Ескерту. Бұйрықтың тақырыбы жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4 тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

      1. Қоса беріліп отырған:

      осы бұйрыққа 1-қосымшаға сәйкес өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды;

      осы бұйрыққа 2-қосымшаға сәйкес өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды;

      осы бұйрыққа 3-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдарын;

      осы бұйрыққа 4-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарын;

      осы бұйрыққа 5-қосымшаға сәйкес өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды;

      осы бұйрыққа 6-қосымшаға сәйкес қаракөл қойларын;

      осы бұйрыққа 7-қосымшаға сәйкес түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді;

      осы бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес шошқаларды;

      осы бұйрыққа 9-қосымшаға сәйкес өнімділік бағытындағы жылқыларды;

      осы бұйрыққа 9-1-қосымшаға сәйкес жылқылардың зауыттық тұқымдарын;

      осы бұйрыққа 10-қосымшаға сәйкес түйелерді;

      осы бұйрыққа 11-қосымшаға сәйкес құстарды;

      осы бұйрыққа 12-қосымшаға сәйкес түйеқұстарды;

      осы бұйрыққа 13-қосымшаға сәйкес иттердің үйлік-ұлттық тұқымдарын (тазы, төбет);

      осы бұйрыққа 14-қосымшаға сәйкес маралдарды және теңбіл бұғыларды;

      осы бұйрыққа 15-қосымшаға сәйкес араларды;

      осы бұйрыққа 16-қосымшаға сәйкес торда өсірілетін терісі бағалы аңдарды;

      осы бұйрыққа 17-қосымшаға сәйкес қояндарды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулықтар бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаменті заңнамада белгіленген тәртіппен осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнде мемлекеттiк тiркелуiн және бұқаралық ақпарат құралдарында ресми жариялануын қамтамасыз етсін.

      3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жауапты хатшысына (А.Қ. Евниев) жүктелсін.

      4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малға бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайды.

      2. Сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды бонитирлеу жүргізу тәртібі

      3. Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малды (бұдан әрі – ІҚМ) жыл бойы бонитирлейді:

      1) бұқаларды жылына бір рет;

      2) сиырларды сауын маусымы аяқталғаннан кейін;

      3) қашарлар мен асыл тұқымды бұқашықтарды алты айлық жастан бастап.

      Бонитирлеу нәтижелері бойынша 1 қарашадағы жай-күй бойынша есеп жасалады.

      4. ІҚМ бонитирлеу кезінде жануарларды тиiстi сынып бере отырып, шаруашылыққа пайдалы белгілер кешенi (тұқымдылығы, өнiмдiлік сапалары, сыртқы тұрпаттық-бiтiмдiк ерекшелiктерi) бойынша бағалау жүргізіледі.

      Бонитирлеу алдында:

      1) жануарлардың жеке нөмірлерін тексеру, нақтылау және қалпына келтіру;

      2) жануарлардың салмағын өлшеу (таңертең азықтандырылғанға дейін);

      3) асыл тұқымдық есепке алу жазбаларын нақтылау.

      5. Бонитер-сыныптаушы жануарларды бонитирлеу туралы деректерді селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық қорына (бұдан әрі – САТЖАҚ ) енгізеді.

1-параграф. Тұқымдылықты айқындау

      6. ІҚМ тұқымдылығы жануарды қарап-тексеріп, тұқым типінің көрінімділігі анықталып, зоотехникалық және асыл тұқымдық есепке алу негізінде анықталады. Тұқымдылығы бойынша таза тұқымды және будандастырылған жануарлардың топтары бөлінеді.

      7. Таза тұқымды ІҚМ-ға мыналар жатады:

      1) таза тұқымдылығы тиісті құжаттармен расталатын бір тұқымның ата-енелерінен алынған жануарлар;

      2) осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес ірі қара малдың туыстас (генотипі бойынша жақын) сүтті және сүтті-етті тұқымдарының тізбесіне сәйкес туыстас (генотипі бойынша жақын) тұқымдардың таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар. Тұқымда әкесінің қанының 75 пайыздан астам үлесі болған кезде оған әкенің тұқымы, өзге жағдайларда – енесінің тұқымы беріледі;

      3) тұқымның біреуінің қанының үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау процесі нәтижесінде жасалатын тұқымға тән жануарлар.

      8. Осы Нұсқаулықтың 7-тармағында көрсетілмеген ІҚМ будандарға жатады.

      9. Өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың тұқымдық дәрежесі осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін айқындай отырып анықталады.

2-параграф. Сиырлардың сүт өнімділігі көрсеткіштерін айқындау

      10. Сиырларды сүт өнімділігі бойынша бағалау сауылған сүтті есепке алу, сауын маусымының 305 (үш жүз бес) күнінде немесе қысқартылған (кемінде 240 (екі жүз қырық) күн) аяқталған сауын маусымында сүттегі майдың мөлшері (пайыз (бұдан әрі–%)) негізінде жүргізіледі.

      11. Бұзаулаған күннен кейінгі бірінші күн сауын маусымының басы, ал соңғы сауылған күн немесе бір рет сауылатын бірінші күн сауын маусымының соңғы күні болып саналады.

      12. Сиырларды бақылап сауу шаруашылықта ай сайын, суалған сиырлар мен бұзаулағаннан кейінгі 4-күнгі кешке дейін жаңа бұзаулаған сиырларды қоспағанда, бір үй-жайда күтіп-бағылатын барлық жануарларда бір мезгілде бір тәулік ішінде жүргізіледі.

      13. Таңертең сиырларды сауу сеансы сиырларды бақылап сауу жүргізілген күн болып саналады.

      14. Сиырларды жоспарлы бақылап сауу жүргізілмей қалған кезде олардың өнімділік деңгейін есептеу үшін алдыңғы және кейінгі бақылап сауудың орташа арифметикалық көрсеткіші пайдаланылады.

      15. Сынау зертханасы сүт сынамаларының үлгілерін қабылдайды және химиялық талдау жүргізеді.

      16. Бақылап сауу нәтижелері және сүттің химиялық құрамы автоматтандырылған жұмыс орны-зертханалар арқылы САТЖАҚ-ға енгізіледі.

      17. Бақылау тәулігінде сиырдан алынған сүттің мөлшері 0,1 кг-ға дейінгі дәлдікпен біртіндеп алынған барлық сүтті қосу арқылы анықталады.

      18. Сауын маусымындағы сүт майының мөлшері арналған сүт майының мөлшері (кг) сүттегі бір пайыздық май бойынша көрсеткішті 100-ге бөлу арқылы анықталады.

      19. Сиырлардың сүт өнімділігі бойынша тұқым стандарттарын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

3-параграф. Жануарларды сырт бітімі-конституциялық ерекшеліктері бойынша бағалау

      20. Тұқымдық бұқалардың сырт бітімі мен конституциясын бағалау жыл сайын бес жасқа дейін, сиырларда – бірінші және үшінші сауын маусымының екінші және үшінші айларында жүргізіледі. Егер жануар сырт бітімі мен конституциясы бойынша көрсетілген жасында бағаланбаса, онда оны кезекті бонитирлеу кезінде бағалайды.

      21. Жануарларды сырт бітімі мен конституциясы бойынша бағалау кезінде жекелеген бөліктердің өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың қалаулы типіне, сиырларда – желіннің мөлшеріне, оның пішіні мен машинамен саууға жарамдылығына, бұқаларда – жыныстық диморфизмнің көрінетіндігіне, белі мен артқы аяқтарының беріктігіне ерекше назар аударылады. Бұқалардың дене бітімін бағалау 30 балдық шәкіл бойынша, сиырлардың – 10 балдық шәкіл бойынша жүргізіледі. Жануарлардың сырт бітімі мен конституциясын бағалау осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес сырт бітімі мен конституциясы бойынша балдық бағалау төмендетілетін өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың дене бітіміндегі кемшіліктерін көрсете отырып, толықтырылады.

      22. Төлді сырт бітімі мен конституциясы бойынша бағалау 20-балдық шәкіл бойынша жүргізіледі. Тұқымы және жынысы өте жақсы көрінген, қалыпты түрде дамыған және өскен, кеудесі өте жақсы жетілген (кең, жалпақ), арқасы, белі, құйымшағы түзу, жамбасы жақсы жетілген, аяқтары дұрыс қойылған және сүйектері мықты, артық дамымаған және ірі емес жануар 20 балмен бағаланады.

4-параграф. Шаруашылыққа пайдалы белгілер кешені бойынша жануарлар сыныбын айқындау

      23. Бонитирлеу кезінде жануарлардың сыныбын айқындау:

      тұқымдық бұқаларды – дамуы (тірідей салмағы), сырт бітімі мен конституциясы, генотипі (шығу тегі және ұрпағының сапасы);

      сиырларды – сүт өнімділігі (сүттегі майдың мөлшері), дамуы (тірідей салмағы – сауын маусымының екінші-үшінші айында айқындалады), сырт бітімі мен конституциясы, генотипі (шығу тегі);

      төлді – генотипі (шыққан тегі); сырт-сипаты және даму (тірідей салмағы) белгілері бойынша жүргізіледі.

      Белгілер кешені бойынша бағалау нәтижесінде ІҚМ мынадай сыныптар беріледі:

      1) тұқымдық бұқаларға және асыл тұқымды бұқашықтарға – элита рекорд, элита және бірінші сынып;

      2) сиырлар және қашарларға – элита рекорд, элита және бірінші және екінші сынып.

      Көрсетілген сыныптардың белгілеріне сай келмейтін жануарлар сыныптық еместерге жатады.

5-параграф. Белгілер кешені бойынша тұқымдық бұқалар сыныбын анықтау

      24. Белгілер кешені бойынша тұқымдық бұқаның сыныбы осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі бойынша белгіленеді, бұл ретте асыл тұқымды бұқашықтар мен тұқымдық бұқалардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандарттарын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

      25. Алынған балдар қосындысына сәйкес тұқымдық бұқаларға мынадай кешенді сынып беріледі:

      85-100 – элита-рекорд;

      75-84 – элита;

      65-74 – бірінші сынып.

      26. Кешенді сынып қалыпты жыныстық белсенділігі бар, ал ұрығының сапасы (эякулят көлемі, концентрациясы, өмір сүру деңгейі, мұздатуға жарамдылығы, ұрықтандыру қабілеті) МемСТ 26030 "Өсімді молайту құралдары. Бұқалардың мұздатылған спермалары. Техникалық шарттар" мемлекетаралық стандартының талаптарына сәйкес келетін тұқымдық бұқаларға беріледі.

      27. Кейінгі жылдары ата-енелердің сыныбы және оның ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау нәтижелері өзгерген кезде тұқымдық бұқаның сыныбы жоғарылауы мүмкін.

6-параграф. Сиырлар сыныбын белгілер кешені бойынша анықтау

      28. Сиырдың сыныбы белгілер кешені бойынша алынған балдар көрсеткішіне сәйкес 100 (жүз) балдық шәкіл бойынша белгіленеді, оның ішінде:

      1) сүт өнімділігі – осы Нұсқаулыққа 5-қосымшада көрсетілген сиырларды сүт өнімділігі белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 65 (алпыс бес) балдан аспайды;

      2) сырт бітімі және конституциясы - осы Нұсқаулыққа 6-қосымшада көрсетілген сиырларды сырт бітімі және конституциясы белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 10 (он) балдан аспайды;

      3) дамуы (тірідей салмағы) – осы Нұсқаулыққа 7-қосымшада көрсетілген сиырларды дамуы және тірідей салмағы белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 5 (бес) балдан аспайды, бұл ретте асыл тұқымды қашарлардың, қысырлардың және сиырлардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

      4) осы Нұсқаулыққа 8-қосымшада көрсетілген сиырларды тұқым стандартының пайызында майдың артық болуы белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес сүттің майлылығы тұқым стандартының % - 10 (он) балдан аспауы тиіс;

      5) фенотип (шығу тегі) – осы Нұсқаулыққа 9-қосымшада көрсетілген, сиырларды генотип белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес барлығы 10 (он) балдан аспайды.

      29. Балдар көрсеткіштерінің нәтижелері бойынша сиырларға мынадай кешенді сыныптар беріледі:

      85-100 – элита-рекорд;

      75-84 – элита;

      65-74 – бірінші сынып;

      55-64 – екінші сынып.

      30. Сүттегі ақуыз мөлшері бойынша бағаланатын сиырлар тұқым стандартының талаптарынан асып кеткен жағдайда қосымша мынадай балл алады:

      0,3 % және одан жоғары – 4 балл;

      0,2 %-ға – 3 балл;

      0,1 %-ға – 2 балл.

      31. Қосымша алынған балдар белгілер кешені бойынша сыныбын айқындау кезінде қорытынды бағаға енгізіледі (100 балл шегінде).

      32. Элита-рекорд сыныбына сүттегі май мөлшері тұқым стандартынан төмен емес, алдыңғы сауын кезіндегі өнімділік деңгейі (алғашқы үшеуі) тұқым стандартынан төмен емес сиырлар жатады.

      33. Алғаш бұзаулаған қашарларды сауын маусымы аяқталысымен сүт майының мөлшері бойынша, ал екінші төлдеген және одан үлкен сиырларды неғұрлым жоғары сыныпқа жатқызуға мүмкіндік беретін сауын маусымы бойынша бағалайды. Сауын маусымы аяқталмаған алғаш бұзаулаған қашарлар жас төлді бонитирлеу шәкілі бойынша бағаланады.

7-параграф. Жас төлдер сыныбын белгілер кешені бойынша айқындау

      34. Жас төлдердің белгілер кешені бойынша сыныбы осы Нұсқаулыққа 10-қосымшада көрсетілген жас төлді белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес 100 (жүз) балдық шәкілмен белгіленеді.

      35. Алынған балдардың қосындысы осы Нұсқаулыққа 11-қосымшаға сәйкес белгілер кешені бойынша жас төлдің сыныбын анықтайды.

8-параграф. Жануарлардың мақсатын айқындау

      36. Жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, белгілер кешені бойынша ІҚМ бағалау нәтижелері негізінде олардың мақсаты айқындалады және мынадай топтарға бөлінеді:

      1) асыл тұқымдық ядро;

      2) селекциялық топ.

      37. Асыл тұқымдық ядродан алынған сиырлардан өз табындарының өсімін молайтатын қашарлар алынады, селекциялық топтағы сиырлардан өсімді молайтатын бұқалар өсіріледі. Өндірістік топ – асыл тұқымдық ядроға енгізілмеген сиырлар.

      38. Бонитирлеу нәтижелері бойынша табыннан шығарылатын жануарлар анықталады.

9-параграф. Бонитирлеу материалдарын талдау және асыл тұқымдық жұмысты жақсарту жөніндегі іс-шаралар

      39. Ірі қара малды бонитирлеу деректері бойынша жиынтық ведомость және мынадай мәселелерді талдай отырып, есеп жасалады:

      1) бонитирленген ірі қара малдың саны және оны тұқымдылығы, сыныбы, пайдалану мақсаты, генетикалық топтары бойынша бөлу;

      2) табынның және асыл тұқымдық ядро сиырларының тірідей салмағы, конституциясы және сырт бітімі, сүттілігі, жас төлдерінің өсуі бойынша сипаттамасы;

      3) қашарлардың алғаш ұрықталған кездегі жасы және тірідей салмағы;

      4) өткізілген асыл тұқымды жас төлдің сыныптылығы.

      Бонитирлеу нәтижелері бойынша жануардың асыл тұқымдылық және өнімділік сапаларын жақсартуды ескере отырып, жұптау жоспары жасалынады. Жұптарды іріктеу кезінде өткен шағылыстырудың нәтижелері және дарақтар арасындағы туыстық дәрежесі ескеріледі.

      40. Бонитирлеу материалдарының негізінде толықтырушы жас төлдерді және асыл тұқымды малдарды сатып алу есебінен табындарды жасақтау жоспары жасалады. Бұқашықтарды өз өнімділігі бойынша және бұқаларды ұрпағының сапасы бойынша бағалаудың келесі жылға арналған жоспары әзірленеді. Ветеринариялық іс-шараларды өткізу жоспары жасалады.

Ірі қара малдың туыстас (генотипі бойынша жақын) сүтті және сүтті-етті тұқымдарының тізбесі

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Сырт бітімі мен конституциясы бойынша балдық бағалау төмендетілетін өнімділіктің сүтті және сүтті-етті бағыттарындағы ірі қара малдың дене бітіміндегі кемшіліктері

Тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Сиырларды сүт өнімділігі белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Сиырларды сырт бітімі және конституциясы белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Сиырларды дамуы және тірідей салмағы белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Сиырларды майдың пайызбен тұқым стандартынан артуы белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Сиырларды белгілер кешені, генотипі бойынша бағалау шәкілі

Жас төлді белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Белгілер кешені бойынша жас төлдің сыныбын анықтау

Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Заң) 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малға бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайды.

      2. Етті бағыттағы ірі қара малды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малға бонитирлеу жүргізу тәртібі

      3. Өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара малды бонитирлеу жыл сайын барлық шаруашылықтарда, олардың меншік және шаруашылық нысандарына қарамастан, тамыздан қазанға дейін (жануарлардың аймағы мен жай-күйіне байланысты) жүргізіледі. Асыл тұқымды жануар мәртебесі бар өнімділіктің етті бағытындағы ірі қара мал бонитирленуі тиіс .

