Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

      1. Қоса беріліп отырған Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) бекітілсін.

      2. Орталық, жергілікті атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар (келісім бойынша) және өзге де ұйымдар (келісім бойынша) Бағдарламаны іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын.

      3. Жауапты орталық, жергілікті атқарушы органдар, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар (келісім бойынша) және өзге де ұйымдар (келісім бойынша) "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы № 790 қаулысына сәйкес Бағдарламаны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес ақпарат берсін.

      4. Осы қаулыға қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдерінің күші жойылды деп танылсын.

      5. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігіне жүктелсін.

      6. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы 1. Мемлекеттік бағдарламаның паспорты

      2. Кіріспе

      Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – Мемлекеттік бағдарлама) Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын, Мемлекет басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру шеңберінде әзірленді. Мемлекеттік бағдарлама Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 21 шілдедегі № 118 Жарлығымен бекітілген Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасын (бұдан әрі – Болжамды схема) іске асыру тетіктерінің бірі болып табылады. Болжамды схема өңірлік саясатты іске асырудың құралы болып табылады, оның мақсаты өңірлердің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін тиімді пайдалану негізінде олардың орнықты дамуы үшін жағдай жасау болып табылады.

      Бұл ретте елдің өңірлік саясатының базалық идеологиясы экономикалық өсу орталықтарын (ірі қалаларды) басым түрде дамыту және елдің бүкіл аумағында халықтың өмір сүруіне қолайлы орта құру болып табылады.

      Мемлекеттiк бағдарлама шеңберiнде шешiлетiн мiндеттердi ескере отырып, мынадай терминдер қолданылады.

      1) хаб-қалалар – ұлттық және өңірлік өзара іс-қимыл орталықтары: сауда-логистика және көлік, қаржы және кадр орталықтары, ақпарат пен технологиялардың өнім берушілері;

      2) агломерация – бір (моноорталықты) немесе бірнеше (көпорталықты) өзек қалалардың айналасына жақын орналасқан, өзара тұрақты өндірістік, мәдени-тұрмыстық және өзге де байланыспен біріккен, сондай-ақ аумақтық бірігу үрдісі бар елді мекендердің урбанизациялық топталуы.

      Қазақстандағы агломерацияларды айқындаудың негізгі өлшемшарттары мыналар болып табылады:

      орталық қаланың (астана, республикалық маңызы бар қала, облыстық маңызы бар қала) әкімшілік мәртебесі;

      өңір халқының тығыз орналасуын, көші-қон ағынын, ресурстық базаны (жер, су, азық-түлік ресурстарын) қамтитын демографиялық сыйымдылық;

      ыңғайлы географиялық орналасуын, халықаралық көлік дәліздерінің өтуін, көлік торабы мен инфрақұрылымның болуын білдіретін логистикалық әлеует;

      экономикалық әлеует, яғни орталық қаланың дамуы (өнеркәсіптік, сервистік, еңбек, қаржы, ғылыми әлеует);

      3) функционалдық қалалық аудан (бұдан әрі – ФҚА) – бұл өңірлік деңгейдегі агломерациялық құрылымдардың аналогы. Бұл ретте ФҚА:

      а) кемінде 100 мың адам халқы бар және тығыздығы кемінде 1 ш.м. 1000 адам (бұл ретте басқа ФҚА бөлігі немесе моноқала болып табылмайтын)
өзек-қала;

      б) өзек-қалаға күнделікті маятниктік көші-қонға қатысатын халқының кемінде 15%-ы еңбекке жарамды айналадағы елді мекендер.

      4) моноқала – бұл өнеркәсіп өндірісінің және еңбекке жарамды халықтың басым бөлігі (20 % және одан астамы), әдетте, бір бейіндегі және шикізаттық бағыттағы (мономамандану) бір немесе бірнеше (көп емес) қала түзуші, бұл ретте қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді айқындайтын кәсіпорындарда шоғырланған қала.

