Жерді бағалаудың экологиялық критерийлерін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 7 шілдедегі N 581 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2015 жылғы 7 қыркүйектегі № 750 қаулысымен

Күшін жойған

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 07.09.2015 № 750 қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

      РҚАО-ның ескертпесі.
      ҚР мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктердің аражігін ажырату мәселелері бойынша 2014 жылғы 29 қыркүйектегі № 239-V ҚРЗ Заңына сәйкес ҚР Энергетика министрінің 2015 жылғы 13 наурыздағы № 188 бұйрығын қараңыз.

      Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінің 16 және 209-баптарына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі  ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. Қоса беріліп отырған жерді бағалаудың экологиялық критерийлері бекітілсін.

      2. Осы қаулы алғаш рет ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

       Қазақстан Республикасының
      Премьер-Министрі

                                            Қазақстан Республикасы
                                                  Үкіметінің
                                            2007 жылғы»7 шілдедегі
                                                N 581 қаулысымен
                                                   бекітілген

          Жерді бағалаудың экологиялық критерийлері
   Қоныстану аумақтары жерінің экологиялық жай-күйінің
                       критерийлері

Көрсеткіш-
тер
Параметрлер Салыстыр-
малы
қанағат-
танарлық
ахуал
Эколо-
гиялық
апат
Төтенше
эколо-
гиялық
жағдай

Негізгі көрсеткіштер

Экспозиция-
лық дозасының
топырақтың
үстіңгі
қабатынан 1
метр
деңгейдегі
қуаты,
мкР/сағ

400-ден
астам

200-400

кемінде 200

Радиоактивті
ластану,
Кu/кв. км
цезий-137

40-тан
астам

15-40

20-ға дейін

стронций-90

3-тен
астам

1-3

кемінде 1

плутоний

1-ден
астам

1-0,1

кемінде 0,1

Химиялық
ластанудың
жиынтық
көрсеткіші
(Zс)

128-ден
астам

32-128

0,3-ке
дейін

Қосымша көрсеткіштер

1 кг
топырақта
гельминттер
жұмыртқала-
рының болуы

100-ден
астам

10-100

кемінде 10

1 г топырақ-
тағы
патогенді
микроорга-
низмдердің
саны

10 -6 -дан
астам

10 5 -10 -6

жоқтығы

Коли-титр

0,01
-0,001

кемінде
0,001

кемінде
10 -4

      Ескертпе - топырақ үшін коли-титр - грамында топырақтың 1 ішек таяқшасы болатын ең аз массасы.

  Тозған топырақ пен жерді анықтауға арналған
диагностикалық және қосымша критерийлер