      Асыл тұқымды жануар мәртебесі жоқ ірі қара малдың иелері бонитирлеу жүргізуге құқығы бар және өз қалауы бойынша оны жүргізу үшін бонитерлерді (сыныптаушыларды) шақыра алады.

      Алты айға дейінгі төлдер, бордақыдағы жануарлар, өгіздер және піштірілген жануарлар бонитирлеуге жатпайды.

      4. Ірі қара малдың иелері бонитирлеуді өткізер алдында мынадай дайындық іс-шаралары өткізіледі:

      1) жануарлардың жоғалған түгендеу нөмірлерін тексеру, нақтылау және қалпына келтіру;

      2) жануарларды түгендеу нөмірлерінің деректерін асыл тұқымды жануардың жеке карточкаларындағы және (немесе) ауыл шаруашылығы жануарының карточкасындағы жазбалармен салыстыру.

      5. Бонитерлер (сыныптаушылар) электрондық цифрлық қолтаңба қойылған бонитирлеу жөніндегі толық ведомостер мен жиынтық есептерді республикалық палаталарға және селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына (1 қарашадағы жай-күй бойынша) ұсынады.

1-параграф. Тұқымды айқындау

      6. Жануарлардың тұқымдылығын бонитер (сыныптаушы) асыл тұқымды жануардың жеке карточкасында және (немесе) селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануарының карточкасында көрсетілген оның ата-енесінің тұқымдық тиесілілігі және олардың тұқымдылығы туралы деректер негізінде айқындайды.

      Тұқымдылығы (қаны) бойынша таза тұқымдылар және будандар топтары бөлінеді.

      Таза тұқымды жануарларға:

      1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстырудан;

      2) құрамында екі тұқымның біреуінің қаны кемінде 75 пайыз (бұдан әрі – %) болғанда, туыстас, тұқымдарының генотипі бойынша жақын екі жануарды шағылыстырудан;

      3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 % болатын туыс емес тұқымдарды шағылыстырудан;

      4) екі және одан да көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасаудан алынған жануарлар жатады.

      Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесі осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасына сәйкес анықталады.

2-параграф . Өнімділікті анықтау

      7. Сиырлардың сүттілігі алты айлық төлдің тірідей салмағы бойынша бағаланады. Жас сиырлардың сүттілігін бағалау кезінде ең аз талаптар бірінші бұзаулағанда 10 %, екінші бұзаулағанда 5%-ға төмендейді.

      8. Үш және одан да көп бұзаулаған сиырлардың сүттілігі ең жоғары тірідей салмағы алты айлық бұзау туылған кездегі деректер бойынша бағаланады.

3-параграф. Сырт бітімі-конституциялық ерекшеліктері бойынша бағалау

      9. Сиырлар конституциясы және сырт бітімі бойынша 3, 4 және 5 жасында, бұқалар бес жасқа дейін жыл сайын бағаланады.

      Сиырларды сырт бітімі-конституциялық ерекшеліктері бойынша бағалау кезінде тұқым типінің көрінімділігіне және дене бітімінің үйлесімділігіне ерекше назар аударылады.

      10. Бұқаларды бағалау осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес тұқымдық бұқалардың сырт бітімі және конституциясын бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі, сиырлар осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес сиырлардың конституциясы сырт және бітімін бағалау шәкілі бойынша бағаланады.

      Сырт бітімі және конституциясын бағалау кезінде осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес балдық баға төмендететін конституциясы және сырт бітімінің кемшіліктері ескеріледі. Балдық бағалаудан басқа, шығыңқы бөліктер, сондай-ақ негізгі кемістері және сырт бітімінің кемшілістері атап өтіледі.

      11. Жас төлдің дене бітімі жалпы түрі және дамуы бойынша 5 балдық шәкілді қолдана отырып, өте жақсы-5, жақсы – 4, қанағаттанарлық – 3, қанағаттанарлықсыз – 2 болып бағаланады. Бағаны жарты балл қосу арқылы нақтылауға жол беріледі (4, 5; 3, 5).

      12. Тұқымы мен жынысы жақсы көрінетін, жақсы жетілген және өскен, кеуде жақсы дамыған (кең, жалпақ), арқасы, белі, сегізкөзі түзу, жамбасы жақсы дамыған, аяғы дұрыс орналасқан және сүйектері аса ірі емес, бірақ мықты жануарлар "өте жақсы" деген баға алады.

4-параграф. Тұқымдық бұқалар сыныбын анықтау

      13. Тұқымдық бұқалардың сыныбы осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сай тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес мынадай көрсеткіштер кешені бойынша анықталады: тірідей салмағы, сырт бітімі және конституциясы, ұрпақтарының сапасы және өз өнімділігі бойынша бағалау, тұқымдылығы және шығу тегі (генотипі).

      14. Элита-рекорд сыныбына тірідей салмағы элита және одан жоғары сыныптардың талаптарына сәйкес келетін, тұқымдылығы IV ұрпақтан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдарының тұқымдылығы III ұрпақтан төмен емес тұқымдық бұқалар жатқызылады. Сырт бітіміне берілетін ең төменгі балл 90-нан төмен болмайды.

      15. Элита сыныбына тірідей салмағы I сыныптан төмен емес, тұқымдылығы IV ұрпақтан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдар үшін III ұрпақтан төмен емес тұқымдық бұқалар жатқызылады.

      16. Тұқымдық бұқаларды өсімді молайтуға пайдалануға олардың әкесі бойынша шығу тегінің дұрыстығы анықталғаннан және 1-санаттағы асыл тұқымды мәртебе алынғаннан кейін, сондай-ақ өз өнімділігі бойынша бағалаудан (сынақтардан) және/немесе ұрпақтарының сапасы бойынша бағалаудан өткеннен кейін жол беріледі.

5-параграф. Сиырлардың сыныбын анықтау

      17. Сиырлардың сыныбы өсімді молайту қабілетін ескере отырып (жыл сайын төл әкеледі, әкелмейді) осы Нұсқаулықтың 6-қосымшасында көрсетілген сиырларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкіліне сәйкес мынадай көрсеткіштер кешені бойынша анықталады: тірідей салмағы, сырт бітімі және конституциясы, сүттілігі, тұқымдылығы және шығу тегі (генотип).

      18. Бонитирлеу кезеңінде төлдері алты айлық жасқа жетпеген алғаш бұзаулаған сиырлардың кешенді сыныбы осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес жас төлдерді белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі бойынша айқындалады.

      Бұқалар мен сиырлардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

      19. Элита-рекорд кешенді сыныбына тірідей салмағы мен сүттілігі элита сыныбы талаптарынан төмен емес, дене бітімінде айқын кемістігі жоқ, IV буыннан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдар үшін жыл сайын ұрпақ беретін III буыннан төмен емес сиырлар жатады.

      20. Элита сыныбына тірідей салмағы мен сүттілігі I сыныптың талаптарынан төмен емес, дене бітімінде айқын кемістігі жоқ, III буыннан төмен емес, ал жаңадан шығарылған тұқымдар үшін жыл сайын ұрпақ беретін II буыннан төмен емес сиырлар жатады.

      21. Егер сиыр бір рет бұзауламаса, онда оның кешенді белгілер бойынша бағалау бір сыныпқа төмендетіледі.

      22. Екі және одан да көп рет бұзауламаса сиырлардың кешенді сыныбын ең төменгі деңгейге дейін түсіріп, одан кейін жарамсыз етеді.

6-параграф. Жас төлдердің сыныбын анықтау

      23. Жас төлді 6 (алты) айлық жастан бастап бонитирлейді.

      Жас төлдің сыныбы тірідей салмағы, конституциясы және сырт бітімі, тұқымдылығы және шығу тегі (генотипі), бұқашықтарды өз өнімділігі бойынша бағалау белгілері кешені бойынша белгіленеді.

      Белгілер кешені бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

      24. Элита-рекорд пен элитаның кешенді сыныптарына сырт бітімі және конституциясы жағынан сәйкесінше 4,5 (төрт бүтін оннан бес) және 4 балдан төмен емес, ал тірідей салмағы бойынша I-сыныптың талаптарынан төмен емес жас төлдер жатады.

      25. Кешенді I және II-сыныпқа сырт бітімі және конституциясы жағынан кемінде 3,5 (үш бүтін оннан бес) және 3,0 (үш бүтін оннан нөл) балы бар, тірідей салмағы II-сыныптың талаптарынан төмен емес жас төлдер жатады.

      26. Жаңа тұқымдарды, типтерді шығару немесе будандастырылған табындарды жинақтау кезінде II-сынып талаптарынан 10%-ға және I сыныптың талаптарынан 5%-ға төмен тірідей салмағы бар қашарлар егер басқа белгілері бойынша I-сыныптың және одан жоғары талаптарға сәйкес болса II-сыныпқа жатқызылады. элита және элита-рекорд сыныбыныңтаза тұқымды бұқалары мен II буыннан төмен емес сыныпқа жатпайтын сиырлардан алынған қашарларды егер салмағы мен сырт бітімі бойынша I сынып және одан жоғары талаптарға сәйкес келсе екінші сынып деп бағалауға болады,

7-параграф. Белгілер кешені бойынша сыныпты анықтау

      27. Белгілер кешені бойынша бағалау кезінде жануарлар мынадай сыныптарға жатқызылады: элита-рекорд, элита, I-сынып, II-сынып, сыныптық емес. Кешенді сыныпты анықтайтын қажетті деректер болмаған кезде жануарлар сыныптар бойынша бөлінбегендерге жатқызылады.

      28. Тұқымдық бұқалар, сиырлар және жас төлдер сыныбын белгілер кешені алынған балдар қосындысына сәйкес шәкіл бойынша белгіленеді: элита-рекорд – 81 балл және одан жоғары; элита – 71-80 балл; I сынып– 81-70 балл; II сынып – 51-60 балл; сыныптан тыс – 50 балл және одан аз.

      29. Тұқымдық бұқалардың тірідей салмағы бойынша тұқым стандартын Заңның 1-бабы 41-тармағына сәйкес республикалық палата бекітеді.

8-параграф. Жануарлардың мақсатын айқындау

      30. Малды белгілер кешені бойынша бағалау нәтижелері негізінде жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың мақсатын айқындайды және мынадай топтарға бөледі:

      асыл тұқымдық ядро – сиырлардың жалпы санының 50-60% құрайтын табынның ең жақсы бөлігі;

      асыл тұқымды ядроға кіретін селекциялық – топ жалпы аналық малдың 18-20%.

      31. Асыл тұқымдық ядродағы сиырлардан өз табындарының өсімін молайту үшін қашарлар алынады, селекциялық топтағы сиырлардан өсімді молайтатын бұқалар өсіріледі. Асыл тұқымды топ – асыл тұқымдық ядроға кіргізілмеген сиырлар.

      32. Осы сиырлардан шыққан ең жақсы асыл тұқымды жас төл шаруашылықта өткізіледі, ал асыл тұқымды құндылығы жоқ жас төл бордақыланғаннан кейін етке тапсырылады.

      33. Бонитирлеу нәтижелері бойынша табыннан шығарылатын жануарлар анықталады.

9-параграф. Бағалау материалдарын талдау және асыл тұқымдық жұмысты жақсарту жөніндегі іс-шаралар

      34. Малды бонитирлеу деректері бойынша жиынтық ведомость және мына мәселелерді талдай отырып, есеп жасалады:

      1) қайта бонитирленген малдың саны және оны тұқымдылығы, сыныптары, мақсаты және генетикалық топтары бойынша бөлу;

      2) асыл тұқымдық ядродағы табынның және жеке сиырлардың сипаттамалары тірідей салмағы, сырт бітімі және конституциясы, сүттілігі, жас төлдің дамуы бойынша сипаттамалары;

      3) алғашқы ұрықтандыру кезіндегі қашарлардың жасы мен тірідей салмағы;

      4) өткізілген асыл тұқымды жас төлдің сыныптылығы.

      Бонитирлеу нәтижелері бойынша жануарлардың асыл тұқымды және өнімділік қасиеттерін жақсартуды ескере отырып, іріктеу жоспары жасалады. Жұптарды таңдау кезінде алдыңғы жұптасудың нәтижелері және дарақтар арасындағы туыстық ескеріледі.

      35. Бонитирлеу материалдарының негізінде жас төлді өсіру және асыл тұқымды мал сатып алу есебінен табынды толықтыру жоспарлары әзірленеді. Келесі жылға бұқаларды өз өнімділігі бойынша және бұқаларды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау жоспары әзірленеді. Ветеринариялық іс-шараларды өткізу жоспары жасалады.

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Тұқымдық бұқалардың сырт бітімі және конституциясын бағалау шәкілі

Сиырлардың конституциясы мен сырт бітімін бағалау шәкілі

Балдық баға төмендететін конституциясы және сырт бітімінің кемшіліктері

Тұқымдық бұқаларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

      Тұқымаралық шағылыстыру әдісімен жаңа тұқымдарды, типтерді, желілерді бағалау кезінде III, IV ұрпақтардың будандары таза тұқымды жануарларға теңестіріледі, яғни 10 балл белгіленеді.

Сиырларды белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

      Тұқымаралық шағылыстыру әдісімен жаңа тұқымдарды, типтерді, желілерді өсіру кезінде III және IV ұрпақтарының будандары таза тұқымды жануарларға теңестіріледі, яғни 10 балл белгіленеді.

Жас төлдерді белгілер кешені бойынша бағалау шәкілі

Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және биязы жүнді қой тұқымдарына бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайды.

      2. Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитерлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Биязы жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу тәртібі

1-параграф. Бонитирлеуді ұйымдастыру

      3. Жүнді, жүнді-етті, етті-жүнді өнімділік бағытындағы биязы жүнді қойлар таза тұқымды қойлар мен будандарға бөлінеді.

      4. Таза тұқымды қойларға мыналар жатады:

      1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      2) екі тұқымның біреуі бойынша қан құрамы кемінде 75 пайыз болған жағдайда тұқымдар генотипі бойынша жақын, туыс екі малды шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануарлар.

      5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген қойлар будандарға жатады.

      6. Биязы жүнді қой тұқымдары өнімділік бағыты бойынша: жүнді қойлар; жүнді-етті және етті-жүнді қойлар болып бөлінеді.

      Жүнді-етті тұқымдарға мыналар жатады: оңтүстік қазақ мериносы, солтүстік қазақ мериносы, қазақстандық меринос.

      Етті-жүнді тұқымдарға мыналар жатады: қазақтың биязы жүнді, қазақ арқармериносы, "етті меринос".

      Қазақстан Республикасында өнімділіктің жүн бағытындағы қойлар өсірілмейді.

      7. Биязы жүнді қойлар жеке немесе сыныптық бонитирлеуге жатады.

      Жеке бонитирлеу толық және қысқартылған жеке бонитирлеуге бөлінеді.

      Ересек қошқарлар (негізгі, резервтік, сынамалар), өсімді молайтатын қошқарлар, селекциялық топтың саулықтары мен тұсақтары, селекциялық топтың саулықтарынан алынған барлық төлдер, өз табындарының өсімін молайтатын және табынға өткізуге арналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар мен тұсақтар толық жеке бағалауға жатады.

      Элиталық және бірінші сыныпты саулықтардан алынған төлдер қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады.

      Қысқартылған жеке бонитирлеу кезінде жануардың сыныбы 5 балдық шәкіл бойынша жануардың типі, жүн талшықтарының тығыздығы, ұзындығы, тоннасы, тірідей салмағы бойынша жалпы бағалау негізінде белгіленеді.

      8. Өз табынының өсімін молайтуға арналған асыл тұқымды емес жануарлардан алынған барлық тұсақтар сыныптық бағалауға жатады. Жануардың сыныбын белгілей отырып, барлық белгілер негізінде (журналға жазбай) бағаланады.

      9. Биязы жүнді қойларды бонитирлеу тірідей салмағын, көктемгі және күзгі жүннің, сапасын және жалпы қырқымын ескере отырып, көктемде қырқу алдында жүргізіледі.

      10. 4-5 айлық еркек тоқтылар мен тұсақтар алдын ала қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады және 5 балдық шәкіл бойынша бағаланады.

      11. Табынға қалдырылған еркек тоқтылар он екі айлық жасында негізгі шаруашылықта пайдалы белгілері бойынша толық жеке бонитирлеуден өтеді.

      12. Асыл тұқымды табындарда жыл сайын 12 айлық жастағы барлық тұсақтарға сыныптық және жеке бонитирлеу жүргізіледі.

      13. Бонитирлеу нәтижелерін бонитер (сыныптаушы) селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына енгізеді және растайды.

      14. Мынадай селекциялық белгілер бонитирленуге жатады:

      жануардың типі және терісінің қатпарлығы;

      жүннің тығыздығы;

      жүннің ұзындығы;

      жүн талшықтарының жіңішкелігі;

      тұтас жүннің біркелкілігі;

      жүннің бұйралығы;

      шайырдың мөлшері;

      шайырдың түсі;

      арқасында, ішінде және мұрынында жүн өсуі;

      сүйегінің конституциясы және беріктігі;

      сырт бітімі;

      тірідей салмағы;

      жүн қырқымы.

      15. Жануардың сыныбы конституциялық-өнімділік қасиеттерінің, жеке қасиеттерінің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

      16. Биязы жүнді қой тұқымдарына бонитирлеу жүргізу кезінде мыналар қолданылады:

      1) асыл тұқымды құжаттарда қойларды жекелей бонитирлеуді жазу үшін осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдарының бонитирлеу кілті қолданылады;

      2) осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары;

      3) осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қой тұқымдары жүн талшықтарының микрометрдегі жіңішкелік сыныбы.

