Ауыл шаруашылығы малдарын бағалау нұсқаулықтары мен тұқымдарының стандартын бекіту туралы

      Қазақстан Республикасы «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» 1998 жылғы 9 шілдедегі Заңының 13-бабының 4) және 5) тармақшаларына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:
      1. Мыналар:
      1) бағалау бойынша нұсқаулықтар:
      осы бұйрыққа 1-қосымшаға сәйкес сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы ірі қара малдың;
      осы бұйрыққа 2-қосымшаға сәйкес еттілі бағыттағы ірі қара малдың;
      осы бұйрыққа 3-қосымшаға сәйкес биязы жүнді қойлардың;
      осы бұйрыққа 4-қосымшаға сәйкес биязылау жүнді қойлардың;
      осы бұйрыққа 5-қосымшаға сәйкес құйрықты қойлардың;
      осы бұйрыққа 6-қосымшаға сәйкес қаракөл қойлардың;
      осы бұйрыққа 7-қосымшаға сәйкес түбітті, сүтті және жүнді ешкілердің;
      осы бұйрыққа 8-қосымшаға сәйкес шошқалардың;
      осы бұйрыққа 9-қосымшаға сәйкес жергілікті және зауыттық жылқыларының;
      осы бұйрыққа 10-қосымшаға сәйкес түйелердің;
      осы бұйрыққа 11-қосымшаға сәйкес құстардың;
      осы бұйрыққа 12-қосымшаға сәйкес түйеқұстардың;
      осы бұйрыққа 13-қосымшаға сәйкес иттердің үй-ұлттық тұқымдарын (тазы, төбет);;
      осы бұйрыққа 14-қосымшаға сәйкес маралдар мен теңбіл бұғылардың;
      осы бұйрыққа 15-қосымшаға сәйкес аралардың; 
      2) осы бұйрыққа 16-қосымшаға сәйкес тұқымдарының стандарты бекітілсін.
      Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 25.12.2015 № 3-3/1119 (алғашқы ресми жарияланған күннен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.
      2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаменті заңнамада белгіленген тәртіппен осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнде мемлекеттiк тiркелуiн және бұқаралық ақпарат құралдарында ресми жариялануын қамтамасыз етсін.
      3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Жауапты хатшысына (А.Қ. Евниев) жүктелсін.
      4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

      Министр                                       А. Мамытбеков

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы 
№ 3-3/517 бұйрығына   
1-қосымша        

Сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Сүттілі және сүттілі-еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалау бойынша нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, сүттілі және сүттілі-еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалауды нақтылай түседі.
      2. Сүттілі және сүттілі-еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

2. Сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалауды ұйымдастыру

      3. Ірі қара малды (бұдан әрі –ІҚМ) жыл ішінде бағалайды:
      1) бұқаларды жылына бір рет;
      2) сиырларды сауым маусымы аяқталғаннан кейін;
      3) торпақтар мен асыл тұқымды бұқашықтарды 6 айлық жас шамасынан бастап.
      4. Сұрыптаудың нәтижелері бойынша 1 қазан сәтіне есеп әзірленеді.
      5. ІҚМ бағалау кезінде малдың кешенді белгілері бағаланады (тұқымдығы, өнімділік сапасы, экстерлік-сыртқы пішін айырмашылықтары).
      6. Жануарлардың тұқымдық деңгейін есеп құжаттарына сүйене отырып жануарларды міндетті түрде қарап шығумен және осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасымен берілген тұқымдылық үлесінің түр әлпетінде айқындығын белгілеу арқылы анықталады.
      7. Тұқымдығы бойынша таза тұқымды және будандарға бөлінеді.
      8. Таза тұқымдылықтарға жатқызады:
      1) әке-шешесі бір тұқымнан шыққан жануарларды, олардың таза тұқымдылығына тиісті құжаттар арқылы дәлелденген жағдайда;
      2) төртінші (15/16 қанды) буынынан бастап сіңіру будандастыру арқылы алынған, егер оларға тегі бары жөнінде құжаттар бар болса және осы жануарлардың түр әлпеті жақсартушы тұқыммен жақсы үйлесілімділігі айқын болса;
      3) әке-шешесі туыс тұқымдардан шығып жұптасуынан алынған жануарлар (оларды аналық тұқым жағына жатқызу керек):
      қара-ала тұқымдар тобы – қара-ала, аулиеата, литва қара-аласы, бушуйлық, эстония қара-аласы, истобелік, тагильдік, голландық, голштиндік, неміс қара-аласы, дат қара-аласы, швед қара-аласы, польша қара-аласы;
      қызыл тұқымдар тобы – даланың қызыл сиыры, эстондық қызыл, польшалық қызыл, латвиялық қоңыр, горбатовтық қызыл, тамбовтық қызыл, англерлік, даттық қызыл, белоруссияның қызыл сиыры;
      қоңыр тұқымдардың тобы – швицтік, костромалық, лебединдік, алатаулық, кавказдың қоңыр сиыры, карпаттың қоңыр сиыры, юриндік;
      сары-ала тұқымдардың тобы – симментал, сычев және монбельярд;
      қорғандық және шортгорндық (сүт бағытындағы);
      айршир, норвегиялық қызыл-ала, швед қызыл-аласы;
      украиндық ақбасты сиыр және гронингендік;
      4) ұдайы өндіру будандастыру арқылы, жаңа шыққан тұқымды бекіткеннен кейін алынған жануарлар;
      5) дүниежүзілік геноқорды пайдалана отырып (анасының тұқымы жағынан туысты тұқымдар қан бөлігін жақсартушы тұқым бойынша көрсету арқылы) алынған жануарлар.
      9. Тегі және жануарларда жақсартушы тұқымның түр әлпеті жақсы үйлесімдік көрінісі бар болса және шыққан тегі жөніндегі құжаттар жоқ жағдайда жануарларды бірінші ұрпақтағы будандарға (1/2 - 3/4 кровности)  жатқызады.
      10. Осы Нұсқаулықтың 9 тармағында көрсетілмеген ІҚМ будандарға жатады.
      11. Будан жануарлардың тұқымдылығын (қандылығын) жақсартушы тұқымның қан бөлігі бойынша есепке алады. Ұрпағының қандылығын бөлшек сан арқылы немесе пайыз арқылы көрсетіліп әке-шешесінің қанының жарты қосындысы ретінде белгіленеді.
      12. Сиырларды сүт өнімділігі бойынша сүт майының (кг) көлемімен сүт есебінің негізі арқылы, майдың сүттегі мөлшері (%) сауым маусымының 305 күні немесе қысқартылғаны бойынша (240 күннен кемдігі жоқ) аяқталған сауым маусымы арқылы жүргізіледі. Сауым маусымының басы болып бұзаулаған күннен кейінгі бірінші күні болып саналады, ал аяқталуы болып-сауудың соңғы күні немесе бірреттік саууға өткен бірінші күні.
      13. Сиырларды тексеру саууы әр айда бір мезгілдіден кем болмай толық бір тәулік көлемінде май мен ақуыздың сүттегі мөлшерін анықтаумен қатар жүргізіледі. Басқа күндерде қандай сауу әдістері және жұмыс тәртібі қолданылса сондайларыда тексеру күні қолданылады. Бірінші тексеру саууы бұзаулаған куннен кейінгі 10-20 күннен кейін өткізіледі, ал соңғысы – суалтып  жіберу алдынан 20-10 күн бұрын.
      14. Майдың (ақуыздың) сүттегі орташа көрсеткіші (%) 305 (үш жүз бес) күндерінде немесе сауым маусымының қысқартылысына май (ақауыз) пайызына әр айдың айлық сауынына көбейтеді, кобейтіндіні бір біріне жинақтап (сауым мауысымы бойынша  сүттегі майы мен ақузының бір пайызды санын қоса отырып) және қосындысын тура сол айлардың нақты сауынына бөледі.
      15. Сауым маусымы бойынша алынған сүттің майын (кг) сүт майының бір пайызды мөлшерін 100-ге бөлу арқылы анықталады.
      16. Сүт қайтарып берудің үдемеләк қарқындылығын (кг/мин) сиырларда сауылып алынған сүт мөлшерін (кг) соларада жүмсалған уақыт мерзіміне(мин) бөлу арқылы сауым маусымының екінші немесе үшінші айларында анықталады. Тексеру саууы тәулік ішінде бірақ рет жүргізіледі, бірақ алдынғы сауудан кейін 12 сағаттан ерте болмауы керек.
      17. 30 (отыз) айлық жас шамасынан асқан кезде бұзаулаған тұмсалар үшін  сүт өнімділігі бойынша талаптар 10%-ға көтеріледі.
      18. Тұқымдық бұқалардың сырт-сипаты және түзілісін жыл сайын бес жылдық жас шамасына дейін, сиырларда – бірінші және сауым маусымының 2-ші-3-ші айларында жүргізеді. Егер  жануарлар сырт-сипаты және түзілісі бойынша көрсетілген уақытында бағаланбаған болса, оны кезекті сұрыптау кезінде бағалайды.
      19.  Жануардың сырт-сипаты және түзілісі  арқылы бағаланған кезінде:
      1) сиырлардың - желіннің көлеміне, оның үлгі сипатына және машинамен саууына жарамдылығына;
      2) бұқалардың – жыныстық диморфизмының анық көрінілуіне, белінің және артқы аяқтарының мықтылығына. Бұқалардың тұлғасын - бағалауды 30 баллды шамамен, сиырларды 10-баллдық шамамен жүргізеді.
      20. Сүттілі және сүтті-еттілі тұқымдар малының сырт-сипаты және түзілісіне баллдық  баға дене бітісінің кемістіктері осы Нұсқаулықтың 2-қосымшасымен берілдеді
      21. Төлді сырт-сипаты және түзілісі бойынша бағалауды 20-баллдық шамамен  өткізеді. 20 балддық бағаны жануарға тұқымдық және жыныстық нашындарының өте жақсы айқындалған көрінісі бар, әдеттегідей дамуы және өсуі, өте жақсы дамыған кеудесі (кең, терең, жауырының сыртында ұстап калатын ойпатсыз), арқасы, белі, арты түзу сызықты, жақсы  дамыған жамбас, аяқтарының дұрыс қойылуы және мықты сүйек бітісі, мөлшерден тыс аспаған және дөрекілісіз жағдайында беріледі.
      22. Сұрыптау кезінде жануарлардың класын анықтау келесі нышандары арқылы жүргізіледі:
      1) тұқымдық бұқалардың – дамуы бойынша (тірілей салмағы), сырт-сипаты және түзілісі, генотипі (шығу тегі және ұрпағының  сапасы);
      2) сиырларды – сүт өнімділігі (сүт майының мөлшері), дамуы (тірілей салмағы – сауым маусымының екінші-үшінші айында белгілінеді), сырт-сипатымен сүт қайтарып беруінің үдемелі қарқындылығы, генотіпі (шыққан тегі);
      3) төлдің – генотипі (шыққан тегі); сырт-сипаты және дамуы (тірілей салмағы) бойынша.
      23. Бағалау нәтижесінде ІҚМ белгілер кешені арқылы келесі класқа бөлінеді:
      1) тұқымдық бұқаларды және асылтұқымды бұқашықтар: элита-рекорд, элита және бірінші класс;
      2) сиырларды және торпақтарды – элита-рекорд, элита, бірінші және екінші класс;
      Көрсетілген кластардың талаптарына сәйкес келмеген жануарларды класты емес жануарларға жатқызады.
      24. ІҚМ кластарының кешедік нысанын бұқалардың нышандарының жинағы бойынша бағалаудың шамасы осы Нұсқаудың 3-қосымшасымен анықталады:
      1) элита-рекорд     - 85-100
      2) элита            - 75-84
      3) бірінші класс    - 65-74
      4) екінші класс     - 55-64 балл (сиырлар мен құнажындар бойынша).
      25. Ақуыздың сүттегі мөлшері бағаланған сиырлар тұқымдық үлгіден асқан жағдайда қосымша  баллдар алады:
      0,3%         және жоғары                - 4 балл
      0,2%                                    - 3 балл
      0,1%                                    - 2 балл
      Сиырдың сауылып жүрген екі және оданда көбірек қыздары өз нышандарының жинағы бойынша элита-рекорд және элита кластары бар болса оның бағасын бір класқа жоғары көтереді.
      Сиырды пайдалануының ұзақтылығы үшін оған 4 рет бұзаулаудан кейін 2 баллдан әр кезекті бұзалаулары үшін қосымша жазылады.
      Қосымша алынған баллдары нышандарының жинағы бойынша класын белгілеу кезде соңғы бағалауына қосылады (100 баллдың аясында).
      26. Сүттегі майының мөлшері тұқымдық үлгіден төмен болмаса, бұрынғы өткен сауым маусымдарында (бірінші-үшінде) өнімділік деңгейі төмен болмаса сиырларды элита-рекорд класына жатқызады.
      27. Бірінші тумаларды сауым маусымы аяқталысымен сүт майлығымен бағалайды.
      Сауым маусымы аяқталмаған тұмсалар төлді сұрыптау шамасымен бағаланады.

Сүттілі және сүтті-еттілі
бағыттағы ірі қара малды 
бағалау бойынша нұсқаулыққа
1-қосымша         

Сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы ірі қара малдын тұқымдығын анықтау

Сүттілі және сүтті-еттілі
бағыттағы ірі қара малды 
бағалау бойынша нұсқаулыққа
2-қосымша       

Сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы малының сырт-сипаты және түзілісіне баллдық  баға дене бітісінің кемістіктері үшін төмендетіледі

Сүттілі және сүтті-еттілі
бағыттағы ірі қара малды 
бағалау бойынша нұсқаулыққа
3-қосымша       

1. Сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы бұқаларды нышандарының жинағы бойынша бағалаудың шамасы

2. Сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы сиырларды
нышандарының жинағы арқылы бағалау шамасы

3. Сүттілі және сүтті-еттілі бағыттағы төлдің
класын нышандарының жинағы арқылы анықтау

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына     
2-қосымша         

Еттілі бағыттағы ірі қара малды
бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалау бойынша нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, еттілі ірі қара малды бағалауды нақтылай түседі.
      2. Еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