      Моноқалалар санатына халқының саны 10 мыңнан 200 мың адамға дейінгі, мына өлшемшарттардың бірімен сипатталатын қалалар жатқызылған:

      қаланың қала түзуші кәсіпорындарының өнеркәсіптік өндірісінің, негізінен, өңдеу секторының көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20 %-ынан астамын құрайды (мономамандану);

      жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санының 20 %-ынан астамы қаланың қала түзуші кәсіпорындарында жұмыс істейді;

      қала түзуші кәсіпорындары қазіргі уақытта ішінара жұмыс істейтін немесе қызметін тоқтатып қойған қалалар. Бұл ретте, көбінесе, моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағынысты болады;

      5) шағын қала – халқының саны 50 мың адамға дейінгі қала;

      6) тірек ауылдық елді мекен – сол жерде тұратын халықты және іргелес орналасқан аумақтардың тұрғындарын мемлекеттік және әлеуметтік көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз ету үшін инфрақұрылымдар жасалатын абаттандырылған ауылдық елді мекен;

      7) шекара маңындағы аумақтар – Мемлекеттік шекарадан 50 километрге дейінгі арақашықтықта орналасқан әкімшілік-аумақтық құрылымдардың және елді мекендердің аумақтары;

      8) экономикалық өсу орталықтары – елдің немесе өңірдің экономикасында инновация мен прогресс көздерінің функциясын орындайтын, "ауқым әсерінің" арқасында өндіріс факторларының тартылыс полюстері (шоғырлануы) болып табылатын, сондай-ақ жаңа тауарлар шығаратын және қызметтер көрсететін қарқынды дамып келе жатқан салалардың кәсіпорындары орналасқан нақты елді мекендер.

      Осы Мемлекеттік бағдарламада экономикалық өсу орталықтарының қатарына:

      ел ауқымында – "бірінші деңгейдегі" қалаларда (Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе қалаларында орталықтары бар агломерациялар) орталықтары бар функционалдық қалалық аудандар;

      өңірлер ауқымында – "екінші деңгейдегі" қалаларда (облыс орталықтары, Семей қаласы) орталықтары бар функционалдық қалалық аудандар;

      9) уәкілетті орган – өңірлік даму саласында басшылықты, сондай-ақ салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы;

      10) өңірлік саясат мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия – уәкілетті орган жанындағы консультативтік-кеңесші орган (бұдан әрі – ВАК);

      11) "зәкірлік" инвестициялық жоба – Қазақстан экономикасының шикізаттық емес салаларында іске асырылатын және моно немесе шағын қаланың экономикасын әртараптандыруға бағытталған, кемінде 50 тұрақты жұмыс орнын ашу жоспарланған орташа инвестициялық жоба;

      12) жаңғырту – техникалық жабдықты, өндірісті, процесті және т.б. жаңартуға бағытталған қазіргі заманғы талаптар мен нормаларға сәйкес конструкцияларды өзгерту.

      3. Ағымдағы ахуалды талдау

      Қазіргі кезеңде Қазақстанның өңірлік саясаты ұлттық экономиканың маңызды экономикалық өсу орталықтары болып табылатын урбандалу процестерін ынталандыруды және агломерацияларды реттеп дамытуды, экономикалық және демографиялық әлеуеті бар перспективалы елді мекендерді дамытуды және қолдауды қамтитын ұтымды аумақтық ұйымдастыруды қалыптастыруды қамтамасыз етуге арналған.