      17. Жануарлар сыныбы жануардың мөлшерін, дамуын, конституциясын, сүйегін, типі мен сырт бітімін, ет пішіндерінің көрінімділігін, тірідей салмағын, жүн қырқымы мен жүн сапасын, терінің қатпарлануын кешенді бағалау негізінде анықталады.

      18. Тұқымдық типінің көрінімділігіне, конституциялық ерекшеліктеріне, дамуына, дене бітіміне және өнімділік деңгейіне қарай биязы жүнді қойларды бонитирлеу кезінде мынадай сыныптарға бөлінеді:

      элита;

      бірінші;

      екінші.

      19. Осы Нұсқаулықтың 16-тармағында көрсетілмеген биязы жүнді қойлар жарамсыз болып танылады.

      20. Жеке немесе сыныппен бонитирленген және сыныптарға жатқызылған биязы жүнді қой тұқымдары және олардың будандары оң құлақтарына мынадай тәртіппен ен салу арқылы белгіленеді:

      элита – оң құлақтың ұшына бір "жебе" енін салу;

      I сынып – оң құлақтың төменгі жиегіне бір ен салу;

      II сынып – оң құлақтың төменгі жиегіне екі ен салу.

      Сыныптық жануарлардың талаптарына сай келмейтін қойлардың оң құлақтарының ұшын кесіп тастайды.

2-параграф. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

      21. Асыл тұқымды қойлардың әрбір табынында асыл тұқымдық есепке алу деректері негізгі тұқымдық қошқарларға және селекциялық топтағы саулықтарға (№1-о және №2-о нысандары) "Асыл тұқымды жануардың жеке карточкасының, сондай-ақ селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануары карточкасының нысандары мен оларды толтыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 11 ақпандағы № 49 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 13488 болып тіркелген) (бұдан әрі – бұйрық) 7-қосымшаға сәйкес селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына асыл тұқымды қошқардың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты), сондай-ақ осы бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қойдың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты) жүйелі түрде енгізіледі.

Биязы жүнді қой тұқымдарының бонитирлеу кілті

Биязы жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары

Биязы жүнді қой тұқымдары жүн талшықтарының микрометрдегі жіңішкелік сыныбы

Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Биязылау жүнді қой тұқымдары бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және биязылау жүнді қой тұқымдарына бонитирлеу жүргізу тәртібін айқындайы.

      2. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу тәртібі

      3. Биязылау жүнді қойлар таза тұқымды қойларға және будандарға бөлінеді.

      4. Таза тұқымды қойларға мыналар жатады:

      1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      2) екі тұқымның біреуі бойынша қан құрамы кемінде 75 пайыз болған кезде тұқымдар генотипі бойынша жақын, туыс екі жануарды шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануарлар.

      5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген қойлар будандарға жатады.

      6. Биязылау жүнді қой тұқымдары өнімділік бағыты бойынша: жүнді-етті, ұзын жүнді етті-жүнді және қысқа жүнді етті-жүнді болып бөлінеді.

      Жүнді-етті тұқымдарға цигай тұқымы жатады.

      Ұзын жүнді етті-жүнді тұқымдарға мыналар жатады: қазақтың етті-жүнді, қазақтың кроссбредтік жүнді биязылау жүнді, Ақжайық етті-жүнді қойы, Дегерестің құйрықты биязылау жүнді етті-жүнді тұқымдары.

      Қысқа жүнді етті-жүнді тұқымдарға мыналар жатады: қазақтың биязылау жүнді тез жетілетін етті, гэмпшир, шароле, суффолк, тексель, австралиялық ақ.

      7. Биязылау жүнді қойлар жеке немесе сыныптық бонитирлеуге жатады.

      Жеке бонитирлеу толық және қысқартылған жеке бонитирлеуге бөлінеді.

      Ересек тұқымдық қошқарлар (негізгі, резервтік, сынамалар), өсімді молайтатын қошқарлар, селекциялық топтың саулықтары мен тұсақтары, селекциялық топтың саулықтарынан алынған барлық төлдер, өз табындарының өсімін молайтуға және табынға өткізуге арналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар мен ұрғашы тоқтылар толық жеке бонитирлеуге жатады.

      Селекциялық ядроның саулықтарынан алынған төлдер қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады.

      Қысқартылған жеке бонитирлеу кезінде жануардың сыныбы 5 балдық шәкіл бойынша жануардың типі, жүннің қалыңдығы, ұзындығы, бұйралығы, жүн талшықтарының жіңішкелігі, жүннің біркелкілігі, тірідей салмағы, жалпы бағалауы бойынша жануарды жалпы бағалау негізінде белгіленеді.

      8. Өз табынының өсімін молайтуға арналған асыл тұқымды емес жануарлардан алынған барлық ұрғашы тоқтылар сыныптық бағалауға жатады. Жануарлар сыныбын белгілей отырып, барлық белгілер негізінде бағаланады (журналға жазылмай).

      9. Биязылау жүнді қойларды бонитирлеу тірідей салмақты, көктемгі және күзгі жүннің сапасын және жалпы қырқылымын ескере отырып, көктемде қырқу алдында жүргізіледі.

      10. 4-5 айлық еркек тоқтылар мен ұрғашы тоқтылар алдын ала қысқартылған жеке бонитирлеуге жатады және 5 балдық шәкіл бойынша бағаланады.

      11. Табынға қалдырылған еркек тоқтылар он екі айлық жасында негізгі шаруашылықта пайдалы белгілері бойынша толық жеке бонитирлеуден өтеді.

      12. Асыл тұқымды табындарда жыл сайын 12 айлық жастағы барлық ұрғашы тоқтыларға сыныптық және жеке бонитирлеу жүргізіледі.

      13. Бонитирлеу нәтижелерін бонитерлер (сыныптаушылар) селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына енгізеді және растайды.

      14. Мынадай селекциялық белгілер бонитирлеуге жатады:

      жануарлардың типі және терінің қатпарлығы;

      жүннің қалыңдығы;

      бүйірдегі жүннің ұзындығы (негізгі және өсімді молайтатын қойларда; белінде, арқасында және ішінде);

      жүн талшықтарының жіңішкелігі микрометрлерде немесе сапада;

      жабағы жүннің біркелкілігі;

      жүн бұйралығы;

      шайыр мөлшері мен түсі;

      арқасында, ішінде және мұрнында жүннің өсуі;

      сүйегі;

      сырт бітімі;

      тірідей салмағы;

      жуылмаған жүнді қырқу (түпнұсқада);

      таза жүннің шығымы;

      таза жүнді қырқымы;

      малдың үлкендігі;

      жүннің жылтырауы (люстра);

      жүннің созылғыштығы (цигай жүні үшін).

      15. Жануардың сыныбы конституциялық-өнімділік қасиеттердің, жеке қасиеттердің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

      16. Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу кезінде мыналар қолданылады:

      1) осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу (бағалау) кілті;

      2) осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары;

      3) осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қой тұқымдарының микрометрде жүн талшықтарының жіңішкелік сыныбы.

      17. Жануарлар сыныбы жануардың мөлшерін, дамуын, конституциясын, сүйегін, типі мен сырт бітімін, ет пішіндерінің көрінімділігін, тірідей салмағын, жүннің қырқымы мен сапасын, терінің қатпарлануын кешенді бағалау негізінде анықталады.

      18. Тұқымдық типінің көрінімділігіне, конституциялық ерекшеліктеріне, дамуына, дене бітіміне және өнімділік деңгейіне қарай биязылау жүнді қойларды бонитирлеу кезінде қойлар мынадай сыныптарға бөлінеді:

      элита;

      бірінші;

      екінші.

      19. Осы Нұсқаулықтың 16-тармағында көрсетілмеген биязылау жүнді қойлар жарамсыз деп шығарылады.

      20. Жеке немесе сыныппен бонитирленген және сыныптарға жатқызылған биязылау жүнді қойлар мен олардың будандары оң құлағындағы қысқыштармен мынадай тәртіппен белгіленеді:

      элита – оң құлақтың ұшындағы бір "жебе" ен салу;

      I-сынып – оң құлақтың төменгі жиегіндегі бір ен салу;

      II-сынып – оң құлақтың төменгі жиегіндегі екі ен салу;

      Сыныптық жануарлардың талаптарына сай келмейтін қойлардың оң құлағының ұшын кесіп тастайды.

3-тарау. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

      21. Асыл тұқымды қойлардың әрбір табынында асыл тұқымдық есепке алу деректері селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстық ақпараттық қорына "Асыл тұқымды жануардың жеке карточкасының, сондай-ақ селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануары карточкасының нысандары мен оларды толтыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 11 ақпандағы № 49 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 13488 болып тіркелген) (бұдан әрі – бұйрық) 7-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қошқардың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты), негізгі тұқымдық қошқарлардың және селекциялық топтың саулықтарына (№1-о және №2-о нысандары), сондай-ақ бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қойдың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты) жүйелі түрде енгізіледі.

Биязылау жүнді қой тұқымдарын бонитирлеу (бағалау) кілті

Биязылау жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары

Биязылау жүнді қой тұқымдарының микрометрде жүн талшықтарының жіңішкелік сыныбы

Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларға (бұдан әрі – қойлар) бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

      2. Қойларды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеуді ұйымдастыру

      3. Қойлар таза тұқымды қойлар мен будандарға бөлінеді.

      4. Таза тұқымды қойларға мыналар жатады:

      1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      2) екі тұқымның біреуі бойынша қан құрамы кемінде 75 пайыз болған жағдайда тұқымдар генотипі бойынша жақын, туыс екі малды шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру нәтижесінде алынған жануарлар;

      4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануар.

      5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген қойлар будандарға жатады.

      6. Қойлар жеке немесе сыныптық бонитирлеуге жатады.

      Ересек қошқарлар (негізгі, резервтік, сынамалар), өсімді молайтатын қошқарлар, селекциялық топтың саулықтары мен тұсақтары, селекциялық топтың саулықтарынан алынған барлық төлдер, өз табындарының өсімін молайтатын және табынға өткізуге арналған барлық асыл тұқымды еркек тоқтылар мен тұсақтар толық жеке бағалауға жатады.

      7. Өз табынының өсімін молайтуға арналған асыл тұқымды емес жануарлардан алынған барлық тұсақтар сыныптық бағалауға жатады. Тірідей салмағы мен дене бітімінің типіне, құйрығының пішіні мен көлемі, жүннің массасы, сыныбы және түсі бойынша бағаланады. Белгілердің сипаттамасы жасалмайды.

      8. Қойларды бонитирлеу күзде мал семіргеннен кейін тірідей салмағы, көктемгі және күзгі жүнінің сапасы мен жалпы қырқымы ескеріле отырып, жүргізіледі.

      9. 4-5 айлық жастағы жас төлді бонитирлеу кезінде қозы жүннің қырқымы, 15-18 айлық жастағыларда көктемгі қырылым ескеріледі.

      10. Табында қалдырылған тоқтылар төрт айдан он сегіз айға дейінгі жаста негізгі шаруашылықта пайдалы белгілері бойынша толық жеке бонитирлеуден өтеді.

      11. Асыл тұқымды табындарда жыл сайын 4-5,15 және (немесе) 18 айлық жастағы барлық тұсақ қойларға сыныптық және жеке бонитирлеу жүргізіледі.

      12. Бонитирлеу нәтижелерін селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық базасына бонитерлер (сыныптаушылар) енгізеді және растайды.

      13. Мынадай селекциялық белгілер бонитирленуге жатады:

      жануардың типі;

      жануардың конституциясы және сүйегінің беріктігі;

      сырт бітімі және ет пішіндерінің көрінімділігі (ет);

      шайыр түсі;

      жүннің салмағы (қалыңдығы) ;

      жүннің ұзындығы;

      жүннің жуандығы;

      құрғақ және өлі жүннің болуы;

      тұтас жүннің біркелкілігі;

      жүннің сыныбы;

      жүннің төгілуі;

      құйрықтың көлемі және пішіні;

      жуылмаған жүннің қырқымы (түпнұсқада);

      тірідей салмағы.

      14. Жануарлардың сыныбы конституциялық-өнімділік сапаларының және қасиеттерінің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

      15. Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойларды бонитирлеу кезінде мыналар қолданылады:

      1) осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес тұқымның шартты белгілері мен шифрлары;

      2) осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойлардың селекциялық белгілері көрінімділігінің шартты белгілері және шифрлары.

      16. Жануарлар сыныбы жануардың мөлшерін, дамуын, конституциясын, сүйегін, типі мен сырт бітімін, ет пішіндерінің көрінімділігін, тірідей салмағын, жүн қырқымы мен жүн сапасын, терінің қатпарлануын кешенді бағалау негізінде анықталады.

      17. Тұқымдық типінің көрінімділігіне, конституциялық ерекшеліктеріне, дамуына, дене бітіміне және өнімділік деңгейіне қарай биязы жүнді қойларды бонитирлеу кезінде мынадай сыныптарға бөлінеді:

      1) жүн жабыны қылшық жүнді типті қойлар:

      элита;

      бірінші;

      екінші.

      2) жүн жабыны жартылай ұяң жүнді типті қойлар:

      элита;

      бірінші;

      екінші;

      үшінші.

      18. Осы Нұсқаулықтың 17-тармағына сәйкес келмейтін жануарлар "жарамсыз" болып табылады; сондай-ақ ала, мүйізді жануарлар және элита мен бірінші сыныптың талаптарына сәйкес келмейтін барлық тоқтылар жарамсыз деп танылады.

      19. Жеке немесе сыныппен бонитирленген және сыныптарға жатқызылған қойлар мен олардың будандары оң құлақтарына мынадай тәртіппен ен салып, белгіленеді:

      элита – оң құлақтың ұшына "жебе" етіп бір ен салу;

      I класс – оң құлақтың төменгі жиегіне бір ен салу;

      II класс – оң құлақтың төменгі жиегіне екі ен салу.

      Сыныптық жануарлардың талаптарына сай келмейтін қойлардың оң құлақтарының ұшын кесіп тастайды.

3-тарау. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

      20. Асыл тұқымды қойлардың әрбір табынында асыл тұқымдық есепке алу деректері селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстық ақпараттық қорына "Асыл тұқымды жануардың жеке карточкасының, сондай-ақ селекциялық процеске тартылған ауыл шаруашылығы жануары карточкасының нысандары мен оларды толтыру қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 11 ақпандағы № 49 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 13488 болып тіркелген) (бұдан әрі – бұйрық) 7-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қошқардың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязы жүнді және етті-майлы бағыты), негізгі тұқымдық қошқарлардың және селекциялық топтың саулықтарына (№1-о және №2-о нысандары), сондай-ақ бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес асыл тұқымды қойдың жеке карточкасына (биязы жүнді, жартылай биязылау жүнді және етті-майлы бағыты) жүйелі түрде енгізіледі.

Тұқымның шартты белгілері мен шифрлары

Өнімділіктің етті-майлы бағытындағы қойлардың селекциялық белгілері көрінімділігінің шартты белгілері және шифрлары

Қаракөл қойларын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Қаракөл қойларын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және қаракөл қойларына бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

      2. Қаракөл қойларын бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Қаракөл қойларын бонитирлеуді ұйымдастыру

      3. Қозылардың сапасын бонитирлеу екінші-үшінші күні, ашық жерде өткізіледі, күннің шашыраңқы сәулесі қозының үстіне түскені абзал.

      Бонитирлеудің екінші кезеңі 15-20 күні жүргізіледі. Бұл ретте қозының дамуы, қаракөл қасиетінің сақталуы, шайырлығы ескеріледі. Терінің пигментациясы мен бұралымы жаман сақталып, ақ және құрғақ жүннің пайда болуы қозыларды асыл тұқымға қалдыруға болмауына себеп, ол шығарылып тасталады.

      4. Әлсіз және тұрпаты артық дамыған нәзік және қырық тұрпаты жануарларды жекелеген отарларға бонитирлеу сыныбына қарамастан жинақтайды.

      5. Қозылардың құлақтарына ен салады және қаракөл типіне жататындығын белгілейді, бұйралығының өлшемі мен сыныбы, әр түрлі түстегі бұйраның түсі мен реңі анықталады.

      6. Бонитирлеу өткізетін жерде арнайы орындығы бар үстелдер жабдықталады. Кептірілген және мұқият тазартылған қозылар бонитирленеді. Жаңа туған қозылардың құлағына енесінің нөмірін, туған уақытын, отардың нөмері көрсетілген сырға тағады.

      7. Бонитирлеу аяқталған соң асырауға қалдырған қозыларды түгендеп, белгіленген тәртіппен есеп жүргізеді.