1. Еттілі бағыттағы ірі қара малды бағалауды ұйымдастыру

      3. Еттілі бағыттағы ірі қара малды (бұдан әрі – ІҚМ) бағалау жыл сайын меншік нысанына қарамастан асыл тұқымды малдары бар шаруашылықтарда тамыздан қазан айына дейін (аймақтармен малдың күйіне байланысты) жүргізіледі.
      4. Бағалаудың алдында:
      бұқашықтарды өз өнімділігімен және бұқаларды ұрпағының сапасымен бағалаудың қорытындысын шығару;
      малдардың жеке нөмірлерін тексеру, анықтау және орнына келтіру;
      бірінші және үшінші тума сиырлардың және ағымдағы жылы үш және бес жасқа толған бұқалардың сызықтық өлшемдерін анықтау (асыл тұқымдық кітапқа енгізілетін малдарға);
      малдарды өлшеу (ертеңгісін, азықтанар алдында) және қоңдылығын анықтау (жоғарғы, орта,ортадан төмен);
      малдардың буаздылығын және жыныс органдарының паталогиялық өзгерітерін анықтау, бұқалардың ұрығынының сапасын тексеру;
      асылдандыру есебінің жазбаларын анықтау.
      5. Тұқымдығы бойынша ІҚМ таза тұқымды және будандарға бөлінеді.
      6. Таза тұқымдылықтарға жатқызады:
      1) ата енесі бір тұқымнан шыққан, таза қандылығы құжаттарымен дәлелденетін;
      2) сіңіре бұдандастыру арқылы алынған, тұқымдық белгілері жақсы нақышталған және кешенді белгілері бойынша элита класынан төмен емес IV бұынды будандар;
      3) қазақтың ақ бас және герефорд сияқты таза қанды тұыстық тұқымдарды өз ара шағылыстырудан алынған. Мұндай малдарды шаруашылықтарда жоспарлы түрде өсіріп жатқан тұқымға жатқызады.
      4) талапқа сай келетін, арнайы ғылыми жолмен дайындалған селекциялық бағдарламамен (әдістемемен) алынған;
      7. Бұдан малдарға келесідей жолмен алынғандар жатады:
      1) Осы Нұсқаулықтың 6 тармағындағы 3) және 4) тармақшаларында көрсетілгендерден басқа, кез келген әр түрлі тұқымдарды  шағылыстыру арқылы;
      2) бірінші, екінші және үшінші бұынды будандарды «өз ара» бұдандастыру арқылы;
      3) жақсартылған малдарды таза қанды, еінші және одан жоғары бұынды будандармен шағылыстыру арқылы;
      8. Бұдандастыру кезінде малдардың буындық дәрежесі осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасымен анықталады.
      9. Кірістіре бұдандастыру кезінде тұқымдылық жақсартылушы тұқым бойынша анықталады:
      1) бұдандастырылған екі тұқымнан алынған буданның тұқымдылығы аналық тұқымның бірініші бұынына жатқызылынады;
      2) бірінші бұынды буданды таза қанды жақсартылушы малмен бұдандастырғаннан алынған ұрпақ екінші буынға жатады  (3/4 қанды аналық тұқым);
      3) екінші бұынды буданды (3/4 қанды) таза қандымен бұдандастырғада, алынған ұрпақ, тұқымдық белгілері нақты және кешенді белгілері бойынша элита класынан төмен болмағанда төртінші бұынға жатқызылынады;
      4) екінші, үшінші және төртінші бұынды буданды «өз ара» бұдандастыру арқылы алынған ұрпақ, сонымен қатар осылардан алынған бұдан және таза қанды талапқа сай малдар, кешенді белгілері бойынша «элита» класынан төмен болмаған жағдайда таза қандыға жатады;
      10. Мадың шығу тегі тұралы құжаттары жоқ болғанымен, жақсартушы тұқымның белгілері жақсы нақышталған болса және басты талаптар бойынша бірінші кластан төмен болмаса онда оны бірінші немесе екінші бұынды бұдандарға жатқызу керек.
      11. Жақсартылғандарға айтылмыш тұқымның типтілігі айқын, бірақ шығу тегі белгісіз малдар жатады.
      12. Бұқалардың класын кешенді көрсеткіштері: тірілей салмағы, дене түзілімі мен сырт пішініні, өз өнімділігі және ұрпағының сапасы, тұқымдылығы және шығу тегі (генотип) осы Нұсқаулықтың 2-қосымшасына сәйкес анықталады.
      13. Өндіруші бұқаларды элита-рекорд класына тірілей салмағы элита және одан жоғары класқа, тұқымдылығы төртінші буыннан төмен болмағанда, ал жаңа шығарылған тұқым, тұқымішілік (аймақтық сүле) және зауыттық сүлелерде үшінші буыннан төмен болмаған жағдайда жатқызады. Сырт пішінінің минималды балы 9 төмен болмау керек.
      14. Өндіруші бұқаларды элита класына тірілей салмағы бірінші класс және одан төмен болмағанда, тұқымдылығы төртінші буыннан төмен болмағанда, ал жаңа шығарылған тұқым, тұқымішілік (аймақтық сүле) және зауыттық сүлелерде үшінші буыннан төмен болмаған жағдайда жатқызады.
      15. Өндіруші бұқаларды ұрпағының сапасымен тексеруден өткеннен кейін (кешенді класы элитадан төмен болмаса, селекциалық индексі 100 және одан жоғары болғанда) және шығу тегі имунногенетикалық жолмен анықталғаннан кейін  пайдаланады.
      16. Бұқалардың ұрпақтарын және жеке бұқашықтарды орташатәуліктік қосымша салмағы, азық шығыны, тірілей салмағы және еттік формалары бойынша бағалаудың нәтижелері, бұқаны ұрпағының сапасымен және сынақтағы бұқашықтардың кешенді бағалауға осы Нұсқаулықтың 3-қосымшасына сәйкес анықталады.
      17. Бұқаларды ұрпағының сапасымен және бұқашықтарды өз өнімділігімен кешенді бағалаудың нәтижесінде кластық бағасы осы Нұсқаулықтың 4-қосымшасына сәйкес шығарылады.
      18. Бұқалардың ұрпағының сапасымен шығарған кластық бағасын, бонитировка кезінде кешенді класын шығаруға пайдаланылады. Бағалау, индексін шығарумен толықтырылу қажет.
      19. Жеке бұқашықтардың  және ұлдарының әр тобының, ұрпағының сапасымен бағаланушы  бұқалардың индекстері жеке-жеке он бес айлығындағы тірілей салмағын, сегіз және он бес ай аралығындағы тәуліктік орташа салмағын, азықты ақтау және еттік формасын, бір ұақытта сынақтан өткен бұқашықтардың орташа көрсеткішіне пайыздау арқылы шығарады. Бұдан басқа, барлық белгілерінің кешенді (арифметикалық орташа) индексі шығарылады. Индекс шамасы азықтандыру және қолда ұстау жағдайына байланысты емес, ол  тек малдың генетикалық ерекшелігін сипаттайды. Ол кластық белгісінен кейін және егер бұқа өз өнімділігі бойынша бағаланса «А» әріпінен кейін, егер бұқа ұрпағының сапасымен бағаланса «Б» әріпінен кейін қойылады.
      20. Сиырдың класын кешенді көрсеткіштері бойынша, өз төлінен көбею қабілетін (жыл сайын бұзау әкелеме әкелмедіме) ескере отырып,  тірілей салмағына,  дене түзілімі мен сырт пішініне, сүттілігіне, тұқымдылығы мен шығу тегіне (генотип) байланысты, осы Нұсқаудың 5-қосымшасына сәйкес анықтайды.
      21. Бонитировка кезінде бұзауы алты айға толмаған, бірінші тұма сиырлардың  кешенді класы, жас төлдердің бағалау шкаласына сай, кесте бойынша анықталады, мұнда тірілей салмағының класы үш жасар сиырлардың талабына сай анықталады.
      22. Кешенді элита-рекорд класына, тірілей салмағы және сүттілігі бойынша элита класының талабынан кем емес, дене бітімінің айқын кемістігі жоқ, төртінші бұыннан, ал жаңа шығарылған тұқымдарға, тұқым ішілік (аймақтық) және зауыттық сүлелерге үшінші бұыннан төмен емес, жыл сайын төл беретін сиырлар жатқызылады.
      23. Кешенді элита класына, тірілей салмағы және сүттілігі бойынша бірінші кластың талабынан кем емес, дене бітімінің айқын кемістігі жоқ, үшінші бұыннан, ал жаңа шығарылған тұқымдарға, тұқым ішілік (аймақтық) және зауыттық сүлелерге екінші бұыннан төмен емес, жыл сайын төл беретін сиырлар жатқызылады.
      24. Сиырдың өзінен класы жоғары үш қызы болған жағдайда, оның бағасын бір класқа көтереді
      25. Егер сиыр бір рет бұзау бермесе, онда оның кешенді бағасын бір класқа төмендетеді.
      26. Екі және одан да көп рет бұзау бермеген сиырлардың кешенді класын ең төменгі деңгейге дейін түсіріп, одан кейін бракка шығарады.
      27. Жас төлдерді алты айлық жасынан бастап бонитровадан өткізеді. Олардың класын кешенді көрсеткіштері бойынша анықтайды: тірілей салмағы, дене түзілімі мен сырт пішініні, тұқымдылығы және шығу тегі (генотип), өз өнімділігінің бағасы  бойынша, осы Нұсқаулықтың 6-қосымшасына сәйкес анықтайды.
      28. Кешенді элита-рекорд және элита класына дене түзілімі және сырт пішіні бойынша 4,5 және 4,0 балдан, тірілей салмағы бірінші кластан төмен емес жас төлдер жатады.
      Кешенді бірінші және екінші класқа дене түзілімі және сырт пішіні бойынша 3,5 және 3,0 балдан, тірілей салмағы екінші кластан төмен емес жас төлдер жатады.
      29. Өнімділігі сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиырлар мен ұрғашы тайыншаларды етті бағыттағы тұқымның бұқаларымен шағылыстыру арқылы алынған бұдандарды әкесінің тұқымы бойынша бағалайды. Бұдан жас төлдің шешесінің  класын, шешесінің тұқымының кешенді белгілері бойынша, сүт өнімділігін есепке алмай анықтайды.
      31. Малды бонитировкадан өткізу нәтижесі  бойынша жиынтық ведомості толтырылынып, келесі сұрақтарға сарапталған есеп жасалынады:
      1) Бонитировкадан өткен малдың саны және оларды тұқымдыллығы, класы, пайдалану мақсаты, генетикалық топтары бойынша бөлу;
      2) табынның және асыл тұқымды ядро сиырларының тірілей салмағы,  дене түзілімі және сырт пішіні, сүттілігі, жас төлдерінің өсуі бойынша сипаттамасы;
      3) алғашқы рет ұрықталған қашарлардың жасы және тірілей салмағы;
      4) бұқашықтарды өз өнімділігі бойынша сынаудың нәтижелері;
      5) бұқаларды ұрпағының сапасымен бағалаудың нәтижелері;
      6) сатылған асыл тұқымды жас малдардың кластылығы;
      7) селекциялық-асылдандыру жоспарының орындалуы.
      32. Ағымдағы жылдағы бонитировканың нәтижелері өткен жылғы  бонитировканың нәтижесімен салыстырылады. Аталық із топтары ішіндегі жұптау, бұқаларды ұрпағының сапасымен бағалау және аталық із топтарының ремонттық бұқашықтарын іріктеу, зауыттық аталық із топтарын шығару және жақсарту бойынша селекциялық-асылдандыру жоспарының орындалу барысы сараланып, шаруашылықтың ветеринарлық жағдайы түсіндіріледі.
      33. Бонитировка нәтижесі бойынша, малдың асыл тұқымдылық және өнімділік сапаларын жақсарту мақсатында жұптау жоспары жасалынады. Жұптарды іріктеу кезінде, өткен шағылыстырудың нәтижелері  және малдардың тұыстық дәрежесі ескеріледі.
      34. Бонитировка материалдарының негізінде ремонттық жас төлдердің және асыл тұқымды малдарды сатып алу есебінен табындарды іріктеп толықтыру жоспары жасалынады. Мемлекеттік асыл тұқымды малдар кітабына жазылатын малдарды бөліп, олар тұралы мәліметтерді облыстық ауылшаруашылық органдарға береді. Келесі жылға, бұқашықтарды өз өнімділігімен және бұқаларды ұрпағының сапасымен бағалау жоспары жасалынады. Ветеринарлық шараларды жүргізу жоспары жасалынады.

Еттілі бағыттағы ірі қара малды
бағалау бойынша нұсқаулыққа  
1-қосымша           

Еттілі бағыттағы ірі қара малдын бұдандастыру кезінде малдардың буындық дәрежесін анықтау

Еттілі бағыттағы ірі қара малды
бағалау бойынша нұсқаулыққа  
2-қосымша          

Еттілі бағыттағы Өндіруші бұқалардың кешенді
белгілері бойынга бағалау шкаласы*

* Жаңа тұқым, сүле, аталық із тобын тұқым аралық бұдандастыру арқылы шығарғанда үшінші, төртінші буынды бұдандарды бағалау таза қанды малдармен теңестіріледі, яғни 100 балл белгіленеді.

Еттілі бағыттағы ірі қара малды
бағалау бойынша нұсқаулыққа  
3-қосымша          

Еттілі бағыттағы бұқаларды ұрпақтарының және бұқашықтарды еттік сапасы бойынша кешенді бағалаудың шкаласы

Еттілі бағыттағы ірі қара малды
бағалау бойынша нұсқаулыққа  
4-қосымша           

Еттілі бағыттағы бұқаларды ұрпақтарының сапасы және бұқашықтарды еттілік сапасы бойынша кластық бағалау шкаласы 

Еттілі бағыттағы ірі қара малды
бағалау бойынша нұсқаулыққа  
5-қосымша            

Еттілі бағыттағы сиырлады кешенді белгілері бойынша бағалау шкаласы*

*  Жаңа тұқым, сүле, аталық із тобын тұқым аралық бұдандастыру арқылы шығарғанда үшінші және төртінші буынды бұдандарды бағалау, таза қанды малдармен теңестіріледі, яғни 100 балл белгіленеді.

Еттілі бағыттағы ірі қара малды
бағалау бойынша нұсқаулыққа  
6-қосымша           

Еттілі бағыттағы жас төлдердің класын кешенді
белгілері бойынша анықтау шкаласы 

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына    
3-қосымша         

Биязы жүнді қойларды бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Биязы жүнді қойлары бағалау бойынша нұсқауы (бұдан әрі – Нұсқау) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, биязы жүнді қойларды бағалауды нақтылай түседі.
      2. Биязы жүнді қойларды бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

