ескерту: екінші және ары қарайғы қабаттарда су қабатының сәулесінің негізінің ұзындығы мен судың жоғарғы қабатындағы сәулесінің негізінің ұзындығы алынады).
Онда бір үшбұрыштың ауданы 219,5 см2 тең болып келеді. b ауданын аталмыш екі үшбұрыштың аудандарының жиынтығы тәрізді анықтаймыз, ол 439 см2 тең. Онда w ауданы wb және b аудандарының әртүрлілігіне тең болады, және 791 см2 құрайды. wb, w және b аудандарын пайызға аударамыз. Wb 100 %, w - 64,3 %, b - 35,7 % тең болады.
Эхолоттың мәліметтері бойынша балық санын f сектор w да fb = fw * bs / ws формуласы бойынша b балық саныны табамыз.
Мұнда f b – b – секторындағы бір өлшемдік балықтардың саны, дана
f w – w секторындағы бір өлшемдік балықтардың саны, дана
b s - b секторының ауданы, см кв.
w s - w секторының ауданы, см кв.
Қабатта бір өлшемдік балықтардың жалпы саны f = f w + f b құрайды,
Мұнда f - өлшемдері бірдей балықтар саны, дана
f w - w секторындағы балықтардың саны, дана
f b – b секторындағы балықтардың саны, дана
Эхолот балықтарды өлшемері бойынша көрсететін болса (1 ден 8 дейін), онда f әрбір өлшем үшін анықтаймыз.
131. 0,5 – 1,0 м дейінгі тереңдіктегі балықты есептеу сәйкесінше жүргізіледі. Бірақ, судың екінші қабатында су тереңдігі 1,0 м жеткенде сәулесінің түбі 42,24 см құрайды (сурет 8, элемент 12). Екінші қабатта түсіру ауданы есепке алғандағыдан көп болады. Сол себепті аталмыш қабаттағы балықтардың санын түсірудің есептегі ауданына әкелу тиіс, ол мынадай:
132. Бірінші қабаттың есептегі түсірілім ауданы екінші қабаттың түсірілім ауданынан 58 % құрайды. Сол себепті, екінші қабатта балықтың жалпы санының 58 % ғана ескереміз. Барлық тереңдікте балықты санау сондай жолмен жүзеге асырады.
133. Түсірілімнің жолағының ауданында әр түрлі өлшемдік балықтардың санын санау. Түсірілімнің жолағының ауданын С = L * a формуласы бойынша анықтаймыз, мұнда:
С – эхолотпен жолақты түсіру ауданы, м кв;
L – түсіру бағытының ауданы, м;
а – түсіру жолағының есептік ені м, 20 градуста бұрышымен сәулелендіру барысында 0,246 м тең.
Ары қарай түсірілім ауданында әрбір өлшемдегі балық санын
n = 
f формуласы бойынша анықталады,
мұнда n – С ауданындағы әрбір жеке өлшемдегі балық саны;
f – су қабатындағы жекелеген өлшемдегі балық санының жиынтығы.
Сосын суқоймадағы әрбір өлшемдегі жалпы балық санын
формуласы бойынша анықтаймыз;
Мұнда N - суқойма ауданында S жекелеген өлшемдегі балықтың жалпы саны.
n – түсірім ауданында С осы өлшемдегі балықтардың саны.
S/C - түсірім ауданына суқоймаға суқойманың ауданының қатынасы.
N мәні эхолотпен түсіру барысында барлық өлшемдік топтар бойынша жекелеп есептелінеді
Енді, суқоймадағы әрбір өлшемдегі балықтардың саны белгілі болғанда балықтың салмақтық, түрлік және өлшемдік құрамы бойынша мәліметтер алу керек.
Ол үшін ау көздері 20 дан 80 мм дейінгі ау көздерімен ғылыми-зерттеу ау құралдарымен аулау жүреді. Биологиялық сипаттамасын зерттеу жалпыға ортақ ихтиологияық әдіспен жүргізіледі. Аулау мәліметтері бойынша 1-8 өлшемдік топтарындағы кәсіптік ихтиофаунаның түрлік, өлшемдік және салмақтық құрамдары қарастырылады.
Мысалы: 3 өлшемдік топтарда сазан 15 %, көксерке 10 %, тыран 75 % кездеседі. 3 өлшемдік топтардағы балықтардың жалпы саны (эхолокацияның мәліметтері бойынша) – 300 дананы құрайды. Суқоймада осы өлшемдік топтардың сазанның 45 данасы, көксеркенің 30 данасы, тыранның 225 данасы болады.
Ары қарай, аулаудан шыққан балықты өлшеу жолымен әрбір өлшемдік топтағы әрбір түрдің балықтарының орташа салмағы анықталады. Орташа салмағы балықтың санына көбейтіледі (мұнда тек кәсіптік өлшемге жеткен балықтар ғана есепке алынады).
Сонымен, 1, 2, 3...8 жекелеген өлшемдік топтардағы балықтың бір түрінің биомассасын аламыз. Осы мәндер қосындысын аламыз және суқоймада балықтың осы түрінің жалпы биомассасын, яғни, кәсіптік қорын аламыз. Түрлер бойынша балықтың кәсіптік қорының алынған көлемі жалпы аулау мүмкіндігін есептеу үшін негіз болып табылады.
134. Сирек және жоғалу қаупі бар балықтарды игеру туралы шешімді Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдайды. Суқоймаларда ғылыми зерттеулерді жүргізу кезінде Қазақстан Республикасының Қызыл Кітабына енген балық түрлері ау құралдарымен аулау кезінде кездесуі мүмкін. Олар бұндай балықтарды тірілей қайтадан суға жіберуі қажет. Бірақта, биология білімі және сирек кездесетін балық түрлерінің саны олардың популяцияларын қорғау шараларын жетілдіру туралы маңызды компоненттер болып табылады. Сондықтанда тіршілік туралы бақылау әдістерін қолдану қажет.
135. Қазақстан Республикасының Үкіметінде бекітілген Қызыл Кітапқа енген балық және балықтәрізділердің тізімі 18 түрді құрайды (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 31 қазан 2006 жылғы № 1034 қаулысы)
Түрлердің мәліметтер қатары ( каспий миногасы, сырдария күректұмсығы, пілмайдың арал популяциясы, шортантәрізді ақмарқа, күтім, ақбалық және т.б) қазіргі уақытта байқалмайды. Жеке түрлердің жағдайы үзілді-кесілді зерттеулердің нәтижесінде және түрлерді сақтау және қалпына келтіру санын қалпына келтіру туралы шаралар жасалмайды. 2001-2002 жж. зерттеу нәтижесінде Қара Ертіс өзенінде нельманың бұқтырма-зайсан популяциясы жғалу қаупін байқатты. Балық түрлерінің осындай Қызыл Кітапқа енуіне әсер ететін жағдайлар қорек ортасының бұзылуы және де браконьерлік аулаулар болып табылады. Каспий бассейнінде мұнай және газдың табиғи орындарын игеру жобасын құруда және басқа да республика аймағындағы минералды ресурстарды жетілдіру туралы жобаларда Қызыл Кітапқа енген түрлерге әсерін бағалау жасалмайды.
136. Балықтарды зерттеу кезінде биологиялық көрсеткіш жинағына дене ұзындығы, дене салмағы, жасын анықтау ( жалпы жағдайда – қабыршағы, бекіре балықтарында – кеуде жүзбе қанатының бірінші сәулесі арқылы). Зертханада жасы анықталады және Фультон бойынша қоңдылық коэффициенті саналады. Мәліметтер кесте түрінде көрсетіледі ( кесте 12, бөлім 1.1).
137. Сирек және жоғалып бара жатқан балықтардың санын бағалау кәсіптік балықтар тәрізді жүргізіледі. Жеке жағдайда өндіруші балықтар уылдырық шашу үшін судың таяз кең емес жерлеріне, суы мөлдер жерлерде фото және видео түсірілімдер арқылы санақ жүргізіледі.
138. Лақтырылмалы теңқанатты жылым ау көзі 20х20мм және екі қанаты болады (сурет-7, элемент 1, 2-қосымша) әрбір ұзындығы 100 м және биіктігі 10 м, қалтасы (сурет 7, 8 элемент 2, 2-қосымша) ұзындығы 10 м, шығу диаметрі 3 м және кіру диаметрі 1 м, қолтық (сурет-7, 8, элемент 3, 2-қосымша) диаметрі 70 см, бес бөлімнен тұрады (сурет-7 және 8, элемент 4, 2-қосымша) шектеулі темір құрсау (сурет-7 және 8, элемент 6). 20х20 мм ау көзінің мөлшері барлық кәсіптік балықтарды ұстап қалу үшін арналған. Егерде қанаты мен жетегі әр түрлі мөлшердегі ау көздері бар ау материаларынан дайындалатын болса, онда қанат-жетегі бірдей мөлшердегі ау көздерінен дайындалады.
139. Қанат-жетегінің жоғарғы жағынан (сурет 8,9 элемент 8) қалыңдығы 2 см болатын, қалытқы байланған капронды жіп жүргізіледі, яғни қанат-жетегінің жоғарғы жағын судың беткі қабатында ұстап тұруы үшін қажет. Төменгі жағы (сурет 9, элемент 9) қалыңдығы 3 см болатын капронды жіп, әрбір 1,5 м сайын ауырлық байланған, (сурет 2.5 2.6 2.7 эл 10) арасынан еркін өтіп тұратын тартылатын-жіп (сурет 7, 8, эл 11) қалыңдығы 3 см. Темір сақина диаметрі 7 см, қалыңдығы 8 см болатын сымнан дайындалады. Сымдардың бұрыштары бекітілген. Жылымның төменгі бөлігіндегі сақиналардың жақсы сырғуы үшін олардың беткі жағы тегістелген және сырланған.
140. Шарбақтық-жылымның қабырға бөлігін бекіту мақсатында магниттік құлып (сурет 8, элемент 7) бірінші қанат-жетегінің бос жағында қалыңдығы 3 см болатын темір шынжыр (сурет 2.8 элемент 12) және екінші қанат-жетегінің бос жағында магниттік шынжыр қарастырылған.
141. Шарбақтық-жылымның төменгі бөлігінің бекітілуі тартылатын жіптің тартылуымен жүргізіледі (сурет 11 элемент 11). Жан жаққа бағытталған жіптің шеттері тоқтатылған екі қайық арқылы қолдың көмегімен екі жаққа қарай тартылады. Жіптің қанша деңгейде тартылғанын бақылау мақсатында екі жағынан тартылатын жіптің екі соңында түрлі түсті белгілері қойылған. Жіптің қызыл белгі қойылған бөлігінің жақындауы тарту процесінің аяқталғандығын білдіреді.
142. Тартып шығару кезінде жылымның төменгі бөлігі су түбінен көтеріліп кетпес үшін қайықтарды шарбақтан кемінде 20 м ара қашықтықта орналастырады. Бұл мақсатта судан тартып шығару алдында жіптің екі жағына 32 кг кір тасын байлап су түбіне түсіреді. Тартылатын жіпті судан шығарып алғаннан кейін жылымның төменгі бөлігі су түбінен 20 см қашықтықта қалыңдығы 2 см болатын майысқақ белбеумен (сурет 8 элемент 14) қатты байланады. Аталған жіп әрбір 1,5 м сайын жылымның төменгі бөлігінен 20 см қашықтықта байланған түйіндер арқылы өтеді және біріншісіне ұқсас жолмен шығарылады.
143. Қайыққа жиналған шарбақтық-жылым алдын ала белгіленген нүктеден бастап, бекітілген шеңбер түрінде қайықтан біртіндеп шығарылып отырады. Екі жағы бір біріне жеткен кезде бірінші қанат жетегіндегі темір шынжыр мен екінші қанат жетегіндегі магнитті шынжырды қосады. Балықтың шығып кетуіне жол бермейтін шарбақтық жылымның қабырғалары қосылады.