      8. Қаракөл қойының туған кезіндегі бұйрасының түрі мен пішініне қарай бес елтірілік типке бөлінеді:

      жакеттік (қаламгүл бұйралар мен баданалар)-қозылардың құйымшағы мен жон арқасында ұзын және орташа қаламгүл бұйралар, бүйірінде ені әртүрлі орташа және қысқа қаламгүл бұйралар немесе жон арқасы мен құйымшағында ұзын және орташа қаламгүл бұйралар, бүйірінде орташа және қысқа бұйраға өтіп, ірі бұршақ пен арзымайтын көлемде жал бұйра араласуы мүмкін;

      қабырғагүл қырлы бұйралар мен жал бұйралар-қозылардың құйымшағы мен жон арқасында тығыз, серпімді, өңі әр түрлі ұзын және орташа ұзындықта қырлы бұйралар және жал, бүйірінде орташа және қысқа қырлы бұйралар мен жалға ауысады, арзымайтын көлемде қаламгүл бұйралар мен ірі бұршақ қатысуына рұқсат етіледі;

      жазықгүл (жазық бұйра)-қозылардың бұйрасының ені екі түрлі, арқасы мен құйымшағында ұзын және орташа ұзындықтағы жазық бұйралар, жазық жал аралас,бүйірінде орташа және қысқа жазық бұйра мен жалға өтеді;

      қаракөлше (жал бұйралар)-қозылардың жүні қысқа (5мм дейін), бұйралары жал теңбіл суретті (әшекейлі) муар тәріздес, жабының (түгінің) сапасы-реңденуі үдемелі, жібектілігі мен жалтырлығы күшті, қозының өсіп дамуы әдеттегідей;

      кавказ типі (өсіңкі бұйра)-қозылардың бұйрасының ені әртүрлі, жабыны едәуір өсіңкі, құйымшағы мен арқасында онша тығыз емес, орташа және қысқа қаламгүл бұйралар басым келіп, қысқа қаламгүл бұйра мен ірі бұршаққа өтіп арзымайтын көлемде жал бұйра араласады.

      9. Қозылар бағалау кезінде тері сапасына қарай бөлінеді:

      1) элита;

      2) бірінші сынып;

      3) екінші сынып.

      Осы Нұсқаулықтың 9-тармағындағы сыныптарға қатысты талаптарға сәйкес келмейтін жануарлар жарамсызға жатқызылады.

      10. Қаракөл қойларына осы Нұсқаулыққа қосымшаға сәйкес зауыттық қоңдылықты қаракөл қойларына тірідей салмағы бойынша қойылатын ең аз талаптар қойылады.

      11. Қаракөл қой шаруашылығында қозыларды бонитирлеу кезінде жануарларды іріктеуді келесі көрсеткіштер арқылы жүргізеді: жануардың жынысы; түсі, ені, түс қанықтығы, реңі: бұйраның пішіні мен тығыздығы, толқынның ұзындығы; тығыздығы, жүннің ұзындығы қалыңдығы жібектілігі жылтырақтығы; суретінің түрі мен анықтығы; терісінің қалыңдығы, тығыздығы және молдығы; қозының өсіп-дамуы; тірідей салмағы; контитуциясы.

      Асыл тұқымды еркек тоқтылар он күннен жиырма күндігінде бұйраның және жүнінің реңінің сақталу дәрежесімен, жүнінің жібектілігімен, жалтырақтығы мен өсіп-даму қабілеттілігімен бонитирленеді.

      12. Қаракөл қозы жеке және сыныптық бонитирлеуге жатады.

      13. Жеке бонитирлеу толық және қысқартылған болып бөлінеді.

      1) толық жеке бонитирлеу өсіруге қалдырылған асыл тұқымды еркек тоқтыларға жүргізіледі;

      2) қысқартылған жеке бонитирлеу асыл тұқымды ұрғашы тоқтыларға және ұрпағының сапасы бойынша тексерілген қошқарлардан туған барлық қозыларға жүргізіледі.

      14. Сыныптық бонитирлеу барлық қалған қозыларға жүргізіледі, бұл жағдайда барлық қозылардың саны, жынысы, түсі, реңі, елтірілік типі, сыныбы және бұйра өлшемі ескеріледі.

      15. Жеке бонитирлеуде қолданылатын белгілердің қысқаша атауы:

      1) қозының жынысы – ұрғашы (ұр), еркек (ер);

      2) түсі мен реңі – қара (қара), көк (көк), сұр (сұр), қоңыр (қоң), қызғылт (қызғ). Сұр түстің реңдері мен реңдері: бұқар сұры (б. сұр), реңдері – алтын (алт), күміс (күм); сұрхандария сұры (сх. сұры), реңдері – платина (пл), қорғасын (қор), янтарь (ян); қарақалпақ сұры (ққ.сұры), реңдері – болат (бол), өрікгүл (өрік), барлық сұрлардың анықталмаған реңдері (б.с.а.р); көк түстің реңдері мен реңдері, орташа көгілдір (ор. көг), орташа күміс (ор. күм), қара көк (қ.к), қара меруерт (қ. мер), ақшыл (ақш);

      3) елтірілік тип – жакет (ж), кавказ (кав), қабырғагүл (қ), жазықгүл (ж);

      4) бұйра өлшемі – майда (м), орташа (о), ірі (ірі);

      5) бұйра пішіні – жартылай шеңберлі (ж.ш);

      6) бұйра ұзындығы – ұзын (ұз), орташа (ор), қысқа (қыс);

      7) бұйра тығыздығы – тығыз (тғ), орташа тығыз (ор.тғ), болбыр (бол);

      8) талшықтың қалындығы – өте қалың (ө.қ), қалың (қ), сирек (с);

      9) талшықтың жібектілік сипаттамасы – өте жібекті (ө.ж), жібекті (ж), жібектілігі жеткіліксіз (жж);

      10) талшықтың жылтырлығы – өте жылтыр (ө.ж), жылтыр (ж), жеткіліксіз (ж), күңгірт (к).

      11) алалық – құйрық ұшында (қ.ұ), құйрықтың майлы бөлігінде (қ.м.б), аяқтарында (аяқ), денесінде (ден), басында (бас).

      12) өрнектілігінің анықтылығы – анық (ан), жеткіліксіз (ж), анық емес (а.е).

      13) терісі – тығыз (тғ), болбыр (бол), өте жұқа (о.ж), жұқа (ж), қалыңдау (қ.у), қалын (қ), созылыңқы (соз), жұмсақ (жм).

      14) жүндестігі – жақсы (жақ), орташа (орт.), жеткіліксіз (жет).

      15) конституция – берік (б), нәзік (н), қопал (қ).

      16) қозының тірідей салмағы немесе дене өлшемі – ұсақ (ұ), ірі (ірі), орташа (орт).

      17) сыныбы – элита (эл), бірінші (І), екінші (ІІ), жарамсыз (ж).

      16. Он бес күндік жасындағы тексеруде:

      1) өсуі қалыпты (қал), жетілмеген (жн);

      2) қодылығы – жақсы (ж), орташа (орт), орташадан төмен (орт.т);

      3) пигменттің сақтау дәрежесі - жақсы (ж), қалыпты (қал), нашар (наш);

      4) ақ талшықтың болуы – жоқ (жоқ), өте аз (ө.а), көп (көп);

      5) бұйраның сақталуы - жақсы (ж), қанағаттанаралық (қан), нашар (наш).

      6) талшық сипаттамасы – өте жібекті (ө.ж), жібектілігі жеткіліксіз (ж.ж);

      7) жылтырлығы – өте жылтыр (ө.ж), қалыпты (қал), жеткіліксіз (жет), күңгірт (кгт);

      8) құрғақ талшықтың болуы – құйрықтың жұмсақ бөлігінде (қ.ж.б), қарнында (қар), жоқ (жоқ);

      9) балмен зауыттық бағалау – өте жақсы дамыған және бұйралары сақталған – 5, жақсы – 4, қанағаттанаралық – 3.

Зауыттық қоңдылықты қаракөл қойларына тірідей салмағы бойынша қойылатын ең аз талаптар

Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

      2. Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Тұқымдардың фенотиптік белгілері бойынша жіктеуіші, ешкілердің таза тұқымдылығын анықтау

      3. Жаңа тұқымдарды өсіру кезінде пайдаланылған бастапқы тұқымдардың ерекшеліктеріне, асыл тұқымдық жұмыс әдістеріне, жүнді, түбітті және сүтті өнімділігінің айқындылық дәрежесіне және сипатына қарай Қазақстан Республикасында өсірілетін ешкілер үш негізгі бағыт бойынша: жүнді, түбітті және сүтті болып бөлінеді. Мұндай бөлінудің негізіне жеке селекцияланатын белгілердің даму дәрежесі мен маңыздылығы жатқызылады.

      Жүн бағытындағы ешкілер – советтік жүн тұқымы және оның будандары;

      Түбіт бағытындағы ешкілер – таулыалтай тұқымы, орынбор тұқымы және олардың будандары;

      Сүт бағытындағы ешкілер – заанен тұқымы, ағылшын-нубия тұқымы және олардың будандары.

      4. Ешкілердің тұқымдылығы тұқымның шығу тегі мен айқындылық типін растайтын құжаттардың бар-жоғына тексеріп-қарау және салыстыру арқылы анықталады.

      Тұқымды ешкілер таза тұқымды және будандастырылған болып бөлінеді.

      Таза тұқымдыға белгілі бір тұқымға тән қасиеттері бар және шығу тегі мынадай талаптардың бірін қанағаттандыратын жануарлар жатады:

      1) бір тұқымның таза тұқымды ата-енелерін шағылыстыру;

      2) екі тұқымның біреуі бойынша қан құрамы кемінде 75 пайыз болған жағдайда тұқымдар генотипі бойынша жақын, туыс екі жануарды шағылыстыру;

      3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 пайыз болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру;

      4) екі және одан көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен жаңа тұқым жасау нәтижесінде алынған жануар.

      5. Осы Нұсқаулықтың 4-тармағында көрсетілмеген ешкілер будандарға жатады.

3-тарау. Ешкілерді бонитирлеу бойынша жұмыстарды ұйымдастыру

      6. Ешкілерді бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу үшін жауапкершілік бонитирлеу жүргізілетін шаруашылық басшысына, республикалық палатаға және бонитирлеуді жүргізген бонитерге (сыныптаушыға) жүктеледі.

      7. Жұмыс басталар алдында бағалауға жататын барлық мал басына асыл тұқымдық және зоотехникалық есепке алу деректері дайын болуы тиіс.

      8. Жұмыстарды жүргізу үшін мыналар қажет:

      1) құлаққа белгі салуға арналған қысқыштар;

      2) цифрлардың толық жиынтығы бар татуировкаға арналған қысқыштар;

      3) құлаққа тағатын пластмасса немесе металл сырғалар (радиожиілікті сырғалар);

      4) бонитирлеуге арналған өткелек, қалқандардың қажетті саны;

      5) халаттар және басқа да мүкәммал;

      6) жануарларды өлшеуге арналған таразылар;

      7) жануарларды жеке бағалау (бонитирлеу) нәтижелерін жазуға арналған журналдар.

      9. Әрбір шаруашылықта ешкілерді бонитерлеуді жүргізген кезде "Ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидаларды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 29 маусымдағы № 7-1/587 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11940 болып тіркелген) бекітілген ветеринариялық (ветеринариялық-санитариялық) қағидалар сақталады.

      10. Бонитирлеу аяқталғаннан кейін белгіленген нысан бойынша акт және орындалған жұмыс туралы есеп жасалады.

      11. Жануарлардың асыл тұқымдық құндылығына байланысты селекцияланатын белгілерге (тірідей салмақ, сүт өнімділігі, сырт бітімі, жүн мен түбіттің сандық және сапалық параметрлері.) жеке немесе сыныптық бонитирлеу қолданылады, олардың нәтижелерін селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық қорына (бұдан әрі – САТЖАҚ) енгізеді.

4-тарау. Ешкілерді сырт бітімі-конституциялық белгілері бойынша бағалау

      12. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілердің төлдерін сырт бітімі-конституциялық белгілері бойынша негізгі бағалау 12 (он екі) – 18 (он сегіз) айлық жаста көзбен қарап жүргізіледі.

      13. Бағалауға мынадай селекциялық белгілер жатады:

      1) жануардың типі, жүнді және түбітті бағытындағы ешкілер көлемі жағынан орташа, сондай-ақ сүтті бағытындағы ешкілер айтарлықтай ірі. Барлық аталған бағыттардағы ешкілердің қозғалысы жылдам, конституциясы мықты, сүйегі дамыған, дене бітімі жіңішке, аяқтары жақсы қойылған, тұяқтары мықты.

      2) ешкілердің конституциясы мен сүйектері дене бітімін, сүйегінің беріктігін, сырт бітімі бөліктерін, тері және тері астындағы тіндердің даму сипаттамаларын (қалыңдығы, тығыздығы.), сондай-ақ жүнді жабынын жиынтық бағалау негізінде айқындалады.

      3) ешкілердің сырт бітімі (дене бітімінің пішіні) өнімділік бағытымен, конституциясымен және саулығының жай-күйімен тығыз байланысты. Дене бітімі жалпақ, арқасы жеткілікті ұзын және тегіс болған кезде аяқтарының дұрыс орналастырылуы, сүйегінің қалыпты дамуы төзімділікті, конституциясының мықтылығын және жануарлардан жоғары өнімділікті ет пен жүн алуға негіз болады. Сондықтан осы бағытта іріктеу белгілі бір табиғи-климаттық жағдайларда өсіруге жақсы бейімделген жоғары өнімді ешкілердің табындарын құруға мүмкіндік береді.

      14. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді сырт бітімі-конституциялық типі бойынша балдық бағалау осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

5-тарау. Ешкілерді тірідей салмағы бойынша бағалау

      15. Өнімділіктің әртүрлі бағыттарындағы тұқымдық текелер мен төлдердің тірідей салмағы бонитирлеу жүргізу кезінде таразыда 0,1 (нөл бүтін оннан бір) килограмға дейінгі дәлдікпен, бір жасында аш қарында өлшеу арқылы айқындалады.

      16. Мерзімді (туылған кезде, енесінен айырған кезде, 1 (бір) жас, 1,5 (бір жарым) жаста, жыл сайын текелерді бағалау және аналық ешкілерге жеке бекіту кезінде) өлшеуге селекциялық топтардың жануарлары – тұқымдық текелер, ұрғашы ешкілер және олардың төлдері жатады.

      17. Ересек ешкілердің тірідей салмағы күзде шағылыстыру алдында азықтандырғанға дейін және суарғанға дейін таңертең жеке (асыл тұқымды табындар) немесе топпен (тауарлық табындар) өлшеу арқылы, лақтардікі – оларды енелерінен айырған кезде анықталады.

      18. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді тірідей салмағы бойынша балдық бағалауосы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

6-тарау. Жүнді және түбітті ешкілерді жүн өнімділігі бойынша бағалау

      19. Жүнді және түбітті ешкілерді жүн өнімділігінің сандық және сапалық параметрлері бойынша негізгі бағалау 12 (он екі) – 18 (он сегіз) айлық жаста жүргізіледі. Сараптамалық бағалау бонитирлеу кезінде, ал зертханалық зерттеулер – іріктелген үлгілерді зерделеу кезінде өлшеу құралдары мен аспаптарды қолдану арқылы жүзеге асырылады.

      20. Көзбен қарап бағалауға мынадай селекциялық белгілер жатады:

      1) жүн мен түбіттің қалыңдығы, бұл тері аймағының бірлігіне келетін жүн талшықтарының саны. Тері аймағының бірлігіне жүн талшықтары неғұрлым көп болса, жүн қырқымы соғұрлым жоғары болады. Ешкілердің жүн өнімділігін бағалау кезінде жүннің қалыңдығымен қатар бүйірлерінде, арқада және іш жағында жүннің (түбіттің) көп өсетініне назар аудару қажет.

      2) жүннің, түбіттің жіңішкелігі – бонитирлеу кезеңінде сапада көзбен қарап айқындалатын жүн және түбіт талшығының диаметрі. Жүн мен түбіт талшықтары неғұрлым жіңішке болса, шығымдылық соғұрлым жоғары болады және олардан иірілген жіптің сапасы өте жақсы болады. Сондықтан, жүнді және түбітті ешкілерді селекциялық топтарға іріктеу кезінде жүн мен түбіттің жіңішкелігіне ерекше назар аудару қажет.

      3) жүн мен түбіттің біркелкілігі – ешкі шаруашылығындағы маңызды селекциялық белгілер. Жүн мен түбіттің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігі неғұрлым жоғары болса, олардан иірілген жіптің сапасы соғұрлым жақсы болады. Жүнді және түбітті ешкілерді іріктеу кезінде жүн мен түбіттің жіңішкелігі мен ұзындығы бойынша біркелкілігіне ерекше назар аудару қажет.

      4) шайыры – жүннің технологиялық құндылығын оның құрамындағы май есебінен қамтамасыз ететін құнды көрсеткіш. Жуылған жүн мен түбіттің жоғары өнімділігі өнімділікті арттырудың маңызды өлшемшарты болып табылады. Алайда, жүн мен түбітте ашық түсті шайырлардың жеткілікті мөлшерде болуын қамтамасыз етуге тырысу қажет.

      5) жүн мен түбіттің түсі мен жылтырлығы селекциядағы маңызды көрсеткіштер болып табылады, өйткені бұлар олардан жасалған бұйымдардың сапасына үлкен әсер етеді. Жүннің ақ түсі мен люстр тәрізді жылтырлығы - сапалы шикізат белгісі. Іріктеу кезінде бұйымдарға әдемілік пен әсемдік беретін жүн мен түбітке тән жылтырлығының болуын ескеру қажет. Жүн мен түбітте түрлі-түсті талшықтардың болуы өнімнің сапасын төмендетеді.

      6) жүннің ирелеңдігі – оның біртектілігінің негізгі көрсеткіштерінің бірі. Бір жазықтықта өрімнің бүкіл ұзындығы бойынша жүннің ірі ирелеңдігі (гофрленген) оның біркелкілігін анықтайды.