      Қазақстанда урбандалу деңгейі 2017 жылдың соңында 57,4 %-ды құрады (2016 жылы – 57,2 %, 2015 жылы – 56,8 % және 2014 жылы – 56,6 %), бұл Орталық Азия елдері үшін ең жоғары коэффициент болып табылады, бірақ дамыған елдерден артта. Өсіп келе жатқан қалалар, халықтың артып келе жатқан ұтқырлығы мен инновациялық даму және өндірісті цифрландыру дамудың ажырамас серіктері болып табылады. Қазіргі уақытта елдердің бәсекеге қабілеттілігі ірі қалалардың болуымен айқындалады. Қалалар экономикалық өсу мен өркендеу орталықтарына айналуда. Әлемдік ЖІӨ-нің 70 %-ынан астамы ірі қалаларда жасалады. Осыған байланысты қазіргі заманда жеделдетілген урбандалу процесі байқалуда. Адами даму индексі бойынша әлемнің отызға жуық еліндегі урбандалу деңгейі 80 % немесе одан жоғары. ЭЫДҰ елдерінде бұл көрсеткіш орта есеппен 77 %-ды құрайды.

      Қазақстандағы урбандалу қарқыны әртүрлі. Мысалы, 1990 жылдан бастап 2001 жылдар аралығында қала халқының үлесі 54,8 %-дан 50,3 %-ға дейін төмендеді және 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 57,4 % деңгейіне жетті. Бұл деректер 26 жыл бойы қала тұрғындарының нақты өсуі (қандай да бір себептермен) тек 2,6 %-ға жуық болғанын айғақтайды. Ал Оңтүстік Кореяда 7 жыл (1980 – 1987), Сауд Арабиясында 8 жыл (1974 – 1982), Малайзияда 12 жыл (1996 – 2008) ішінде урбандалу деңгейі 56 %-дан 70 %-ға дейін жеткен. Дегенмен, соңғы он жыл ішінде қала тұрғындарының озыңқы өсуі байқалады. 2008 жылдан бастап 2017 жыл аралығындағы кезеңде республика халқының жалпы саны 15,1 %-ға өсті, бұл ретте қала халқы – 24,1 %-ға және ауыл халқы – бар болғаны 4,9 %-ға өсті.

      Бүкіл әлемдегідей Қазақстандағы урбандалу процестері экономиканың инновациялық дамуына және тұрмыс сапасының жақсаруына ықпал етеді. Дүниежүзілік банктің деректері бойынша 2015 жылдың қорытындысы бойынша Астана және Алматы қалалары тұрғындарының 45 %-ы, басқа қалалар бойынша – 28 %, ал ауылдық жерлерде – 18 % орта класқа жатады. Басқа әлеуметтік көрсеткіштер бойынша да қалада да, ауылда да жағдай осындай.

      Болжамды схема шеңберінде өңірлер ұқсас экономикалық, табиғи және әлеуметтік-демографиялық сипаттамалары бойынша мынадай төрт макроөңірге топтастырылған болатын – Солтүстік (Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстары), Орталық-Шығыс (Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Павлодар облыстары), Оңтүстік (Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Түркістан облыстары) және Батыс (Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Маңғыстау облыстары). Әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері макроөңірлермен салыстырмалы болғандықтан және айрықша мәртебесіне қарай, Астана және Алматы хаб-қалалары да бөліп көрсетіледі. Экономикалық әлеует, экономиканың құрылымы, әлеуметтік-демографиялық аспектілер, көліктік байланыстылық, макроөңірлер мен олардың құрамына кіретін облыстардың басым даму бағыттары Болжамды схемада толық баяндалған. Жалпы, макроөңірлердің және олардың құрамына кіретін облыстардың біркелкі дамымауы мен қазіргі уақытта қалыптасқан экономикалық мамандануы экономиканың тарихи қалыптасқан нысаны – шикізатты өндіруге немесе оларды бастапқы өңдеуге, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруге байланысты.

      Бұл ретте "Нұрлы жол" инфрақұрылымды дамытудың 2015 – 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы хаб және шұғыла қағидаттары негізіндегі макроөңірлік дамуға бағытталған.

      Аумақтарды (облыстарды, облыстық маңызы бар қалаларды, аудандарды) дамыту бағдарламалары өңірлер мен елді мекендердің экономикалық және әлеуметтік, инфрақұрылымдық, экологиялық салалардағы проблемаларын және макроөңірлердің ерекшеліктерін ескере отырып, басқа да мәселелерді шешуді көздейді.