      Техногендік (пайдаланудан болған) азып-тозу
      1. Жердің бұзылуы
      Бұзылған жердің диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:
      жер бедерінің морфометрикалық сипаттамасы:
      салыстырмалы түрде табиғи жер бетінің тереңдігі немесе биіктігі (м);
      жер кертпешінің еңістік бұрышы (градус);
      жердің литологиялық құрылысының бұзылуы:
      0-100 см қабатта органогендік қабат пен қабаттағы қарашірінді қорының қуаты бойынша құнарлы қабат пен ықтимал құнарлы жыныстың болуы;
      жер бетінің бөтен үйінділермен жабылуы;
      жер беті және жер асты суларының сипаттамасы:
      жер асты суының деңгейі (м);
      сулардың минералдануы (г/л);
      су жайылуының ұзақтығы (ай).
      2. Физикалық (егіншілік) азып-тозу
      Физикалық азып-тозу мынадай негізгі критерийлер бойынша бағаланады: гранулометриялық құрамы;
      жыртылатын (қарашірінді) топырақ қабатының біркелкі тығыздығы, г/см 3
      текстуралық (агрегатішілік) кеуектілік, см 3 /г;
      тұрақты құрылымдық (жарылып кеткенін есептемегенде, агрегатаралық) кеуектілік, см 3 /г;
      топырақтың жыртылатын (қарашірінді) қабатының құрылымы:
      агрономиялық тұрғыдан бағалы және суға төзімді агрегаттардың болуы;
      құрылымдық бөліктердің жай-күйі мен қасиеттері;
      топырақтың су-физикалық параметрлері:
      су өткізгіштігі және топырақтың сүзу коэффициенті (м/тәулік);
      негізгі гидрологиялық константтары (ВЗ, НВ) және аэрацияның кеуектілігі;
      бөртуі.
      3. Аграрлық тозу
      Топырақтың мынадай теңгерімділік сипаттамалары (органикалық заттар, қоректік элементтер, катионды-анионды құрамы) аграрлық тозудың диагностикалық критерийлері болып табылады:
      топырақ профиліндегі қарашірінді қорының кемуі (А+В) бастапқы мөлшерден %;
      рН;
      физикалық батпақтың кемуі(%);
      қарашіріндінің сапалық құрамы;
      негізгі қоректендіру элементтерінің жалпы қорының азаюы;
      қоректендіру элементтерінің қозғалмалы нысандарымен өсімдіктердің қамтамасыз етілуі;
      катиондық алмасу сыйымдылығы, топырақтың негіздермен толығу дәрежесі, сіңірілген негіздердің құрамы.
      Аграрлық құнарсызданудың қосымша критерийлері мыналар болып табылады:
      лайлы фракцияның минералогиялық құрамы;
      белсенді микробтық биомасса деңгейінің төмендеуі (есе саны);
      фитоуыттылығы;
      топырақ ферментациялық белсенділігінің төмендеуі;
      топырақ мезофаунасының биомассасы;
      биологиялық әртүрліліктің азаюы (Симпсон индексі, нормадан %);
      шымтезектің түзілуі (мм/жыл).
      4. Эрозия
      Эрозияны бағалау үшін статикалық немесе динамикалық критерийлер пайдаланылады, мұның соңғысы топырақ бетінің де ландшафтың да жай-күйін көрсетуі мүмкін.
      4.1. Су эрозиясы
      1) Жазықтық эрозиясы
      Жазықтық су эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:
      топырақ профилі қуатының азаюы, (А+В) %;
      топырақ профилінде қарашірінді қорының азаюы (А+В), сол ортадағының %;
      топырақтың үстіңгі көкжиегінің гранулометриялық құрамының өзгеруі;
      топырақ массасының жоғалуы, т/га/жыл;
      ашық қалған топырақ түзетін жыныстың (С) немесе төселіп жатқан жыныстың (D)   көлемі, жалпы көлемнің %-ы;
      эрозияға ұшыраған топырақ алаңының ұлғаюы, жылына %;
      Қосымша қритерийлер мыналар болып табылады:
      қарашірінді (жыртылатын жер) көкжиек (см) қуаттың кемуі;
      құнарлы заттар қорының кемуі;
      шаю жылдамдығы;
      жер бетінің еңістігі және эрозиялық үдерістер дамуының қауіптілігі.
      2) Сызықтық эрозия
      Сызықтық эрозияның диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:
      аумақтың жыралармен бөлінуі (км/км 2 );
      жер бетіне қатысты алғанда су шайып кеткен орлардың тереңдігі, см.;
      топырақ массасының жоғалуы (т/га/жыл);
      жаңа жыралардың пайда болуы және барларының өсуі.
      Қосымша критерийлер мыналар болып табылады:
      жыраның тереңдігі;
      алаңының бірлігіне келетін жыра саны;
      алаңының бірлігіне келетін жыралардың жалпы алаңы;
      жыралардың су жинау алаңының кейбір сипаттамалары.
       4.2. Жел эрозиясы
      Санамаланғаннан басқа жел эрозиясының диагностикалық критерийлері мыналар болып табылады:
      құнарсыз қабаттың дефляциялық үйіндісі, см.;
      жер пайдаланудан шығып қалған алқаптардың алаңы (табиғи алқаптарда өсімдіктер өспей қалған), жалпы алаңының %;
      жайылымдық өсімдіктердің проективті жауып қалуы, аймақтық алаңының %;
      азып-тозған жайылымдар алаңының өсу жылдамдығы, жылына %;
      қозғалмалы құм алаңы, жалпы алаңының %;
      қозғалмалы құм алаңының артуы, жылына %;
      Қосымша параметрлердің арасында мынадай критерийлер пайдаланылады:
      дефляцияның үдемелілігі немесе дефляцияның жылдамдығы;
      топырақ профилінде қарашірінді қорының кемуі (А+В);
      гранулометриялық құрамның жеңілдеуі;
      шөп қалыңдығы мен егістің сиреу дәрежесі.
       5. Тұздану
      5.1. Тұздану
      Тұздану дәрежесінің негізгі критерийлері мыналар болып табылады:
      үстіңгі құнарлы қабаттағы уытты тұздардың құрамы (%);
      уытты сілтіліктің ұлғаюы (тұзданудың бейтарап типінен сілті типіне ауысқан кезде), мг-экв/100 г. топыраққа;
      тұздалған жер алаңының артуы, жылына %;
      ортаның реакциясы (тұз және су сығындысындағы рН).
      Қосымша критерийлер ретінде жер асты суларының деңгейі мен минералдануы туралы деректер пайдаланылады.
      5.2. Сортаңдану
      Сортаңданудың негізгі критерийлері мыналар болып табылады:
      алмасатын натрий құрамының артуы (катионды алмасу сыйымдылығынан (КАС) %-бен);
      алмасатын магний құрамының артуы (КАС) %-бен);
      ортаның реакциясы (рН).
      Топырақтың физикалық қасиеттері және әсіресе топырақ құрылымының сортаңдануының қосымша критерийлері болып табылады.
      6. Батпақтану
      Диагностикалық критерийлер мыналар болып табылады:
      топырақ-жер астындағы сулар деңгейін көтеру, м;
      су жайылуының ұзақтығы (ай);
      жер астындағы сулардың минералдануы (г/л);
      Қосымша профильдің (гидроморфизм белгілері) морфологиялық құрылысының сипаттамалары пайдаланылуы мүмкін.