      7) кемп – жүн шикізатының сапасын күрт нашарлататын құрғақ өлі қылшық. Жүнді және түбітті ешкілердің, әсіресе тұқымдық текелердің табынымен асылдандыру жұмыстарын жүргізу кезінде селекция жүндегі кемптің құрамын жоюға бағытталуы тиіс.

      21. Жүн мен түбіт өнімділігінің мынадай селекциялық белгілері өлшенуге жатады:

      1) жүн мен түбіт қырқымы – 12 (он екі) айда жануардан қырқылатын жүннің жалпы салмағы. Жүнді қырқу терінің бірлігіндегі қылшықтардың санына, жүн мен түбіттің жіңішкелігіне және ұзындығына байланысты. Жүнді қырқу, түбітті, әсіресе жіңішке талшықты (17 (он жеті) – 18 (он сегіз) микрометр және одан жіңішке) түбітті тарау және олардың сандық және сапалық параметрлері өнімділіктің осы бағыттарындағы ешкілермен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізу кезінде маңызды шаруашылықтың пайдалы белгілері болып табылады.

      2) түбіттің құрамы – массасы бойынша пайызбен көрсетілген түбіт талшықтарының саны. Бұл көрсеткіш неғұрлым көп болса, түту соғұрлым жоғары болады. Селекциялық ядроның тұқымдық текелері мен аналық ешкілердің түбітін жеке түту әртүрлі типті жүн талшықтарының физикалық-механикалық қасиеттерін белгілей отырып, селекциялық зертханаларда зерттеу жолымен белгіленеді.

      3) жүннің, түбіттің жіңішкелігі – микрометрлерде айқындалатын жүн мен түбіт талшығының диаметрі. Жүн мен түбіт талшықтары неғұрлым жіңішке болса, шығымдылық соғұрлым жоғары болады және олардан иірілген жіптің сапасы өте жақсы болады. Сондықтан, жүнді және түбітті ешкілерді селекциялық топтарға іріктеу кезінде олардың жүні мен түбітінің жіңішкелігіне ерекше назар аудару қажет.

      4) жүннің, түбіттің ұзындығы – белгілі бір уақыт кезеңінде жүннің өсуі – 12 (он екі ай) ай немесе қырқудан қырқуға дейін. Асыл тұқымды жас төлдерде табиғи күйінде жүн ұзындығы бүйірінде (сызғышпен), мал басын толықтыратын лақтарда – бүйірінде, санында, арқасында және іш жағында өлшенеді.

      22. Жүнді ешкілерді жүнді өнімділігі бойынша және түбітті ешкілерді жүнді өнімділігі бойынша балдық бағалауосы Нұсқаулыққа 3 және 4-қосымшаларға сәйкес айқындалады.

7-тарау. Ешкілерді сүттілігі бойынша бағалау

      23. Ешкілердің сүттілігі сырт бітімі-конституциялық типімен, жануардың дене салмағымен және желіннің дамуымен тығыз байланысты. Сондықтан, сүтті тұқымды ешкілерді іріктеу және таңдау кезінде осы белгілерге үлкен мән беру керек, өйткені олар көбінесе жас төлдердің одан әрі өсуі мен дамуын және оның өнімділігін анықтайды.

      24. Лақтардың туылу типі (нешінші болып туылған) болашақ саулық ешкілер мен тұқымдық текелердің өнімділігі мен төлділігін таңдау және болжау кезінде маңызды. Сүтті ешкілердің өнімді-асыл тұқымды қасиеттерін бағалау кезінде егіз боп және үшеу боп туылған жас төлдерге жынысына қарамастан сүтті тұқымды ешкілерді сүт өнімділігі бойынша балдық бағалау осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес тиісінше 3 және 5 балл қосымша беріледі.

8-тарау. Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді сыныптарға бөлу

      25. Ешкі шаруашылығындағы жалпы сыныптық баға конституциялық-өнімді сапаларының, қасиеттердің және тұқым стандартына сәйкестік дәрежесінің жиынтығы бойынша белгіленеді.

      26. Тұқымдық ерекшеліктеріне және өнімділік деңгейіне байланысты ешкілерді 3 сыныпқа бөледі:

      1) элита – конституциялық-өнімді сапалары мен қасиеттері бойынша 1-сыныпты ешкілерден асып түсетін, тиісті тұқымдардың стандартына толық жауап беретін жануарлар. Жүнді ешкілердің жас төлдерін элита сыныбына жатқызу үшін жалпы балл саны 65 (алпыс бес) – 85 (сексен бес) балды құрауы тиіс. Түбітті және сүтті ешкілерді элита сыныбына жатқызу үшін балдардың жалпы саны 55 (елу бес) – 70 (жетпіс) болуы керек.

      2) бірінші сынып – өзінің конституциялық-өнімді белгілері мен қасиеттері бойынша жүнді, түбітті және сүтті тұқымды ешкілер үшін стандарт талаптарына сәйкес келетін жануарлар. Жүнді ешкілердің жас төлдерін бірінші сыныпқа жатқызу үшін жалпы балл саны 45 (қырық бес) – 64 (алпыс төрт) болуы керек. Түбітті және сүтті ешкілерге ұқсас параметр – 40 (қырық ) – 54 (елу төрт) балл.

      Элиталық және бірінші сыныпты аналықтар өз табындарын өсіру және мал басын толықтыру, сондай-ақ оны асыл тұқымды мақсаттарға сату үшін жас төлдерді алу мақсатында қолданылады.

      3) екінші сынып – тұқым стандартына толық сәйкес келмейтін, сондай-ақ өнімділікте немесе сырт бітімі-конституциялық типте кейбір кемшіліктері бар жануарлар. Олар өнімділігі жағынан бірінші сыныпты ешкілерден едәуір төмен, бірақ пайдаланылатын табындарда тауарлық өнімді алуға, ал асыл тұқымды табындарда, сонымен қатар, тұқымға жақсартылған жас төлдерді алу және сату үшін өте қолайлы. Кешенді бағалау кезінде 30 (отыз) – 44 (қырық төрт) балл жинаған бонитирлеу жасындағы жүнді ешкілердің жас төлі екінші сыныпқа жатады. Түбітті және сүтті ешкілер үшін бұл көрсеткіш 25 (жиырма бес) - 39 (отыз тоғыз) балл деңгейінде белгіленген.

      4) конституциясы әлсіреген, сырт бітімінде кемістігі бар, өнімділігі төмен, жалпы жиынтық бойынша – жүн бойынша 30 (отыз) балл және түбітті және сүтті ешкілер бойынша 25 (жиырма бес) балл жинамаған жануарлар жарамсыз малға жатады.

      27. Ешкілерді жеке нөмірлермен таңбалау мынадай тәсілмен жүргізіледі:

      1) құлақтарына ен салу;

      2) құлақтарына металл немесе пластмасса (радиожиілік) сырғалар салу;

      3) мүйіздеріне күйдіріп салу.

      28. Селекциялық топтардың аналық ешкілері мен ақ түсті тұқымдық текелер үшін құлақтарына таңба салу таңбалаудың негізгі әдісі болып табылады. Нөмірлер құлақ қабығының ішкі жағының түксіз жағына қойылады.

      Нөмірлердің цифрлары құлақтың ұзындығына параллель және оның ортасында, сол жақ құлаққа нөмір бас жағынан бастап, оң жақ құлаққа – бас жағына қарай қойылады. Таңбаның құрамы 5 (бес) – 10 (он) % глицерин қосылған спиртте сұйылтылған күйеден дайындалады.

9-тарау. Ешкілерді таңбалау

      29. Асыл тұқымды ешкілерді таңбалау мынадай тәртіппен жүргізіледі: селекциялық топтағы аналықтардан және ұрпақтарының сапасы бойынша ешкілерді бағалау жүргізілетін аналықтардан алынған лақтарға енесінен айырғанға дейін туылған кезде сол жақ құлағына анасының нөмірі, ал оң жақ құлағына – олардың жеке нөмірінің таңбасы қойылады. Жеке нөмірдің алдына туылған жылы (жылдың соңғы цифры) қойылады.

      30. Өнімділіктің барлық бағыттарындағы ешкілер және олардың асыл тұқымдық және пайдаланушы табындардағы, жеке немесе сыныптық бонитирленген және сыныптарға жатқызылған будандары оң жақ құлағына мынадай тәртіппен ен салумен белгіленеді:

      элита – оң жақ құлақтың ұшында "жебе" тәрізді бір ен салу;

      бірінші сынып – оң жақ құлақтың төменгі жиегіне бір ен салу;

      екінші сынып – оң жақ құлақтың төменгі жиегіне екі ен салу.

      Жануарлар сыныптарының талаптарына сәйкес келмейтін ешкілердің оң жақ құлағының ұшын кесіп тастайды.

10-тарау. Асыл тұқымдық есепке алуды жүргізу

      31. Асыл тұқымдық есепке алу асыл тұқымды ешкілердің әрбір табынында жүйелі түрде жүргізіледі. Оған тұқымдық текелерді, селекциялық топтардың аналықтарын және олардың селекциялық топтар аналықтарының мал басын толықтыру үшін іріктелген ұрпақтарын жеке есепке алудың, шығу тегінің, асыл тұқымды пайдаланудың барлық деректері мен өнімділік көрсеткіштері, сондай-ақ қалған асыл тұқымды аналықтар мен олардың төлдерінің қырқылған жүнін және тірідей салмағын жеке есепке алу деректері кіреді.

      32. Жас төлдерге және қалған аналықтарға жыл сайын жүнді қырқу, тірідей салмақ және ұрпақ алу бойынша зоотехникалық есепке алудың жиынтық ведомостары жасалады.

      33. Асыл тұқымдық есепке алу деректері САТЖАҚ-ға енгізіледі.

      34. Жеке есепке алу "Мал шаруашылығы салалары бойынша асыл тұқымдық өнімді (материалды) есепке алу нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 3-3/397 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11269 болып тіркелген) сәйкес нысандар бойынша жүргізіледі.

      35. Негізгі тұқымдық текелердің және селекциялық топтар аналықтарының тірідей салмағы, жүн қырқымы және оның сапалы сипаттамалары оларды асыл тұқымдық пайдаланудың барлық кезеңінде ескеріледі.

      36. Асыл тұқымды ешкілердің өнімділігін есепке алу үшін осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес Асыл тұқымды ешкілердің өнімділігін есепке алу кітабы жүргізіледі.

Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді сырт бітімі-конституциялық типі бойынша балдық бағалау

Жүнді, түбітті және сүтті ешкілерді тірідей салмағы бойынша балдық бағалау

Жүнді өнімділігі бойынша жүнді ешкілерді балдық бағалау

Түбітті ешкілерді жүн өнімділігі бойынша балдық бағалау

Сүтті тұқымды ешкілерді сүт өнімділігі бойынша балдық бағалау

Асыл тұқымды ешкілердің өнімділігін есепке алу кітабы

      Ауыл шаруашылығы құралымының атауы, мекенжайы __________________________

      _________________________________________________________________________

      __________________________________________________________________________

      Аналықтар отары ____________________ № ________, сыныбы___________________

      Аға шопан ________________________________________________________________

      ________________________________________ (аты, әкесінің аты, тегі (болған кезде))

Шошқаларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Шошқалардың асыл тұқымды құндылығын бонитирлеу және өсімін молайту жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және шошқаларға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

      2. Шошқаларды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Шошқаларды бонитирлеуді ұйымдастыру және жүргізу

      3. Шошқаларды бонитерлеу жыл сайын жүргізіледі. Жануарлардың сырт бітімі, өсуі және өнімділігін бағалау туралы деректер жыл бойы жинақталады.

      4. Қабандардың, аналық шошқалардың және мал басын толықтыратын төлдердің дене бітімін бағалау шілде-қазан айларында жүргізіледі.

      5. Бонитерлеу нәтижелері бойынша 1 қаңтардағы жай-күй бойынша есеп жасалады.

      6. Шоқалар тұқымдары бағыттар және өнімділік деңгейі бойынша мынадай топтарға бөлінеді:

      бірінші – ірі ақ, украиндық далалық ақ, ұзынқұлақты ақ, латвиялық ақ, литвалық ақ, сібірлік солтүстік, ливендік, кемеровтық, солтүстік-қавказдық, муромдық, брейтовтық, қысқа құлақты ақ тұқымды және цивилдік, сібірлік қара-ала, белорустық қара-ала тұқымды шошқалар топтары;

      екінші – ландрас, эстондық бекондық, дюрок, үржүмдік, уэль шошқасы;

      үшінші – миргородтық, украиндық далалық ала, ірі қара, беркшир, семиречен, ақсайлық қара-ала шошқалар тобы.

      7. 85 (сексен бес) килограмнан (бұдан әрі – кг) 110 (жүз он) кг-ға дейінгі салмаққа жеткен кезде, барлық мал басын толықтыратын төлдер осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес шошқаның мал басын толықтыратын төлін қыртыс майының қалыңдығы (сантиметр) бойынша тірі кезінде бағалау үшін шәкіл бойынша алтыншы-жетінші кеуде омыртқалары деңгейінде арқасынан өлшенген қыртыс майының қалыңдығы бойынша тірі кезінде бағаланады.

      8. Қабандар мен аналық шошқалардың жетілуін денесінің салмағы мен ұзындығы бойынша зауыттық қоңдылығы жағдайында бағалайды.

      Жануарларды 1(бір) кг дейінгі дәлдікпен азықтандыру алдында өлшейді.

      Дененің ұзындығын желке жалынан бастап құйрықтың түбіне дейін 1 (бір) сантиметрге (бұдан әрі – см) дейінгі дәлдікпен өлшеуіш таспамен өлшейді. Бастың төменгі жағын өлшеген кезде, мойын және кеуде бір деңгейде болуы керек.

      9. Қабандарды 12 (он екі) айлық жастан бастап жыл сайын туылған күнінде салмағын және бойын өлшейді.

      Әрбір қабан бойынша жиынтық бонитирлеу ведомосін жасау кезінде салмағы және бойы бойынша соңғы өлшенген деректерді өңдеуге енгізеді.

      10. Аналық шошқалар торайлағаннан кейін 5 (бесінші)-10 (оныншы) күні салмағын және бойын өлшейді.

      11. Қабандар мен аналық шошқалардың сырт бітімін осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес шошқалардың сырт бітімін бағалауға арналған жүз балдық шәкіл бойынша бағалайды.

      Қабандар мен аналық шошқалар:

      90 (тоқсан) және одан жоғары балл алғандар элита сыныбына жатады;

      85 (сексен бес) балдан 89 (сексен тоғыз) балға дейін алғандар бірінші сыныпқа жатады;

      80 (сексен) балдан 84 (сексен төрт) балға дейін алғандар екінші сыныпқа жатады.

      12. Кемінде 12 (он екі) (6/6) (алтыдан алты) кратерлік емшегі бар, алдыңғы аяқтары икс тәрізді, жауырын астынан немесе белінде бірден белі кететін, арқасы салбыраңқы, тұмсығы иттердің тұмсығына ұқсаған, мұрны қисық, тістеуі дұрыс емес жануарлар бонитирлеуге жатпайды және табыннан шығарылады.

      13. Қабандар мен аналық шошқаларды дене көлемі мен сырт бітімі бойынша соңғы рет бонитирлеу үш жаста жүргізіледі.

      Ересек жаста қайта бағалау тек сыныптылығын көтеру жағына қарай жүргізілуі мүмкін.

      14. Аналық шошқалардың өнімділігі олардан торайлар алынғаннан кейін мынадай көрсеткіштер бойынша бағаланады:

      1) көптөлділік – туылған тірі торайлардың саны;

      2) сүттілігі – туылғаннан кейінгі енесінің бауырындағы жиырма бір күндік торайлардың салмағы;

      3) енесінің бауырындағы екі айлық жастағы торайлардың салмағы.

      15. Санамаланған көрсеткіштер үшінбірінші торайтайтын және екі немесе одан да көп торайлаған мегежіндер үшін сыныптар осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес қабандар мен мегежіндерді бордақылау және ұрпақтарының етті сапалары бойынша шошқаларды бағалауға арналған шәкіл бойынша айқындалады.

      16. Ұрпаққа бақылау бордақылауға жүргізілгеннен кейін, аналық шошқалар ұрпағының өнімділігі мынадай көрсеткіштер бойынша қосымша бонитирленеді:

      1) 100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

      2) 1(бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын шығын;

      3) 6 (алтыншы) – 7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

      4) денесінің ұзындығы;

      5) артқы бөлігінің үштен бірінің салмағы.

      17. Ұрпағының бордақылау және етті қасиеттерін сипаттайтын санамаланған көрсеткіштерге аналық шошқалардың сыныптары осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес қабандар мен аналық шошқаларды ұрпағының бордақылау және етті қасиеттері бойынша бағалауға арналған шәкіл бойынша анықталады.

      18. Тексерілетін аналық шошқаларды бірінші торайлау нәтижесі бойынша бонитирлейді: екі және одан да көбірек торайлағандарды торайлауды бонитирлеу кезінде барлық есептелген орташа көрсеткіштер бойынша бонитирлейді;

      Қандай да бір торайлау жағдайында туылған немесе енесінен айырған кездегі торайлардың саны 6 және одан аз болса, онда мұндай торайлау "апаттық" деп есептеледі және өнімділіктің орташа көрсеткішін есептеу кезінде оның барлық деректері өңдеуден алып тасталады.