1. Биязы жүнді қойларды бғалауды ұйымдастыру

      3. Биязы жүнді қойлар  (бұдан әрі – биязы жүнді қой) таза тұқымды және будандар болып бөлінеді.
      4. Таза тұқымдыларға жатқызылады:
      таза тұқымдылығы құжаттармен расталған белгілі бір тұқымдағы ата-енелерден таралған малдар;
      ағзасында ата-енелік тұқымдардың 3/4 қан үлесі бар, бір өнімділік бағыттағы екі биязы жүнді қой тұқымдарын будандастыру нәтижесінде алынған малдар;
      біртекті жүнді будан саулықтарды белгілі бір тұқымның қошқарларымен сіңіре бідандастыру нәтижесінде алынған және осы тұқымның бірінші класс талаптарына сай келетін екінші ұрпақ малдары.
      5. Нұсқаудың 4 тармағында көрсетілмеген биязы жүнді қойлар будан болып саналады.
      6. Будандар келесі топтарға жіктеледі:
      екі биязы жүнді тұқымды будандастырудан алынған бірінші ұрпақтағы будандар;
      биязы жүнді саулықтарды биязылау жүнді тұқымдардың қошқарларымен будандастырудан (өнеркәсіптік будандастыру) алынған жіңішке жүнді будандар;
      сіңіре будандастырудың мерзіміне қарамастан, биязы жүнді тұқымның бірінші класс талаптарына сай келмейтін жіңішке талшықты биязы-қылшық жүнді будандар;
      будан биязы жүнді саулықтарды бірнеше биязы жүнді тұқымдардың қошқарларымен алмастыра будандастырудан алынған будандар «күрделі будандар» деп аталады.
      7. Малды бағалауда жүннің 12 ай ішіндегі өсу ұзындығы негізге алынады. Ең бағал 8 см жүн болып табылады.
      8. Жүн иректері. Бұл көрсеткіш талшықтардың жіңішкелігі бойынша біркелкілік деңгейін көрсетеді. Жүн иректерінің мөлшері мен жылтырлығын анықтау керек.
      жүн иректігі ірі болғанда (жүннің 1 см ұзындығында 3,5-5 иректер) иректілік белгісінің қасына кіші «і» әрпі,
      орташа (6-7 иректер) – «о» әрпі, майда иректерде (8-9 иректер) – «м» әрпі жазылады.  ("Иі", "Ио", "Им").
      жылтырлығы жоғары болғанда иректілік белгісінің қасына кіші «ж» әрпі, «Иж» түрінде жазылады.
      9. Жүннің біркелкілігі – қой денесінің негізгі бөліктеріндегі (бүйір, арқа, жамбас) жүндер мен штапельдегі талшықтардың диаметрі мен ұзындығы бойынша біркелкілік деңгейі.
      10.  Биязы жүнді қойлардың арқасы мен ішінің жүні іріктеуде көрсеткіш болып табылады.
      11. Бір жастық төлдер, сонымен қатар тұқымдық қошқарлар салмағы көктемде қырқым алдында бағалау кезінде өлшенеді.
      12. Қойларды бағалау жүргізу үшін алдын-ала даярлануы қажет заттар:
      құлаққа арнайы белгі салуға арналған қысқаш;
      сандардың толық жиынтығы бар таңба салатын қысқаш;
      құлаққа тағатын темір (пластмасс) сырғалар;
      қошқарларға күйдіріп нөмір салуға арналған сандар жиынтығы;
      бонитировкалауға арналған ағаш немесе жеңіл темірлерден жасалған қалқаншалар;
      халаттар және басқа да құрал-саймандар;
      мал өлшеуге арналған таразылар;
      жекелей бонитировкалау деректерін жазуға қажетті журналдар.
      Қой бонитировкалауды жүргізуде әрбір шаруашылықта мал дәрігерлік алдын-алу ережелерін қатаң сақтау қажет.
      13. Бонитировка аяқталған соң бекітілген нысандағы акт пен орындалған жұмыс туралы есеп жасалады.
      14. Тұқымдық ерекшеліктері мен өнімділік деңгейіне қарай биязы жүнді қойларды үш класқа бөледі:
      1) элита класы – дене бітімі, өнімділік сапасы мен ерекшеліктері бойынша қойлардың тұқым стандарына толық  сәйкес келетін, бірінші класс қойларынан кем дегенде 15%-ға артық малдар.
      2) бірінші класс – дене бітімі, өнімділік сапасы мен ерекшеліктері бойынша  тұқым стандартына толық сай келетін малдар. Тұқыммал шаруашылықтарында бірінші кластағы саулықтар төл алу және осы төлдерді шаруашылық жүргізудің кез-келген нысанындағы басқа шаруашылықтарға сату үшін қолданылады.
      3) екінші класс – тұқым стандартына толықтай сай келмейтін малдар. Өнімділіктері бойынша  кейбір кемшіліктері бар (қысқа жүнді, жүн ұзындығы 8 см-ден аз), тірілей салмағы бойынша бірінші класс малдарынан кем түседі, алайда шаруа отарларында тауарлық өнім (жүн, ет) алуға, ал асыл тұқымды отарларда жақсартылған тұсақтарды алу және оларды тұқымға сатуға пайдаланылады.
      15. Осы нұсқаудың 14 тармағына кірмеген биязы жүнді қойлар жарамсыз деп танылады.
      16. Биязы жүнді қойларды бағалауда қолданылады:
      1) жас-жыныс топтары бойынша қойларды жекелей және класты бағалау осы Нұсқаудың 1-қосымшасымен беріледі;
      2) қойларды жекелей бонитировкалау деректерін тұқымдық құжаттарға жазу және оларды компьютерде өңдеу үшін бағалау кілті осы Нұсқаудың 2-қосымшасымен беріледі;
      3) биязы жүнді қой тұқымдарының негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары осы Нұсқаудың 3-қосымшасымен беріледі.
      4) жүн талшықтары жіңішкелігі кластарының шектері осы Нұсқаудың  4-қосымшасыменберіледі.

Биязы жүнді қойларын
бағалау нұсқасына 
1-Қосымша     

Биязы жүнді қойларын жас-жыныс топтары бойынша жекелей және класты бағалау

Биязы жүнді қойларын
бағалау нұсқасына 
2-қосымша      

Биязы жүнді қойларды бағалау кілті 

Биязы жүнді қойларын
бағалау нұсқасына 
3-Қосымша     

Биязы жүнді қойлардың негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгілері мен шифрлары

Биязы жүнді қойларын
бағалау нұсқасына 
4-Қосымша     

Биязы жүнді қойлардын жүн талшықтары жіңішкелігі кластарының шектері

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына    
4-қосымша         

Биязылау жүнді қойларды бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Биязылау жүнді қойларды бағалау бойынша нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, биязылау жүнді қойларды бағалауды нақтылай түседі.
      2. Биязылау жүнді қойлаарды бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

2. Биязылау жүнді қойларды бағалауды ұйымдастыру

      3. Бағалау түрлері: жекелей және класты болады.
      1) жекелей бағалау - асыл тұқымды малдардың маңызды селекциялық белгілері бағаланып, арнайы журналға жазылады да асыл тұқымды малдың жеке құжаты карточкасына толтырылады.
      2) класты бағалау - жеке қойлардың селекциялық белгілерін бағалау нәтижелері, олардың бітімі мен өнімділік қасиеттерін жан-жақты бағалау негізінде кластары анықталып, әр кластағы малдардың есебі алынады.
      4. Барлық ауыл тұқымдық шаруашылық субъектілердң ветеринарлық-санитарлық жағдайларын ескеріп, бонитировканы бастамастан бір ай бұрын оны өткізудің календарлық жоспары жасалынады.
      5. Қойларды бағалау үшін келесі заттар дайындауы тиіс:
      бағалау нәтижелерін жазатын журналдар;
      мал өлшейтін таразылар;
      құлаққа ен салатын қысқыштар;
      барлық сандары бар, татуировка салатын қысқыштар;
      құлаққа салынатын металл немесе пластмасса сырғалар және олардың қысқыштары;
      сырғаға таңба ұруға арналған, сандар мен әріптер жинағы;
      бонитировка кезінде қой тұратын орынды бөлуге арналған ағаш қалқандар, халаттар және басқа да бұйымдар.
      6. Бағалау аяқталған соң, қабылданған нысан бойынша, өткізілген жұмыс нәтижесі туралы есеп беріледі.
      7. Биязылау жүнді қой тұқымы (бұдан әрі – биязылау жүнді қой) таза тұқымды және будандар болып бөлінеді.
      8. Таза тұқымдыларға жататыны:
      малдың аталық және аналық тектері бір тұқымнан, олардың тұқымдылығы құжаттармен дәйектелген;
      шығу тегі және өнімділік қасеттері бойынша бір-біріне жақын қой тұқымдарын кіріспе будандастырудан алынған бірінші будандар;
      екі биязылау жүнді қой тұқымдарын  сіңіре будандастыру нәтижесінде алынып, жақсартушы тұқымның ұнамды типіне қойылатын талаптарға жауап беретін екінші және одан да жоғарғы ұрпақтағы будандар;
      шығу тегі құжаттармен дәйектелген және жақсартушы қой тұқымына қойылатын талаптарға жауап беретін, биязы, ұяң (жартылай қылшық) және қылшық жүнді қойларды белгілі бір биязылау жүнді қой тұқымының қошқарларымен будандастырудан алынған үшінші және төртінші ұрпақтағы будандар;
      9. Осы Қағиданың 8 тармағына көрсетілмеген биязылау жүнді қойлар будандарға  жатқызылады.
      10. Будандар төмендегідей топтарға бөлінеді:
      әртүрлі өнімділік бағыттағы, биязылау жүнді қой тұқымдарын будандастырудан алынған, бірінші ұрпақ будандары. Бұл будандар аналық тұқымға қойылатын талаптар бойынша бағалаудан өткізіледі. Олардың аттары аталық және аналық қой тұқымдары аттарынан құралады.
      сіңіре будандастырудың жүргізілу мерзіміне қарамастан биязы, ұяң, қылшық жүнді қой тұқымдарының, жақсартушы қой тұқымына қойылатын талаптарға сай келмейтін, будандары. Олар жақсартушы қой тұқымы бойынша аталады.
      бірнеше биязылау жүнді қой тұқымдарының будандары «күрделі» будандар деп аталады.
      11. Жалпы бағалау – тұқым стандартына сәйкес деңгейі, өнімділік сапасы мен қасиеттері жиынтығы бойынша белгілейтін малдың классы.
      12. Қойларды жынысы мен жасына байланысты жекелей және классты бағалау осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасына сәйкес жүргізіледі.
      13. Биязлау қойларды жеке бағалау нәтижелерін жазу және деректерді өңдеу үшін Бағалау кілті бойынша арнайы шарттар осы Нұсқаулықтың 2-қосымшасымен және бонитировкалау кезінде анықталатын малдарды алдағы уақытта пайдаланудың бағыттары, оның шартты белгісі мен шифры осы Нұсқаулықтың 3-қосымшасымен қолданады.
      14.  Қойлар мен саулықтар бір жастарында жеке бағалаудан өткен соң олара карточка жүргізіліп, оны асыл тұқымдық пайдалану уақытында деректерді енгізіп тұрады.
      15. Биязлау қойларды жеке бағалау нәтижелерін
      Негізгі селекциялық белгілер нәтижелері сәйкестігі, селекциялық белгілердің жеке бағалануы, тірі салмағы, қырқылған жүні бойынша деректер көретіліп осы Нұсқаудың 4-қосымшасымен берілген әр бағаланатын малға деректер қойларды жеке бағалау есебінің нысанына енгізіледі.

Биязылау жүнді қойларды
бағалау нұсқауына   
1-қосымша       

Биязылау жүнді қойларды жынысы мен жасына
байланысты жекелей және классты бағалау

Биязылау жүнді қойларды
бағалау нұсқауына  
2-қосымша      

Биязылау жүнді қойлардын бағалау кілті 

Биязылау жүнді қойларды
бағалау нұсқауына  
3-қосымша      

Биязылау жүнді қойлардын селекциялық
негізінің шартты белгісі мен шифры

Биязылау жүнді қойларды
бағалау нұсқауына  
4-қосымша      

Биязылау жүнді қойларды жеке бағалау есебінің нысаны

Қазақстан Республикасы   
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына    
5-қосымша         

Құйрықты қойларды бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Құйрықты қойларды бағалау бойынша нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, құйрықты қойларды бағалауды нақтылай түседі.
      2. Құйрықты қойларды бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

2. Құйрықты қойларды бағалауды ұйымдастыру

      3. Құйрықты қой тұқымы (бұдан әрі – құйрықты қой) таза тұқымды және будан болып бөлінеді.
      4. Таза тұқымдыларға жататыны:
      1) ата-енесі бір тұқымға жататын және олардың таза тұқымды екендігі құжаттармен дәлелденген болса;
      2) өнімділік қасиеттері бір бағытқа жататын тұқымдарды сіңіре будандастырудан алынған, жақсартушы тұқым бойынша екінші ұрпақтан төмен емес және өзінің сырт пішіні мен өнімділік қасиеттері сол тұқымның бірінші класты қойларына қойылатын талапқа сай келетін болса;
      3) кіріспе будандастырудан алынып, өнімділік белгілері енесі шыққан тұқым талаптарына сәйкес келсе.
      5. Осы Нұсқаулықтың 4 тармағында көрсетілмеген құйрық қойлар буданға жатады.
      6. Құйрықты қой тұқымдары жеке (толық және қысқаша) және кластық бағалаланады.
      Жеке бағалауға жеке толық бағалауға жеке қысқаша бағалауға бөлінеді.
      Жеке толық бонитировкалауға ересек аталық қошқарлар (негізгі, қосалқы, күйттеуші) мен элита класты аналықтар, тұқыммал шаруашылықтарындағы селекциялық топ саулықтары мен ұрпақ сапасы тексеруге қойылған қошқарлардан алынған барлық төлдер, өз табынын толықтыру үшін қалдырылған және басқа шаруашылықтарға сатуға арналған тұқымдық еркек және ұрғашы тоқтылар жатады.
      Тұқым мал шаруашылықтарында элита және бірінші класты саулықтардан алынған төлдерге жеке қысқаша бонитировка жасалады.
      Жеке қысқаша бонитировкалау кезінде малдың класы оның тірі салмағына, сырт пішініне, құйрығының көлемі мен пішініне, жүн сапасы мен түсіне берілетін жалпы баға негізінде анықталады.
      7. Класты бонитировка шаруашылықта өз табынын толықтыруға арналған шаруа немесе тұқымдық сапасы төмен малдардан алынған барлық тұсақтарға жасалады. Класты бонитировкалау кезінде малдар жеке қысқаша бонитировка жасағанда бағаланатын шаруашылыққа пайдалы белгілер бойынша бағаланады, бірақ оларды журналға жазу жүргізілмейді.
      8. Қылшық және ұяң жүнді құйрықты қойларды бонитировкалау алдымен малдардың көктемдік жүн сапасы мен түсімін анықтап алып, екінші рет күзде олардың жайылымда семіруіне байланысты тірі салмағын және көктемгі, күзгі жүннің жалпы түсімін, сапасын анықтау негізінде қорытынды баға беру жолымен жүргізіледі.
      9. Биязылау жүнді дегерес құйрықты қойларын бонитировкалау көктемде он екі айлығында тірі салмақ пен жүн түсімі және жүн сапасын есепке ала отырып жүргізіледі.
      10. Еділбай, сарыарқа және қазақтың құйрықты қылшық жүнді қой тұқымдарын он бес айлық жастарында бағалау кезінде тек қана көктемдегі қырқылған жүні ескеріледі. Жоғарыда көрсетілген кластардың талабына сәйкес келмейтін малдар «жарамсыз» болып табылады; сонымен қатар жарамсыз болып ала, мүйізді мал және элита мен бірінші класқ сәйкес келмейтін қоққарлар жатады.
      11. Тұқымға қалдырылған тоқты қошқарлар он екі айдан он бес айлығында негізгі пайдалы белгілер бойынша толық жеке бағалаудан өткізіледі және ұрпақ сапасы бойынша тексеруге қойылады.
      12. Бұл үшін әрбір тексерілетін қошқарға, одан алынған ұрпақтың саны енесінен бөлгенде 50 (елуден) бастан кем болмауын қамтамасыз ететіндей бірінші класты аналықтар тағайындалады.
      Кейде, қошқарларға олардың басқалармен салыстырғандағы артық-кемдігін ғана емес, сонымен бірге жұп таңдау әдістерінің тиімділігін анықтау үшін басқа класқа жататын аналықтарды да бекітеді.
      13. Қошқарларға ұрпақ сапасын тексеру үшін бекітілген аналықтар дербес отарларда ұсталып, ең қолайлы азықтандыру және күтіп-бағу жағдайларымен қамтамасыз етіледі.
      14. Қошқарларды ұрпақ сапасы бойынша алдын-ала бағалау алынған төлді төрт пен бес айлығында енесінен бөлгенде тірі салмағы мен өсіп-жетілуі, қозы жүннің түсі мен оның түсімі, құйрықтың пішіні мен көлемі, тірі салмақ пен қырқылған жүнге деген ең төменгі талапқа байланысты 4 және 5 баллмен бағаланған қозылар санын анықтау арқылы жүргізіледі. Сонымен қатар әрбір ұрпақ сапасы тексерілетін қошқарлардан алынған төлдерді жеке-жеке қоршауға бөліп қамап, олардың өзара дене бітімі, жетілуі және басқа белгілері бойынша ерекшеліктеріне көзбен қарап баға беру ұсынылады.
      15. Осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасымен қозылардың төрт-бес айлығында тірі салмағы мен жүн түсімі бойынша бағалау үшін қойылатын ең төменгі талаптар беріледі. Тексерудегі қошқарларды біржола бағалау олардан алынған төлді 1-1,5 жас кезінде жеке бонитировкалау нәтижесіне байланысты іске асырылады. Төлдердің жетілгіштігі олардың енесінің бауырында өскен кезеңдегі және енесінен бөлгеннен кейінгі жайып семірту, немесе бордақылау кездеріндегі тәулігіне қосқан салмағы арқылы анықталады.
      16. Жетілгіштікті және жұмсалған азықты қосқан салмағы арқылы өтеу қабілетін білу мақсатында әрбір тексерілетін қошқардан 3-5 бас қозыны бордақылауға, немесе жайып семіртуге қойып, оларды жеті-сегіз айлығында бақылау үшін сою арқылы еттілік-майлылық қасиеттерін анықтау ұсынылады. Алынған  ұрпақтарының ішінде енесінен бөлу кезінде  4 және 5 балл баға алғандары, ал 1-1,5 жасында элита және бірінші кластысы көп болған қошқарлар құнды деп саналады.
      17. Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша бағалау кезінде олармен салыстыру үшін сол аналық отарында ұрпақ сапасы бұрынырақ тексеріліп жақсартушы деп танылған қошқарды пайдалану ұсынылады.
      Ұрпақ сапасы тексерілгенде алынған деректер сол қошқарларды аналықтарға тағайындау кезінде негіз болып табылады.
      18. Тұқымдық мал табындарында жыл сайын төмендегiдей мал тұқымын асылдандыру шаралары жүргiзiледі:
      қойылған мақсатқа және міндеттерге байланысты барлық ұрғашы тоқтыларды жасы 12,15 немесе 18 ай (алдын-ала 4-5 айда) кезiнде класты не жекелей бонитировкалау және нұсқау талаптарына сәйкес аналық отарлар құрастыру;
      19. Сақа және 1,5 жасар қойлардың тірі салмағын негізінен мал семірген кезде, күзде күйек алу науқаны басталарда, таңертең аш қарынға әр қойды жеке өлшеу арқылы, ал қозыларды – енесінен айырған уақытта анықтайды.
      20. Селекциялық белгілер:
      тірі салмағы;
      бітімі мен сүйек мықтылығы;
      еттілігі;
      экстерьер;
      жүннің тығыздығы, ұзындығы, түсі, жүн талшықтарының жуандығы;
      жүн түсімі
      құрғақ және өлі талшықтардың мөлшері
      21. Малдын жалпы бағасы – класы олардың бітім-өнімділік қасиеттері мен тұқым үлгісіне сәйкестік дәрежесін қорытындылау нәтижесінде беріледі.
      22. Құйрықты қойларды жеке бағалау нәтижелерін жазу және деректерді өңдеу үшін Бағалау кілті бойынша арнайы шарттар осы Нұсқаулықтың 2-қосымшасымен және бонитировкалау кезінде анықталатын малдарды алдағы уақытта пайдаланудың бағыттары,  оның шартты белгісі мен шифры осы Нұсқаулықтың 3-қосымшасымен қолданады.
      23. Түқымдық типтің даму дәрежесіне, бітім ерекшеліктеріне, дене құрылымы мен өнімділік мөлшеріне байланысты:
      1) еділбай, сарыарқа және қазақтың құйрықты қылшық жүнді қой тұқымдарын бағалау кезінде класқа бөледі:
      элита;
      бірінші;
      екінші;
      2) дегерес пен қазақтың ұяң жүнді қой тұқымдарын төрт класқа бөледі: элита;
      бірінші;
      екінші;
      үшінші.
      24. Малдың, класын - өсіп-өнуіне, бітіміне, тұлғасына, сырт пішініне, еттілік-майлылық қасиеттерінің даму дәрежесіне, тірі салмағына, жүн түсімі мен сапасына берілген комплексті бағаның негізінде айқындайды.