Қайықтың орташа жылдамдығы 5 м/с болғанда, уақытқа байланысты қалтасын тастау және қабырғаларын бекіту аралығы 5-7 минутты құрайды. Жылымды айналдыра тастау кезінде балық қашуға ұмтылмайды, ал бірақ тарту кезінде шығуша ұмтылады. Тарту кезеңі жүргізілгеннен кейін балық шарбақтық-жылым құрылған аймақтан қашып құтыла алмайды. Қабырғалары бекітілгеннен кейін төменгі бөлігін бекіту жүргізіледі.
144. Балықтың шарбақтың қалтасына және ары қарай қолтығына ауысуы үшін төменгі бөлігінен бастап қайыққа жинау басталады. Осыдан кейін қолтық бөлімдері тартылады (сурет 12, элемент 15) бөлектенген шарбақты (сурет 12, элемент 16) қақпайланған артық балықтарды (сурет 12, элемент 17) алу үшін. Шарбақты фиксациялауда су қабатында ұстап тұру үшін пенопластпен байлайды. Егерде шарбақтық-жылымда балық саны өте көп болса, қолтықтан 10-15 балықтан порциялап шығарылады.
145. Балықтар бір бірден қолмен байланған тесіктен тубусқа ауыстырылады (сурет 8, 9, 12 элемент 5). Осыдан кейін тубусқа ауысқан балықты қолтықтың соңғы ашық жағын жабады және балықты су астында ұстап тұрып (дене ұзындығы, сыртқы бақылаулар, жасын анықтауға 2-3 қабыршағы және т.б) зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Зерттеу жұмыстарынан кейін тубустың қақпағын ашып балықтарды суқоймаға қайтадан жібереді.
146. Тубус екі жағынан да диаметрі 30 см болатын темір құрсаумен бекітілген (сурет 13, элемент 18). Тубустың соңғы жағында қолтықты жалғастырушы жерде дәл осындай құрсаумен бекітілген (сурет 13, элемент 19). Ол пластиналық қысылудың сурет 13, элемент 21) көмегімен жабылатын қақпақпен бекітілген (сурет 15, элемент 20). Тубусты қосу алдында қақпақ ашылады, ал ажыратқанда жабылады. Осындай қысымдар тубустың құрсауында да болады, ол құрсаудан қолтықшаға бекітіліп тұрады. Тубустың сыртқы жағындағы құрсауда жабылатын қақпақ болады (сурет 13, элемент 23). Егер құрсауда бірыңғай диаметр болатын болса, онда зерттелетін балықтардың мөлшеріне байланысты тубуста әр түрлі мөлшерлер болады.
147. Шекаралық суқоймаларда шет елдік ғалымдармен бірігіп зерттеу жүргізу барысында халықаралық келісіммен келісілген болса басқа да әдістемелерді қолдануға болады.
148. Кейбір жағдайларда зерттеудің басқа да әдістемелері арнайы маманданған суқоймаларда (немесе суқоймалардың аудандарында) пайдаланылуы мүмкін, мысалы, дәстүрлі әдіспен жекелеген зерттеу жұмыстарын жүргізу қиын болып табылатын суэлектростанциялардың (СЭС) жоғарғы және төменгі бьефтерінің қорғалатын аймақтарында пайдаланылуы мүмкін. Мұндай жұмыстардың әдістемелері есеп беруде толығырақ берілуі тиіс. Барлық басқа жағдайларда жоғарыда сипатталған «біртұтас әдістемені» қолдану ұсынылады.
Балықшаруашылық суқоймаларда балық аулау нысанына жататын және басқа шаруашылық мақсатта қолданылатын басқа су жануарларынан каспий итбалығын, артемияны, өзен шаянын, гаммарус пен дафнияны бөліп алған тиіс.
149. Артемия цисталарын аулауға жол берілетін көлемін анықтау желбезек аяқты шаян артемияларды анықтау бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары балық қорын зерттеу сияқты әдістемелер қолданылады, бірақ кейбір өзінің ерекшеліктері бар. Цисталардың кәсіптік қоры бар суқоймаларда ихтиофауна жоқ, сол себепті осы бағытта зерттеу жұмыстарын жүргізудің ешқандай маңызы жоқ. Гидрологиялық, гидрохимиялық режимін зерттеу, гидробиологиялық сынама алу балық ресурсының қорын есептеу жүргізудегідей артемиялардың биологиялық ерекшеліктерімен байланысты азғантай өзгерістермен және зерттелетін суқоймалардың сипаттамасымен жүзеге асады.
Артемиялардың цисталарының қорын анықтау бойынша жұмыстар төмендегідей болады:
1. Суқойманың географиялық жағдайын анықтау;
2. Материалды жинау барысында метерологиялық жағдайды зерттеу;
3. Суқойманың гидрологиялық режимін және морфометриялық сипаттамасын зерттеу;
4. Суқойманың гидрохимиялық режимін зерттеу;
5. Гидробиологиялық зерттеулерді жүргізу;
6. Ихтиофаунаның құрамы мен санын зерттеу;
7. Гаммарустың қорын есептеу аулауға жол беретін көлемін анықтау.
150. Суқоймаларда гидробиологиялық зерттеу барысында сынама алу бойынша станциялардың орналасуы мен санын анықтау материалдарды алу мен өңдеудің әдістемелік ұсыныстарына сәйкес жасалынады. Станциялдардың координаттары GPS навигациялық жүйесі немесе ГЛОНАСС арқылы жүзеге асады. Нақты мәлімет алу үшін сынама алатын станциялардың саны 34 кестедегіден аз болмау тиіс (36-кесте мен 1-қосымша).
151. Жағалаулық сызығы жоғарғы деңгейде тілімделген суқоймаларда сынама алатын станцияларды екі есеге арттыру қажет. Шығанақтары болған жағдайда олар үшін станцияларының сандары жеке қойылады. Жиналған мәліметтерді дәлдігін арттыру мақсатында сынама алатын станцияларды таңдау барысында гидрологиялық (таяз және терең сулы аймақтарды), метерологиялық жағдайларды (желді) ескерген жөн. Есеп беруде суқойманың бақылау жасайтын станциялары келтірілген.
152. Сынама алу мерзімі зерттелетін нысанның тіршілік ету жағдайының өзгергіштігімен және тіршілік циклімен байланысты болуы тиіс. Вегетациялық кезеңінде тыныш кезеңге қарағанда сынама алу жоғары болып келеді. Сәуірден қазан аралығында (Солтүстік Қазақстан үшін, оңтүстік аймақтарда бұл кезең созылыңқы) мониторинг жүргізілетін суқоймаларда сынама алу әрбір 20 күннен кем емес жүргізіледі. Қарашадан наурызға дейінгі аралықта зерттеу жұмыстары айына 1 рет жасалады (мониторингтік зерттеу жүргізу барысында). Цисталардың қорын анықтау үшін және АЖБК алдын ала және қорытынды болжамын дайындау үшін жылына екі рет ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізген жеткілікті, алдын ала болжау жасау үшін (сәуір-мамыр) және қорытынды болжам жасау үшін күз мезгілінде.
153. Есеп беруде міндетті түрде суқойманың географиялық сиапты келтіріледі (географиялық координаттары, елді мекендермен байланысы бар орналасуы). Географиялық координаттары GPS навигациялық жүйесі немесе ГЛОНАСС арқылы жүзеге асады. Елді мекенмен байланысы бар орындардың орналасуы елді мекеннің шекарасынан суқойманың жағалық сызығына дейінгі қашықтықта анықталады. Мәліметтер кесте түрінде келтіріледі (37-кесте мен 1-қосымша).
154. Метеорологиялық зерттеулерді сынама алатын әрбір станцияларда жүргізу керек. Метеорологиялық журналға желдің бағыты мен күші, ауа температурасы, күн сәулесінің қарқындылығы және күні, уақыты мен метеорологиялық параметрлерін анықтайтын координаттары енгізіледі. Метеорологиялық параметрлернің кейбір бөлігі көз мөлшермен, ал кейбір бөлігі арнайы құралдармен анықталады.
155. Суқоймалардың морфометрикалық сипаты мен гидрологиялық режимін зерттеу нақты бір параметрлерді қажет етеді:
су жинақтайтын ауданның сипаттамасы, құярлық сулардың жағдайлары;
су айнасының ауданы;
суқойманың ұзынығы мен кең ені;
жағалаулық сызықтың ұзындығы;
жағалық сызықтың дамуы мен шығанақтардың болуы;
максимальді және орташа тереңдігі;
су массасының көлемі;
жыл бойынша және мезгіл бойынша су деңгейінің өзгеруі (жылсайын мониторинг жүргізілетін суқоймалар үшін).
156. Су жинақтайтын ауданды зерттеу көзбен болжау арқылы жүзеге асады. Акваторияның ауданы, жағалаудағы сызықтың ұзындығы, суқойманың ұзындығы мен ең үлкен ені сол орында GPS навигациялық жүйесі немесе ГЛОНАСС арқылы жүзеге асады. Өлшем тереңдіктері станцияның саны бойынша лоттың көмегі арқылы жүзеге асады; эхолот қолдануға мүмкін болатын суқоймаларда батиметриялық зерттеулер соның көмегі арқылы жүзеге асады. Су деңгейі навигациялық жүйе арқылы анықталады, ал оның динамикасы суқоймада орнатылған сызғыш арқылы бақыланады. Морфометриялық зерттеулер нәтижелері бойынша және орташа және максимальді тереңдікті анықтау артемиялардың әртүрлі жастық топтары үшін мамандармен аталмыш түрдің биологиялық ерекшеліктерін, судың гидрологиялық режимін және гидрометеорологиялық жағдайын ескере отырып тіршілік аймақтарын анықтау жүзеге асады. Алынған мәліметтер кесте түрінде беріледі (кесте-38 және 39 мен 1-қосымша).
157. Артемия цисталарының қорын анықтау барысында гидрохимиялық зерттеулер маңызды болып табылады. Гидрохимиялық талдауға сынама алу зерттелетін барлық станцияларда жалпыға ортақ әдістемелер арқылы жүзеге асады. Гидрохимиялық сынамалар жылына екі рет: шаянның алғашқы генерациясын зерттеу барысында; және күздің басында, жазда су минерализациясының өзгергіштігін талдау үшін алынады. Сынамалар судың беткі қабатынан (0,2-0,5 м), ал тереңдігі 3 метрден жоғары суқоймаларадан алынады (батометр мен сынама алатын жүйе көмегімен). Сынама алғанда су температурасы – беткі қабатынан термометрмен, терең жерінде батометрдегі термометрмен анықталады. Сонымен қатар, судың мөлдірлігі Секки дискісі арқылы жүзеге асады. Суда еріген оттегінің құрамын орнында оксиметрмен, сутектік көрсеткшін рН метрмен анықтайды. Судың сынамасын залалсыздандырады және әрі қарай зертханаға аттестацияланған әдістеме арқылы талдау үшін жібереді:
басты иондарды (кальций, магний, калий-натрий, гидрокарбонаттар, карбонаттар, хлоридтер, және сульфаттар);
биогендік қоспалар (аммоний, нитраттар, нитриттер және фосфаттар)
перманганаттық қышқылдану;
жалпы темір.