      Бірден артық "апаттық" торайлаған аналық шошқаларды бонитирлемейді және табыннан жарамсыз деп шығарылады.

      19. Қабандармен шағылысқан аналық шошқа торайлағаннан кейін, оны тұқымдарының екі немесе төрт айлық жастағы орташа салмағы бойынша бонитирлейді. Өнімділік көрсеткіші осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес барлық тұқымдардың қабандарын 2 (екі) және 4 (төрт) ай (ең төменгі шарттар) жасындағы ұрпақтарының салмағы бойынша бағалау шәкілі бойынша кемінде бес аналықтан алынған барлық торайлардың орташа салмағы негізінде айқындалады.

      Екі айлық және төрт айлық жас төлдің салмағы туралы деректер болған кезде бағалау оның төрт айлық жасындағы салмағы бойынша жүргізіледі.

      20. Қабандар өнімділігін негізгі бонитирлеу ұрпағын бордақылауға бақылау жүргізу әдісімен бордақылау және етті сапасын мынадай көрсеткіштер бойынша бағалау болып табылады;

      1) 100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

      2) 1 (бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын шығын;

      3) 6 (алтыншы) – 7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

      4) денесінің ұзындығы;

      5) артқы бөлігінің үштен бірінің салмағы.

      21. Ұрпағының бордақылау және етті сапасын сипаттайтын көрсеткіштер үшін қабандардың сыныптары осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес қабандар мен мегежіндерді ұрпақтарының бордақылау және етті сапасы бойынша бағалау шәкілі бойынша айқындалады.

      22. Ұрғашы шошқалардан торайлар алынғаннан кейін қабандарды өнімділігі бойынша барлық (оның ішінде шығарылған және жарамсыз) кем дегенде есепке алынған бес ұрғашы торай бойынша бонитирлейді.

      23. Қабандарды ұрғашы шошқаларының өнімділігі бойынша бонитирлеуді әрбір қабанның ұрғашы шошқаларының көптөлділігі мен сүттілігінің орташа көрсеткіштерінің табын бойынша алғаш торайлайтындар мен екі және одан да көп торайлаған аналық шошқалар (бірдей жастағылар) бойынша орташа көрсеткіштерден ауытқуын есептеу арқылы жүргізеді.

      24. Бонитирлеу және сыныптық бағалау нәтижелері бойынша жануарлардың жастық және өндірістік топтары үшін қарастырылған әрбір белгілерден мынадай жиынтық сыныптар белгіленеді:

      элита-рекорд;

      элита;

      бірінші;

      екінші.

      25. Жануардың жиынтық сыныбы осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес шошқалардың жиынтық сыныбын айқындауға арналған шәкіл бойынша әрбір сыныпқа шартты балл беру арқылы айқындалады.

      26. Бағаланған белгілердің әрбір сыныбына тиесілі балдар жинақталады және сомасы қосынды санға бөлінеді. Алынған орташа балл бойынша осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес шошқалардың жиынтық сыныпбын (орташа балл бойынша) айқындауға арналған шәкіл бойынша жиынтық сынып айқындалады.

      27. Элита-рекорд жиынтық сыныбы ұрпағының бақылау бордақылауы және элита сыныптарыбойынша бағаланған жануарлар үшін белгіленеді.

      28. Егер жануар барлық ескерілген белгілер бойынша екінші сыныппен бағаланса, онда жиынтық бағасы бойынша ол сыныптан тыс деп есептеледі.

      29. Мал басын толықтыратын және асыл тұқымды төлдерді алты айлық жасқа дейін әкесінің жиынтық сыныбы, енесінің жиынтық сыныбы, салмақ сыныбы, ал алты айлық жастан кейін дене ұзындығының сыныбы бойынша бағалайды.

      30. Мал басын толықтыратын төлде тірі кезінде анықталатын қыртыс майының қалыңдығы салмағы 85 (сексен бес) кг-дан 110 (жүз он) кг-ға дейін жеткен кезде тұрақты көрсеткіш ретінде жазылады және асыл тұқымды қабандар мен аналық шошқалардың табыннан шыққанға дейінгі барлық кейінгі бағалауларына енгізіледі.

      31. Аналық шошқаларды салмағы, дене ұзындығы, қыртыс майының қалыңдығы, көптөлділігі, сүттілігі, екі айлық жаста ұядағы салмағы сыныбы бойынша сыныптарға бөледі.

      Осы тармақта көрсетілген белгілер жиынтық сыныпты анықтау үшін қажет.

      32. Аналық шошқалардың ұрпақтарын бақылау бордақылағаннан кейін осы Нұсқаулықтың 32-тармағында көрсетілген көрсеткіштерге:

      ұрпақтарының 100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

      1 (бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын азық шығыны;

      6 (алтыншы)-7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

      дене ұзындығы;

      артқы үштен бір бөлігінің салмағы үшін сыныптар қосылады,

      Бұл ретте жиынтық сыныпты он екі белгіні бағалу бойынша анықтайды.

      33. Қабандар (торайлаудан кейін олармен ана шошқаларды бүркеу) мыналар бойынша сыныптарға бөлінеді:

      салмағы;

      денесінің ұзындығы;

      қыртыс майының қалыңдығы;

      дене бітімі.

      Екі немесе төрт айлық жастағы ұрпақтың салмағы туралы деректер болған кезде, жиынтық сыныпты анықтау үшін тек төрт айлық ұрпақтың салмағы бойынша сынып қолданылады.

      Жиынтық сыныпты анықтау үшін қажетті осы тармақта көрсетілген белгілер және осындай бағалаудан кейін қабан негіз топқа ауыстырылады.

      34. Қабан ұрпақтарын бақылау бордақылағаннан кейін жиынтық сынып мынадай белгілер бойынша сыныптық бағадан орташа көрсеткіш ретінде алынады:

      салмақ;

      дененің ұзындығы;

      тірі кезінде өлшенген қыртыс майының қалыңдығы;

      дене бітімі;

      100 (жүз) кг салмаққа жету жасы;

      1 (бір) кг салмақ өсіміне жұмсалатын шығын;

      6 (алтыншы) – 7 (жетінші) кеуде омыртқасындағы қыртыс майының қалыңдығы;

      денесінің ұзындығы;

      артқы бөлігінің үштен бірінің салмағы.

Шошқаның мал басын толықтыратын төлін қыртыс майының қалыңдығы бойынша тірі кезінде бағалау шәкілі (сантиметр)

Шошқалардың сырт бітімін бағалау шәкілі

Қабандар мен мегежіндерді ұрпақтарының бордақылау және етті сапасы бойынша бағалау шәкілі

Барлық тұқымдардың қабандарын 2 (екі) және 4 (төрт) ай (ең төменгі шарттар) жасындағы ұрпақтарының салмағы бойынша бағалау шәкілі

Шошқалардың жиынтық сыныбын анықтау шәкілі (орташа балмен)

      Ескертпе: Бақылау бордақылау әдісімен ұрпақтары бойынша бағалау.

Өнімділік бағытындағы жылқылардың бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Өнімділік бағытындағы жылқыларды бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және өнімділік бағытындағы жылқыларға бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

      2. Өнімділік бағытындағы жылқыларды бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Өнімділік бағытындағы жылқыларды бонитирлеуді ұйымдастыру

      3. Бонитирлеуді жүргізу үшін мыналар болуы қажет:

      Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 7-1/68 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11127 болып тіркелген) бекітілген Ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру қағидаларына сәйкес бірдейлендіру;

      "Мал шаруашылығы салалары бойынша асыл тұқымдық өнімді (материалды) есепке алу нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 3-3/397 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11269 болып тіркелген) 6-қосымшаға сәйкес нысандар бойынша (бұдан әрі – Нысан) жануар туралы деректер.

      4. Бір мезгілде жас малдың шығу тегі, бірдейлендіру, зоотехникалық оқиғалар, өсуі мен дамуы туралы деректерді ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру жөніндегі дерекқорда (бұдан әрі – АТЖ) және селекциялық және асыл тұқымдық жұмыстың ақпараттық қорында (бұдан әрі – САТЖАҚ) көрсетілген ұқсас мәліметтермен салыстырып тексеру жүргізеді.

      5. Жылқыларды өлшеуіш таяқшамен және өлшеуішпен өлшейді. Бұдан басқа бонитерлеу кезінде жылқылардың тірідей салмағы анықталады.

      6. Әрбір бонитирленген жылқыға 1-нысан немесе 2-нысан бойынша карточка толтырылады.

      7. Жылқыны бонитирлеу жыл сайын жүргізіледі, бірақ әрбір жылқы өмірінде үш рет бонитирленеді:

      1) бірінші бонитирлеуді 1,5 жаста сүттілігі және төлінің сапасы бойынша бағалаудан басқа барлық көрсеткіштер бойынша жүргізеді. Бұл деректерді аналықты және айғырларды төлінің сапасы бойынша бағалау үшін, сондай-ақ төлдерді асыл тұқымды мақсаттарда өсіру үшін таңдау кезінде пайдаланады. 1,5 жастан асқан жылқыларды бірінші рет бонитирлеу жаңадан ұйымдастырылған фермаларда жүргізіледі.

      2) екінші бонитирлеуді 2,5 жаста сүттілігі және төлінің сапасы бойынша бағалаудан басқа барлық көрсеткіштер бойынша жүргізеді;

      3) жылқыларды үшінші бонитирлеуді сүттілігі және төлі бойынша бағалауды қоса алғанда, барлық қасиеттерді қамти отырып, 5,5 (бес жарым) жаста жүргізеді.

      8. Толық жастағы жылқыларды бонитирлеу төлінің сапасы туралы деректердің жинақталуына қарай нақтылайды.

      9. Өнімділік бағытына жылқылардың мынадай тұқымдары мен типтері жатады:

      көшім, мұғалжар тұқымдары;

      қазақы жабы жылқысы;

      қазақы жылқының адай мен найман тұқымдық топтары;

      қазақы жылқының етті қаба типі.

      10. Табындық жылқы шаруашылығындағы асыл тұқымды жылқылардың қажет етілетін қасиеттері: етті пішімдерінің жақсы дамуы; берік тұяқтары бар орташа сүйекті мықты аяқтар; жоғары сүттілігі (биелерде); жыл бойы жайылымдық-тебіндікте күтіп-бағу жағдайларына жоғары бейімділік.

      11. Өнімділік бағытындағы жылқылардың тұқымдары мен типтерін бонитирлеуді қыркүйек – қазан айларында, жануарлардың салмағы бар, қоңды болған кезде жүргізеді.

      12. Бонитирлеу нәтижелері бойынша ағымдағы жылғы 1 қарашадағы жай-күй бойынша 7-нысан және 8-нысан бойынша ведомостер жасалады.

3-тарау. Бонитирлеу қағидаттары

      13. Бонитирлеудің негізгі қағидаттары жылқылардың асыл тұқымдық құндылығы мен мақсатын анықтаудағы кешенділік, егжей-тегжейлік және қатаңдық болып табылады.

      14. Бонитирлеудің кешенділігі жылқыны бірқатар белгілерімен мынадай 6 (алты) топқа:

      1) генотип;

      2) өлшемдер және тірідей салмақ;

      3) сырт бітімі;

      4) биелердің сүттілігі;

      5) бейімделу қасиеттері,

      6) ұрпақ сапасы біріктірілген белгіленген шәкілдерге сәйкес 10 балдық жүйе бойынша бағалауда болып табылады.

      15. Бонитирлеудің егжей-тегжейлілігі әр бөлім бойынша балды анықтау кезінде белгілер мен қасиеттер ескерілетіндігінде.

      16. Бонитирлеудің қатаңдығы жалпы сынып жылқы белгілер топтарының бірі үшін алған ең төменгі балл бойынша белгіленетіндігінде.

      17. Бонитирленген мал басы мынадай сыныптарға бөлінеді:

      1) элита – тұқымға қойылатын талаптарға толық сәйкес келетін тұқымдағы ең жақсы жылқылар;

      2) бірінші сынып – негізінен талаптарды қанағаттандыратын жылқылар (тұқым стандарты);

      3) екінші сынып – асыл тұқымды маңызы бар жылқылардың қалған бөлігі.

      18. Тұқымға қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін жылқылар сыныптан тыс болып саналады.

      19. Әрбір сынып үшін бонитирлеудің барлық көрсеткіштері бойынша осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес жылқыларды бонитирлеу шәкілі, балдар шәкілінде келтірілген белгілі бір балдар белгіленеді.

      20. Жылқылар жеке белгі бойынша ең төменгі балға сәйкес сол немесе басқа сыныпқа жатады. Биенің барлық қасиеттері 7 (жеті) балмен бағаланады, ал сырт бітімі тек 6 (алты) балмен бағаланады - ол элита сыныбы үшін белгіленген талаптарды қанағаттандыратын басқа көрсеткіштерге қарамастан, бірінші сыныпқа жатады.

4-тарау. Генотипті бағалау

      21. Жылқының тұқымдылығын (қандылығын) бастапқы зоотехникалық және асыл тұқымдық есепке алу материалдары, жануарды АТЖ және САТЖАҚ жүйелерінде тіркеу негізінде айқындайды.

      22. Әке және ене жағынан 3 (үш) қатар бойынша шығу тегі туралы құжатталған деректері жоқ жылқылар асыл тұқымды болып есептелмейді және бонитирленбейді.

      23. Жылқыларды тұқымы бойынша таза тұқымдыға және будандарға бөледі.

      24. Таза тұқымды жануарларға мыналар жатады:

      1) таза тұқымдылығы құжаттармен расталатын бір тұқымның таза тұқымды ата-енесін шағылыстыру нәтижесінде алынған (таза тұқымды өсіру) жануарлар;

      2) туыстас (генотипі бойынша жақын) тұқымдардың таза тұқымды ата-енесін шағылыстыру нәтижесінде алынған жануарлар. Тұқымда әке қанының 75 (жетпіс бес) пайыздан (бұдан әрі – %) астам үлесі болған кезде оған әкесінің тұқымы, өзге жағдайларда енесінің тұқымы беріледі;

      3) бір тұқымның қан үлесі кемінде 93,75 (тоқсан үш бүтін жүзден жетпіс бес) % болған кезде туыс емес тұқымдарды будандастыру нәтижесінде алынған жануар;

      4) екі және одан да көп туыс емес тұқымдардың қатысуымен тұқым қалыптастыру процесі нәтижесінде алынған жасалатын тұқымға тән жануарлар (өсімін молайту үшін толық будандастыру) - уәкілетті орган заңнамада белгіленген тәртіппен жаңа тұқымды бекіткеннен кейін тиісті құжат беріле отырып, жатқызу жүзеге асырылады.

      25. Будандардың қандылығы ата-енелерінің қандылығының жартылай қосындысымен аз жағына қарай дөңгелектей отырып, айқындалады және осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау схема бойынша құжаттарда белгіленеді.

      26. 1 (бірінші) ұрпақтың тұқымаралық будандарын тұқымды жақсарту шәкілі бойынша бонитирлейді. Көп тұқымды будандарды тегі олардың генотипінде басым болатын тұқымның шәкілі бойынша бонитирлейді.

      27. Жылқының генотипін бағалауды осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес жылқылардың генотипін бағалау шәкілі бойынша жүргізеді.

      28. Үш белгінің әрқайсысы – бонитирленетін жылқының тұқымын, әкесінің сыныбын, енесінің сыныбын сәйкес балмен бағалайды; осы балдардың қосындысы генотип үшін жалпы балл болып табылады.

      29. Егер таза тұқымды жылқыларда әкесінің немесе енесінің шығу тегі дезоксирибонуклеин қышқылы талдауымен расталса, онда генотиптің жалпы бағасына әр ата-ене үшін бір балл қосылады.

5-тарау. Өлшемдер мен тірідей салмақ бойынша бағалау

      30. Төрт өлшемнің әрқайсысы - шоқтығының биіктігі, дененің қиғашынан ұзындығы, кеуде орамы және тірідей салмағы тиісті балмен бағаланады; осы балдарды қосады, қосынды 4 (төртке) бөлінеді және бүтін санға дейін дөңгелектенеді. Бұл есептеулерде сирақ орамының көрсеткіші пайдаланылмайды, ол аяқты сипаттау кезінде ескеріледі (бөліктерді сипаттау және бағалау бөлімінде).

      31. Денесінің қиғашынан ұзындығының өлшемі шоқтығының биіктігінен асып түсуі керек. Денесінің ұзындығы мен шоқтығының биіктігі көрсеткіштері тең болған кезде жалпы бағаны 1 (бір) балға төмендетеді. Денесінің ұзындығы шоқтық биіктігінен төмен болатын жылқыларда жалпы балл 2 (екі) балға азаяды.

      32. Егер бонитирлеу азықтық жағдайы бойынша қолайсыз кезеңде жүргізілсе, онда екінші санаттағы қоңды ересек жылқыларды бағалау кезінде нақты деректерге салмағы бойынша 20 (жиырма) килограмға (бұдан әрі – кг) және кеуде орамы бойынша 3 (үш) сантиметрге үстеме жасайды. Стандартты емес санаттағы жылқылар бонитирленбейді.

      33. Егер жылқынын өлшемдері мен тірідей салмағы үшін орташа баға 9 (тоғыз) балл болса, ал оның тірідей салмағы оның тұқымы, жасы және жынысы үшін белгіленген ең жоғарыдан асып кетсе, онда оның орташа бағасына 1 (бір) балл қосылады.