Құйрықты қойларды    
бағалау бойынша нұсқаулыққа
1-қосымша         

Құйрықты қойлардың  төрт-бес айлығында тірі салмағы мен жүн түсімі бойынша бағалау үшін қойылатын ең төменгі талаптар

Құйрықты қойларды     
бағалау бойынша нұсқаулыққа
2-қосымша         

Құйрықты қойлардың тұқымның шартты белгілері және шифры

Құйрықты қойларды    
бағалау бойынша нұсқаулыққа
3-қосымша         

Құйрықты қойлардың селекциялық нышандары, олардың шартты белгілері және шифрлары

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына    
6-қосымша         

Қаракөл тұқымды қойларын бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Қаракөл тұқымын бағалау бойынша нұсқауы (бұдан әрі – Нұсқау) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, қаракөл қой тұқымын бағалауды нақтылай түседі.
      2. Қаракөл қой тұқымын бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

2. Қаракөл тұқымды қойларын бағалауды ұйымдастыру

      3. Қозылардың сапасын бағалау екінші-үшінші күні, ашық жерде өткізіледі, күннің шашыраңқы сәулесі қозының үстіне түскені абзал.
      Бағалаудың екінші кезеңі 15-20 күні жүргізіледі. Қозының дамуы, қаракөлдің сақталу қасиеті бағаланады. Терінің пигментациясы мен бұралымы жаман сақталып, ақ және құрғақ жүннің пайда болуы қозыларды асыл тұқымға қалдыруға болмауына себеп, ол шығарылып тасталады.
      4. Нәзік және қырық тұрпаты малдарды жекелеген отарларға бағалау класына қарамастан жинақтайды.
      5. Класын, бұйраның енін анықтап, қозылардың құлағына ен салады, әр түрлі түсті қозыларда бұйраның енінің орнына түсі, түс қанықтығы менг реңі анықталады.
      6. Бағалау өткізтін жерде арналы столдар болады. Құрақ қозылар бағаланады. Жаңа туылған қозылардың құлағына анасының нөмірін, туылған уақытын, отардың нөмерін көрсетіп сырға тағады.
      7. Бағалау аяқталған соң асырауға қалдырған қозыларды түгендеп, белгіленген тәртіппен есеп жүргізеді.
      8. Қаракөл  қойының  туылған кезіндегі бұйрасының турі мен пішініне қарай бес елтірілік типке бөлінеді:
      жакеттік (қаламгүл бұйралар мен баданалар) - қозылардың құйымшағы мен жон арқасында  ұзын және орташа қаламгүл бұйралар, бүйірінде ені әртүрлі  орташа және қысқа қаламгүл бұйралар немесе жон арқасы мен құйымшағында  ұзын және орташа қаламгүл бұйралар, бүйірінде орташа және қысқа бұйраға өтіп,ірі бұршақ пен арзымайтын көлемде жал бұйра араласуы мүмкін.
      қабырғагүл қырлы бұйралар мен жал бұйралар-қозылардың құйымшағы мен жон арқасында тығыз, серпімді, өңі әр түрлі ұзын және орташа ұзындықта қырлы бұйралар және жал, бүйірінде орташа және қысқа қырлы бұйралар мен жалға ауысады, арзымайтын көлемде қаламгүл бұйралар мен ірі бұршақ қатысуына рұқсат етіледі.
      жазықгүл (жазық бұйра)-қозылардың бұйрасының ені екі түрлі, арқасы мен құйымшағында ұзын және орташа ұзындықтағы жазық бұйралар, жазық жал аралас,бүйірінде орташа және қысқа жазық бұйра мен жалға өтеді.
      қаракөлше (жал бұйралар)-қозылардың жүні қысқа (5мм дейін), бұйралары жал теңбіл суретті (әшекейлі) муар тәріздес, жабының (түгінің) сапасы-реңденуі үдемелі, жібектілігі мен жалтырлығы күшті, қозының өсіп дамуы әдеттегідей.
      кавказ типі  (өсіңкі бұйра) - қозылардың бұйрасының ені әртүрлі, жабыны едәуір өсіңкі, құйымшағы мен арқасында онша тығыз емес, орташа және қысқа қаламгүл бұйралар басым келіп, қысқа қаламгүл бұйра мен ірі бұршаққа өтіп  арзымайтын көлемде жал бұйра араласады.
      9. Тері сапасына қарай қозылар бөлінеді:
      1) элита;
      2) бірінші класс;
      3) екінші класс.
      Осы Нұсқаулықтың 9 тармақшасындағы кластарға берілетін талаптарға сәйкес келмейтін малдар шығарылып тасталуға жатады.
      10. Тірілей салмағы бойынша зауыттық қоңдылықтағы асыл-тұқымды малдарға арналған минимальды талаптар осы Нұсқаудың 1-қосымшамен беріледі.
      11. Қаракөл қой шаруашылығында қозыларды бағалауда іріктеуді келесі көрсеткіштер арқылы жүргізеді:
      жынысы;
      түсі, түс қанықтығы және реңі: бұйраның ені түрі мен пішіні толқынның ұзындығы;
      жүннің ұзындығы қалыңдығы жібектілігі жылтырақтығы;
      суретінің түрі мен анықтығы;
      терісінің қалыңдығы, тығыздығы және молдығы;
      қозының өсіп-дамуы;
      тірілей салмағы;
      түзілісі.
      Асыл тұқымды қошқар қозылар он күннен жирма күндігінде бұйраның және жүнінің реңінің сақтиалу дәрежесімен, жүнінің жібектілігімен, жалтырақтығы мен өсіп-даму қабілеттілігімен бағаланады.
      12. Қаракөл қозысы жеке және кластық бағалауға жатады.
      13. Жеке бағалау толық және қысқартылған болады.
      Толық жеке бонитировкалау өсірімге қадырылған асыл тұқымды қозы-қошқарларға жүргізіледі.
      Қысқартылған жеке бонитировка асыл тұқымды ұрғашы қозыларға және ұрпағының сапасы бойынша тексерілген қошқарлардан туылған бардық қозыларға жүргізіледі.
      14. Кластық бонитировка барлық қалған қозыларға жүргізіледі, бұл жағдайда бағаланған барлық қозылардың саны, жынысы, түсі, реңі, елтірілік типі, класы және бұйра өлшемі ескеріледі.
      15. Жеке бонитировкалауда қолданылатын белгілердің қысқаша атауы:
      1) қозының жынысы – ұрғашы (ұр), еркек (ер).
      2) түсі мен реңі – қара (қара), көк (көк), сұр (сұр), қоңыр (қоң), қызғылт (қызғ). Сұр түстің реңктері мен реңдері: бұқар сұры (б.сұр), реңдері – алтын (алт), күміс (күм); сұрхандария сұры (сх. сұры), реңдері – платина (пл), қорғасын (қор), янтарь (ян); қарақалпақ сұры (ққ.сұры),  реңдері – болат (бол), өрікгүл (өрік), барлық сұрлардың анықталмаған реңдері (б.с.а.р); көк түстің реңктері мен реңдері, орташа көгілдір (ор. көг), орташа күміс (ор.күм), қара көк (қ.к), қара меруерт (қ.мер), ақшыл (ақш).
      3) елтірілік тип – жакет (ж), кавказ (кав), қабырғагүл (қ), жазықгүл (ж).
      4) бұйра өлшемі -  майда (м), орташа (о), ірі (ірі).
      5) бұйра пішіні - жартылай шеңберлі (ж.ш),
      6) бұйра ұзындығы – ұзын (ұз), орташа (ор), қысқа (қыс).
      7) бұйра тығыздығы – тығыз (тғ), орташа тығыз (ор.тғ), болбыр (бол).
      8) талшықтың қалындығы – өте қалын (ө.қ), қалың (қ), сирек (с).
      9) талшықтың жібектілік сипаттамасы – өте жібекті (ө.ж), жібекті (ж), жібектілігі жеткіліксіз (жж).
      10) талшықтың жылтырлығы – өте жылтыр (өж), жылтыр (ж), жеткіліксіз (ж), күңгірт (к).
      11) алалық – құйрық ұшында (құ), құйрықтың майлы бөлігінде (қ.м.б), аяқтарында (аяқ), денесінде (ден), басында (бас).
      12) өрнектілігінің анықтылығы – анық (ан), жеткіліксіз (ж), анық емес (а.е).
      13) терісі – тығыз (тғ), болбыр (бол), өте жұқа (о.ж), жұқа (ж), қалыңдау (қ.у), қалын (қ), созылыңқы (соз), жұмсақ (жм).
      14) жүндестігі – жақсы (жақ), орташа (орт.), жеткіліксіз (жет).
      15) конституция – берік (б), нәзік (н), қопал (қ).
      16) қозының тірілей салмағы немесе дене өлшемі – ұсақ (ұ), ірі (ірі), орташа (орт).
      17) класс – элита (эл), бірінші (І), екінші (ІІ), брак (б).
      16. он бес күндік жасындағы тексеруде:
      1) өсуі қалыпты (қал), жетілмеген (жн);
      2) қоңдылығы – жақсы (ж), орташа (орт), орташадан төмен (орт.т);
      3) пигменттің сақтау дәрежесі - жақсы (ж), қалыпты (қал), нашар (наш);
      4) ақ талшықтың болуы – жоқ (жоқ), өте аз (ө.а), көп (көп);
      5) бұйраның сақталуы - жақсы (ж), қанағаттанаралық (қан), нашар (наш).
      6) талшық сипаттамасы – өте жібекті (ө.ж), жібектілігі жеткіліксіз (ж.ж);
      7) жылтырлығы – өте жылтыр (ө.ж), қалыпты (қал), жеткіліксіз (жет), күңгірт (кгт);
      8) құрғақ талшықтың болуы – құйрықтың жұмсақ бөлігінде (қ.ж.б), қарнында (қар), жоқ (жоқ);
      9) баллмен зауыттық бағалау – өте жақсы дамыған және бұйралары сақталған – 5, жақсы – 4, қанағаттанаралық – 3.
      17. Қошқарларды ұрпағының сапасы бойынша болашақ одан әрі қолданылатын аналықтар тобында тексереді. Тексерілетін қошқарға түсі бойынша біртекті жұптауда 100 бас, ал әртекті жұптауда 150 бастан кем емес аналықтар бекітіледі.
      18. Қошқарларды тексеретін барлық аналықтарды қысқа мерзімде ұрықтандырады және оларды бірдей жағдайда күтіп бағады.
      19. Тексерілетін қошқарларды бағалау үшін материал болып қозыларды жеке бонитировкалаудың және шаруашылықтарда немесе қайта өңдеу кәсіпорындарында қаракөл елтірілерінің сорттау қорытындысы саналады.
      20. Барлық түстегі қошқарларды бағалауда есепке алынады: элита және бірінші класты қозылардың пайыздық шығымы; тексерелетін қошқарлардың түсіне, реңктеріне, елтірілік типтеріне жатқызылатын қозыларды шығымы; 1 сортты қаракөлдің пайыздық шығымы. Одан басқа қызғылт түсті қошқарлар бойынша өміршеңдігі қалыпты қозылардың пайыздық шығымы.
      21. Қошқарларды тексеру нәтижелері туралы қорытындыларды әр қошқар бойынша, олардың көрсеткіштерін өзара тексеру арқылы, сондай-ақ ферма бойынша тиісті көрсеткіштерімен және шаруашылықтағы жақсартқыш-қоршқарлардың көрсеткіштерімен салыстыра жасайды.