158. Артемиялардың цисталарын өндіру үшін суқойманың келешегі жөнінде шешім қабылдау үшін ең маңыздысы судың тұздылығы болып табылады. Гидрохимиялық талдау, сонымен қатар, судың жалпы тұздылығының ең жоғарғы маңыздылығы үшін жазғы уақытта гидрологиялық режимді және гидробиологиялық сынаманы алуды жүргізу үшін портативті соломердің көмегімен жүзеге асыру тиіс. Сонымен бірге жыл сайын мониторинг жүргізетін суқоймаларда су температурасын, мөлдірлігін, рН және суқоймада және барлық станцияларда еріген оттегінің құрамын өлшеу керек. Нәтижелер кесте түрінде беріледі, онда гидрохимиялық талдау мәліметтері көрсетілген (кесте-40 және 41 мен 1-қосымша). Көпжылдық зерттеулер барысында жылдар бойғы мәліметтер мен салыстырмалы талдауы келтіріледі.
159. Артемия цисталарының кәсіптік қоры бар суқоймаларда жоғарғы сатыдағы су өсімдіктері болмайды, және бұл бағытта жұмыстар жүргізілмейді.
160. Артемиялардың қоректік қорын есептеуді (фитопланктон сынамаларын алуда) жыл сайынғы мониторинг барысында жүргізу керек және артемиялардың қорын анықтау жұмыстары ғылыми зерттеу жұмыстарына кірмейді. Ғылыми зерттеуді жүргізу барысында артемия цисталарын зерттеуде гидробиологиялық зерттеулерге көп көңіл бөлу керек.
161. Зоопланктон сынамаларын Джеди ауы арқылы су қабатынан 2 метр тереңдікте алады, егер одан төмен болса зоопланктон материалы Апштейн планктондық ауы арқылы жүзеге асады. № 49 – 55 көзді ау пайдаланылады. Сынамалар формалинмен залалсыздандырылады. Зоопланктонды төмендегідей параметрлерін қарастыру үшін алады:
таксономиялық құрамы;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы биомассасы;
доминанттар құрамы;
басты түрлердің саны мен түрлері;
басты түрлер мен топтардың биомассасы.
162. Бентостық сынамаларын (су түбіндегі цисталарды) Петерсен су түбін сүзетін, аулау ауданы 1/40 м2 болатын құралымен алады. Балшықтан тазалау үшін қапшықты (шайғыш) пайдаланады, оның тор ұяшығының өлшемі № 48 болады. Зертхана жағдайында сынамалар өлшенеді, белгілі бөлігі судың бір мөлшерімен араластырылады да планктонды сынама сияқты өңделеді, сонан соң сынаманың бүкіл көлеміне қайта есептеледі. Төмендегідей параметрлер қарастырылады:
таксономиялық құрамы;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы биомассасы;
доминанттар құрамы;
басты түрлердің саны мен түрлері;
басты түрлер мен топтардың биомассасы.
163. Артемия цисталарының қорын зерттеу барысында жағалауды ескеру тиіс. Зерттеу кезеңінде жағалаудың көлемі ескеріледі м3, цисталардың саны анықталады 1 м3.
164. Гидробиологиялық сынамаларды зерттеу микроскопты пайдалану арқылы организмдердің таксономиясын анықтаумен басталады. Дарақтардың саны микроскопты пайдалану арқылы санау әдісімен жүзеге асады. Сынамаларды өңдегеннен кейін 1 м3 (планктонды сынамаларға) және 1 м2 (бентосты сынама үшін).
165. Гидробиологиялық зерттеу нәтижелері кесте түрінде жасалады (42-кесте мен 1-қосымша), онда планктон мен бентостың түрлік құрамы берілген. Организмдердің басты топтарының сандық көрсеткіштері кесте түрінде беріледі (зоопланктон мен зообентосқа жеке жеке жасалады). Салыстырмалы талдау жүргізіледі.
166. Артемияның келесі жастық топтары бөлініп алып, есептеледі: жазғы жұмыртқалар, цисталар, науплиустар, ювеналды шаяндар, жасөспірім шаяндар, жұмыртқасы немесе цистасы бар аналықтар, жұмыртқасы жоқ аналықтар, аталықтар. Жұмыртқасы бар аналықтарда қалдық тұқымдылықты есптеу үшін жұмыртқа және (немесе) цисталар саны есептеледі. Сонымен қатар зоопланктонның басқа түрлері саналып, анықталады. Жынысқа жетілген шаяндардың салмағы торсионды таразы арқылы 0,1 мг, қалған жастық топтардың биомассасын арнайы таразы арқылы өлшейді. Жастық топтардың жекелеген салмағын зерттеу мүмкін болмаған жағдайда АЖБК есептеу үшін әртүрлі жастық топтағы жеке салмақтарының орташа көрсеткіштерін пайдалануға болады, Батыс Сібір көлдері үшін (43-кесте мен 1-қосымша).
167. Артемия популяцияларының нәтижелерін сәйкес кестеге енгізеді, барлық жастық топтарынан басқа онда цисталардың орташа саны да көрсетіледі (44 және 45-кестелер мен 1-қосымша).
168. Артемия цисталарының жалпы аулау мүмкіндігін анықтау барысында екі кезеңге бөлуге болады: алдын ала және қорытынды болжам.
169. Алдын ала болжау кәсіптің бастамасы үшін биологиялық негіз болып табылады.
1. Алдыңғы жылдарда кәсіпте игерілген көлдер үшін мына формула арқылы анықталады 1:
ЖАМ=W*0,4, (1)
мұнда W – шикі салмақтағы цисталардың орташа көпжылдық қоры, тонна;
0,4 – жалпы қордың игеруінің үлесі.
2. Бұрын зерттелмеген таяз сулы көлдер мына формула бойынша анықталады 2:
ЖАМ =V*6*10-6*0,4, (2)
мұнда V – су массасының көлемі, м3;
6*10-6 – Батыс Сібір көлдері үшін орташа биомасса;
0,4 – жалпы қорды игерудің үлесі.
3. Ерте көктемде зерттелген көлдер үшін мына формуламен анықталады 3:
ЖАМ = V*N*0,13*R*5*0,01*10-9*0,4, (3)
мұнда V – су массасының көлемі, м3;
N – науплиус пен цисталардың саны, дана/м3;
0,13 – науплиальді кезеңнен жынысқа жетілгенге дейінгі өміршеңдік коэффициенті;
R – аналықтардың орташа тұқымдылығы, дана;
5 – салынған жұмыртқа саны, дана;
0,01*10-9 – шикі цистаның орташа салмағы, т;
0,4 – жалпы қорды игерудің үлесі.
170. Соңғы экспресс – дәлдігі жоғары әдіс, зерттеу жұмыстары ерте көктемде (сәуір, мамыр) жүреді, алғашқы генерацияда гидробиологиялық және гидрохимиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік береді.
Осыған қарап ерте көктемгі алдын ала болжау жасау нәтижелері арқылы суқойманың гидрологиялық, гидрохимиялық режимдерін және артемияның алғашқы генерациясының гидробиологиялық зерттеулерін ескеріп жүзеге асыруға болады.
171. Қорытынды болжам кәсіп қарсаңында жасалады және артемия цисталарының қорын қалыптастырудың соңғы кезеңінде негізделеді (күздің басы). Цисталардың қоры мен жалпы аулау мүмкіндігін анықтау Сібір ғылыми зерттеу және жобалық конструкторлы балық шаруашылығы институтымен жасалады. Соңғы болжам қыркүйекте жасалады және суқоймадағы цисталардың барлық қорын ескереді. Цисталардың жалпы қорын есептеу 4 формуламен есептеледі:
W=W1+W2+W3+W4, (4)
мұнда W – цисталардың жалпы қоры (т); W1 – еркін жүзіп жүрген цисталар қоры (т); W2 – аналықтардың жұмыртқа қапшықтарындағы цисталар қоры (т); W3 – су жағалауына шығарылып тасталған цисталардың қоры (т); W4 – су түбіндегі цисталар қоры (т).
Еркін жүзіп жүрген цисталардың қоры формуле 5 анықталады:
W1=V1*N1*m, (5)
мұнда V1 – цисталардың «тіршілік» аймағының көлемі, млн. м3; N1 – еркін жүзіп жүрген цисталар саны мың дана/м3; m – шикі циста салмағы, т.
Аналықтардың жұмыртқа қапшықтарындағы цисталар қоры келесі 6 формуламен анықталады:
W2=V2*N2*R*m, (6)
мұнда V2 – «тіршілік» аймағының көлемі, млн. м3; N2 – цисталары бар жынысқа жетілген аналықтарының саны мың дана/м3; R – аналықтарының қалдық тұқымдылығы дана/дарақ; m – шикі циста салмағы, т.у жағалауына шығарылып тасталған цисталардың қоры 7 формуламен анықталады:
W3=V3*N3*p*m, (7)
мұнда V3 – су жағалауына шығарылып тасталған цисталардың көлемі, м3; N3 – 1 м3 көлемде шикі цисталардың саны млрд. дана/м3; p – су жағалауына шығарылып тасталған цисталардың жиілігі; m – шикі циста салмағы, т.
Су айдынының түбіндегі цисталар қоры 8 формуламен анықталады:
W4=S*N4*m, (8)
мұнда S – көлдің ауданы, млн. м2; N4 – су айдынының түбіндегі цисталар саны, мың дана/м2; m – шикі циста салмағы, т.
Цисталардың жалпы аулау мүмкіндігі (шикі салмағы тоннамен) 9 формула бойынша анықталады:
ОДУ=0,4*W*(1+P), (9)
мұнда 0,4 – игеру коэффициенті (0,4 – кіші көлдер үшін, 0,5 – орташа көлдер үшін, 0,6 – ірі көлдер үшін); W –цисталардың жалпы қоры; Р – шикізаттардың үлесі (шайатын кешенді қолдану барысында Р=0,08).
Нәтижелері кесте түрінде берілген (46-кесте мен 1-қосымша).
172. Жүргізген зерттеу нәтижелері көрсеткендей артемия цисталары қорын тиімді пайдалану бойынша ұсыныстар беріледі.
173. Қор мен аулауға жол беретін көлемін есептеудің маңыздылығы аз деңгейде жүреді, математикалық заңдарға сәйкес келмейді. Бұдан басқа, мүмкін болатын дәл еместікті ескере отырып, биологиялық зерттеулерде болатын қателіктер болады және көлемі 20 % құрайды. Сол себепті, АЖБК ақырғы көлемін ретінде есептік АЖБК тең минус 20 % маңыздылығы қолданылуы тиіс.
174. Гаммарустың аулауға жол берілетін көлемін анықтау ғылыми -зерттеу жұмыстары балық қорын анықтаумен ұқсас болып келеді, бірақ, өзіндік ерекшеліктері бар. Гидрологиялық, гидрохимиялық режимдерді зерттеу, гидробиологиялық сынамалар алу, ихтиологиялық материалдарды жинау балық ресурсының қорын есептеуді жүргізу барысындағыдай гаммарустың биологиялық ерекшеліктерімен және зерттеліп жатқан суқоймалардың сипаттамаларымен байланысты азғантай өзгерістерімен жүзеге асады.
175. Гаммарустың қорын анықтау бойынша төмендегідей жұмыстар қамтылады:
1. Суқойманың географиялық жағдайын анықтау;
2. Материалды жинау барысында метерологиялық жағдайды зерттеу;
3. Суқойманың гидрологиялық режимін және морфометриялық сипаттамасын зерттеу;
4. Суқойманың гидрохимиялық режимін зерттеу;
5. Гидробиологиялық зерттеулерді жүргізу;
6. Ихтиофаунаның құрамы мен санын зерттеу;
7. Гаммарустың қорын есептеу аулауға жол беретін көлемін анықтау.
176. Суқоймаларда гидробиологиялық зерттеу барысында сынама алу бойынша станциялардың орналасуы мен санын анықтау материалдарды алу мен өңдеудің әдістемелік ұсыныстарына сәйкес жасалынады. Станциялдардың координаттары GPS навигациялық жүйесі немесе ГЛОНАСС арқылы жүзеге асады. Нақты мәлімет алу үшін сынама алатын станциялардың саны (47-кесте мен 1-қосымша).