      Сонымен бірге, қазіргі уақытта табысты дамып келе жатқан елдердің практикасы мемлекеттердің экономикалық өсуінің ұзақ мерзімді драйверлері жекелеген салалар немесе облыстар емес, тіпті облыстар тобы (макроөңір) да емес, керісінше жұмыс күшін шоғырландыру, бірінші кезекте ірі қалаларда өмір сүрудің тартымды жағдайларын жасай отырып, талантты жастар мен мамандарды шоғырландыру болып табылатынын айғақтайды.

      "Бірінші деңгейдегі" қалалар (агломерациялар) қалалық агломерациялар объективті түрде әлемнің көптеген елдерінде заманауи қоныстандырудың негізгі нысандарына айналуда.

      АҚШ-та барлық халықтың 76 %-дан астамы агломерацияларда тұрып жатыр, олардың ең ірісі Нью-Йорк (11,3 мың шаршы км, 23,3 млн. адам) және Лос-Анджелес (5,8 мың шаршы км, 18,6 млн. адам) агломерациялары.

      Лондон (11 мың шаршы км, 13,4 млн. адам) және Париж (12 мың шаршы км, 12 млн. адамнан астам) агломерациялары Еуропадағы әлемдік деңгейдегі агломерациялар болып табылады.

      Қытайда – Шанхай (7,1 мың шаршы км, 18,6 млн. адам), Бразилияда – Рио-де-Жанейро (4,6 мың шаршы км, 12,1 млн. адам), Аргентинада – Буэнос-Айрес (2,7 мың шаршы км, 14,6 млн. адам), Үндістанда – Колката (1,8 мың шаршы км, 15,6 млн. адам) және басқа да дамушы елдерде урбандалған аумақтар жылдам қарқынмен қалыптасуда.

      Дамушы елдерде агломерациялардың дамуы өзіндік ерекшелікке ие. Оларға халық пен экономиканың барлық салаларының кейбір жетекші және аса ірі орталықтарға үдемелі шоғырлану моделі тән. Халықтың ауылдық жерден ірі және аса ірі қала орталықтарына көшуі жоғары қарқынмен жалғасатын болады.

      Дүниежүзілік Банктің "Экономикалық географияға жаңа көзқарас" деген 2009 жылғы әлемдік даму туралы баяндамасында "Әлемдегі өндіріс көлемінің жартысы планета аумағының бір жарым пайызына шоғырланған. Мысыр аумағының бар-жоғы 0,5 пайызын иеленетін Үлкен Каир ел ЖІӨ-сінің жартысынан астамын өндіреді ... " деген тұжырым жасалады.

      ДЭФ 2016 – 2017 жылдарға арналған жаһандық бәсекеге қабілеттілік жөніндегі баяндамасында елдердің және олардың өңірлерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыратын қалалардың бәсекеге қабілеттілігінің маңыздылығына назар аударылады.

      Бұл үрдістерді Қазақстан бойынша да бақылауға болады. Айталық, 2017 жылдың қорытындысы бойынша ел ЖІӨ-сіндегі Астана және Алматы қалалары бойынша жалпы өңірлік өнімнің үлесі тиісінше 11,1 %-ды және 21,8 %-ды (2016 жылы – 11,06 % және 20,2 %, 2015 жылы – 10,5 және 20,3 % және 2014 жылы – 9,5 және 18,6 %) немесе жиынында 32,9 %-ды құрады (халықтың жан басына 5,8-6,4 млн. теңге шегінде), бұл басқа өңірлерден айтарлықтай ерекшеленеді.

      Алайда, егер қалалық орталықтардың дамуы "өз бетіне" жіберілсе экономикалық әлеуеті төмен ауылдық жерлер мен шағын қалалардан халықтың бақыланбайтын көші-қон процестері тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылым қуатына шамадан тыс жүктеменің қалыптасуына, шеткері қала қоныстарында әлеуметтік-экономикалық маргиналдану аймақтарының туындауына әкеп соғуы мүмкін.