6-тарау. Сырт бітімі бөліктерін бағалау және сипаттау

      34. Әр жылқының сырт бітімі бөліктерін бағалау және сипаттау өлшемдерін өлшегеннен және салмағын өлшегеннен кейін жүргізіледі.

      35. Сырт бітімін сипаттау дене бөліктеріне баса назар аудару арқылы жүргізіледі. Дене бөліктерін "жақсы", "қанағаттанарлық", "жаман" жүйесі бойынша бағалайды.

      36. "Жақсы" деп бағаланған дене бөлігі үшін 2 (екі) балл, "қанағаттанарлық" –1 (бір) балл және "жаман" – 0 (нөл) балл қояды. Барлық дене бөліктері үшін екіге бөлінген және бүтін санға дейін дөңгелектелген балдардың қосындысы сырт бітімі үшін жалпы балл болып табылады.

      37. Бонитер жұмысының ыңғайлылығы үшін жылқының сырт бітімі бөліктерінің оң, қанағаттанарлық, қанағаттанарлықсыз ерекшеліктерінің сипаттамасы осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес жергілікті тұқымды жылқылардың және жылқылар типтерінің (тұқымдары) сырт бітімін бағалаудың қосалқы кестесінде келтіріледі.

      38. Екі немесе одан да көп дене бөліктері үшін қанағаттанарлықсыз баға алған жылқыны бонитирлеу кезінде екінші сыныптан жоғары жатқызуға болмайды.

7-тарау. Биелердің сүттілігін бағалау

      39. Табынды жылқы шаруашылығында биелердің сүттілігі барлық құлындар бірдей жағдайда, толық емізілген және 1 кг салмақ алу үшін шартты түрде бірдей мөлшерде 10 (он) килограмм сүт тұтынатын бір айлық жастағы құлындардың тірідей салмағының өсімі бойынша анықталады.

      40. Биелерді сүттілігі бойынша бағалау осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес бір айлық жастағы құлындардың нақты өсуін есепке алу негізінде толық жастағы биелерді сүттілігі бойынша бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі.

8-тарау. Бейімделу қасиеттері бойынша бағалау

      41. 1,5 (бір жарым) және 2,5 (екі жарым) жас аралығындағы құнандар мен байталдардың бейімделу қасиеттері осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес төлдер мен биелерді жайылымда-тебіндікте күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілібойынша бағалайды. Биелерді бағалау кезінде олардың физиологиялық жай-күйі: құлын емізетіндігі, қысыр екендігі ескеріледі.

      42. Жылқының бейімделу қасиеттері үшін жалпы бағаны тірідей салмағы мен қоңдылығы үшін балдарды қосып шығарады. Егер 1 (бірінші) санаттағы құнанның немесе байталдың қоңдылығы олардың жасына және тұқымына (типіне) тірідей салмақ бойынша белгіленген ең жоғары балдан асып кетсе, онда жалпы бағалау 1 (бір) балға көтеріледі. Сондай-ақ, құлын емізетін биелердің бейімделу қасиеттерінің жалпы бағасы 1 (бір) балға көтеріледі, ал қысыр биелерде 1(бір) балға төмендейді.

      43. Тұқымдық айғырларды бейімделу қасиеттері бойынша бағалау осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес тұқымдық айғырларды табында күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі.

      44. Айғырдың жалпы бағасы үйірде түйсігінің көрінуі, ұрықтандыру қабілеті мен қоңдылығы үшін балдар қосылып шығарылады.

      45. Егер айғырдың ұрықтандыру қабілеті 85 (сексен бес) %-дан жоғары болса, онда жалпы бағалау 1 (бір) балға көтеріледі. Егер айғырда үйірінде 20 (жиырмадан) астам бие болса, жалпы бағаға 1 (бір) балл қосылады.

9-тарау. Бонитирлеу нәтижелерін пайдалану

      46. Жылқыларды белгілер кешені бойынша бағалау нәтижелері негізінде жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың мақсатын анықтайды және мынадай топтарға бөледі:

      1) асыл тұқымды ядро – биелердің жалпы санының 50 (елу) %-ын құрайтын табынның өнімділігі жоғары бөлігі;

      2) асыл тұқымды ядроға кіретін және құрамдас бөлігі – асыл тұқымды ядроның аналықтарынан алынған биелердің аналық контингентінің жалпы санының 15 (он бес) – 20 (жиырма) %-ы өз табындарының өсімін молайту үшін, ал селекциялық топтың биелерінен өсімді молайтатын айғырларды өсіру үшін пайдаланылады.

      3) өндірістік – асыл тұқымды ядроға енгізілмеген биелер. Осы аналықтардан алынған жоғары сыныпты жас жануарлар басқа шаруашылықтарға сату үшін пайдаланылады.

      47. Қымыз жасайтын фермалар үшін асыл тұқымды айғырлар тек жоғары сүттілігімен ерекшеленетін биелердің ең жақсы төлдерінің арасынан таңдалады.

      48. Ағымдағы бонитирлеу материалдары талданады және өткен жылдардың нәтижелерімен салыстырылады. Бонитирлеу материалдарының негізінде шағылыстыру науқанына айғырға биелерді іріктеу жоспарлары әзірленеді (конкурстық ведомость), зауыт желілерін салу бойынша жұмыстар жүргізіледі. Бонитирлеу нәтижелері бойынша табыннан шығарылатын және жарамсыз болып танылатын жануарлар анықталады.

      49. 1-нысан және 2-нысан бойынша толтырылған жылқылардың карточкаларында қамтылған мәліметтер асыл тұқымдық кітаптарды жасау үшін бастапқы материал болып табылады.

Жылқыларды бонитирлеу шәкілі, балдар

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Жылқы генотипін бағалау шәкілі

Жергілікті тұқымды жылқылардың және жылқылар типтерінің(тұқымдары) сырт бітімін бағалаудың қосалқы кестесі

Бір айлық жастағы құлындардың нақты өсуін есепке алу негізінде толық жастағы биелерді сүттілігі бойынша бағалау шәкілі

Төлдер мен биелерді жайылымда-тебіндікте күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілі

Тұқымдық айғырларды табында күтіп-бағу жағдайларына бейімделуі бойынша бағалау шәкілі

Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Бұйрық 9-1-қосымшамен толықтырылды - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және жылқылардың зауыттық тұқымдарына бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

      2. Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

      3. Жылқылардың зауыттық тұқымдарын бонитирлеу қазан айында жүргізіледі.

      4. Бонитирлеудің кешенділігі бір қатар жылқы белгілері үшін (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, сырт бітімі, жұмысқа қабілеттілігі және ұрпақтарының сапасы) белгіленген шәкілдерге сәйкес 10 (он) балдық жүйе бойынша бағаланады.

      5. Бонитирлеу жыл сайын жүргізіледі, бірақ әр жылқы өмірінде үш рет бонитирленеді:

      1) бірінші бонитирлеу – 1,5 (бір жарым) жастан 3,5 (үш жарым) жасқа дейін (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері мен сырт бітімі бөліктері бойынша) жүргізіледі;

      2) екінші бонитирлеу – 3,5 (үш жарым) жастан 7,5 (жеті жарым) жасқа дейін (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, сырт бітімі бөліктері мен жұмысқа қабілеттілігі бойынша) жүргізіледі;

      3) үшінші бонитирлеу – 7,5 (жеті жарым) және одан үлкен жаста (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, сырт бітімі бөліктері, жұмысқа қабілеттілігі және ұрпағының сапасы бойынша) жүргізіледі, сосын әрбір үш жылда ұрпағының сапасы туралы деректер жинақталуына қарай нақтыланады.

      6. Жылқылардың тұқымдылығы мен шығу тегі құжаттар бойынша анықталады. Шығу тегі туралы құжатталған деректері жоқ жылқылар асыл тұқымды болып есептелмейді және бонитирлеуге жатпайды.

      7. Будандардың қандылығы аз жағына қарай дөңгелектей отырып, ата-енесінің қандылығының жартылай қосындысымен анықталады және осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау құжаттарда белгіленеді. Шағылыстыру нәтижесінде алынған 3 (үшінші) және 4 (төртінші) ұрпақтың (7/8 (сегізден жеті) және 15/16 (он алтыдан он бес)) тұқымаралық будандары, оларда тұқымға тән айқын байқалған типтері мен белгілер болған кезде таза тұқымды жылқыға жатқызылуы мүмкін.

      8. Бонитирлеуден өткен мал бастарын мынадай сыныптарға бөледі:

      1) элита – тұқымға қойылатын талаптарға толық сәйкес келетін жылқылар тұқымындағы ең үздігі;

      2) бірінші сынып – негізінен тұқымға қойылатын талаптарға сәйкес келетін жылқылар;

      3) екінші сынып – асыл тұқымды маңызы бар, тұқымның қалған бөлігі.

      9. Санамаланған сыныпқа жатқызылмаған жылқыларды асыл тұқымды емес деп есептейді.

      10. Бағалаудың барлық белгілері бойынша әрбір сынып үшін осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес жылқыларды бағалау шәкілі бойынша белгілі бір балл қойылады.

      11. Егер жылқы бір белгі бойынша белгіленген минимумға дейін бір балл жинай алмай қалса, онда жетіспеген балды бонитер (сыныптаушы) ескермеуіне болады және жылқыларды түзетуді көрсете отырып, тиісті сыныпқа жатқызуға құқылы. Екінші сыныптың ең аз талаптарына сәйкес келмейтін жылқыларға бұл түзету қолданылмайды.

      12. Әрбір сынып шегінде асыл тұқымды жылқыларды үш санатқа бөледі:

      1) бірінші санатқа бағалануы бір және одан да көп белгілер бойынша жоғары, ал қалған белгілері бойынша осы сынып үшін белгіленген ең аз талапқа сәйкес келетін жылқылар жатады;

      2) екінші санатқа бағалануы барлық белгілер бойынша осы сынып үшін белгіленген ең аз талапқа сәйкес келетін жылқылар жатады. Осы санатқа бағалануы бір және одан көп белгілері бойынша жоғары, ал белгілердің бірі бойынша сынып үшін белгіленген ең аз талаптардан бір балға төмен алған жылқылар жатады;

      3) үшінші сыныпқа балмен бағалануы барлық белгілер бойынша сыныптың ең аз талаптарына сәйкес келетін және бір белгі бойынша бір балға төмен жылқылар жатады.

      13. Әрбір бонитирленген жылқыға жеке карточка толтырылады. Жылқыларды бонитирлеу нәтижелерінің жиынтық ведомосін шаруашылық Республикалық палатаға ағымдағы жылғы 1 қарашаға дейін ұсынады.

      14. Бонитирлеу нәтижелерінің жиынтық ведомосін қоса отырып, бонитирлеу материалдарын актімен ресімдейді, оларды жылқылардың мақсатын, олардың құнын айқындау, жануарлардың асыл тұқымдық ктабына жазба жазу кезінде асыл тұқымдық жұмысқа пайдаланады.

      15. Тұқымның шығу тегі мен типінің айқын көрінуін осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес жылқыларды шығу тегі мен типтілігі бойынша бағалау шәкіл бойынша бағалайды.

      16. Таза тұқымды жылқыларда, сондай-ақ 3 (үшінші) және 4 (төртінші) ұрпақтың будандарында өте жақсы және жақсы байқалу типінде әкесі мен енесі элита болса, онда шығу тегін бағалауға әрбір ата-енесі үшін бір балдан қосылады.

      17. Кеуде орамының өлшемі 5 (бес) сантиметр (бұдан әрі – см) және одан артық, сирақ орамы 0,5 (нөл бүтін оннан бес) см және одан артық болса, онда баға әрбір белгі үшін 0,5 (нөл бүтін оннан бес) балға көтеріледі. Егер қиғаш ұзындығының өлшемі шоқтық биіктігінен 3 (үш) см-ге кем болса, онда дене өлшемдері бойынша 0,5 (нөл бүтін оннан бес) балға төмендейді. Жылқы денесінің қысқалығы үшін 1 (бір) балл төмендетіледі. Жаттығу жүйесіндегі жылқыларға кеуде орамына деген талап 5 (бес) см-ге азайтылады. Дене өлшемдері үшін балл ең аз өлшем бойынша қойылады.

      18. Бойында "сары самқай, шеккі, рорер" секілді ауруы бар жылқылар бонитирлеуде екінші сыныптан жоғары болмайды. Бойында "қояншеккі" секілді ауруы бар жылқы жұмысқа қабілеттілігі жоғары болса, бірінші сыныпқа жатқызылуы мүмкін. Жыныстық крипторхизммен ауыратын айғырлар бонитирленбейді.

      19. Жылқының жұмысқа қабілеттілігі "Асыл тұқымды жануарларға өз өнімділігі бойынша бағалау (сынақтар) жүргізу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 25 қаңтардағы № 27 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 31824 болып тіркелген) сәйкес бағаланады.

      20. Жылқы ұрпағының сапасы "Асыл тұқымды тұқымдық жануарларға ұрпағының сапасы бойынша бағалау жүргізу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 2 наурыздағы № 80 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 32013 болып тіркелген) сәйкес бағаланады.

Шағылыстыру кезінде жануарлардың тұқымдылық дәрежесін анықтау

Жылқыларды бағалау шәкілі

Жылқыларды шығу тегі мен типтілігі бойынша бағалау шәкілі

Түйелерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық

      Ескерту. Нұсқаулық жаңа редакцияда - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 28.07.2023 № 277 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-тарау. Жалпы ережелер

      1. Осы Түйелерді бонитирлеу жөніндегі нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) "Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабы 4) тармақшасына сәйкес әзірленді және түйелерге бонитирлеу жүргізуді нақтылайды.

      2. Түйелерді бонитирлеуді бонитерлер (сыныптаушылар) жүргізеді.

2-тарау. Түйелерді бонитирлеуді ұйымдастыру

      3. Бонитирлеу жүргізу үшін төмендегілер қажет:

      Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы № 7-1/68 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11127 болып тіркелген) бекітілген Ауыл шаруашылығы жануарларын бірдейлендіру қағидаларына сәйкес бірдейлендіру;

      "Мал шаруашылығы салалары бойынша асыл тұқымдық өнімді (материалды) есепке алу нысандарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 сәуірдегі № 3-3/397 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11269 болып тіркелген) 8-қосымшаға сәйкес нысандар бойынша (бұдан әрі – нысан) жануар туралы деректер.

      4. Бонитирлеу жыл сайын жүргізіледі.

      5. Әрбір түйе тіршілігінде екі рет бонитирленеді:

      1) бірінші рет 2,5 (екі жарым) жасында (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері мен тірдей салмағы, сырт бітімі, жүн өнімділігі және бейімделу қасиеттері бойынша);

      2) екінші рет 6,5 (алты жарым) жасында және одан ересек жасында (шығу тегі және типтілігі, дене өлшемдері мен тірідей салмағы, сырт бітімі, сүттілігі және жүн өнімділігі, бейімделу қасиеттері бойынша).

      6. Түйелерді бонитирлеуді, оларды өсіріп отырған өңірлерге байланысты қыркүйек-қазан айларында, малдардың негізгі салмағының қоңдылығы жоғары және орташадан жоғары деңгейге жеткен уақытта жүргізеді. Әрбір көрсеткіш (белгі) 10 балдық шәкіл бойынша бағаланады. Осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес түйелер табындарының жыныстық-жастық құрылымының шәкілі қолданылады.

      7. Түйелерді бонитирлеу үшін шаруашылықтарда әртүрлі топқа арналған қабылдау базасынан, 5 (бес) - 6 (алты) бөлу торларынан, бөлу базасынан және әр түрлі топқа белгіленген түйелерді орналастыру үшін 5 (бес) секциядан тұратын типтік базалар – өткелектер болуы тиіс. Шыға берісте орналасқан бөлу торында 1 (бір) - 3 (үш) тонналық таразылар орнатылады.

      8. Түйелердің дене өлшемдерін өлшеуішпен және өлшеуіш таяқшамен өлшейді. Тірідей салмағын жеке өлшей отырып, анықтайды.

      9. Әрбір бонитерленген түйеге 1-нысан немесе 2-нысан бойынша карточка толтырылады.

      10. Шаруашылықтағы түйелерді бонитирлеу нәтижесінің жиынтық ведомосін республикалық палатаға ұсынады.

      11. Бонитирлеудің негізгі қағидаттары түйелердің асыл тұқымдық құндылығын және мақсатын айқындауда кешенділік және нақтылық болып табылады.

      12. Сәуір айының аяғында, мамыр айының басында көктемгі қырқу кезінде табын бойынша, жалпы алғанда тұқым бойынша және шаруашылық бойынша жеке жүн қырқымы ескеріледі.

      13. Бонитирлеудің кешенділігі мынадай топтарға біріктірілген, түйелерді белгілердің 10 (он) балдық жүйесі бойынша бағалайды:

      1) шығу тегі мен типтілігі;

      2) конституциялық типі;

      3) тірідей салмағы мен дене өлшемдері;

      4) сырт бітімі;

      5) інгеннің желіні мен сүттілігі;

      6) жүн өнімділігі;

      7) бейімделу қасиеті;

      8) ұрпағының сапасы.