Қаракөл қойларын бағалау
бойынша нұсқаулыққа 
1-қосымша      

Тірілей салмағы бойынша зауыттық қоңдылықтағы
қаракөл қойларына арналған минимальды талаптар

Қазақстан Республикасы 
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы 
№ 3-3/517 бұйрығына    
7-қосымша         

Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бағлау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бағалау бойынша нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бағалауды нақтылай түседі.
      2. Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

2. Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді бағалауды ұйымдастыру

      3. Түбітті ешкілерді таралымға дейін, жүнділерді қырқымға дейін, сүттілерді – жазды-күзді мерзімде.
      4. Түбітті, сүтті және жүнді ешкілерді (бұдан әрі –тұқымды ешкілер) тұқымдық ешкілер таза тұқымды және будандар болып бөлінеді.
      5. Тазатұқымды ешкілер  сұрыптау кезінде 3  классқа  бөлінеді:
      1) элита классы –конституционалды-өнімділік белгілері мен қасиеттері бойынша бірінші кластан едәуір басым, тұқым  стандартына толығымен сай келетін малдар.
      2) бірінші класс - конституционалды -өнімділік белгілері мен қасиеттері бойынша тұқым стандартына сай келетін малдар.
      3) екінші класс - тұқым стандартының бір талабын (жүн түсімі, тірілей салмағы, жүн ұзындығы мен жіңішкелігі) қанағаттандырмайтын, бірақ  өз төлінен  көбейтуге жарайтын малдар.
      4) жарамсыз (брак) -  көрсетілген класстардың талаптарын  қанағаттандырмайтын, бірақ өндірістік отарларда төлдеу және тауарлы  өнім алуға жарайтын, барлық қалған ешкілер.
      6. Будан ешкілері  сұрыптау кезінде  келесі классқа  бөлінеді:
      1) элита классы –конституционалды-өнімділік белгілері мен қасиеттері бойынша бірінші кластан едәуір басым, тұқым  стандартына толығымен сай келетін малдар;
      2) бірінші класс - конституционалды -өнімділік белгілері мен қасиеттері бойынша тұқым стандартына сай келетін ешкілер.
      3) екінші класс - тұқым стандартының бір талабын (жүн түсімі, тірілей салмағы, жүн ұзындығы мен жіңішкелігі) қанағаттандырмайтын, біртекті жүні бар малдар.
      4) үшінші класс – жүні біртекті емес малдар.
      7. Бағалауда қолданылады:
      1) осы Нұсқаулықтың 1-қосымшамен сәйкес берілген жүнді ешкілердің негізгі селекциялық белгілерінің  шартты белгіленуі  мен цифрлары;
      2) осы Нұсқаулықтың 2-қосымшамен сәйкес берілген түбітті ешкілердің негізгі селекциялық белгілерінің  шартты белгіленуі  мен цифрлары;
      3) осы Нұсқаулықтың 3-қосымшамен сәйкес берілген сүтті ешкілердің негізгі селекциялық белгілерінің  шартты белгіленуі  мен цифрлары;
      8. Советтік жүнді ешкі тұқымының  шартты белгісі – СЖ, шифр - 5201.
      9. Екінші класстың талаптарын  қанағаттандырмайтын, бірақ өндірістік отарларда төлдеу және тауарлы өнім алуға жарайтын ешкілер жарамсыз (брак) болып саналады.
      10. Тұқымдық және өндірістік отарлардағы бонитировкаланған және класстарға бөлінген барлық тұқымдардың ешкілері мен будандарының оң құлағына ен салынады.
      11. Класстар  төменгідей түрде көрсетіледі:
      1) элита – құлақ ұшынан «жебе» тәрізді ен салынады; селекциялық топ ешкісінің екі құлағы да осылай белгіленеді;
      2) бірінші класс -  құлақтың төменгі шетінен  бір ен   салынады;
      3) екінші класс - құлақтың төменгі шетінен  екі ен салынады;
      4) үшінші  класс -  құлақтың жоғарғы шетінен  бір ен  салынады;
      5) жарамсыз (брак) – құлақ ұшы кесіліп тасталады.
      12. Ешкілерді жеке бағалауда осы Нұсқаулықтың 4-қосымшасымен беріледі жеке бағалау есебінің нысанын қолданады.

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бағалау бойынша
нұсқаулыққа 1-қосымша 

Жүнді ешкілердің негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгіленуі  мен цифрлары

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бағалау бойынша
нұсқаулыққа      
2-қосымша      

Түбітті ешкілердің негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгіленуі және шифрлары

Түбітті, сүтті және жүнді
ешкілерді бағалау бойынша
нұсқаулыққа      
3-қосымша        

Сүтті ешкілердің негізгі селекциялық белгілерінің шартты белгіленуі мен цифрлары

Түбітті, жүнді және сүтті 
ешкі тұқымын бағалау бойынша
нұсқаулыққа       
4-қосымша        

Ешкілерді жеке бағалау есебінің нысаны

Жыныстық-жас тобы _________________________________________
Бонитировка күні __________________________________________

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына    
8-қосымша         

Шошқаларды бағлау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Шошқаларды бағалау бойынша нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп шошқаларды бағалауды нақтылай түседі.
      2. Шошқаларды бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

2. Шошқаларды бағалаудың ұйымдастыру

      3. Шошқаларды бірдейлендіру жыл сайын өткізіледі. Малдардың дене бітімі, өсуі және өнімділігін бағалау туралы деректер жыл бойы жинақталады.
      4. Қабандар, ана шошқалар және табынды толықтыратын торайлардың дене құрылысын бағалау шілде-қазан айларында өткізіледі.
      5. Шошқаларды бірдейлендіру туралы есеп 01 қаңтардағы жағдай бойынша есеп беріледі.
      6. Шкаланы құру кезінде барлық асыл тұқымдар өнімділік деңгейі мен бағытына байланысты үш топқа бөлінеді:
      бірінші - ірі ақ, украиндық ақ дала, ұзынқұлақты ақ, латыштық ақ, литвалық ақ, сібірлік ақ, ливендік, кемеровтық, солтүстік-қазақстандық, муромдық, брейтовтық, қысқа құлақты ақ тұқымды және цивилдік, сібірлік қара-ала, белорустық қара-ала тұқымды шошқа топтары;
      екінші - ландрас, эстондық, бекондық, дюрок, уржумдік, уэль шошқасы;
      үшінші - миргородтық, украиндық қызыл дала, ірі қара, беркшир, семиречен, ақсайлық қара-ала шошқалар тобы.
      7. Табынды толықтыратын торайлардың салмағы осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасына сәйкес тірілей 85-110 кг жеткенде бағаланады, қабырғасындағы өлшенген май қыртысы кеуде омыртқасы алтыншы-жетінші деңгейде.
      8. Қабандар мен ана шошқалардың жетілуі денесінің ұзындығы мен салмағы бойынша зауыттық семіздік жағдайында бағаланады.
      Малдар 1 кг дейін азықтандырудан алдын өлшенеді.
      Денесінің ұзындығы желке жалынан бастап құйрықтың түбінен дәл 1 см-ге дейін қалыпты белдікпен өлшенеді. Бастың төменгі жағын өлшегенде, мойын және кеуде бірдей деңгейде болуы керек.
      9. Қабандар туған күнінде, 12 айлықта (12, 24, 36 айлық) бастап жыл сайын өлшенеді және таразыланады.
      Әрбір қабан бойынша бағалау жиынтық тізімін құру кезінде соңғы өлшенген және таразыланған деректерді өңдеу қоса алынады.
      10. Ана шошқалар төлдегеннен 5-10 күннен кейін өлшенеді және таразыланады.
      11. Қабандар мен ана шошқалардың денесінің сырт пішіні осы Нұсқаулықтың 2-қосымшасына сәйкес жүз балдық шкала бойынша бағаланады және зауыттық картасындағы малдардың кемшілігі мен жетістігінің негізгі сипаттамасы беріледі.
      Қабандар мен ана шошқалардан алынатын:
      элита класына қатысты 90 балл және одан көбірек,
      бірінші класқа 85-89 балл
      екінші класқа 80-84 балл беріледі.
      12. Малдарды бағалауда, кратерлік емшек кемінде 12 (6/6) болатын, алдыңғы аяқтары мықты кескінді, белімен немесе жауырынымен жылдам қағатын, салбыраңқы белі, тұмсығының қисықтығы, бұрыс тістеуі табында жарамсыздыққа жатпайды.
      13. Қабандар мен ана шошқалардың дене тұлғасы мен сырт пішіні үш жаста соңғы рет бағаланады.
      Ересек жастағыларды қайта бағалау тек қана кластығын көтеру барысында жүргізілуі мүмкін.
      14. Ана шошқалардың өнімділігі торайлағаннан кейін төмендегі көрсеткіштер бойынша бағаланады:
      1) көптұқымдылығы - туылған тірі торайлардың саны;
      2) сүттілігі - анасының бауырындағы 21 күндік торайлардың салмағы;
      3) анасының бауырындағы 2 айлық торайлардың салмағы;
      15. Бірінші төлдейтін және екі немесе одан да көп торайлаған ана шошқалар үшін аталған көрсеткіштерге арналған кластар бірыңғай осы Нұсқаулықтың 3-қосымшасына сәйкес шкала бойынша анықталады.
      16. Бордақылауға бақылау жүргізгеннен кейін, ана шошқалардың ұрпағының өнімділігіне төмендегі көрсеткіштер бойынша қосымша баға беріледі:
      1) 100 кг салмаққа жасымен жетуі;
      2) 1 кг салмағына жұмсалатын шығын;
      3) кеуденің 6-7 омыртқаларының үстіндегі май қыртысы;
      4) денесінің ұзындығы;
      5) жартылай денесінің үшінші артқы салмағы;
      17. Ұрпағының еті мен бордақылайтын сапасын сипаттайтын көрсеткіштерге арналған кластар осы Нұсқаулықтың 3-қосымшасына сәйкес шкала бойынша анықталады.
      21. Тексерілетін ана шошқалар бірінші торайлаудың нәтижесі бойынша бағаланады: торайлауды бірдейлендіру кезінде есептелген барлық орташа көрсеткіштер бойынша ана шошқа, екі торайлаған және одан да көбірек болғандар;
      Қандай да бір жағдайда торайлардың туған кездегі немесе емшектегі саны 6 және одан аз болса, онда торайлау «апатты» деп есептеледі және барлық өнімділігінің орташа көрсеткішін есептеу кезінде олардың қайта өңделгендері қосылмайды.
      Ана шошқалар, көбінесе «апатты» торайлағанда, бірдейлендірілмейді, және табында жарамсыз деп танылады.
      19. Қабандармен шағылысқан ана шошқалар торайлағаннан кейін, олардың тұқымдарын 2 немесе 4 айлықтағы орташа салмағы бойынша бағалайды. Бұл көрсеткіштегі кластар кем дегенде 5 ана шошқадан алынған барлық торайлардың осы Нұсқаулықтың 4-қосымшасына сәйкес орташа тірі салмағы негізінде анықталады.
      20. Қабандардың өнімділігі ұрпағының бақылаудағы бордақылау әдісімен бағаланады, етінің сапасы және бордақылау сапасы төмендегі көрсеткіштер бойынша есептеледі.
      1) жасымен 100 кг салмаққа жетуі;
      2) 1 кг салмағына жұмсалатын шығын;
      3) кеуденің 6-7 омыртқаларының үстіндегі май қыртысы;
      4) денесінің ұзындығы;
      5) жартылай денесінің үшінші артқы салмағы;
      21. Ұрпағының еті мен бордақылау сапасын сипаттайтын көрсеткіштерге арналған кластар осы Нұсқаулықтың 5-қосымшасына сәйксе шкала бойынша анықталады.
      22. Қабандардан болған ұрғашы торайлар төлдегеннен кейін, өнімділігі (соның ішінде шығарылған және жарамсыздық) кем дегенде бес ұрғашы торайларды есептеумен бағаланады.
      23. Қабандардан болған ұрғашыларының өнімділігі бойынша бағалау ауытқушылықтарды анықтау жолымен жүргізіледі, әрбір қабаннан болған ұрғашы шошқаның көп тұқымдылығы мен сүттілік көрсеткіштері табын бойынша алғаш төлдейтін торайлар мен екі және одан да көп төлдеген аналық шошқалардың жеке орташа көрсеткіштері бойынша белгіленеді.
      24. Ұрғашы шошқалардың сүттілігі және көптұқымдылығымен қабандардың класы осы Нұсқаулықтың 6-қосымшасына сәйксе шкала бойынша анықталады.
      25. Кластық бағалау және бірдейлендірудің нәтижесі бойынша қарастырылған әрбір міндетті белгілерімен, малдардың өндірістік топтары немесе ересектері үшін төрт жиынтық класс құрылады:
      элита-рекорд,
      элита,
      бірінші
      екінші.
      26. Малдардың жиынтық классы әр классқа осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасына сәйкес жинақтық классты анықтау шкаласындағы баллдарды қосу арқылы анықталады.
      27. Бағаланған белгілері бойынша әрбір класқа тиесілі балдар қорытындыланады және нәтиже қосылатын санға бөлінеді. Осындай жолмен есептелген орташа балл шкала осы Нұсқаулықтың 8-қосымшасына сәйкес бойынша жиынтық класты анықтайды.
      28. Малдар үшін ұрпағының бордақылаудағы бағасымен және басқа да барлық элита кластық белгілерімен элита-рекорд жиынтық класс белгіленеді.
      29. Егер малдар барлық есепті белгілерімен екінші класқа бағаланса, онда жиынтық бағасы бойынша ол кластан тыс деп есептеледі.
      30. Асыл тұқымды және табынды толықтыратын торайлар алты айлық жасқа дейін аталық жиынтық класына, аналық жиынтық класына, алты айлық жастан кейін және тағы денесінің ұзындығының класы бойынша барлық класқа беліленеді.
      31. 85-100 кг салмаққа жеткен табынды толықтыратын қабандар мен торайларды бірінші шағылыстыру алдында сатылуға бағалағанда анықталатын негізгі жұмыстар мыналар: әкесінің жиынтық класы, анасының жиынтық класы, салмағы бойынша класы, тұлғасының ұзындығы және қыртыс майының қалыңдығы тірілей түрімен анықталады.
      32. Ана шошқалар - салмағының, денесінің ұзындығының, май қыртысының, көп тұқымдылығының, сүттілігінің ұяшықтағы екі айлық салмағының класы бойынша анықталады.
      Осы жеті белгінің барлығы жиынтық класты анықтауда міндетті болып табылады.
      33. Ана шошқалардың ұрпақтарының бақылаудағы бордақылаудан кейінгі көрсеткіштері класс қосылады, осы Нұсқаулықтың 32 тармағында көрсетілген:
      ұрпағының салмағы жасы бойынша 100 кг жетуі,
      1 кг салмағына жұмсалатын жемазық шығыны,
      кеуденің 6-7 омыртқаларының үстіндегі май қыртысы
      дене ұзындығы;
      атрқы үштен бір бөлігі.
      Мұндай жағдайда жиынтық класс он екі белгіні анықтаумен белгіленеді.
      34. Қабандардың (торайлаудан кейін олармен ана шошқаларды бүркеу) - класс бойынша осы Нұсқаулықтың 5-қосымшасына сәйкес:
      салмағы,
      денесінің ұзындығы,
      май қыртысы,
      дене бітімі
      ұрпағының екі немесе төрт айлықтағы салмағы бойынша класқа бөледі.
      Жиынтық класты анықтау үшін санап шыққан бес белгі міндетті болып табылады және қабандарды осылай бағалаудан кейін негізгіге өткізу мүмкін.
      35. Қабандардың ұрпағының бақылаудағы бордақылаудан кейінгі көрсеткіштерімен, осы Нұсқаулықтың 37 тармағында көрсетілген (2 және 4 айлық жастағы ұрпағының салмағынан басқа, онда қосылмайды.):
      ұрпағының салмағы жасымен 100 кг жетуі,
      1 кг салмағына жұмсалатын жемазық шығыны,
      кеуденің 6-7 омыртқаларының үстіндегі май қыртысы,
      денесінің ұзындығы,
      артқы үшінші жарты денесінің салмағы класқа қосылады.
      36. Ұрғашы шошқалардан торайлағаннан кейін, осы Нұсқаулықтың 38 тармақшасында тоғыз белгімен есептелген қабандарға, ұрғашыларының сүттілігі мен көптұқымдылығы үшін жиынтық класс есебіне қосылады.

Шошқаларды бағалау
бойынша нұсқаулыққа
1-қосымша     

Табынды толықтыратын торайлардың май
қыртысын тірілей бағалау шкаласы (см)

Шошқаларды бағалау
бойынша нұсқаулыққа
2-қосымша     

Шошқалардың сырт бітімін бағалау шкаласы (төменгі талап)

Шошқаларды бағалау
бойынша нұсқаулыққа
3-қосымша     

Қабандар мен ана шошқалардың ұрпақтарының бордақылау және еттілік сапасын бағалау шкаласы

Шошқаларды бағалау
бойынша нұсқаулыққа
4-қосымша    

Ұрпақтарының 2 және 4 айлықтағы салмағы бойынша
қабандардың барлық тұқымдарын бағалау шкаласы (төменгі талап)

Шошқаларды бағалау
бойынша нұсқаулыққа
5-қосымша     

Шошқалардың жинақтық классты анықтау шкаласы
(орташа баллмен)

Ескертпе:
ұрпақтарын бақылаудағы бордақылау әдісі бойынша міндетті бағалау.