177. Жағалаулық сызығы жоғарғы деңгейде тілімделген суқоймаларда сынама алатын станцияларды екі есеге арттыру қажет. Шығанақтары болған жағдайда олар үшін станцияларының сандары жеке қойылады. Жиналған мәліметтерді дәлдігін арттыру мақсатында сынама алатын станцияларды таңдау барысында гидрологиялық (таяз және терең сулы аймақтарды), жағдайларды, шөп басқан жекелеген аймақтарды ескерген жөн. Есеп беруде суқойманың бақылау жасайтын станцияларының сызба картасы келтірілген.
178. Сынма алудың мерзімі зерттеліп жатқан нысанның тіршілік ету ортасының өзгергіштігі және тіршілік циклімен байланысты болуы тиіс. Гаммарустың қорын анықтау үшін және ЖАМ болжамын дайындау үшін жылына екі рет ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу керек, қыста – ерте көктемде (қаңтар, ақпан) және күзде (тамыз, қазан).
179. Есеп беруде міндетті түрде суқойманың географиялық сиапты келтіріледі (географиялық координаттары, елді мекендермен байланысы бар орналасуы). Географиялық координаттары GPS навигациялық жүйесі немесе ГЛОНАСС арқылы жүзеге асады. Елді мекенмен байланысы бар орындардың орналасуы елді мекеннің шекарасынан суқойманың жағалық сызығына дейінгі қашықтықта анықталады. Мәліметтер кесте түрінде келтіріледі (48-кесте мен 1-қосымша).
180. Метеорологиялық зерттеулерді сынама алатын әрбір станцияларда жүргізу керек. Метеорологиялық журналға желдің бағыты мен күші, ауа температурасы, күн сәулесінің қарқындылығы және күні, уақыты мен метеорологиялық параметрлерін анықтайтын координаттары енгізіледі. Метеорологиялық параметрлернің кейбір бөлігі көз мөлшермен, ал кейбір бөлігі арнайы құралдармен анықталады.
181. Суқоймалардың морфометрикалық сипаты мен гидрологиялық режимін зерттеу нақты бір параметрлерді қажет етеді:
су жинақтайтын ауданның сипаттамасы, құярлық сулардың жағдайлары;
су айнасының ауданы;
суқойманың ұзынығы мен кең ені;
жағалаулық сызықтың ұзындығы;
жағалық сызықтың дамуы мен шығанақтардың болуы;
максимальді және орташа тереңдігі;
су массасының көлемі;
жыл бойынша және мезгіл бойынша су деңгейінің өзгеруі (жылсайын мониторинг жүргізілетін суқоймалар үшін).
182. Су жинақтайтын ауданды зерттеу көзбен болжау арқылы жүзеге асады. Акваторияның ауданы, жағалаудағы сызықтың ұзындығы, суқойманың ұзындығы мен ең үлкен ені сол орында GPS навигациялық жүйесі немесе ГЛОНАСС арқылы жүзеге асады. Өлшем тереңдіктері станцияның саны бойынша лоттың көмегі арқылы жүзеге асады; эхолот қолдануға мүмкін болатын суқоймаларда батиметриялық зерттеулер соның көмегі арқылы жүзеге асады. Су деңгейі навигациялық жүйе арқылы анықталады, ал оның динамикасы суқоймада орнатылған сызғыш арқылы бақыланады. лық жағдайын ескере отырып тіршілік аймақтарын анықтау жүзеге асады. Алынған мәліметтер кесте түрінде беріледі (кесте-49 және 50 мен 1-қосымша).
183. Артемия цисталарының қорын анықтау барысында гидрохимиялық зерттеулер маңызды болып табылады. Гидрохимиялық талдауға сынама алу зерттелетін барлық станцияларда жалпыға ортақ әдістемелер арқылы жүзеге асады. Гидрохимиялық сынамалар жылына екі рет: шаянның алғашқы генерациясын зерттеу барысында; және күздің басында, жазда су минерализациясының өзгергіштігін талдау үшін алынады. Сынамалар судың беткі қабатынан (0,2-0,5 м), ал тереңдігі 3 метрден жоғары суқоймаларадан алынады (батометр мен сынама алатын жүйе көмегімен). Сынама алғанда су температурасы – беткі қабатынан термометрмен, терең жерінде батометрдегі термометрмен анықталады. Сонымен қатар, судың мөлдірлігі Секки дискісі арқылы жүзеге асады. Суда еріген оттегінің құрамын орнында оксиметрмен, сутектік көрсеткшін рН метрмен анықтайды. Судың сынамасын залалсыздандырады және әрі қарай зертханаға аттестацияланған әдістеме арқылы талдау үшін жібереді:
басты иондарды (кальций, магний, калий-натрий, гидрокарбонаттар, карбонаттар, хлоридтер, және сульфаттар);
биогендік қоспалар (аммоний, нитраттар, нитриттер және фосфаттар)
перманганаттық қышқылдану.
Нәтижелер кесте түрінде беріледі, онда гидрохимиялық талдау мәліметтері көрсетілген (кесте-51 және 52 мен 1-қосымша). Көпжылдық зерттеулер барысында жылдар бойғы мәліметтер мен салыстырмалы талдауы келтіріледі.
184. Гаммарустың жалпы аулау мүмкіндігі мен қорын анықтауға бағытталған ғылыми зерттеулерді жүргізу үшін жоғарғы сатыдағы су өсімдіктерінің түрлік құрамын, даму дәрежесін, сонымен қатар, акваторияның қатты және жұмсақ өсімдіктері бар аудандарын зерттеу керек.
185. Зоопланктон сынамаларын джеди ауы арқылы су қабатынан 2 метр тереңдікте алады, егер одан төмен болса зоопланктон материалы Апштейн планктондық ауы арқылы жүзеге асады. № 49 – 55 көзді ау пайдаланылады. Сынамалар формалинмен залалсыздандырылады. Зоопланктонды төмендегідей параметрлерін қарастыру үшін алады:
таксономиялық құрамы;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы биомассасы;
доминанттар құрамы;
басты түрлердің саны мен түрлері;
басты мен топтардың биомассасы.
186. Бентостық сынамаларын (су түбіндегі цисталарды) Петерсен су түбін сүзетін, аулау ауданы 1/40 м2 болатын құралымен алады. Балшықтан тазалау үшін қапшықты (шайғыш) пайдаланады, оның тор ұяшығының өлшемі № 48 болады. Зертхана жағдайында сынамалар өлшенеді, белгілі бөлігі судың бір мөлшерімен араластырылады да планктонды сынама сияқты өңделеді, сонан соң сынаманың бүкіл көлеміне қайта есептеледі. Төмендегідей параметрлер қарастырылады:
таксономиялық құрамы;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы биомассасы;
доминанттар құрамы;
басты түрлердің саны мен түрлері;
басты түрлер мен топтардың биомассасы.
187. Гидробиологиялық сынамаларды зерттеу микроскопты пайдалану арқылы организмдердің таксономиясын анықтаумен басталады. Дарақтардың саны микроскопты пайдалану арқылы санау әдісімен жүзеге асады. Зоопланктонның салмағы организмдердің әрбір түрін өзінің салмағына көбейту арқылы анықталады және топ және толықтай қауымдастық бойынша нәтижелерін қосу. Зообентостың биомассасы нақты, дәл өлшемді қамтамасыз ететін таразыда тікелей өлшеу жолымен анықталады. Сынамаларды өңдегеннен кейін 1 м3 (планктонды сынамаларға) және 1 м2 (бентосты сынама үшін).
188. Гидробиологиялық зерттеу нәтижелері кесте түрінде жасалады (кесте-53 мен 1-қосымша), онда планктон мен бентостың түрлік құрамы берілген. Организмдердің басты топтарының сандық көрсеткіштері кесте түрінде беріледі (зоопланктон мен зообентосқа жеке жеке жасалады). Салыстырмалы талдау жүргізіледі.
189. Гаммарустың қорын анықтау үшін сынама алу ұзындығы 2,0 метр, диаметрі 0,5 метр болатын, № 10 – 12 сит үшін матадан дайындалған конустық ау бойынша жүзеге асады. Суды ауға төбеден жылдамдығы 0,3 – 0,4 м/с жоғарысынан жібереді. Су түбіне түсіргенде бентосты тіршілік ететін гаммаридтардың популяцияларын ұстауға мүмкіндік береді.
190. сынамада дарақтардың саны есептеу әдісімен анықталады, жеке биомассасын дискреттілігі 0,001 г болатын таразыда өлшеп анықтайды. Гаммарустың биомассасын жекелеген станцияларда таразыда барлық дарақтарды өлшеу жолымен анықталады (1 м2). Гаммарустың орташа биомассасының көлемін суқойма бойынша орташа арифметикалық тұрғыдан есептеп шығарады. Нәтижелері сәйкесінше кестеге енгізіледі (кесте-54 мен 1-қосымша).
191. Гаммарустыі қорын анықтау бойынша жүргізілген ғылыми жұмыстар аясында ихтиологиялық зерттеулер төмендегідей сипатты анықтауды талап етеді:
балықтың түрлік құрамы;
ихтиофаунаның сандық сиапты (жалпы массасы, басынан денесін қабыршақ жабындысының соңына дейін);
салыстырмалы саны.
Ихтиофаунаның жағдайының көрсетілген сипатамасы балық қорын анықтау бойынша жүргізілетін жұмыс бойынша анықталады.
192. Гамамрустың АЖАК екі көрсеткіш негізінде есептелінеді: жалпы қоры және игеру пайызы. Гамарустың жалпы аулау мүмкіндігі 1 формулмен жүзеге асады:
Y = B*S*(P/B)*K, (1)
мұнда Y –гаммарустың шикі түріндегі жалпы аулау мүмкіндігі (т);
B – гаммарид популяциясының орташа биомассасы (т/га);
S – суқойманың ауданы (га);
P/B – коэффициент (гаммарид популяциясы орташа 2 ге тең);
K – популяция бөлігінің игеру мүмкіндігінің коэффициенті
Нәтижелері кесте түрінде беріледі (кесте-55 мен 1-қосымша).
193. Жүргізген зерттеу нәтижелері көрсеткендей артемия цисталары қорын тиімді пайдалану бойынша ұсыныстар беріледі.
194. Қор мен аулауға жол беретін көлемін есептеудің маңыздылығы аз деңгейде жүреді, математикалық заңдарға сәйкес келмейді. Бұдан басқа, мүмкін болатын дәл еместікті ескере отырып, биологиялық зерттеулерде болатын қателіктер болады және көлемі 20 % құрайды. Сол себепті, АЖБК ақырғы көлемін ретінде есептік АЖБК тең минус 20 % маңыздылығы қолданылуы тиіс.
195. Балықтарды есептеу мақсатында жүргізген аулау кезде су айдындарының сызба нұсқалары жасалады, бақылау станцияларының орналасуы мен саны жоспарланады. Көлдердің морфологиялық параметрлері анықталады – ұзындығы, ені, ауданы, орташа тереңдігі. Су айдынының параметрлері Google Earth бағдарламасының құралдарының көмегімен анықталады, сол жерде GPS спутник қабылдағыш көмегімен түзетулер енгізіліп, су айдынының тереңдігі өлшенеді. Әрбір станцияда Секка дискісінің көмегімен судың мөлдірлігі, судың жоғарғы қабатының (0,2 м) температурасы, және метерологиялық күйі бақыланады.
196. Химиялық сараптама жасау үшін су сынамаларын алу жалпы қабылданған әдістеме бойынша жүреді. Су сынамалары консервіленген түрде зертханаға жеткізіледі, онда оның құрамындағы негізгі иондар мен биогендер және кейбір физико-химиялық қасиеттер тексеріледі. Судың құрамы мен қасиетін анықтау екі әдіс бойынша жүреді – титриметриялық және колориметриялық.