      14. Жалпы сынып түйе белгілер тобының бірі үшін алған ең төменгі балл бойынша белгіленеді. Бонитирленген мал басын осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес Түйелерді бағалау шәкіліне (сыныптарға жатқызу үшін қажетті ең төменгі балл) сәйкес мынадай сыныптарға бөледі:

      1) элита – тұқымға қойылатын талаптарға толық сәйкес келетін, түйелер тұқымындағы ең жақсысы. Етті-сүтті бағыттағы қазақтың қос өркешті інгендерінен 210 (екі жүз он) күндік лактация кезінде боталар емген сүтті есепке ала отырып, жалпы сауылған сүт кемінде 945 (тоғыз жүз қырық бес) кг, қазақтың нар түйесінен 1680 (бір мың алты жүз сексен) килограмм (бұдан әрі – кг), түрікмен дромедарынан 2100 (екі мың бір жүз) кг. Индекстік бағалау шәкілі бойынша балл сомасы 7 (жеті) белгі бойынша 49 (қырық тоғыз) балдан төмен емес.

      2) бірінші сынып – негізінен тұқымға қойылатын талаптарды қанағаттандыратын түйелер. Етті-сүтті бағытындағы қазақтың қос өркешті аналық түйелерінен 210 (екі жүз он) күн лактация кезінде тиісінше боталар емген сүтті есепке ала отырып, жалпы сауылған сүт кемінде 750 (жеті жүз елу) кг, қазақтың нар түйесінен 1300 (бір мың үш жүз) кг, түрікмен дромедарынан 1800 (бір мың сегіз жүз) кг. Индекстік бағалау шәкілі бойынша балл сомасы 7 (жеті) белгі бойынша 43 (қырық үш) балдан төмен емес.

      3) екінші сынып – асыл тұқымды мәні бар түйелердің қалған бөлігі. Етті-сүтті бағыттағы қазақтың қос өркешті інгендерінен 210 (екі жүз он) күндік лактация кезінде тиісінше боталар емген сүтті есепке ала отырып, жалпы сауылған сүт кемінде 600 (алты жүз) кг, қазақтың нар түйесінен 950 (тоғыз жүз елу) кг, түрікмен дромедарынан 1500 (бір мың бес жүз) кг. Индекстік бағалау шәкілі бойынша балл сомасы 7 (жеті) белгі бойынша 37 (отыз жеті) балдан төмен емес.

      15. Сүтті бағыттағы інгендер үшін тұқымына қарамастан, жалпы сауылған сүт бойынша шарт 10 (он) %-ға артады. Етті-жүнді бағыттағы қазақтың қос өркешті және қазақтың нар түйесінің інгендері үшін шарт 15 (он бес) %-ға төмендейді.

      16. Тұқымға қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін түйелер сыныптан тыс деп саналады.

      17. Түйелер жеке белгі бойынша ең аз балл көрсеткішіне сәйкес сол сыныпқа немесе басқа сыныпқа жатқызылады. Інгеннің барлық қасиеттері 7 (жеті) балмен бағаланса, ал сырт бітімі 6 (алты) балл болса, онда оны басқа көрсеткіштер бойынша элита сыныбы үшін белгіленген талаптарды қанағаттандыратынына қарамастан бірінші сыныпқа жатқызады.

3-тарау. Тұқымдылықты анықтау және түйелерді шығу тегі бойынша бағалау

      18. Түйелердің тұқымдылығын жануардың шыққан тегін растайтын бастапқы зоотехникалық және асыл тұқымдық есепке алу материалдары негізінде анықтайды, ал осы құжаттамалы деректер болмаған жағдайда, тұқымдылық анықталмайды және түйелерді тұқымсыз деп танылады.

      19. Тұқымдылығы бойынша түйелерді осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес шағылыстыру кезінде тұқымдылықты айқындау кестесінің талаптарын ескере отырып таза қандылыққа және қаңдылығы әртүрлі будандарға бөледі.

      20. Түйелерді шығу тегі бойынша бағалау осы Нұсқаулықтың 4-қосымшасына сәйкес түйелерді бағалау шәкілі бойынша жүргізіледі.

4-тарау. Түйелерді конституциялық типі бойынша бағалау

      21. Түйелерде 7 (жеті) конституциялық тип болады:

      1) үйлесімді, жануарлар барлық параметрлері бойынша тұқымның сипаттамасына сәйкес келгенде (10 (он) балл);

      2) үйлесімді-мықты – жануарлар негізінен тұқымның сипаттамасына сәйкес келеді (9 (тоғыз) балл);

      3) мықты (денелі) – сүйектері мықты, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз, мінез-құлқы жуас деп сипатталатын мал (8 (сегіз) балл);

      4) жеңілденген тип – жеңіл сүйекті, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз, мінез-құлқы жуас болып сипатталатын мал (7 (жеті) балл);

      5) нәзік тип – дене тұрқы жіңішке, дене бітімі құрғақ, терісі жұқа, сүйегі әлсіз, мінез-құлқы тез өзгергіштігімен сипатталатын мал (6 (алты) балл);

      6) ірі тип – сүйегі ірі, терісі қалың, дене бітімі өте үлкен, төзімді, қозғыштығы тежелген болып сипатталатын мал (5 (бес) балл);

      7) болбыр тип – дене тұрқы кең, бұлшық еттері жақсы дамыған, зат алмасу процесі баяу, жақсы бордақыланады және денесіне майды тез жинайды, мінез-құлқы жуас және қозғыштығы ауыр болып сипатталатын мал (4 (төрт) балл). Конституциясы болбыр типті түйелерді ары қарай селекцияға пайдаланбайды.

5-тарау. Түйелерді денесінің өлшемдері және тірідей салмағы бойынша бағалау

      22. Түйелерді дене өлшемдері бойынша бағалау үшін төрт көрсеткіш пайдаланылады:

      1) өркеш аралық биіктігі – шоқтық биіктігі (өлшегіш таяқпен) – қос өркешті түйелерде жерден екі өркешінің арасына дейінгі биіктігі, бір өркештілерде жерден шоқтығының ең биік нүктесіне дейінгі биіктігі;

      2) денесінің қиғаш ұзындығы (өлшегіш таяқпен) – иық жауырындары буынының шеткі алдыңғы нүктесінен бастап жамбас төмпесінің шеткі артқы нүктесіне дейін;

      3) кеуде орамы (таспамен) – қос өркештілерде кеуде мүйізгегінің ортасы және алдыңғы өркештің арты арқылы немесе бір өркештілерде шоқтығының ортасы арқылы;

      4) жіліншік орамы (таспамен) – жіліншігінің ең жіңішке жерінен (үш бөліктің жоғарғы және орташа түйіскен жерінен).

      23. Бонитирлеу кезінде түйелердің тірі салмағы жеке өлшеу және (немесе) есептеу тәсілімен анықталады. Түйелердің тірідей салмағын есептеу әдісімен анықтау әдісі кеуде орамын және денесінің ұзындығын қиғашынан өлшеуді қамтиды, содан кейін кеуде орамы мен дененің қиғаш ұзындығын көбейтуді, одан әрі мынадай формула бойынша жас коэффициентіне бөле отырып жүргізеді:

      мұнда:

      ТС – тірідей салмағы; КО – кеуде орамы; ДШҰ – дененің қиғаш ұзындығы; ЖС – жас коэффициенті.

      Кеуде орамы мен дененің қиғаш ұзындығын өлшеу негізінде 1 (бір) – 2 (екі) – 3 (үш) – 6 (алты) – 12 (он екі) – 18 (он сегіз) – 36 (отыз алты) – 48 (қырық сегіз) айлық жастағы және ересек жай-күйге жеткен кездегі тірідей салмағын айқындау үшін осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес қазақтың қос өркешті түйесінің тірідей салмағын анықтау үшін және осы Нұсқаулыққа 6-қосымшаға сәйкес түркімен дромедары тұқымы мен қазақ нарының тірідей салмағын анықтау үшін жас коэффициенті қолданылады.

      Түйелерді дене өлшемдері және тірідей салмағы бойынша бағалау 2,5 (екі жарым) және 6,5 (алты жарым) жастағы түйелер үшін келтірілген шәкіл бойынша жүзеге асырылады. Дене өлшемдері мен тірідей салмағының барлық көрсеткіштері бір балға сәйкес келмеген жағдайда, түйе төменгі көрсеткіш бойынша бағаланады.

6-тарау. Түйелерді сырт бітімі бойынша бағалау

      24. Әрбір түйенің дене бітімі бөліктерін бағалау және сипаттау дене өлшемдері мен тірідей салмағын өлшегеннен кейін жүргізеді. Сырт бітімі бөліктерін сипаттау үшін бонитирлеу құжатының тиісті бағанына қойылған шартты белгілерді пайдаланады.

      25. Барлық бөліктеріне қойылған балдың жиынтығы, яғни олардың санына бөлініп және бүтін санға айналдырылған балл сырт бітімі үшін балл болып табылады. Екі немесе одан да көп бөліктері бойынша қанағаттанарлықсыз баға алған мал асыл тұқымға жатқызылмайды. Дене бөліктері мынадай тәсілмен бағаланады:

      1) дене бітімінің жалпы типі:

      ірі денелі – "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      орташа – "қанағаттанарлық" деген бағанда (10 (он) балл);

      болбыр – "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл).

      2) Тұрқы:

      ұзын – "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      орташа – "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      қысқа – "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      3) басы:

      тепе тең - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      ірі - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      жеңіл - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      4) мойын:

      бұлшық еті - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      жалпақ жіңішке бұлшық ет - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      қысқа - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      5) кеуде қуысы:

      кең - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      орташа - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      саяз - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      6) өркеш:

      тік - "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      бір өркеші жатыңқы - "қанағаттанарлық" (7 (жеті) балл);

      екі өркеші де жатыңқы - "нашар" (6 (алты) балл);

      7) сауыр:

      бүкірлеу - "жақсы" деген бағанада (10 (он) балл);

      салбыраңқы – "қанағаттанарлық" (7 (жеті) балл);

      қысқа - "нашар" деген бағанада (6 (алты) балл);

      8) желін және үрпі:

      тостақ тәріздес – "жақсы" деген бағанада (10 (он) балл);

      дөңгеленген – "қанағаттанрлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      жалпақ пішінді - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      9) алдыңғы аяқтары:

      ақаусыз –"жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      аяқ арасы - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      тірсек арасы ашық - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      10) артқы аяқ:

      ақаусыз –"жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      қылыш тәрізді - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      тірсегінің жақындығы –"нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      11) сүйегі:

      берік – "жақсы" деген бағанада (10 (он) балл);

      жіңішке сүйекті – "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      шамадан тыс ірі сүйекті - "нашар" деген бағанда (6 (алты) балл);

      12) бұлшық ет:

      жақсы дамыған – "жақсы" деген бағанда (10 (он) балл);

      қанағатанарлықтай дамыған - "қанағаттанарлық" деген бағанда (7 (жеті) балл);

      нашар дамыған – "нашар" деген бағанада (6 (алты) балл).

7-тарау. Інгендерді желіндері мен сүттілігі бойынша бағалау

      26. Інгендердің желіндерін бағалаған кезде олардың үлкендігіне және пішініне, негізіне және денеде орналасуына, емшектерінің пішіні мен мөлшеріне, сондай-ақ өзара орналасу қашықтығына назар аударылады. Желін пішініне берілетін балдың саны осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес інген желінінің пішінін бағалау шәкілі бойынша анықталады.

      27. Інгендердің желіндерінің мынадай параметрлер бойынша бағаланатын бес түрлі пішіні болады (тостаған тәрізді, домалақ, жалпақ, бөлшектенген және қарапайым):

      1) тостаған тәріздес желін, оның емшектерінің ұзындығы 4,0 (төрт) - 6,0 (алты) сантиметр (бұдан әрі – см), емшектері конус тәріздес, аралары алшақ орналасқан, ұштары төмен қарай бағытталған;

      2) домалақ пішінді желін – емшектерінің ұзындығы 2,0 (екі) – 6,0 (алты) см, емшектері конус немесе алмұрт тәріздес, араларының алшақтығы орташа, төмен қарай бағытталған;

      3) жалпақ пішінді желін – емшектерінің ұзындығы 2,0 (екі) – 4,0 (төрт) см, емшектерінің пішіні алмұрт тәріздес, аралары алшақ, ұштары бүйіріне қарай бағытталған;

      4) бөлшектенген пішініді желін – емшектерінің ұзындығы 6,0 (алты) см және одан жоғары, пирамидаға ұқсас, аралары алшақ орналасқан, емшек ұштары бүйіріне қарай бағытталған;

      5) қарапайым пішінді желін – емшектерінің ұзындығы 2,0 (екі) см-ге дейін, пішіні алмұрт тәріздес, аралары жақын орналасқан, ұштары бүйіріне қарай бағытталған.

      28. Інгендердің сүттілігін бағалау лактацияның 3 (үш) және 4 (төрт) айларында бақылап отырып сауу кезінде алынған сүттің орта сауымы негізінде одан әрі 4-нысанның талаптарына сай орташаландыра отырып, осы Нұсқаулыққа 8-қосымшаға сәйкес інгенді сүттілігі бойынша бағалау шәкілі (ботасының емген сүтін қоса отырып, лактацияның 3-ші және 4-ші айында тәуліктік сүт өнімділігі, кг) бойынша анықталады.

      29. Табынды түйе шаруашылығында сауылмайтын інгендердің сүттілігін алты айлық жасқа дейінгі боталардың дамуы және қоңдылығы бойынша анықтауға болады: ботаның дамуы мен қоңдылығы қанағаттанарлық болса – 6 (алты) - 7 (жеті) балл; ботаның дамуы мен қоңдылығы қанағаттанарлық емес болса – 3 (үш) - 5 (бес) балл.

8-тарау. Түйелерді жүн өнімділігі бойынша бағалау

      30. Бағалау жүн түлеген кезде жиналған жүнді есепке ала отырып, әр дарақтан нақты қырқылған жүн туралы деректердің негізінде жүргізіледі.

      31. Буаз немесе бір жасқа дейінгі боталары бар аналықтардың жүн өнімділігін бағалаған кезде қырқу бойынша қойылатын талап 0,5 (нөл бүтін оннан бес) кг-ға кемітіледі.

      32. Қазақтың қос өркешті түйелерін жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі осы Нұсқаулыққа 9-қосымшада көрсетілген, түркімен дромедар тұқымды түйелерді жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі осы Нұсқаулыққа 10-қосымшада, ал қазақтың нар түйелері жүн өнімділігі бойынша бағалау шәкілі осы Нұсқаулыққа 11-қосымшада көрсетілген.

9-тарау. Түйелерді бейімделу қасиеті бойынша бағалау

      33.Түйелердің бейімделу қасиетін бағалу қысқа түсер алдындағы қоңдылығы бойынша жүргізеді. Бұл ретте жылдың ауа райы және табындағы түйелер қоңдылығының жалпы дәрежесі, сондай-ақ аналық түйенің физиологиялық жай-күйі (буаздылығы, еметін ботаның бар болуы) назарға алынады.

      34.Түйелердің қоңдылығын бір жасынан бастап мынадай сипатты белгілеріне қарай анықтайды:

      1) жоғары қоңдылық (10 (он) балл) - өркештері майға толық толысқан, тік, нығыз, қозғалмайтын қалпында, өркештің етегінде май жастығы білініп тұрады, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр болып келеді;

      2) ортадан жоғары қоңдылық (9 (тоғыз) балл) - өркештері майға толысқан, тік, нығыз және қозғалмалы, өркештің етегінде май жастығы сәл білінеді, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр;

      3) орта қоңдылық (8 (сегіз) балл) - өркеші бірнеше өлшемге кішілеу және сәл иілген, өркешінің етегінде май жастығы білінбейді, бұлшық еттері орташа дамыған;

      4) ортадан төмен қоңдылық (7 (жеті) балл) - өркештері азғантай май қоры бар тері қатпарларынан тұрады, бір жағына салбырап құлап жатады немесе көлемі кішірейген, бұлшық еттері нашар дамыған, сүйектері білініп тұрады. Қоңдылықтары орта немесе ортадан төмен сауын інгендер үшін баға бейімделу қасиеті үшін 1 (бір) баллға ұлғаяды.

10-тарау. Түйелерді бонитирлеу негізінде жүргізілетін іс-шаралар

      35. Түйелердің асыл тұқымды құндылығын белгілер кешені бойынша белгілеу нәтижелерінің негізінде, жануарлардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып, олардың белгіленуін айқындайды және мынадай топтарға бөледі:

      асыл тұқымды ядро – табынның өнімділігі жоғары бөлігі;

      жаңа генетикалық материалдар пайдаланылатын асыл тұқымды ядроға енетін селекциялық;

      өндірістік – тауарлық өнімді шығаратын аналықтың өнімді бөлігі.

      36. Ағымдағы бонитирлеу материалдары талданады және өткен жылғы нәтижелермен салыстырылады.

      37. Бонитирлеу материалдарының негізінде тұқымдық түйелер үшін аналықтарды таңдаудың жеке және топтық жоспарлары әзірленеді, сондай-ақ отармен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізіледі.

      38. Бонитирлеу нәтижесі бойынша жарамсыздыққа шығаратын жануарларды анықтайды.

      39. Аналық және тұқымдық түйелердің бонитирлеу карточкаларындағы мәліметтер асыл тұқымды жануарлардың сатылу бағасын анықтау және түйе шаруашылығындағы өнімді табынында асыл тұқымдық кітапты құруға бастапқы матерал болып табылады.

Түйелер табындарының жыныстық-жастық құрылымы

Түйелерді бағалау шәкілі (сыныптарға жатқызу үшін қажетті ең төменгі балл)

Шағылыстыру кезінде түйелердің тұқымдылығын анықтау