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына    
9-қосымша        

Жергілікті және зауыттық жылқыларын бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Жергілікті және зауыттық жылқыларын бонитировкалау бойынша Нағыз Нұсқау Қазақстан Республикасының 1998 жылы 9 шілдеде шыққан «Асыл тұқымды мал шаруашылығы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, жергілікті және зауыттық тұқым жылқыларына бағалау жүргізу деректеліп дайындалған.
      2. Жергілікті және зауыттық жылқыларын бағалау бонитершымен (классификатор) жүргізіледі.

2. Жергілікті жылқыларды бағалауды ұйымдастыру

      3. Етті және сүтті бағыттағы жергілікті жылқыларына бонитировка қыркүйек-қазан айларында жүргізіледі.
      4. Бонитировка қорытындысы бойынша 1 қазанға есеп беру дайындалады.
      5. Бонитировка кезінде жылқыларға кешенді қасиеттері (тип, шығу тегі, дене өлшемдері, тірілей салмағы, экстерьері, биелердің сүттілігі, бейімделу қасиеті, ұрпақтарының сапасы) бойынша бағаланады.
      6. Әрбір көрсеткіш (қасиеті) 10 баллдық бағам бойынша бағаланады.
      7. Бірінші бонитировка және жылқыларды асылтұқымды топтарға (табын) іріктеу барлық көрсеткіштермен, тек биенің сүттілігі мен төлінің сапасы бойынша бағалаудан басқа 2,5 жаста жүргізеді. Жаңадан ұйымдастырылған фермаларда бонитировка бір жастан жоғары жылқыларға жүргізіледі.
      Екінші бонитировканы сүттілігі мен төлінің сапасы бойынша бағалауды қоса барлық белгілері бойынша 5,5 жаста жүргізеді.
      Ересек жылқыларға бонитировканы ұрпақтарының сапасы туралы деректер жинақталуына қарай жүргізеді.
      8. Бонитировка 6-8 жастағы жабағылар мен 1,5 жастағы тайларға жүргізілмейді, бірақ типтілігі, экстерьері, қоңдылығы көз жобамен жалпы балл (10 баллдық бағам бойынша) бағаланады және өлшенеді. Бұл деректер биелер мен айғырларды төлінің сапасы бойынша бағалауға, сонымен қатар, төлдерді тұқымдыққа және басқа мақсатқа іріктеу үшін пайдаланады.
      9. Жылқылардың жергілікті тұқымдары мен типтеріне жатады:
      көшім, мұғалжар тұқымдары
      қазақы жабы жылқысы,
      қазақы жылқының адай мен найман тұқымдық топтары,
      қазақы жылқының етті қаба типі.
      10. Өнімді жылқы шаруашылығында асылтұқымды жылқының ұнамды қасиеттері саналады:
      етті нұсқасының жақсы байқалуы;
      біршама қатты тұяқтарымен мықты сүйекті аяқтары;
      биелердің жоғары сүттілігі,
      табында жоғары бейімділігі.
      11. Бағалаудың негізгі қағидаларына жылқыларды тағайындау мен тұқымдық құндылығын анықтауда кешенділік, дәлділік және қатаңдылық жатады.
      12. Бағалаудың кешенділігі – жылқыларды 6 топқа бөлінген белгілері (қасиеттері) бойынша арнайы қабылданған 10 баллдық жүйемен бағалау:
      1) шығу тегі мен типтілігі;
      2) дене өлшемдері мен тірілей салмағы;
      3) экстерьері;
      4) биенің сүттілігі;
      5) бейімделу қасиеті;
      6) ұрпақтарының сапасы.
      13. Бағалаудың дәлділігі – балл беру кезінде әрбір көрсеткіш бойынша қасиеттері мен сапасы ескеріледі.
      14. Бонитировканың қатаңдылығы – белгілер тобы арасында ең төмен балл бойынша жалпы класы анықталады.
      15. Бағалауды өткізілген асылтұқымды жылқылар келесі кластарға бөлінеді:
      1) элита – тұқым талабына сай болған ең үздік жылқылар;
      2) біріші класс – тұқымның негізгі талаптарын қанағаттандыратын жылқылар;
      3) екінші класс – тұқымдық маңызы бар қалған жылқылар. Тұқым талаптарына сай емес жылқылар асылтұқымды болып саналмайды.
      16. Әрбір класс үшін барлық бағалау көрсеткіштері бойынша берілген Нұсқаудың 1-қосымшада көрсетілгендей тұқымдарға қойылатын талаптарға сай белгілі балл беріледі.
      17. Жылқылар қандай класқа болсын әрбір белгінің (қасиет) минимальды баллға сәйкес беріледі.
      18. Асылтұқымды жылқылардың тұқымдылығы мен шығу тегі құжат бойынша толтырылады. Жергілікті тұқым жылқыларының шығу тегі (тұқымдылығы, қандылығы) туралы құжаттары болмаса, таңбасына, типіне немесе сұрау арқылы анықталады.
      Типтілігі көз жобамен бағаланады.
      Типтілігін бағалау кезінде жылқының тұқымы және тұқымға қойылатын талаптары қаралады, зауыттық тұқымдармен жақсартылған жылқылар мен будандардың таза тұқымды жылқыға жатқызылмауын қадағалау қажет.
      19. Етті жылқы шаруашылығындағы жылқыларды бағалау кезіндегі негізгі талаптар:
      8-9 балл – ең үздік етті нұсқасы бар, тұқымның ұнамды типіне келетін;
      6-7 балл – тұқым типі жақсы байқалатын, жақсы етті нұсқасы байқалатын;
      4-5 балл – тұқым типті қанағаттанарлық, етті нұсқасы орташа білінетін;
      20. Етті нұсқасы үздік байқалған жылқылар үшін белгілері:
      тұлғасы ұзын әрі терең кеуделі,
      ұзын жалпақ арқасы,
      белі тегіс, ұзын және екіленген сауыры,
      мойын, джауырын және бөксе бұлшық еттерінің жақсы жетілгені.
      21. Сүтті жылқы шаруашылығында биелерді бағалау кезінде, сонымен қатар, сүтті биелердің генеалогиялық аталық іздері мен типтерін шығару барысында жоғары сүт өнімділігінің сыртқы белгілері (қан тамырлары жетілген, ірі үрпекті тостақ тәрізді желіні) ескеріледі.
      22. Баллмен бағалауда жылқылардың шығу тегі бойынша құжаттық деректеріне байланысты реттеледі. Асыл әрі таза тұқымды жылқылар немесе зауыттық будандастыру негізінде алынған және негізгі бағасы 6 баллдан төмен емес жылқыларға 1 балл қосымша беріледі, зауыттық тұқым айғырлардан алынған I ұрпақ будандарға 1 балл шегеріледі, элита класты ата-енеден алынған негізгі бағасы 6 баллдан төмен емес жылқыларға шығу тегі бойынша 1 балл жоғары қойылады.
      23. Типтілігі немесе пайдалану жағына ұқсас жылқыларды таза тұқымды жылқы ретінде бағалайды (мұғалжар х қазақы, адай х мұғалжар, найман х адай).
      24. Ересек жылқыларды дене өлшемдері мен тірілей салмағы бойынша (5 жас және жоғары) бағалау бағам бойынша жүргізіледі.
      25. Әрбір белгі – шоқтық биіктігі, тұрқының қиғаш ұзындығы, кеуде орамы және тірілей салмағы тиісті баллмен бағаланады; бұл баллдар қосылады, қосынды 4-ке бөлініп және толық санға дейін дөңгелектенеді. Жіліншік орамының шамасы бұл есепке кірмейді, оны аяқтарын сипаттағанда еске алады (экстерьер белгілерін сипаттау және бағалау тарауында).
      26. Тұрқының қиғаш ұзындығының өлшемі шоқтық биіктігінің өлшемінен асып түсуі керек. Осы екі көрсеткіш тең болған жағдайда жалпы баға 1 баллға төмендейді. Егер тұрқының қиғаш ұзындығының өлшемі шоқтық биіктігі өлшемінен төмен болса, онда жалпы баға 2 баллға төмендетіледі. Бұл көрсеткіш 3 см-ге дейін жоғары болса, онда бағам талаптарына қарсы жалпы баллды 1 баллға жоғарылатады. Кеуде орамының өлшемі 10 см-ге жоғары болса, онда бағам талаптарына қарсы жалпы бағаны 1 баллға жоғарылатады.
      26. Егер бонитировканы жемшөп жағынан қолайлы кезеңде жүргізген жағдайда, онда қоңдылығы екінші категориялы ересек жылқылардың нақты деректеріне тірілей салмағы бойынша 20 кг-ға және кеуде орамы бойынша 3 см-ге қосымша беріледі. Категориясы стандартқа келмейтін жылқыларды бонитировкаға жатқызбайды.
      27. Төрт жарым жастағы немесе төмен жастағы жылқыларды бағалау кезінде тірілей салмағы мен дене өлшемдеріне жылқының жасына байланысты осы Нұсқаулықтың 1-қосымшасына сәйкесі келтірілген талаптар төмендетіледі.
      28. Ауыл шаруашылық құрылымдарында жылқы басына зооветеринарлық шараларды және бонитировка жүргізу үшін арнайы жасалған қабылдау бөлімінен, тор бөлімге кіргізу орнынан, төрт тор бөлімнен, жылқыларды әртүрлі топқа бөлетін алты қоралардан тұратын дәліз-өткелек болуы шарт. Дәліз-өткелектің шығатын бөліміне міндетті түрде тексерілген 1-3 тонналы таразы қойылады осы Нұсқаулықтың 2 және 3-қосымшалары.
      29. Жылқыларды өлшеуіш таяқпен және жиналмалы жіп (рулетка) өлшейді. Бағалауда жылқыларды міндетті түрде өлшейді, ал таразы жоқ кезде, тірілей салмақты формула бойынша анықтауға жол берілмейді. Әрбір бағаланған жылқыға жеке карточка толтырылады. Шаруашылық бойынша жергілікті тұқым жылқыларын бонитировкалау нәтижелерінің жиынтық мәліметі 1 қарашаға дейін облыстық асылтұқымды қызмет көрсету органына тапсырылады.
      30. Екіден үш жарым жастағы жылқылардың дене өлшемдері мен тірілей салмақ шамаларына өзгертулер нағыз Нұсқаулықтың 4-қосымшасында көрсетілген.
      31. Әрбір жылқының экстерьер мүшелерін сипаттау мен бағалау дене өлшемдері мен тірілей салмағы алынғаннан кейін жүргізіледі.
      32. Экстерьерді сипаттау әрбір мүшелеріне қарап жүргізеді. Мүшелерді жүйе бойынша бағалайды: «жақсы», «қанағаттанарлық», «нашар». «Жақсы»- деген мүшеге 2 балл, «қанағаттанарлық» - деген мүшеге 1 балл және «нашар» - деген мүшеге 0 балл беріледі. Барлық экстерьер мүшелеріне берілген баллдар қосылып екіге бөлінеді және толық шамаға дөңгелектенеді. Бұл шама экстерьер үшін берілген жалпы балл болып есептеледі.
      33. Екі экстерьер белгісі үшін қанағаттанарлықсыз баға берілсе, бонитировкада мұндай жылқы II кластан жоғары жіберілмейді.
      34. Өнімді жылқы шаруашылығында биелердің сүттілігін 1айлық құлындардың қосымша тірілей салмағы бойынша, құлын енесімен бірдей жағдайда өсіріліп, енесін толық еміп, 1 кг қосымша салмақ қосуға бірдей сүт мөлшерін қажет еткенде (10 кг) анықтайды.
      35. Биелердің сүттілігін бағалау, 1 айлық құлындардың алған нақты қосымша салмақ негізінде ересек биелердің сүттілігін бағалау бағамы бойынша (Проф. К.Дүйсембаев бойынша) нағыз Нұсқаудың 5-қосымшасына сәйкес жүргізеді.
      36. Табындағы жылқыларды бейімделу қасиеті бойынша бағалау – қыстан шыққан кездегі қоңдылық жағдайына қарай немесе жаздың аяғында күзгі жайып семіртуге дейін, жылдың райы және табындағы жалпы жылқының қоңдылық деңгейі, сонымен қатар биелердің физиологиялық қалпы (буаздығы, құлын емізетіндігі, қысыр екендігі) ескеріліп жүргізіледі. Қоңдылығын үздік сақтаған жылқыны 8-10 баллдармен, жақсы сақтаған жылқыны 5-7, қанағаттанарлық сақтаған жылқыны 4 баллмен бағалайды. 4 баллдан төмен алған жылқыны тұқымдық класқа жатқызбайды. Қысыр қалған биені бейімделі қасиеті бойынша 1 баллға төмендетіледі, ал құлынды биені 1 баллға жоғарылатады. Ересек тұқымдық айғырлардың бейімделу қасиеті бойынша бағалауда үйірді ұстау инстинкті күшті, биелерді ұрықтандыру қабілеті 85 %-дан төмен емес (жыл мезгілі қолайлы кезде) болса, онда 9-10 баллға (оның ішінде ұрықтанып, дені сау емес құлын берсе де және түсік тастағаны болса да); ал қанағаттанарлық үйірді ұстау инстинкті бар, ұрықтандыру қабілеті 80 %-дан төмен емес болса 7-8 баллға бағаланады. Қалған айғырларды төменгі баллмен бағалайды. Егер екі жыл қатарынан ұрықтандыру қабілеті 60 %-дан төмен болса, мұндай айғыр бракқа кетеді.
      37. Ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау барлық алынған төлдеріне қарай жүргізіледі: айғырлар кем дегенде екі жыл (10 және одан жоғары) қатарынан алынған құлындары бойынша; биелер екі бастан кем емес бонитировка арқылы бағаланған ұрпақтары бойынша.
      38. Ұрпақтың әрбір басы баллмен ұрпақтардың сапасы бойынша бағаммен нағыз Нұсқаудағы 6-қосымшаға сәйкес бағаланып, барлық балл қосылып құлындардың санына бөлінеді. Алынған шама толық баллға дөңгелектенеді. Ұрпақтардың ішінде тұқым чемпионы (рекордшы) болса, сонымен қатар зауыттық маңызы бар тұқымдық айғырлар болса, онда ұрпақтардың сапасы бойынша бағалаудың жалпы бағасына әрбір белгі үшін 1 балл жоғары қойылады.