197. Зоопланктон сынамалары Джедди немесе Апштейна торларымен ауланады, тор су түбінен төменнен жоғары қарай тігінен тартылады. Консервіленген зоопланктон сынамаларын зертханаға ары қарай төмендегідей параметрлерді зерттеу үшін жеткізеді:
түрлік құрам;
қауымдастықтың жалпы саны;
жалпы биомасса;
доминанттар құрамы (түр ішінде доминацияланатын топ);
негізгі топтар мен түрлердің саны;
негізгі топтар мен түрлердің биомассасы;
аймақтар бойынша сандық және сапалық таралу.
198. Су айдыныдағы дафниялардың биомассасы мен саны анықталады, су айдындары бойынша, санның аймақтар (биотоптар) бойынша таралыу.
199. Сандық көрсеткіштер (саны, биомассасы) әуелі әрбір станция бойынша жеке жеке жасалады, кейін жалпы су айдыны бойынша жасайды (56-кесте мен 1-қосымша).
200. Су айдынындағы дафнияның жалпы (жаппай) аудандар әдісі бойынша табылады (жоғарыда қара), тек аудан орнына 1 формулаға Джедди торымен сүзілген су көлемі немесе су айдынындағы су көлемі қойылады. Ол кезде Джедди торының аулау коэффициенті 1,0 жақын болады.
201. Балықтарды есептеу мақсатында жүргізген аулау кезде су айдындарының сызба нұсқалары жасалады, бақылау станцияларының орналасуы мен саны жоспарланады. Көлдердің морфологиялық параметрлері анықталады – ұзындығы, ені, ауданы, орташа тереңдігі. Су айдынының параметрлері Google Earth бағдарламасының құралдарының көмегімен анықталады, сол жерде GPS спутник қабылдағыш көмегімен түзетулер енгізіліп, су айдынының тереңдігі өлшенеді.
202. Айтарлықтай тереңдігі бар ірі су айдындарында, акватория бойынша шаяндардың тығыздығы қатты ерекшеленеді, шаяндар құмды жағалауға қарағанда батпақты жағалауды ұнатады, тереңдік артқан сайын олардың концентрациясы төмендей түседі, сондықтан да олар 6-7 метрден терең жерде кездеспейді. Сондықтан да, ең әуелі су айдыны бойынша шаяндардың таралу ауданын және оладың әртүлі биотоптарда концентрациялану тығыздығын анықтау керек. Оны жасау үшін әртүрлі типтегі шаян аулағыштар мен құрма ауды су айдынының әртүрлі учаскелеріне құру керек.
203. Шаян аулағыштар түнгі уақытта бір бірінен 5 метрден кем емес қашықтықта тұрулары керек, себебі олар түнгі уақытта өте белсенді болады. Аулау уақыты 12 сағатты құрайды. Ұсталған шаяндар саналады, сонан соң оларға биоталдау жасалады (57, 58 және 59-кестелер мен 1-қосымша).
204. Ірі су айдындарында шаяндардың саны туралы мәліметтерді білу үшін тралдармен (Каспий теңізінде) тікелей есептеу және лақтырма жылымдармен есептеу әдістері қолданылады. Шаяндар саны әртүрлі биотоптарда аудандар әдісімен анықталады:
N = S*n/s*k, мұнда (9)
N – су айдынының белгілі учаскесіндегі (биотопындағы) шаяндар саны, дана.;
n – ауға түскен шаяндар саны, дана.;
S – биотоп ауданы;
s – ауланғанаудан;
k – аулау құралының аулау мүмкіндігінің коэффициенті.
Сонан соң барлық биотоптар бойынша шаяндар саны қосылады. Аулау құралының аулау мүмкіндігінің коэффициенті әдебиеттегі мәліметтерден алынады. Лақтырма жылымдармен аулау тек түнгі мезгілде ғана жүреді.
Шаяндар биомассасы есептелетін сан мен дарақтардың орташа салмағының туындысы сияқты анықталады:
B = N*w, мұнда (10)
N – су айдынындағы шаяндар саны, дана;
B – жалпы қор, кг;
w – орташа салмақ, кг.
205. Шаяндарды аулау әртүрлі типтегі шаян аулайтын құралдармен жүзеге асырылады, экспозиция ұзақтығы 12 сағат. Аулау құралдары тәулігіне 2 рет тексеріледі: тәңертең және кешкісін. Тәуліктік аулау нөлге жақындағанша аулау тоқтатылмайды. Су айдынындағы шаяндар санын аудандар әдісін пайдалана отырып бағалау керек:
N = Y*s, мұнда (11)
N – су айдынындағы шаяндар саны;
Y – шаяндар тығыздығы, дана/м2;
s – таралу ауданы, м2.
206. Таралу ауданын, яғни су айдынында шаяндардың өздеріне тұрақ пен қорек табатын орындары эмпирикалық түрде, тексеру мақсатында жүргізілген аулау арқылы табады [31]. Тығыздықты табу үшін белгіленген ауданның бақылау учаскелерінен ауланғандарды өзара қосып есептейді. Ауланғандар қосылып, алынған мән бақылау учаскесіндегі шаяндар қоры деп сипатталады. Шаяндардың тығыздығын есептеу үшін аулау қосындыларын бақылау учаскесінің аудан бірлігіне келтіріледі. Шаяндар биомассасы есептелген сан мен дарақтардың орташа салмағының туындысы ретінде анықталады.
Өзен шаянының кәсіптік қорын есептеу барысында тек жынысқа жетілген дарақтары ғана есепке алынады, Қазақстанның суқоймаларында жынысқа дене ұзындықтары 9-11 см жеткенде жетіледі.
Сонымен, кәсіптік қор төмендегідей формула арқылы есептелінеді:
M(к) = М(ж) – М (ю), мұнда (12)
M(к) – кәсіптік қор, тонна;
М(ж) – жалпы қор, тонна;
М (ю) – жынысқа жетілмеген дарақтардың жалпы салмағы, тонн.
207. Олардың биологиялық ерекшеліктеріне байланысты омыртқасыздардың бұл түрін кәсіптік тұрғыдан аулау кәсіптік қордан 30% дан аспау қажет. Осыған орай шаяндарды игерудің аулауға жол берілетін көлемін мына формуламен есептейді:
ПДУ = М(п) * К, мұнда (13)
АЖБК – игерудің аулауға жол беретін көлемі, тонна
М(п) – кәсіптік қор, т;
К – игеру коэффициенті 30 % тең немесе аз.
208. Қор мен аулауға жол беретін көлемін есептеудің маңыздылығы аз деңгейде жүреді, математикалық заңдарға сәйкес келмейді. Бұдан басқа, мүмкін болатын дәл еместікті ескере отырып, биологиялық зерттеулерде болатын қателіктер болады және көлемі 20 % құрайды. Сол себепті, АЖБК ақырғы көлемін ретінде есептік АЖБК тең минус 20 % маңыздылығы қолданылуы тиіс.
Балық ресурстары мен басқа да су
жануарларын есепке алу және
аулауға жол берілетін көлемін есептеу
Әдістемесінің 1-қосымшасы
Балық ресурстары мен басқа да су жануарларын есепке алу және
аулауға жол берілетін көлемін есептеу кестелері
Кесте 1 – Гидрохимиялық зерттеулер нәтижиесі
Күні |
Станция немесе тұстама |
рН |
Еріген газ, мг/дм3 |
Биогендік қосылыс, мг/дм3 |
Органикалық зат, мг/дм3 |
Су минерализациясы, мг/дм3 |
||||
СО2 |
О2 |
NH4 |
NO2 |
NO3 |
PPO4 |
|||||
Кесте 2 – Зоопланктонның таксономиялық құрамы мен кездесу жиілігі (%)
Таксон |
кездесу жиілігі, % |
||||
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
|
Rotifera |
|||||
Cladocera |
|||||
Copepoda |
|||||
Кесте 3 – Зоопланктонның (зообентос) станция бойынша саны мен
салмағының маңызы
Зоопланктон топтары |
Станция 1 |
Станция 2 |
Станция 3 |
Станция 4 |
||||
саны., мың. дана./м3 |
салм., мг/м3 |
саны., мың. дана./м3 |
салм., мг/м3 |
саны., мың. дана./м3 |
салм., мг/м3 |
саны., мың. дана./м3 |
салм., мг/м3 |
|
Rotifera |
||||||||
Copepoda |
||||||||
Cladocera |
||||||||
Барлығы |
||||||||
Кесте 4 – Балықтың қорегі болатын организмдер қауымдастығына
сипаттама (планктон мен бентосқа жеке-жеке)
Негізгі топтар |
Саны, дана/м3; дана/м2 |
Салмағы, мг/м3; мг/м2 |
Барлығы |
Кесте 5 – Суқойманың қоректік қоры бойынша ұсыныстар
Суқойма |
Зоопланктон бойынша қоректілігі |
Бентос бойынша қоректілігі |
Гидробионт бойынша экология жағдайы |
Қоректік омыртқасыздарды жерсіндіру қажеттілігі |
Отырғызу қажеттілігі |
Балық аулау құралы бойынша ұсыныстар |
Орташа |
Орташа |
Ластанудың біркелкілігі |
Monodacna colorata |
Тұқы, ӨҚБ |
Су түбі топырағының жоғарғы қабатының зақымдалуын болдырмас үшін лақтырма жылымның төменгі жағында арнайы пердешесі бар жабдығын қолдану |
Кесте 6 – Суқоймада балықтың аурушаңдығының жағдайы (%)
Ауруы |
Балық түрі |
||
Түр 1 |
Түр 2 |
Түр 3 |
|
Саны, дана |
|||
Кесте 7 – Балық шабақтарының ағып өрістеу динамикасы, дана/м3
Балықтардың түрлік құрамы |
Мамыр |
Маусым |
Шілде |
Барлығы, дана |
Түрлер қатынасы, % есептегенде |
Барлығы, дана |
Кесте 8 – Жиналатын балық шабақтарының динамикасы, дана/м3
Жылдар |
Балық түрлері |
||||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
|
2009 |
|||||||||
2010 |
|||||||||
2011 |
|||||||||
Кесте 9 – Ихтиофаунаның түрлік құрамының сипаттамасы
№ |
Түр атауы |
Түр статусы |
|||
латынша |
қазақша |
орысша |
(кәсіби, кәсіби емес, сирек, жойылып бара жатқан) |
аборигенді, интродуцияланған |
|
Кесте 10 – Әртүрлі аулау құралдарындағы балықтардың сандық
қатынас көрсеткіштері
Күні |
Орны |
Аулайтын құрал-жабдық сипаттамасы |
1 Түр |
2 Түр |
3 Түр |
4 Түр |
5 Түр |
6 Түр |
Барлығы |
|
% |
% |
% |
% |
% |
% |
дана |
% |
|||
Кесте 11 – Әртүрлі аулау құралдарымен ауланған балықтардың
салмағының қатынасы
Күні |
Орны |
Аулау құралдарының сипаттамасы |
1 Түр |
2 Түр |
3 Түр |
4 Түр |
5 Түр |
6 Түр |
Барлығы |
|
% |
% |
% |
% |
% |
% |
кг |
% |
|||
Кесте 12 – Түрдің негізгі биологиялық көрсеткіштері
Жастық қатар |
Дене ұзындығы, см (мин-макс) |
Орташа дене ұзындығы, |
Салмағы, г |
Орташа салмағы, г |
Саны, дана |
% |
2 |
||||||
3 |
||||||
4 |
||||||
Барлығы |
Кесте 13 – Жаппай өлшеу барысындағы есептелген жастық құрам
Жасы |
Өлшемдік класс бойынша әртүрлі жастағы балықтардың таралуы, см |
|||||||
10,1 – 12 |
12,1 – 14 |
14,1 – 16 |
16,1 – 18 |
|||||
дана |
% |
дана |
% |
дана |
% |
дана |
% |
|
2 |
||||||||
3 |
||||||||
4 |
||||||||
5 |
||||||||
6 |
||||||||
Барлығыы |
||||||||
Кесте 14 – Бір ұрпақтың өмір сүру ұзақтығының орташа мәніне тең
болатын, кәсіби мақсатта ауланатын балықтардың жастық құрамының
бірнеше жылдар бойындағы динамикасы (%)
Жасы |
Жылдар |
|||
2008 |
2009 |
2010 |
2011 |
|
1 |
||||
2 |
||||
3 |
||||
Кесте 15 – Түрдің жыныстық қатынасының динамикасы, %
Жынысы |
Жыныстар қатынасы |
|||||||
2003 |
2004 |
2005 |
2006 |
2007 |
2008 |
2009 |
2010 |
|
Аналық |
||||||||
Аталық |
||||||||
Ювенальді |
||||||||
Саны, данамен |
||||||||
Кесте 16 – Жастық топтар бойынша балықтардың тұқымдылығы,
мың. уылдырық.