      Мұндай үрдістер Латын Америкасы, Азия мен Африка елдеріндегі жекелеген қалалық агломерацияларға тән, олар экономикалық артта қалу мен теңсіздікті консервациялауға ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік тұрақсыздыққа да ықпал етеді.

      Қазіргі уақытта Қазақстанда Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе қалаларында орталықтары бар агломерациялар "бірінші деңгейдегі" қалалар болып айқындалды. Қалыптасып келе жатқан қалалық агломерацияларда елдің бүкіл халқының үштен бір бөлігінен астамы шоғырланады.

      2017 жылы "бірінші деңгейдегі" қалалар (агломерациялар) тұрғындарының орташа жылдық саны 6 525,6 мың адамды құрады, бұл ел халқының жалпы санының 36,6 %-ын құрайды (2016 жылы – 6 605,9 мың адам, 2015 жылы – 6 088,3 мың адам және 2014 жылы – 5 790,1 мың адам). Бұл ретте, Астана, Алматы және Шымкент қалаларының халық саны Қазақстан жағдайында агломерациялық әсерлер іске асырылатын деңгейден (500 мың адам) асып түсті.

      Агломерациялардың проблемаларын шешу үшін 2013 жылдан бастап Үкімет қаулыларымен бекітілген Астана және Алматы агломерацияларын дамыту жөніндегі (2013 жылғы 18 маусымдағы № 611 және 2013 жылғы 6 маусымдағы № 581) іс-шаралардың 2020 жылға дейінгі өңіраралық жоспарлары, 2014 жылдан бастап Астана қаласына iргелес елдi мекендердi әлеуметтiк-экономикалық дамытудың 2020 жылға дейінгі кешенді жоспары (2014 жылғы 19 маусымдағы № 681 Үкімет қаулысы) іске асырылуда.

      Алматы облысында 2008 жылдан бастап Алматы қаласының "G4 City" 4 серіктес қаласын дамыту бойынша жоба іске асырылуда.

      "Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы" 2001 жылғы 16 шілдедегі № 242 Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес және Қазақстан Республикасының аумағын ұйымдастырудың бас схемасының негізгі ережелерін орындау үшін экономикасы бәсекеге қабілетті және халықтың тұрмыс сапасы жоғары агломерацияларды қалыптастырудың ерекше өзектілігін ескере отырып, Алматы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 24 мамырдағы № 302 қаулысы), Астана (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 8 қарашадағы № 726 қаулысы), Шымкент (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 22 ақпандағы № 74 қаулысы) және Ақтөбе (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 3 наурыздағы № 109 қаулысы) агломерацияларын аумақтық дамытудың өңіраралық схемалары қабылданды.

      Өңіраралық схемалар агломерациялар аумақтарын дамыту перспективаларын және олардың инфрақұрылымға деген ұзақ мерзімді қажеттілігін айқындайтын қала құрылысы стратегиясы болып табылады. Өңіраралық схемалардың ережелерін іске асырудың кезектілігі, қаржыландыру көздері және көлемі мемлекеттік бағдарламалар мен аумақтарды дамыту бағдарламалары деңгейінде айқындалады.

      Агломерацияларды ұзақ мерзімді дамыту 2018 жылғы 5 сәуірдегі Астана қаласын әлеуметтік-экономикалық дамыту мәселелері жөніндегі кеңестегі (2018 жылғы 4 мамырдағы №04-298//18-01-7.2 хаттама) Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша әзірленіп жатқан ірі қалаларды дамытудың 2050 жылға дейінгі стратегиясының шеңберінде де жүзеге асырылатын болады.