3. Зауыттық жылқыларды бағалауды ұйымдастыру

      39. Жылқыларға бонитировка қазан айында жүргізіледі.
      40. Бонитировканың кешенділігі қасиеттердің (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, экстерьер мүшелері, жұмысқа қабілеттілігі және ұрпақтар сапасы) қабылданған бағамдар негізіндегі 10 баллдық жүйеде жүргізіледі.
      41. Бонитировка жыл сайын жүргізіледі, бірақ жылқылар өмірінде үш рет бонитировкадан өтеді.
      бірінші бонитировка -1,5 жастан 3,5 жас аралығында (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері мен экстерьер мүшелері бойынша) жүргізіледі;
      екінші бонитировка – 3,5 жастан 7,5 жас аралығында (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, экстерьер мүшелері мен жұмысқа қабілеттілігі бойынша) жүргізіледі;
      үшінші бонитировка – 7,5 және одан үлкен жаста (шығу тегі мен типтілігі, дене өлшемдері, экстерьер мүшелері, жұмысқа қабілеттілігі және ұрпағының сапасы бойынша) жүргізіледі, одан әрбір үш жылда ұрпағының сапасы жөнінде деректер жинағына қарай нақтыланады.
      42. Жылқылардың тұқымдылығы мен шығу тегі құжаттармен анықталады. Шығу тегі жөнінде құжаттары жоқ жылқылар асылтұқымды болып есептелмейді және бонитировкадан өтпейді.
      43. Будандардың қандылығы - аз жағына қарай дөңгелектенген ата-енесінің қандылығының жартылай қосындысымен анықталады және құжатта нағыз Нұсқаудың 8-қосымшасына сәйкес белгіленеді. Шағылыстыру нәтижесінде алынған 3 және 4 ұрпақтың (қандылығы 7/8 және 15/16) тұқымаралық будандары, оларда тұқымға тән қасиеттері мен жақсы байқалған типтері болса таза тұқымды жылқыға жатқызылады.
      44. Бонитировкадан өткен жылқыларды келесі класқа бөледі:
      элита – тұқымға қойылған барлық талапқа сай келетін ең үздік жылқылар;
      бірінші-класс – тұқымға қойылған негізгі талаптарға сай келетін жылқылар;
      екінші-класс – тұқымдық маңызы бар, тұқымның қалған бөлігі.
      Класқа жатқызылмаған жылқылар асылтұқымды – деп саналмайды.
      Әрбір класс үшін барлық қасиеттері бойынша бағалау нағыз Нұсқаудың 9-қосымшасына сәйкес балл қойылады.
      45. Егер жылқының бір қасиеті үшін белгіленген минимумға дейін бір балл жетпесе, онда эксперт-аудитор жетпеген баллды ескермей, белгілі өзгерту енгізіп тиісті класқа жатқызуға болады. Екінші кластың минимальды талаптарына сай келмейтін жылқыларға мұндай өзгерту қаралмайды.
      46. Әрбір класс ішінде асылтұқымды жылқыларды үш категорияға бөледі:
      бірінші категорияға бір және одан да көп қасиеттері бойынша жоғары, ал қалған қасиеттері бойынша минимальды талапқа сай келетін, тиісті кластың жылқысы жатады;
      екінші категорияға барлық қасиеттері бойынша минимальды талапқа сай келетін, сол класқа жататын жылқы жатады. Тағы бұл категорияға бір немесе одан көп қасиеттері бойынша жоғары балл алған, ал бір қасиеті бойынша 1 балл төмен алған, сол класқа тиісті жылқы жатады;
      үшінші категорияға баллдық бағасы барлық қасиеттері бойынша кластың минимальды талабына сәйкес келетін және бір қасиеті бойынша баллға төмен жылқы жатады.
      47. Әрбір бонитировкадан өткен жылқыға жеке карточка (нұсқа №1-л және №2-л) ашылады. Жылқылардың бонитировка нәтижелерінің жиынтық мәліметі (нұсқа №7-л) ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі аудандық аумақтық басқармасына 1 қазанға дейін тапсырылады.
      48. Бонитировка деректерін бонитировка нәтижелерінің жиынтық мәліметімен қоса акт жасайды, кейін бұл құжаттар жылқыларды Мемлекеттік тұқыммал ктабына енгізгенде, олардың құнын анықтағанда, асылдандыру жұмысына пайдалану үшін қажет.
      49. Тұқымның тип ерекшелігі мен шығу тегін бағам бойынша нағыз Нұсқаудың 10-қосымшасына сай бағалайды.
      50. Таза тұқымды жылқыларда, сонымен қатар, 3 және 4 ұрпақтың будандарында әкесі мен енесі элита болып, тұқымның тип ерекшелігі өте жақсы байқалса, онда жалпы бағаға әрбір ата-енесі үшін 1 баллдан қосылады.
      51. Кеуде орамы өлшемі 5 см-ге және жоғары, жіліншік орамы 0,5 см-ге жоғары болса, онда жалпы бағаға әрбір қасиет үшін 0,5 баллдан қосылады. Егер тұрқының қиғаш ұзындығы шоқтық биіктігінен 3 см-ге кем болса, онда дене өлшемдері бойынша 0,5 баллға төмендейді. Жылқы денесінің қысқалығы үшін 1 балл төмендетіледі. Жаттығу жүйесінде жүрген жылқыларға кеуде орамына деген талап 5 см-ге азайтылады. Дене өлшемдері үшін балл минимальды өлшем бойынша қойылады.
      52. Бойында «жабка, шпат, рорер» секілді кемшіліктері бар жылқылар бонитировкада екінші кластан жоғары болмайды. Бойында «курба» кемшілігі бар жылқы бірінші класқа жатқызылуы мүмкін, бірақ жұмысқабілеті жоғары болса. Нутрец – айғырлар бонитировкадан өтпейді.
      53. Жылқының жұмысқабілеті ат спортының классикалық түрі бойынша спорттық жарыстар мен ипподромдағы сынақтарының қорытындысы туралы құжаттар негізінде бағаланады. Жұмыс қабілеті бойынша бағаланбаған жылқылар (3,5 жас және жоғары) бірінші кластан жоғары бағаланбайды.
      Қостанай тұқымының жылқыларын жұмысқабілеті бойынша бағалау нағыз Нұсқаудың 11-қосымшасына сәйкес бөлек бағаммен жүргізіледі.
      54. Облыстық ипподромда дәстүрлі және топтан тыс жарыстардан жүлделі болып бірінші орын алған жылқыларды бағалауда – 1 балл, республикалық ипподромда орын алған жылқыларға – 2 балл, халықаралық жүлде алған жылқыларға – 3 баллға дейін қосылады.
      55. Ат спортының классикалық түрінен зауыттық жаттығу жүйесіне сәйкес дайындықтан өткен Қостанай тұқымының 3,0-3,5 жасар төлі мен будандары шаруашылықтағы сынақ қорытындысы бойынша нағыз Нұсқаудың 12-қосымшаға сәйкес бағаланады.
      56. Ұзақ және арақашықтық сынақтардан өткен, республикалық жарыстарға қатысып бірінші орын жүлдесін алған жылқылардың жұмысқабілетін бағалағанда 8 балл, қалған жүлделі орындар алғандарға 7-6 балл, ал арақашықтықты аяқтаған жылқыларға 5-4 балл қосылады. Облыстық жарыстарда алғандар осыған сәйкес 7, 6-5 және 4 баллмен, аудандық жарыс жүлдегерлері 6, 5-4 және 3 баллмен бағаланады. Сынақтар мен жарыстардың бөлек түрлері баллмен қосылмайды, жылқылар максимальды жетістіктер үшін бағаланады.
      57. Ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау барлық алынған төлдеріне қарай жүргізіледі: айғырлар кем дегенде екі жыл қатарынан алынған құлындары (10 және одан жоғары) бойынша; биелер бонитировка арқылы бағаланған екі бастан кем емес ұрпақтары бойынша. Жылқылар, қолайлы жағдайда өсірілген төлі бойынша бағаланады. Айғырлар мен биелер төлінің сапасы шаруашылықтағы бонитировка деректері мен жазбалар негізінде, эксперт-аудитор төлдерді қарағаннан кейін анықтайды.
      Тұқымдық айғырлар мен биелер төлінің әрбір басы нағыз Нұсқаудың 13-қосымшадағы бағам бойынша баллмен бағаланады. Одан кейін баллдарды қосып ұрпақтар санына бөледі.
      58. Төлдер арасында халықаралық жарыстардың чемпиондары, рекордшылары, жеңімпаздары бар болған кезде, ұрпақтарының сапасы бойынша бағалаудың жалпы бағасы 1 баллға жоғарылайды.
      Биені бірінші рет ұрпағының сапасы бойынша бағалау кезінде тұқымдық маңызы жоқ (зооветбрак) бір құлынның болуы, эксперт-аудитордың қарауына қарай жылқылардың тұқымдық құндылығын анықтау бойынша ескерілмейді немесе 1 баллға төмендетіледі.

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау       
бойынша нұсқаулыққа      
1-қосымша           

Жылқылардың бонитировка бағамы (минимальды талаптар)

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа      
2-қосымша          

Дәліз-өткел қабырғалар жоспары

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа      
3-қосымша          

Дәліз-өткел бөліктері

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау     
бойынша нұсқаулыққа    
4-қосымша          

2,0-3,5 жастағы жылқылардың дене өлшемдері мен тірілей салмақ шамаларына өзгерістер

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
5-қосымша          

Бір айлық құлындардың нақты қосымша салмақ есебі негізіндегі сүттілігі бойынша ересек биелерді бағалау бағамы
(проф. К.Дүйсембаев бойынша)

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
6-қосымша           

Ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау бағамы

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау       
бойынша нұсқаулыққа      
7-қосымша           

Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы Министрлігінің жергілікті тұқым жылқыларын өсіру кезіндегі бекітілген құжаттар нұсқасының тізімі

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
8-қосымша         

Шағылысу кезіндегі жылқылардың қандылығын анықтау

Ескертпе: Қостанай тұқымының жылқылары таза қанды мініс тұқымының 7/8 және одан да төмен қан үлесі бар болған жағдайда таза тұқымды саналады.

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
9-қосымша          

Жылқыларды бағалау бағамы

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау       
бойынша нұсқаулыққа      
10-қосымша          

Жылқыларды шығу тегі мен типтілігі бойынша бағалау

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
11-қосымша         

Жазық, кедергілік жарыстардағы және стипль-чездердегі жылқылардың жұмыс қабілеттілігі бойынша бағалау бағамы (баллмен)

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
12-қосымша         

Ат спортының классикалық түріндегі  сынақ нәтижелері  бойынша төлдерді бағалау бағамы

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
13-қосымша         

Жылқыларды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалау бағамы

Жергілікті және зауыттық тұқым
жылқыларын бағалау      
бойынша нұсқаулыққа     
14-қосымша         

Нұсқа №1-лт

Қазақстан Республикасы   
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы   
№ 3-3/517 бұйрығымен    
бекітілген          

№ 1-лт  нұсқасының жалғасы

№2-лт нұсқа

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығымен   
бекітілген        

№ 2-лт нұсқасының жалғасы

№ 7-лт нұсқа

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығымен   
бекітілген       

Облысы ___________________________________
Ауданы ___________________________________
Ауыл шаруашылық құрылымы _________________
Категориясы ______________________________
Өсірілетін тұқымы ________________________

20__ жылғы жергілікті тұқым жылқыларының бағалау нәтижелерінің жиынтық мәліметі

Бағалау комиссиясының құрамы

Қазақстан Республикасы  
Ауыл шаруашылығы министрінің
2014 жылғы 10 қазандағы  
№ 3-3/517 бұйрығына    
10-қосымша         

Түйелерді бағалау бойынша нұсқаулық

1. Жалпы ережелер

      1. Түйелерді бағалау бойынша нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2014 жылғы 9 шіледегі Қазақстан Республикасының «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заңының 13-бабының 4) тармақшасына сәйкес әзірленіп, түйелерді бағалауды нақтылай түседі.
      2. Түйелерді бағалау бағалаушымен (сыныптаушы) жүргізіледі.