Жыл |
Жастық топтар |
Орташа ЖАТ |
||
3 |
4 |
5 |
||
2009 |
||||
2010 |
||||
2011 |
||||
2012 |
||||
Кесте 17 – Түрдің биологиялық көрсеткіштерінің динамикасы
Жылдар |
Ортша ұзындығы, см |
Орташа салмағы, кг |
Ф бойынша қоңдылық |
Орташа ЖАТ |
Орташа жас |
Саны, дана |
2009 |
||||||
2010 |
||||||
2011 |
||||||
2012 |
Кесте 18 – Әдеттегі балық шаруашылық мелиорация бойынша қажетті
жұмыс мөлшері
Жұмыстың атауы |
Өлшем бірлігі |
Жалпы көлем |
Жұмыс ауданы (учаске) |
Учаске бойынша көлем |
Мерзім |
Өсімдіктерді ору (шабу) |
га |
||||
Балық аулайтын учаскелерді тазалау, су жағалауы мен литоральды аймақты тазалау |
га |
||||
Бөлініп қалған су айдындарындағы шабақтарды құтқару |
млн. дана |
||||
Тұншығып қалу қауіпі бар учаскелерде аэрация жүргізу |
үкілер |
||||
Жерде жүргізілетін жұмыстар |
м3 |
Кесте 19 – Су айдынын балық шаруашылығы мақсатында пайдаланудың
оптималды параметрлері
Көрсеткіштер |
Аулар саны |
Жылымдар саны |
Балықшылар саны |
Бір жылда ауланатын балықтың тиімді мөлшері, тоннамен |
1 балық учаскесіне шаққанда |
||||
2 балық учаскесіне шаққанда |
||||
3 балық учаскесіне шаққанда |
||||
Барлығы N балық учаскесіне |
Кесте 20 – Жазғы кезеңде зерттеулер жүргізілетін станциялардың
координаттары
№ |
Шаршылар |
бойлық |
ендік |
9 м трал |
аулар |
Балықтардың қоректенуі |
гидрохимия |
фитопланктон |
зоопланктон |
бентос |
20 |
50о35’00" |
46о45’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
21 |
50о45’00" |
46о45’00" |
1 |
|||||||
23 |
51о05’00" |
46о45’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
29 |
52о05’00" |
46о45’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
33 |
52о45'00" |
46о45'00" |
1 |
1 |
||||||
39 |
50о15’00" |
46о35’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
41 |
50о35’00" |
46о35’00" |
1 |
|||||||
42 |
50о45’00" |
46о35’00" |
1 |
|||||||
43 |
50о55’00" |
46о35’00" |
1 |
|||||||
45 |
51о15’00" |
46о35’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
47 |
51о35’00" |
46о35’00" |
1 |
|||||||
49 |
51о55’00" |
46о35’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
51 |
52о14'00" |
46о34'00" |
1 |
1 |
||||||
62 |
50о05’00" |
46о25’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
64 |
50о25’00" |
46о25’00" |
1 |
|||||||
66 |
50о45’00" |
46о25’00" |
1 |
|||||||
68 |
51о05’00" |
46о25’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
70 |
51о25’00" |
46о25’00" |
1 |
|||||||
72 |
51о45’00" |
46о25’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
74 |
52о06’00" |
46о25’00" |
1 |
|||||||
76 |
52о24'00" |
46о24'00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
88 |
49о55’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
90 |
50о15’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
92 |
50о35’00" |
46о15’00" |
1 |
1 |
||||||
94 |
50о55’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
96 |
51о15’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
98 |
51о35’00" |
46о15’00" |
1 |
1 |
||||||
100 |
51о55’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
102 |
52о15'00" |
46о14'00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
119 |
50о06’00" |
46о05’00" |
1 |
|||||||
121 |
50о25’00" |
46о05’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
123 |
50о45’00" |
46о05’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
125 |
51о05’00" |
46о05’00" |
1 |
|||||||
127 |
51о25’00" |
46о05’00" |
1 |
|||||||
129 |
51о45’00" |
46о05’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
131 |
52о07’00" |
46о05’00" |
1 |
|||||||
133 |
52о25'00" |
46о4'00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
151 |
50о15’00" |
45о55’00" |
1 |
|||||||
153 |
50о35’00" |
45о55’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
155 |
50о55’00" |
45о55’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
157 |
51о15’00" |
45о55’00" |
1 |
|||||||
159 |
51о35’00" |
45о55’00" |
1 |
1 |
||||||
161 |
51о55’00" |
45о55’00" |
1 |
|||||||
163 |
52о15’00" |
45о55’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
182 |
50о05’00" |
45о45’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
184 |
50о25’00" |
45о45’00" |
1 |
|||||||
186 |
50о45’00" |
45о45’00" |
1 |
|||||||
188 |
51о05’00" |
45о45’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
190 |
51о24'00" |
45о44'00" |
1 |
|||||||
193 |
51о55’00" |
45о45’00" |
1 |
|||||||
219 |
49о55’00" |
45о35’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
221 |
50о15’00" |
45о35’00" |
1 |
|||||||
223 |
50о35’00" |
45о35’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
225 |
50о55'00" |
45о35'00" |
1 |
|||||||
228 |
51о24'00" |
45о34'00" |
1 |
|||||||
230 |
51о45'00" |
45о34'00" |
1 |
|||||||
259 |
49о45’00" |
45о25’00" |
1 |
|||||||
261 |
50о06’00" |
45о25’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
263 |
50о25’00" |
45о25’00" |
1 |
|||||||
268 |
51о14'00" |
45о24'00" |
1 |
|||||||
299 |
49о34'00" |
45о15'00" |
1 |
|||||||
301 |
49о55’00" |
45о15’00" |
1 |
|||||||
305 |
50о35’00" |
45о15’00" |
1 |
|||||||
306 |
50о45’00" |
45о15’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
330 |
49о25'00" |
45о04'00" |
1 |
|||||||
332 |
49о45’00" |
45о05’00" |
1 |
|||||||
333 |
49о55’00" |
45о05’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
357 |
49о35'00" |
44о55'00" |
1 |
|||||||
359 |
49о55’00" |
44о55’00" |
1 |
|||||||
435 |
50о05’00" |
44о25’00" |
1 |
|||||||
452 |
49о55’00" |
44о15’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
454 |
50о15’00" |
44о15’00" |
1 |
|||||||
538 |
50о55’00" |
43о35’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
662 |
52о25’00" |
42о45’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
Барлығы |
63 |
18 |
8 |
28 |
17 |
17 |
28 |
|||
Кесте 21 – Күзгі кезеңде зерттеулер жүргізілетін
станциялардың координаттары
№ |
Шаршылар |
бойлық |
ендік |
4,5 м трал |
Аулар |
Балықтың қоректенуі |
гидрохимия |
фитопланктон |
зоопланктон |
бентос |
20 |
50о35’00" |
46о45’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
21 |
50о45’00" |
46о45’00" |
1 |
1 |
||||||
22 |
50о55’00" |
46о45’00" |
1 |
|||||||
23 |
51о05’00" |
46о45’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
29 |
52о05’00" |
46о45’00" |
1 |
|||||||
33 |
52о45'00" |
46о45'00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
43 |
50о55’00" |
46о35’00" |
1 |
|||||||
47 |
51о35’00" |
46о35’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
49 |
51о55’00" |
46о35’00" |
1 |
|||||||
63 |
50о15’00" |
46о25’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
65 |
50о35’00" |
46о25’00" |
1 |
|||||||
68 |
51о05’00" |
46о25’00" |
1 |
|||||||
72 |
51о45’00" |
46о25’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
||||
79 |
52о55'00" |
46о24'00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
88 |
49о55’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
90 |
50о15’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
94 |
50о55’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
96 |
51о15’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
98 |
51о35’00" |
46о15’00" |
1 |
|||||||
101 |
52о06’00" |
46о15’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
119 |
50о06’00" |
46о05’00" |
1 |
|||||||
121 |
50о25’00" |
46о05’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
125 |
51о05’00" |