          Топырақ және жердің тозу дәрежесін белгілеу
                         критерийлері

Көрсеткіштер

Тозу деңгейі

(өте
әл-
сіз)

(әл-
сіз)

(орта-
ша)

(кө-
те-
ріл-
ген)

(жо-
ғары)

1 2 3 4 5 6

Абиотикалық
үйіндінің қуаты,
см

<2

2-10

11-20

21-40

>40

Беткі қабатына
қатысты
(тұтастығы
бұзылмаған) ойылу
тереңдігі (см)

<20

20-40

41-100

101-
200

>200

Физикалық саз
мөлшерінің шамаға
азаюы,
бастапқыдан %

<5

5-15

16-25

26-32

>32

Топырақтың
жыртылатын қабаты
тұтастығының тең
салмақты
тығыздығының
артуы, бастапқы
мөлшерден %

<10

10-20

21-30

31-40

>40

Тұрақты құрылымдық
(жарылуды есепке
алмағанда,
агрегатаралық)
кеуектілік, см 3

>0,2

0,11
-0,2

0,06-
0,1

0,02
-0,05

<0,02

Текстуралық
кеуектілік
(агрегатішілік),
см 3

>0,3

0,26
-0,3

0,2-
0,25

0,17
-0,19

<0,17

Сүзу коэффиценті,
м/тәулік

>1,0

0,3-
1,0

0,1-
0,3

0,01
-0,1

<0,01

Тастақтылығы,
жамылғының %-ы

<5

5-15

16-35

36-70

>70

Топырақтық
профилі қуатының
төмендеуі (А+В),
бастапқыдан %

<3

3-25

26-50

51-75

>75

Топырақ профилінде
қарашірінді
қорының азаюы
(А+В), бастапқыдан
%

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Микроэлементтер
(Мn, Со, Мо, В,
Сu, Ғе) құрамының
азаюы, қамтамасыз
етілуінің орташа
дәрежесінен %

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Жылжымалы фосфор
құрамының азаюы,
қамтамасыз
етілуінің орташа
дәрежесінен %

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Алмасатын калий
құрамының азаюы,
қамтамасыз
етілуінің орташа
дәрежесінен %