      Жалпы, қалалардың бәсекеге қабілеттілігі адами капитал деңгейіне, орнықты әлеуметтік-экономикалық даму ортасына, қалалардың жаһандық экономика үшін ашықтығына, агломерацияны дамытуды инклюзивтілік (ашықтық) қағидаттарында басқаруға байланысты екенін ескеру қажет. Сондай-ақ, агломерацияларды тиімді қалыптастыру үшін инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымды озыңқы дамыту, мегаполистердің шетіндегі тұрғын үйлерді жаңғырту бойынша шаралар қабылдау қажет. Сондай-ақ моно және шағын қалалармен және агломерацияның шеткері аймағында орналасқан басқа да елді мекендермен үйлестіре дамытудың агломерацияларды тиімді қалыптастырудағы маңызы жоғары. Мысалы, Астана қаласының ықпал ету аймағында шағын Ақкөл қаласы, Алматы қаласында – Есік, Қапшағай, Қаскелең, Талғар, Шымкент қаласында – Леңгір; Ақтөбе қаласында – Алға, Хромтау моноқалалары орналасқан. Бұл өзара тығыз байланыс, бірінші кезекте, ірі қалаларға үнемі (күнделікті) маятниктік көші-қон түрінде көрінеді.

      Агломерацияларды дамыту мәселелерін шешуді мемлекеттік бағдарламаларды, сол сияқты тиісті аумақтарды дамыту бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру кезінде ескеру қажет. Осыған байланысты осы Мемлекеттік бағдарламаға агломерацияларды қалыптастыру мен дамыту жөніндегі нақты іс-шаралар енгізілген жоқ.

      Ірі қалаларда "Цифрлы Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде "Ақылды қала" тұжырымдамасын іске асыру жұмысы басталды. Ол халықтың тұрмыс сапасын жақсарту және оларға қызмет көрсету тиімділігін арттыру мақсатында қала мүлкін басқару үшін ақпараттық және коммуникациялық технологиялар (АКТ) мен Заттар интернетіне (IoT) интеграциялауды білдіреді. АКТ қалалар әкімдіктеріне қоғамдастықтармен және қалалық инфрақұрылыммен тікелей өзара іс-қимыл жасауға және қалада не болып жатқанын қадағалауға мүмкіндік береді. Жалпы, "Ақылды қала" жобасы, негізінен мынадай құрамдауыштардан тұрады: энергиямен жабдықтау және энергия үнемдеу саласындағы шешімдер; су ресурстарын басқару: су жүйелерін жаңғырту, тұтыну мониторингі, экологиялық қауіпсіздік жүйелері; барлық инженерлік және ақпараттық жүйелер бірыңғай басқару жүйесіне интеграцияланған ғимараттар; мемлекеттік қызметтерді көрсету кезінде ақпараттық технологияларды пайдалану.

      McKinsey халықаралық консалтингтік компаниясы 2020 жылға қарай-ақ 600 "ақылды" қала пайда болады деп болжайды. Болжам бойынша, олар әлемдік ЖІӨ-нің кемінде үштен екісін өндіреді. Осыған байланысты, бұл маңызды жұмысты агломерация орталықтарында да, сол сияқты басқа ірі және үлкен қалаларда да жалғастыру қажет.

      "Екінші деңгейдегі" қалалар

      Қазіргі уақытта Қазақстанда "екінші деңгейдегі" қалаларға облыстардың әкімшілік орталықтары болып табылатын облыстық маңызы бар 14 қала (Көкшетау, Талдықорған, Атырау, Орал, Тараз, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда, Ақтау, Павлодар, Петропавл, Өскемен, Ақтөбе және Түркістан қалалары) жатады. Бұл ретте Ақтөбе облысының орталығы Ақтөбе қаласы Болжамды схема және осы Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде агломерацияның өзек-қаласы ретінде идентификацияланған. Облыстық маңызы бар, облыс орталығы болып табылмайтын Семей де "екінші деңгейдегі" қалаға жатқызылған. Бұл экономика құрылымына және халық санына қарай Семей қаласының моно немесе шағын қала ретінде идентификацияланбайтынына байланысты. Бұл ретте әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштердің соңғы жылдардағы серпіні Семей қаласын дамыту бойынша қосымша шаралар қабылдау қажеттігін айғақтайды. Ал облыс орталықтары болып табылатын "екінші деңгейдегі" қалалар қазіргі уақытта облыстардың басқа аумақтарымен (елді мекендерімен) салыстырғанда озыңқы қарқынмен дамуда.