46о05’00" |
1 |
|||||||
129 |
51о45’00" |
46о05’00" |
1 |
|||||||
136 |
52о55'00" |
46о04'00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
150 |
50о06’00" |
45о55’00" |
1 |
1 |
||||||
159 |
51о35’00" |
45о55’00" |
1 |
|||||||
163 |
52о15’00" |
45о55’00" |
1 |
|||||||
184 |
50о25’00" |
45о45’00" |
1 |
|||||||
188 |
51о05’00" |
45о45’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
198 |
52о45'00" |
45о44'00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
220 |
50о05’00" |
45о35’00" |
1 |
|||||||
223 |
50о35’00" |
45о35’00" |
1 |
1 |
1 |
|||||
230 |
51о45'00" |
45о34'00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|||
234 |
52о25'00" |
45о34'00" |
1 |
|||||||
263 |
50о25’00" |
45о25’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
268 |
51о14'00" |
45о24'00" |
1 |
|||||||
301 |
49о55’00" |
45о15’00" |
1 |
|||||||
359 |
49о55’00" |
44о55’00" |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
||
Барлығы |
30 |
11 |
8 |
16 |
12 |
12 |
16 |
|||
Кесте 22 – Көбею кезеңіндегі каспий итбалық санының
есептік мәліметтері
Жыл |
Күні (кезеңнің басы мен аяғы) |
Күшік (итбалықтың баласы), дана |
Ересек дарақтар, дана |
2008 |
|||
2009 |
|||
2010 |
Кесте 23 – Өрістеу кезіндегі каспий итбалығының шоғырлану саны,
мекен-жайдың есесптік мәліметтері
№ |
Күні, сағат |
Орналасу, шоғырлану ауданы |
Шоғырлану координаталары |
Шоғырлану саны, дана |
Шоғырдың жастық құрамы, % |
Кесте 24 – Итбалықтардың өлімін анықтау
Күні |
Орны |
Өлгендердің жалпы саны, дана |
Итбалықтың орташа өлшемі, см |
Дарақтардың орташа жасы |
Жыныстық қатынас аналық/ аталық |
Өлім себебі |
Кесте 25 – Кәсіптік аудандар бойынша балық популяциясының
саны (мың дана)
Балық түрлері |
Суқойманың бөлігі |
Барлығы |
|
Тарбағатай кәсіптік балық аулайтын ауданы |
Күршім кәсіптік балық аулайтын ауданы |
||
Тыран |
47443 |
47099 |
94542 |
Көксерке |
3668 |
5275 |
8943 |
Алабұға |
1404 |
838 |
2242 |
Торта |
5562 |
2319 |
7881 |
Шортан |
434 |
309 |
743 |
Аққайраң |
434 |
281 |
715 |
Сазан |
140 |
84 |
224 |
Кесте 26 – Тыранның 2012 ж. аулауға жол берілетін көлемін
(жалпы) есептеу
Жастық топтар |
Саны мың дана |
Ихтиомасса, тонна |
Кәсіптік қор, тонна |
Кәсіптік қордан игеру коэффициенті |
АЖБК, тонна |
2 |
4585 |
102 |
- |
||
3 |
11421 |
959 |
- |
||
4 |
27190 |
3372 |
- |
||
5 |
26339 |
5426 |
2713 |
||
6 |
7412 |
2550 |
2550 |
||
7 |
9511 |
4071 |
4071 |
||
8 |
5389 |
2986 |
2986 |
||
9 |
1891 |
1214 |
1214 |
||
10 |
302 |
246 |
246 |
||
11 |
502 |
542 |
542 |
||
Барлығы |
94542 |
21468 |
14322 |
0,252 |
3609 |
Кесте 27 – Кәсіптік балықтардың саныны есептеуге арналған мәліметтер
Суқойма |
Есепке алынаттын аудан, га |
Балық түрлері |
|||||||
торта |
тыран |
алабұға |
көксерке |
мөңке |
шортан |
оңғақ |
аққайраң |
||
Шөптікөл көлі |
205,0 |
6 |
1 |
10 |
- |
5 |
5 |
1 |
- |
Кесте 28 – Бір ауға түскен, дана
Суқойма |
Виды рыб |
|||||||
торта |
тыран |
алабұға |
аққайраң |
көксерке |
мөңке |
шортан |
оңғақ |
|
Шөптікөл көлі |
0,4 |
0,06 |
0,6 |
- |
- |
0,3 |
0,3 |
0,06 |
Кесте 29 – Шөптікөл көліндегі рұқсат етілетін жалпы аулау
мүмкіндігінің есебі
Балық түрлері |
Саны, дана |
Орташа салмағы 1 дана, кг |
Кәсіптік қор, тонна |
Игерудің ұсыныатын коэффициент |
РЕЖАМ 2012 ж., тоннамен |
Тыран |
6270 |
0,068 |
0,4 |
0, 25 |
0,1 |
Шортан |
31337 |
0,600 |
19 |
0,10 |
1,9 |
Алабұға |
62675 |
0,090 |
5,6 |
0,30 |
1,7 |
Торта |
41783 |
0,08 |
3 |
0,30 |
0,9 |
Мөңке |
31337 |
0,110 |
3,4 |
0,30 |
1,0 |
Оңғақ |
6270 |
0,100 |
0,6 |
0,20 |
0,10 |
Барлығы |
179672 |
- |
32,0 |
- |
5,7 |
Аулаудағы балықтың орташа салмағы: тыран - 0,068 кг, торта - 0,08 кг, алабұға - 0,09 кг, шортан - 0,6 кг, мөңке - 0,11 кг, оңғақ - 0,15 кг. |
|||||
Кесте 30 – Балқаш көліндегі балықтардың табиғи өлім коэфициентін
есептеу үшін қажет константасы және коэфициенттерінің мағынасы
Балықтар түрі |
Мағынасы |
|||||||
ln |
q |
k |
tn |
T |
Cm |
цn |
a |
|
Тыран |
18,4 |
10,6265 |
0,39602 |
4 |
23,025 |
1,18887 |
0,25712 |
0,24778 |
Көксерке |
33,7 |
18,6311 |
0,42752 |
4 |
20,2392 |
1,05982 |
0,23276 |
0,2345 |
Жайын |
59,8 |
42,4225 |
0,24221 |
5 |
32,1801 |
0,69192 |
0,15437 |
0,42557 |
Сазан |
30,2 |
15,5655 |
0,4781 |
4 |
17,0492 |
1,53401 |
0,31853 |
0,18103 |
Ақ балық |
33,3 |
17,9734 |
0,44483 |
4 |
19,0015 |
1,34211 |
0,28504 |
0,20828 |
Берш |
24 |
15,3138 |
0,3241 |
4 |
33,9532 |
1,11854 |
0,24394 |
0,30782 |
Қаракөз |
17,9 |
8,98567 |
0,49713 |
4 |
16,1285 |
1,45367 |
0,3047 |
0,17521 |
Мөңке |
16,5 |
10,8824 |
0,37886 |
3 |
18,6937 |
1,31757 |
0,35544 |
0,28038 |
Кесте 31 – Аналықтың өсіп жетілу жасына байланысты қордан биологиялық
ауланатын көлемін алып отыру мүмкіншілігінің теоретикалық
есептеу мәні, %
Өсіп-жетілу жасы |
Жылдық сан өсімі, % |
Қордан алуға болатын жылдық пайыз |
1 |
59,2 |
49,6 |
2 |
44,9 |
37,6 |
3 |
37,1 |
31,1 |
4 |
31,8 |
26,6 |
5 |
27,9 |
23,4 |
6 |
24,7 |
20,7 |
7 |
22,2 |
18,6 |
8 |
19,9 |
16,7 |
9 |
18,0 |
15,1 |
10 |
16,4 |
13,7 |
11 |
15,0 |
12,6 |
12 |
13,5 |
11,3 |
13 |
12,5 |
10,5 |
14 |
10,2 |
8,6 |
15 |
11,2 |
9,4 |
16 |
9,1 |
7,6 |
17 |
8,4 |
7,0 |
18 |
7,4 |
6,2 |
Кесте 32 – Балықтардың кәсіптік өлім коэфициенті
Балықтар түрі |
Өсіп-жетілу жасы |
|
Тыран |
4 |
0,266 |
Көксерке |
4 |
0,266 |
Жайын |
5 |
0,234 |
Сазан |
4 |
0,266 |
Ақ балық |
4 |
0,266 |
Берш |
4 |
0,266 |
Қаракөз |
4 |
0,266 |
Мөңке |
4 |
0,266 |
Кесте 33 – Балқаш көліне ЖАБ көлемін анықтау (мысал)
Жасы |
Орташа салмағы |
Абс. саны жыл басында (Nt), мың дана |
Абс. ихтиосалмақжыл басында (Bt), т |
цm |
Пісіп-жетілу. % |
Абс.саны аналықтар үйірі |
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
3 |
83 |
81160,0 |
6736,28 |
0,2351 |
45 |
52754,00 |
0,501 |
4 |
123 |
40580,0 |
4991,34 |
0,2226 |
85 |
34493,00 |
0,489 |
5 |
154 |
20696,0 |
3187,18 |
0,2322 |
100 |
20696,00 |
0,498 |
6 |
210 |
9432,0 |
1980,72 |
0,2572 |
100 |
9432,00 |
0,523 |
7 |
257 |
2232,0 |
573,62 |
0,2937 |
100 |
2232,00 |
0,560 |
8 |
298 |
893,0 |
266,11 |
0,3392 |
100 |
893,00 |
0,605 |
9 |
433 |
549,0 |
237,72 |
0,3918 |
100 |
549,00 |
0,658 |
10 |
534 |
116,0 |
61,94 |
0,4504 |
100 |
116,00 |
0,716 |
11 |
580 |
31,0 |
17,98 |
0,5140 |
100 |
31,00 |
0,780 |
Барлығы |
74498,00 |
11298,64 |
68442,00 |
кесте 33 жалғасы
Абс. саны жыл соңында (Nt+1), мың дана |
Абс. ихтиосалмағы жыл соңында (Bt+1), т |
Абс.саны аналықтардың жыл соңында, мың дана |
|
|
Жыл бойы аулау, мың дана |
Ауланған былқытң орташа салмағы, г |
Бр жылға ЖАБ, тонна |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
40490,72 |
4980,36 |
34417,12 |
0,1634 |
0,3252 |
13197,09 |
130,75 |
1725,52 |
20752,61 |
3195,90 |
20752,61 |
0,1704 |
0,3278 |
6783,43 |
168,00 |
1139,62 |
10385,25 |
2180,90 |
10385,25 |
0,1888 |
0,3344 |
3154,20 |
221,75 |
699,44 |
4497,18 |
1155,77 |
4497,18 |
0,2156 |
0,3441 |
768,09 |
267,25 |
205,27 |
982,75 |
292,86 |
982,75 |
0,2490 |
0,3562 |
318,11 |
331,75 |
105,53 |
352,56 |
152,66 |
352,56 |
0,2876 |
0,3702 |
203,25 |
458,25 |
93,14 |
187,87 |
100,32 |
187,87 |
0,3306 |
0,3858 |
44,75 |
543,00 |
24,30 |
32,90 |
19,08 |
32,90 |
0,3773 |
0,4027 |
12,48 |
577,50 |
7,21 |
77681,84 |
12077,86 |
71608,23 |
24481,40 |
4000 |
Кесте 34 - Ықтималды есеп қағидасының биологиялық ықтимал көлемінің
мағынасын алу, % кордың аналық жетілуі, жасына тауелді.