<10

10-20

21-40

41-80

>80

Топырақ
ортасындағы
РН-тың өзгеруі,
орташа
көрсеткіштен %

<10

10-15

16-20

21-25

>25

Топырақ массасының
шығыны т/га/жыл

<5

5-25

26-100

101-
200

>200

Ашылған топырақ
түзетін жыныстың
(С) немесе төсеме
жыныстың (D)
алаңы, жалпы
алаңнан %

0-2

3-5

6-10

11-25

>25

Эрозияға ұшыраған
топырақ алаңының
ұлғаюы, жылына %

<0,5

0,5-
1,0

1,1-
2,0

2,1
-5,0

>5,0

Беткі қабатқа
қатысты шайылу
және су қазуының
тереңдігі, см

<20

20-40

41-100

101-
200

>200

Аумақтың
жыралармен
бөлінуі, км/км 2

<0,1

0,1-
0,3

0,4-
0,7

0,8-
2,5

>2,5

Құнарсыз қабаттың
дефляциялық
үйіндісі, см

<2

2-10

11-20

21-40

>40

Жерді пайдаланудан
шығарылған табиғи
алқаптардың алаңы
(өсімдік
өспеген), жалпы
алаңнан %

<10

10-30

31-50

51-70

>70

Жайылымдық
өсімдіктің жобалық
жамылғысы,
аймақтықтан %

>90

71-90

51-70

11-50

<10

Тозған жайылымдар
алаңының ұлғаю
жылдамдығы, жылына
%

<0,25

0,25
-1,0

1,1-
3,0

3,1-
5,0

>5

Жылжымалы құмдар
алаңы, жалпы
алаңнан %

0-2

3-5

6-15

16-25

>25

Жылжымалы құмдар
алаңының ұлғаюы,
жылына %

<0,25

0,25
-1,0

1,1-
2,0

2,1-
4,0

>4

Жоғарғы құнарлы
қабаттағы уытты
тұздар сомасының
құрамы (%):
-соданың
қатысуымен


 
 
 
 

        <01


 
 
 
 

        0,1-
0,2


 
 
 
 

        0,21-
0,3


 
 
 
 

        0,31
-0,5


 
 
 
 

        >0,5

-тұзданудың басқа 
түрлері үшін

<0,1

0,25

0,26-
0,5

0,51
-0,8

>0,8

Уытты сілтіліктің 
артуы (тұзданудың
бейтарап типінен
сілті типіне
ауысқан кезде),
мг-экв/100 г
топыраққа

<0,7

0,7
-1,0

1,1
-1,6

1,7
-2,0

1,7-
2,0

Тұзданған топырақ
алаңының артуы,
жылына %

0-0,5

0,5-
1,0

1,1-
2,0

2,1-
5,0

>5,0

Алмасу натрий
құрамының артуы
(КАС-тан %-бен):
- құрамында < 1%
натрийі бар
топырақ үшін
- басқа топырақ
үшін


 
 
 

      <1
 
 
    <5


 
 
 

      1-3
 
 
    5-10


 
 
 

      3-7
 
 
    10-15


 
 
 

      7-10
 
 
    15-20


 
 
 

      >10
 
 
    >20

Алмасатын магний
құрамының артуы
(КАС-тан %)

<40

40-50

51-60

61-70

>70

Тұщы (<1-3 г/л)
жер асты сулары
деңгейінің жиналу
тереңдігі, м
- гумидті аймақта

>1,0

0,81
-1,0

0,61-
0,80

0,31
-0,60

<0,3

- далалық аймақта

>4

3,1-
4,0

2,1-
3,0

1,0-
2,0

<1,0

Минералданған (>3
г/л) жер
астындағы сулар
деңгейінің жату
тереңдігі, м

>7

5-7

5-3

3-2

<2

Су басу ұзақтығы
(беткі ылғалдану),
ай

<3

3-6

6-12

12-18

>18

      Ескертпе - бастапқы ретінде жұтаңданбаған ұқсас жердің жай-күйі (нөлдік жұтаңдану дәрежесі) қабылданады.