2. Түйелерді бағалауды ұйымдастыру

      3. Бағалау жүргізу үшін төмендегілер қажет:
      1) жеке нөмірлерінің болуы (таңба, белгі, сырға немесе микрочиптер);
      2) аталық және аналық түйелердің алғашқы асыл тұқымдық зоотехникалық есептерін жүргізу (№1-В және №2-В үлгілері);
      3) түйелердің өнімділігі туралы мәліметтер (жүн түсімі, аналықтардың сүт німділігі).
      4. Бонитировка жыл сайын жүргізіледі.
      Әрбір түйе өз өмірінде екі рет ббағаланады.
      1) бірінші рет 2,5-жасында (шығу тегі мен типтілігі, дене тұрқы мен тірілей салмағы, дене бітімі, жүн өнімділігі, бейімділік қасиеттері бойынша);
      2) екінші рет 6,5-жасында және одан жоғары (шығу тегі және типтілігі, дене тұрқы мен тірілей салмағы, дене бітімі, сүт және жүн өнімділігі, бейімділік қасиеттері, тұқым сапасы бойынша).
      5. Түйелерді бонитировкалау, олардың өсіріліп отырған аймақтарының ауа-райына байланысты қыркүйек-қазан айларында, малдардың негізгі салмағының қоңдылығы жоғары және орташа жоғары деңгейге жеткен уақытта жүргізіледі. Әрбір көрсеткіш (белгі) 10-баллдық шкала бойынша бағаланады.
      6. Түйелерді бонитировкалау үшін шаруашылықта әрбір топқа арналған, қабылдау базасынан, воронкадан, 5-6 бөлшектену клеткасынан, түйелерді орналастыру үшін 5 секциялы үлестіруші базадан түратын типтік база-расколдар болуы қажет. Шығар алдында орналастырылған бөлшектену клеткасында 1-3 тонналық таразылар орналастырылады.
      7. Түйелердің дене тұрқын рулетка (өлшеуіш) және өлшеуіш таяқшамен, ал тірілей салмағын жекеше өлшеу арқылы анықтайды. 1-3 тонналық таразылар болмаған жағдайда тірілей салмағын айыру арқылы анықтауға жол беріледі. Бонитировка кезінде әрбір түйеге жеке-жеке карточкалар ((№1-В және №2-В үлгілері) толтырылады.
      8. Шаруашылықтағы түйелердің бонитировкалау нәтижесінің жиынтық ведомосын мал тұқымын асылдандыру басқармасынына тапсырады.
      9. Таза қанды дара түйелерге сыртқы белгілері, өнімдерінің түрі мен сапасы осы тұқымға сәйкес келетін, ал шығу тегі бойынша төмендегі белгілердің біріне жауап беретін түйелер жатады:
      1) таза қандылығы құжаттармен бекітілген, ата-енелері сол тұқымнан шыққан малдар;
      2) өнімділігі бойынша бір бағыттағы тұқыммен сіңіре шағылыстырған жағдайда алынған малдар, егер олар жақсартушы тұқымның екінші ұрпағынан төмен және өздерінің асыл тұқымдық, өнімділік сапалары бойынша түйелер үшін осы тұқымның бірінші класынан асынан кем болмаса.
      10. Бонитировка жасаудағы негізгі қағидасы – кешенділік және түйелердің асылтұқымдылығын бағалау мен мақсатын белгілеуге қатаң көзқарас болу керек.
      11. Бағалауды қыркүйек-қараша айларында жүргізеді.
      12. Сәуір айының аяғынан мамыр айының басында түйелердің жеке жүн қырқымы, табын бойынша, жалпы түйе тұқымы мен шаруашылық бойынша анықталады.
      13. Бонитировканың кешенділігі мынада – түйелердің белгілері 8 топқа жіктеліп, әр топтағы белгілер 10-баллдық жүйе бойынша бағаланады:
      1) малдың шығу тегі мен типтілігі;
      2) дене бітімі;
      3) тірілей салмағы мен дене өлшемдері;
      4) дене тұрқы;
      5) желіні мен сүт өнімділігі;
      6) жүн өнімділігі;
      7) бейімделу қасиеті;
      8) ұрпақ сапасы.
      14. Бонитировканың қатаңдығы мынада: малдың класы оның әр топтағы алған ең төменгі балы бойынша қойылады. Бонитировкадан өткізілген мал басы осы Нұсқаулықтың 2-қосымшасына сәйкес шкалаға байланысты төмендегі кластарға бөлінеді.
      1) элита – тұқымға қойылатын талаптарға толық сәйкес келетін, үздік малдар. 210 күндік сауын мерзіміндегі сүті қазақ бактрианының етті-сүтті бағыттағы аналықтары үшін 945 кг, қазақ нары үшін 1680 кг, түрікмен дромедары үшін 2100 кг (ботасының емген сүтін қоса есептегенде) болуы керек. 7 белгі бойынша индексті түрде бағалау шкаласы бойынша алған жалпы балл саны 49 баллдан дан кем болмауы керек.
      2) бірінші класс – тұқымға қойылатын талаптарға қанағаттанарлық түрде жауап беретін малдар. 210 күндік сауын мерзіміндегі сүті қазақ бактрианының етті-сүтті бағыттағы аналықтары үшін 750 кг, қазақ нары үшін 1300 кг, түрікмен дромедары үшін 1800 кг (ботасының емген сүтін қоса есептегенде) болуы керек. 7 белгі бойынша индексті түрде бағалау шкаласы бойынша алған жалпы балл саны 43 баллдан кем болмауы керек.
      3) екінші класс – асыл тұқымды мәні бар түйелердің қалған бөлігі. 210 күндік сауын мерзіміндегі сүті қазақ бактрианының етті-сүтті бағыттағы інгендері үшін 600 кг, қазақ нары үшін 950 кг, түрікмен дромедары үшін 1500 кг (ботасының емген сүтін қоса есептегенде) болуы керек. 7 белгі бойынша индексті түрде бағалау шкаласы бойынша алған жалпы балл саны 37 баллдан кем болмауы керек.
      15. Сүт бағытындағы аналықтар үшін, тұқымына қарамастан, жалпы сауылған сүтке қойылатын талап 10%-ға артады. Етті-жүнді бағыттағы қазақ бактрианы мен қазақ нарының аналықтары үшін жалпы сауылған сүтке қойылатын талап 15%-ға төмендейді.
      16. Тұқымға қойылатын талаптарға сәйкес келмейтін малдар жарамсыз (классыз) деп саналады.
      17. Түйе классқа белгілі бір белгісі бойынша алынған ең аз балл көрсеткіші бойынша жатқызылады. Мысалы, аналық түйе барлық қасиеттері бойынша 7 балл алып келді де, дене тұрқы бойынша 6 балл алды дейік. Бұндай жағдайда басқа көрсеткіштері бойынша элита класының талаптарына сай келгеніне қарамастан бірінші класқа жатқызылады.
      18. Түйенің тұқымы шыққан тегі жөніндегі зоотехникалық және асыл тұқымдық құжаттарына сәйкес анықталады, егер ондай құжаттар болмаған жағдайда мал белгілі бір тұқымға жатқызылмайды, яғни тұқымсыз мал болып есептеледі.
      19. Тұқымдылығы жөнінен осы Нұсқаулықтың 3-қосымшасына сәйкес түйелер келесідей топтарға бөлінеді: таза қанды және түрлі қоңдылық дәрежесіндегі будандар. Шығу тегі бойынша түйелерді бағалау шкаласы осы Нұсқаулың 4-қосымшасына сәйкес жүргізіледі.
      20. Малдың дене бітімі (конституциясы) – денесінің анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне және тұқым қуалаушылық факторларына байланысты ағзаның жалпы бітімі.
      Малдың дене бітімі оның сыртқы ортаның түрлі факторларына бейімділігін, сонымен қатар өнімділігін көрсете алады. Түйелердің дене бітімінің 7 типі бар.
      1) үйлесімді – малдар барлық параметрлері бойынша тұқымға сәйкес келеді (10 балл).
      2) үйлесімді-мықты – малдар негізінен тұқымға сәйкес келеді (9 балл).
      3) шымыр (денелі) – сүйектері шымыр, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз, мінезі салмақты мал (8 балл).
      4) жеңілденген тип – мал жеңіл сүйекті, бұлшық еттері жақсы дамыған, терісі тығыз болып келеді, мінезі салмақты (7 балл).
      5) нәзік тип – дене тұрқы жіңішке,дене пішіні құрғақ, терісі жұқа, сүйегі әлсіз, мінезі тез өзгергіштігімен сипатталады (6 балл).
      6) ірі тип – мал ірі сүйекті, қалың терілі, денелі, төзімді, мінезі ауыр мал (5 балл).
      7) болбыр тип – дене тұрқы толық, бұлшық еттері жақсы дамыған, зат алмасу процесі баяу, жақсы бордақыланады, денесіне майды тез жинайды, мінезі салмақты немесе ауыр (4 балл). Дене бітімі болбыр түйелерді селекция үшін пайдаланбайды.
      21. Түйелерді дене өлшемдерін бағалау үшін төрт көрсеткіш пайдаланылады:
      1) өркеш аралық биіктігі – шоқтық биіктігі (өлшегіш таяқпен) – қос өркешті түйелерде жерден екі өркешінің арасына дейінгі биіктігі, бір өркештілерде жерден шоқтығының ең биік нүктесіне дейінгі биіктігі;
      2) дененің қиғаш өлшемі (өлшегіш таяқпен) – жауырын-тоқпан жілік буынының алдыңғы нүктесінен бастап жамбас сүйектің шонданай нүктесіне дейінгі ұзындық;
      3) кеуде орамы (өлшегіш таспамен) – қос өркештілерде екі өркешінің аралығы мен төстабанының ортасы арқылы, ал бір өркештілерде шоқтығы мен төстабанының ортасы арқылы өлшенеді;
      4) жіліншік орамы (өлшегіш таспамен) – жіліншігінің ең жіңішке жерінен өлшенеді (үшке бөлгендегі - жоғарғы және орта бөліктерінің түйіскен жерінен).
      21. Бонитировка кезінде түйелердің тірілей салмағы таразымен өлшеу арқылы немесе есептеу жолымен анықталады. Түйенің тірілей салмағын есептеу жолымен анықтағанда оның денесінің қиғаш ұзындығы мен кеуде орамы өлшенеді. Осы өлшемдерді өзара көбейткеннен кейінгі шыққан санды жасына байланысты қойылған коэффициентке бөледі. Оның формуласы төмендегідей:

     КО х ДҚҰ
ТС = ____________
    ЖК

      мұнда: ТС – тірілей салмағы;
      КО – кеуде орамы;
      ДҚҰ – денесінің қиғаш ұзындығы;
      ЖК – жас коэффициенті.
      22. Қос өркешті түйелерді туылғанынан бастап 1-2-3-6-12-18-36-48 айлық мерзімге, одан кейін сақа мал күйіне жеткенше өлшеудің нәтижесінде түйенің тірілей салмағын есептеп шығаруға пайдаланылатын жас коэффициенті осы Нұсқаулықтың 5-қосымшасына, ал дромедар мен нар түйелердің тірілей салмағын анықтау үшін жас коэффициенті осы Нұсқаулықтың 6 қосымшасына сәйкес анықталды.
      Түйелердің тірі салмағы н коэфициент арқылы есептеу есебі осы Нұсқаулықтың 12-қосымшасымен беріледі.
      23. Түйені дене өлшемдері мен тірілей салмағы бойынша бағалағанда міндетті түрде 2,5 және 6,5 жастағы шкалалар қолданылады. Дене өлшемдері мен тірілей салмағының баллдары екі түрлі болған жағдайда, түйе төменгі балл бойынша бағаланады.
      24. Түйе денесінің әр мүшесін сипаттау мен бағалауды дене өлшемдері мен салмағын анықтағаннан кейін (таразыға тарту немесе есептеу жолымен) жүргізеді. Дененің әрбір мүшесін жеке-жеке сипаттау үшін бонитировка құжатының тиісті графасына шартты белгілер қойылып отырылады.
      25. Әр мүшесіне қойылған баллдың жиынтығын олардың санына бөліп, алынған бөліндіні бүтін санға айналдырады. Осы шыққан сан дене тұрқына берілген балл болып есептеледі. Екі немесе одан да көп мүшесі бойынша қанағаттанғысыз баға алған мал (түйе) асыл тұқымға жатқызылмайды.
      26. Дене бітімінің жалпы типі:
      Ірі денелі - бағанада «жақсы» (10 балл)
      Орташа- бағанада «қанағаттанарлық» (10 балл)
      Болбыр – бағанада «нашар» (6 балл)
      27. Тұрқы:
      Ұзын -бағанда «жақсы» (10 балл)
      Орташа - бағанада «қанғаттанарлық» (7 балл)
      Қысқа - бағанада «нашар» (6 балл)
      28. Басы:
      Тепе тең - бағанада «жақсы» (10 балл)
      Добалдау - бағанада «қанағаттанарлық» (7 балл)
      Жеңіл - бағанада «нашар» (6 балл)
      29. Мойын:
      Бұлшық еті - бағанада «жақсы» (10 балл)
      Жалпақ жіңішке бұлшық ет - бағанада «қанағаттанарлық» (7 балл)
      Қысқа - бағанада «нашар» (6 балл)
      30. Кеуде қуысы:
      Кең - бағанада «жақсы» (10 балл)
      Саяз - бағанада «қанағаттанарлық» (7 балл)
      Жіңіщке - бағанада «нашар» (6 балл)
      31. Өркеш:
      тік - бағанада «жақсы» (10 балл)
      бір өркеші жатыңқы - бағанада «қанағаттанарлық» (7 балл)
      екі өркеші де жатыңқы - бағанада «нашар» (6 балл)
      32. Сауыр:
      Бүкірлеу - бағанада «жақсы» (10 балл)
      салбыраңқы – бағанада «қанағаттанарлық» (7 балл)
      қысқа - бағанада «нашар» (6 балл)
      33. Желін және үрпі:
      Тостақ тәріздес – бағанада «жақсы» (10 балл)
      Дөңгеленген – бағанада «қанағаттанрлық» (7 балл)
      Жалпақ пішінді - бағанада «нашар» (6 балл)
      34. Алдынғы аяқтары:
      ақаусыз – бағанада «жақсы» (10 балл)
      аяқ арасы - бағанада «қанағаттанарлық» (7 балл)
      тірсек арасы ашық - бағанада «нашар» (6 балл)
      35. Артқы аяқ:
      Ақаусыз – бағанада «жақсы» (10 балл)
      Қылыш тәрізді - бағанада «қанағаттанрлық» (7 балл)
      Тірсегінің жақындығы – бағанада «нашар» (6 балл)
      36. Сүйектілігі:
      берік – бағанада «жақсы» (10 балл)
      жіңішке сүйекті – бағанада «қанағаттанрлық» (7 балл)
      шамадан тыс добалдау - бағанада «нашар» (6 балл)
      37. Бұлшық ет:
      Жақсы дамыған – бағанада «жақсы» (10 балл)
      қанағатанарлықтай дамыған - бағанада «қанағаттанрлық» (7 балл)
      нашар дамыған - бағанада «нашар» (6 балл)
      38. Желінге баға бергенде оның үлкендігіне, пішініне, денеге орналасуына, емшектерінің пішіні мен мөлшеріне және өзара орналасу қашықтығына назар аударылады. Желін пішініне берілетін балл осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасына сәйкес анықталады.
      39. Аналық желінінің бес түрлі пішіні болады: тостаған тәрізді, домалақ, жалпақ, бөлшектенген және қарапайым.
      1) желін емшектерінің ұзындығы 4,0-6,0 см аралығында, емшектері конус тәріздес, аралары алшақ орналасқан, ұштары төмен қарай бағытталған болып келсе тостаған тәріздес болып есептеледі.
      2) домалақ пішінді желін – емшектерінің ұзындығы, (16-20 см), емшектері конус немесе алмұрт тәріздес, араларының алшақтығы орташа, төмен қарай бағытталған болып келеді.
      3) жалпақ желіннің емшектерінің ұзындығы (20-22см) аралығында, емшектерінің пішіні алмұрт тәріздес, аралары алшақ, ұштары бүйірге қарап орналасқан болады.
      4) бөлшектенген желіннің пішіні – емшектерінің ұзындығы (6,0 см-ден) жоғары, пирамидаға ұқсас, аралары алшақ орналасқан, емшек ұштары бйірге қарай бағытталған болып келеді.
      5) қарапайым желін емшектерінің ұзындығы (2,0 см-ге жетпейді), пішіні алмұрт тәріздес, аралары жақын орналасқан, ұштары бүйіріне қарай бағытталған болады.
      40. Аналық түйелердің сүттілігін бағалау лактацияның 3-4 айларында алынған сүттің орта сауымының негізінде осы Нұсқаулықтың 8 қосымшасына сәйкес анықталады, одан әрі аналық түйелердің сүт өнімділігі есебінің және жас төлдерді өсіру журналының талаптарына сай жүргізіледі (үлгі №4-В).
      Табынды түйе шаруашылығында сауылмайтын аналықтардың сүттілігін 6 айлық боталардың дамуы және қоңдылығы бойынша анықтауға болады: егер ботаның дамуы мен қоңдылығы қанағаттанарлық болса – 6-7 балл; егер ботаның дамуы мен қоңдылығы қанағаттанарлық емес болса – 3-5 балл.
      41. Түйенің жүн өнімділігі олардың әрқайсының берген (қырқылған) жүні мен түлеген (жинап алынған) жүнін есепке ала отырып анықталады.
      Буаз немесе бір жасқа дейінгі ботасы бар аналықтардың жүн өнімділігін бағалағанда, оларға қойылатын талап 0,5 кг-ға кемітіледі.
      42. Қазақ бактрианы түйелерін жүн өнімділігі бойынша бағалау шкаласы осы Нұсқаулықтың 9-қосымшасында көрсетілген және түркімен дромедарының жүн өнімділігі бойынша бағалау шкаласы осы Нұсқаулықтың 10-қосымшасында, ал қазақ нары түйелерінің шкаласы осы Нұсқаулықтың  11-қосымшасында көрсетілген.
      43. Түйенің бейімделу қасиетін қысқа түсер алдындағы қоңдылығы бойынша бағалайды. Бұл жерде алдымен сол жылдың ауа-райы, табындағы малдардың қоңдылық дәрежесі, сонымен қатар аналықтың физиологиялық жағдайы (буаз немесе боталы) ескеріледі.
      44. Түйенің қоңдылығын бір жасынан бастап сипатты белгілеріне қарай анықтайды. Жоғары қоңдылық (10 балл) - өркештері толық толысқан, тік, нығыз, қозғалмайтын қалпында; өркештің етегінде май жастығы білініп тұрады, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр болып келеді. Ортадан жоғары қоңдылық (9 балл) - өркештері толысқан, тік, нығыз, қозғалмалы, май жастығы сәл білініеді, бұлшық еттері жақсы дамыған, денесі жұмыр. Орта қоңдылық (8 балл) - өркеші кішілеу және сәл иілген, өркешінің етегінде май жастығыбілінбейді, бұлшық еттері орташа дамыған. Ортадан төмен қоңдылық (7 балл) - өркештері өте кіші, салбырап құлап жатады, бұлшық еттері нашар дамыған, сүйектері білініп тұрады. Сауын түйелерге, қоңдылықтары орта немесе ортадан төмен болған жағдайда, бір балл қосылады.
      45. Аталық пен аналықтың ұрпақтарының сапасы, олардан алынған барлық төлдер сапасы арқылы бағаланады: Бұл мақсатта аталық буралардың төлдерінің сапасын екі тұқымдық боталар саны арқылы анықатап, аналық інгендердің төлдерінің сапасын анықтау үшін бота саны төрт бастан кем болмауы шарт.
      46. Барлық төлдердің жинаған ұпайларының қосындысын бағаланған бота санына бөліп, төл сапасы арқылы бағаланып отырған аталық бураның немесе аналық інгеннің төл сапасының ұпайын анықтайды:
      1) өнімділігі жоғары асыл тұқымды табынның ядросы;
      2) жаңа генетикалық пайдаланылған селекциялда шығарылған асыл тұқымды ядросын пайдаланғанда жаңа генетикалық материал;
      3) шарауашылық – шаруашылық аналық тауар өндіреді;
      47. Өткен жылғы бағалаудың анализінің нәтижесі бойынша анықталған материалдар. Негізінен өңделген материал жеке және топтап жоспарлы аналықтарды іріктеу үшін түйелердің аталықтарын және селекциялық асыл тұқымды жұмысындағы табындарында бонитировка өткізіледі.
      48. Бағалау қорытындысы бойынша малдардың жарамсызын және одан ары өсімге қалдырылатындығы анықталады. Аналық және аталық түйелердің бонитировка карточкаларындағы мәліметтер асыл тұқымды жануарлардың сатылу бағасын анықтау және асыл тұқымды кітабын құру үшін алғашқы матерал болып табылады.