Жетілу жасы |
Жылдық өсім жасы, % |
Ықтималды жылдық пайыз қордан алынған |
1 |
59,2 |
49,6 |
2 |
44,9 |
37,6 |
3 |
37,1 |
31,1 |
4 |
31,8 |
26,6 |
5 |
27,9 |
23,4 |
6 |
24,7 |
20,7 |
7 |
22,2 |
18,6 |
8 |
19,9 |
16,7 |
9 |
18,0 |
15,1 |
10 |
16,4 |
13,7 |
11 |
15,0 |
12,6 |
12 |
13,5 |
11,3 |
13 |
12,5 |
10,5 |
14 |
11,2 |
9,4 |
15 |
10,2 |
8,6 |
16 |
9,1 |
7,6 |
17 |
8,4 |
7,0 |
18 |
7,4 |
6,2 |
Кесте 35 – Балық іздеуші эхолот мәліметтері бойынша зерттеліп жатқан
суқоймадағы балықтардың есебі
Балық фиксирленетін тереңдік, м |
Өлшемдері әртүрлі балықтардың саны (белгі түрінде \), 1 ден 8 ге дейінгі нөмер бойынша |
|||||||
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
|
0,1 - 0,5 |
\\\ |
\ |
\\ |
\\\ |
\ |
\\ |
- |
\ |
0,5 - 1,0 |
\\ |
\\ |
\\\ |
\ |
\ |
\\ |
\\ |
- |
1,0 - 1,5 |
\\\\ |
\\ |
\\\ |
\ |
\\\ |
\ |
\\\ |
\ |
Және т.б. |
||||||||
Ескерту: эхолот моделінде қолданылатын балық өлшедері цифрлік немесе белгі көрінісінде 8 артық болса, онда кестеге бағана саны қосылып отырады |
||||||||
Кесте 36 – Көлдің ауданына байланысты гидробиологиялық
станциялар саны
Көлдер ауданы, га |
Станция саны |
100 дейін |
3 |
101-ден 500 дейін |
5 |
501-ден 1000 дейін |
7 |
1001-ден 5000 дейін |
10 |
5001-ден 10000 дейін |
12 |
Ескерту: 10000 га үлкен көлдерде сынама алу саны 12 және 1 сынама қосымша келесі әрбір 10000 га үшін. |
|
Кесте 37 – Суқоймалардың орналасу орны мен координаттары
Суқойма |
Аудан |
Орналасу орны |
Координаттары |
Кесте 38 – Зерттелген суқоймалардың сипаттамасы
Суқойма |
Теңіз деңгейінің биіктікте, м |
Суқойманың ауданы, га |
Ұзындығы, км |
Ең кең ені, км |
Жағалау сызығының ұзындығы, км |
Жағалық сызығының дамуы |
Кесте 39 – Зерттелген суқоймалардың сипаттамасы
Суқойма |
Ең терең жері, м |
Орташа тереңдігі, м |
Су массасының көлемі, млн. м3 |
«Тіршілік аймағының» көлемі |
Кесте 40 – Көлдегі басты иондардың құрамы мен минерализациясы
Көл |
Гидрокарбонаттар, г/дм3 |
Хлоридтер, г/дм3 |
Сульфаттар, г/дм3 |
Кальций, г/дм3 |
Магний, г/дм3 |
Калий, г/дм3 |
Натрий, г/дм3 |
Жалпы минерализация, г/дм3 |
Кесте 41 – Көлдегі биогендік қосылыстар мен органикалық
заттардың құрамы
Көл |
рН |
Перменганатты қышқылдығы, мг/дм3 |
Аммонийлік азот, мг/дм3 |
Нитриттар, мг/дм3 |
Нитраттар, мг/дм3 |
Фосфаттар, мг/дм3 |
Жалпы темір, мг/дм3 |
Кесте 42 – Зерттелген суқоймаларда зоопланктонның
таксономиялық құрамы
Таксондар |
Суқойма 1 |
Суқойма 2 |
Суқойма 3 |
Барлық таксондар |
Кесте 43 – Батыс Сібір көлдеріндегі артемиялардың орташа және шектік
жеке көрсеткіштері
Жастық топтары |
Орташа мәні, мг |
Шектік мәні (min-max), мг |
Аналықтар цисталарымен |
3,70 |
1,0-10,1 |
Аналықтар цисталарынсыз |
2,56 |
0,8-6,0 |
Аналықтар |
2,76 |
0,8-5,0 |
Ересек топтар (? 6 мм) |
1,71 |
0,6-4,2 |
Ювенильді (3 - 6 мм) |
0,55 |
0,33-0,94 |
Науплиустар |
0,17 |
0,01-0,32 |
Цисталар |
0,010 |
0,006-0,016 |
Кесте 44 – Артемияның жастық топтарының биомассасы (б, мг/м3)
мен саны (с, дана/м3)
Айлар |
Цистасыз аналықтар |
Цисталы аналықтар |
Аталықтар |
Науплиустар |
||||
с |
б |
с |
б |
с |
б |
с |
б |
|
Мамыр |
||||||||
Шілде |
||||||||
Қыркүйек |
||||||||
Кесте 42-нің жалғасы
Айлар |
Ювенильді |
Ересек алды |
Барлығы |
|||
с |
б |
с |
б |
с |
б |
|
Мамыр |
||||||
Шілде |
||||||
Қыркүйек |
||||||
Кесте 45 – Цисталы аналықтар (дана/м3) саны, су қабатындағы цисталар
және артемиялардың тұқымдылығы (цисталар)
Көл |
Цисталы аналықтар |
Цисталарының тұқымдылығы |
Су қабатындағы цисталар |
Кесте 46 – Артемия цисталарының қоры мен АЖБА
Көлдер |
Запасы цист артемии, кг |
АЖБА,, т |
||||
Су қабатында |
Аналықтарының жұмыртқа қапшығында |
Су жағалауына шығарылып тасталған |
Су айдынының түбінде |
Жалпы қоры |
||
Кесте 47 – Суқойманың ауданына байланысты гидробиологиялық зерттеу
жұмыстары үшін станциялардың сандары
Көлдің ауданы, га |
Станциялардың сандары |
100 ге дейін |
3 |
100 ден 500 ге дейін |
5 |
Ескерту: Ауданы 500 га жоғары суқоймаларда алынатын сынамалардың саны 5 плюске тең 1 сынама 150 га акваторияға |
|
Кесте 48 – Суқоймалардың орналасуы мен координаттары
Суқойма |
Аудан |
Орналасқан жері |
Координаттары |
Кесте 49 – Зерттелген суқоймалардың сипаттамасы
Суқойма |
Теңіз деңгейінің биіктікте, м |
Суқойманың ауданы, га |
Ұзындығы, км |
Ең кең ені, км |
Жағалау сызығының ұзындығы, км |
Жағалық сызығының дамуы |
Кесте 50 – Зерттелген суқоймалардың сипаттамасы
Суқойма |
Ең терең жері, м |
Орташа тереңдігі, м |
Су массасының көлемі, млн. м3 |
«Тіршілік аймағының» көлемі |
Кесте 51 – Көлдегі басты иондардың құрамы мен минерализациясы
Көл |
Гидрокарбонаттар, г/дм3 |
Хлоридтер, г/дм3 |
Сульфаттар, г/дм3 |
Кальций, г/дм3 |
Магний, г/дм3 |
Калий, г/дм3 |
Натрий, г/дм3 |
Жалпы минерализация, г/дм3 |
Кесте 52 – Көлдегі биогендік қосылыстар мен органикалық
заттардың құрамы
Көл |
рН |
Перменганатты қышқылдығы, мг/дм3 |
Аммонийлік азот, мг/дм3 |
Нитриттар, мг/дм3 |
Нитраттар, мг/дм3 |
Фосфаттар, мг/дм3 |
Жалпы темір, мг/дм3 |
Кесте 53 – Саны мен биомассасы (планктон мен бентосқа жеке жеке)
Басты топтар |
Саны, дана/м3 |
Биомасса, мг/м3 |
Коловраткалар |
||
Бұтақ мұрттылар |
||
Ескек аяқтылар |
||
Барлығы |
Кесте 54 – Сынама алатын станциялар бойынша гаммарустың биомассасы
мен саны және суқойма бойынша орташа мәні
Сынама алатын станция |
Саны, дана/м2 |
Биомасса, г/м2 |
1 |
||
2 |
||
Орташа мәні |
Кесте 55 – Гаммарустың АЖБК мен қоры
Суқойма |
Суқойма ауданы, га |
Гаммарустың биомассасы |
Қоры, т |
АЖБК, тонн |
|
г/м2 |
т |
||||
Кесте 56 – Дафния биомассасы мен санының көрсеткіштері
Дафния түрі |
1 Станция |
2 Станция |
3 Станция |
4 Станция |
||||
саны., мың. дана/м3 |
б-са, мг/м3 |
саны., мың. дана/м3 |
б-са, мг/м3 |
саны., мың. дана/м3 |
б-са, мг/м3 |
саны., мың. дана/м3 |
б-са, мг/м3 |
|
Барлығы |
||||||||
Кесте 57 – Әртүрлі аулау құралдарына түскен шаяндар
Аудан |
Аулау құралы |
Саны, дана |
Салмағы, кг |
Аудан |
Аулау құралы |
Саны, дана |
Салмағы, кг |
Ескерту – аулау құралы: 1 – құрма аулар, тәулігіне құрылған ауға түскендер (20-80 мм по 25м); |
|||||||
Кесте 58 – Шаяндардың ұзындық – салмақтық құрамы
Көрсеткіштер |
Ұзындығы, см |
Барлығы |
|||||||||
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
||
Салмағы, г (мин-макс) |
|||||||||||
Орташа салмағы, г |
|||||||||||
Кесте 59 – Өлшемдік топтар бойынша шаяндардың пайыздық қатынасы
Көрсеткіштер |
Ұзындығы, см |
Барлығы |
|||||||||
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
||
% |
|||||||||||
n |
|||||||||||
Балық ресурстары мен басқа да су
жануарларын есепке алу және
аулауға жол берілетін көлемін есептеу
Әдістемесінің 2-қосымшасы
Балық ресурстары мен басқа да су жануарларын есепке
алу және аулауға жол берілетін көлемін есептеу
көріністі мысалдары
Сурет 1 - Жазғы кезеңдегі зерттеулерді жүргізу кезіндегі жұмыс
істейтін ауданның сызба-картасы
Сурет 2 - Күзгі кезеңдегі зерттеулерді жүргізу кезіндегі
жұмыс істейтін ауданның сызба-картасы
Сурет 3 – ОМА белгілеу құралымен кәсіпті басқарудың блок-сызбасы
Сурет 4 – Ауданы 500 га суайдынды эхолотпен түсіру сызбасы
1 – түсірілетін суайдыны;
2 - түсіретін бағыттың басталу нүктесі;
3 - түсірудің бірінші циклінің бағыты;
4 – түсірудің екінші циклінің бағыты.
Сурет 5 - Ауданы 500 га артық болатын суайдынды эхолотпен
түсіру сызбасы
Ескерту: 7 сурете эхолот сәулесі көлденең кесіндісінде, жалпақ проекцияда қарастырылады. Түсірілім бағыты бойынша эхолоттың қозғалысында аталмыш жалпақ проекция түсірілімнің жалпы ауданының көлденеңі бойынша бейнеленеді. Бірақ барлық пропорция сақталады).
1 – түсірілетін суайдыны;
2 - түсіретін бағыттың басталу нүктесі;
3 - түсірудің бірінші циклінің бағыты;
4 – түсірудің екінші циклінің бағыты.
Сурет 6 - Түсірілім барысында эхолоттың сәулесі, жанынан кесіндісі
5. Эхолот;
6. Судың беті;
7. Эхолоттан судың беткі жағына дейінгі сәулесінің жоғарғы жағы;
8. Судың бірінші қабатындағы сәулесінің негізі;
9. Сәуле негізінен қабаттың жоғарғы жағына дейінгі тік сызығы;
10. Түсіріліммен қамтылған аймақ;
11. Түсіріліммен қамтылмаған аймақ;
12. Екінші қабаттағы сәуленің негізі;
13. Түсіріліммен қамтылмай қалған аймақтағы тікбұрышты үшбұрыштан бірінен тұратын катеттер;
14. Эхолоттан судың беткі жағына дейінгі сәулесінің негізі.
Сурет 7 – Жұмыс жағдайындағы тең қанатты лақтырма
шарбақтық-жылым, төбесінен қарағанда
1 - Қанат-жетегі;
2 - Қалта;
3 - Қолтық;
4 - Қолтық бөлігі;
5 - Тубус;
6 - Құрсау;
7 - Магниттік құлып;
Сурет 8 - Жұмыс жағдайындағы тең қанатты лақтырма шарбақтық-жылым,
кесіндіден қарағанда жанынан
2 – қалта;
3 – қолтық;
4 – қолтық бөлігі;
5 – тубус;
6 – құрсау;
7 – магниттік құлып;
8 – жоғарғы бөлігі;
9 – төменгі бөлігі;
10 – ауырлық сақинасы;
11 – тартылма жіп;
12 – бірінші қанат жетектің бос жағындағы темір шынжыр;
13 – екінші қанат жетектің бос жағындағы магниттік шынжыр;
Сурет 11 – Қабырға бөлігін бекітетін магниттік құлып,
жанынан қарағанда
Сурет 12 – Шарбақтық-жылымның төменгі бөлігінің тартылу
сызбасы, төбесінен қарағанда
10-ауырлық сақинасы;
11-тартылма жіп;
Сурет 13 – Шарбақтық-жылымның түпкі бөлігінің бекіту
сызбасының жанынан қарағандағы кескіні
8-жоғарғы жағы;
9-төменгі жағы;
10-ауырлық сақинасы;
14-майысқақ тарту белдемесі.
Сурет 14 – Жұмыс жағдайындағы тубуспен бірге бөліктер
қолтықтары, жанынан қарағандағы кескіні
5-тубус;
15-бөліктер арасындағы қолтықтардың тартылу түйіні;
16-оқшауланған шарбақ;
17-пенопласты кесінді.
Сурет 15 – Шешілмелі тубус, жанынан қарағандағы кескіні
18-тубустың темір құрсауы;
19-қолтықтың темір құрсауы;
20- қолтықтың құрсауындағы қақпақ;
21-22-пластинкалы фигуралы қысқыш;
23-тубус қақпағы.