      "Екінші деңгейдегі" қалалар (Ақтөбе қаласын қоспағанда) халқының саны 2017 жылғы деректер бойынша 3 920,5 мың адамды құрады, бұл республикадағы жалпы халық санының 21,7 %-ын немесе елдің қала халқы санының 38,0 %-ын құрайды (2016 жылы – 3 880,6 мың адам, 2015 жылы –3 824,2 мың адам және 2014 жылы – 3 604,1 мың адам). Қаралып отырған кезеңде "екінші деңгейдегі" барлық қалаларда халық санының өсуі байқалады, бұл халықтың табиғи өсуінің оң мәндеріне және халық көші-қонының қалыптасқан оң сальдосына байланысты.

      Осы қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі көрсеткіштерін салыстырмалы талдау қалалардың көпшілігі өз өңірлерінде өндірістік, қаржылық және еңбек ресурстарының тартылыс және шоғырлану орталықтары болып табылатынын көрсетті.

      1-кесте. "Екінші деңгейдегі" қалалардың (Ақтөбе және Шымкент қалаларын қоспағанда) 2014 – 2017 жылдардағы негізгі әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштері

      1-кестенің жалғасы

      1-кестенің жалғасы

      1-кестенің жалғасы

      1-кестенің жалғасы

      "Екінші деңгейдегі" қалаларда өнеркәсіптік өндірістің көлемі 2017 жылы 4,5 трлн. теңгені құрады ( 2016 жылы – 2,5 трлн. теңге, 2015 жылы – 2,9 трлн. теңге және 2014 жылы – 3,5 трлн. теңге), бұл өнеркәсіптік өндірістің жалпы республикалық көлемінің шамамен 19,7 %-ын құрайды.

      2013 – 2017 жылдары "екінші деңгейдегі" қалалардағы өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемі 21,3 %-ға ұлғайды. "Екінші деңгейдегі" қалаларда – облыс орталықтарында өңдеу өнеркәсібінің салалары дамыған. Айталық, осы қалалардың өнеркәсіптік өндірісінің құрылымын талдау өңдеу өнеркәсібінің жалпы өнеркәсіптік өндіріс көлеміндегі үлесі орта есеппен 58,9 %-ды құрайтынын көрсетті.

      Жалпы, Астана мен Алматы қалаларын қоспағанда, еліміздің басқа қалалық елді мекендерімен салыстырғанда облыс орталықтарының әлеуметтік-экономикалық даму қарқыны жоғары. Мұны негізгі капиталға, оның ішінде өңдеу өнеркәсібіне салынған инвестициялар көлемі, шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің өнім шығару, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерінің көлемі, халықтың тұрмыс деңгейінің көрсеткіштері сияқты деректер де айғақтайды. Мысалы, республиканың облыстары бойынша негізгі капиталға инвестициялардың орта есеппен 25 %-ы "екінші деңгейдегі" қалаларға тиесілі. Өңдеу өнеркәсібіндегі негізгі капиталға инвестициялар көлемінің – 39,3 %, бөлшек және көтерме тауар айналымы көлемінің – 24,3 % үлестері осыған ұқсас. Бұл ретте облыс орталықтары бойынша орташа жалақы облыстармен салыстырғанда жоғары.

      Дегенмен, қалаларда шешілуі тиіс проблемалар бар. Бұл тиімсіз қоғамдық көлік, көлік кептелістері мен әуе кеңістігінің ластануы, инженерлік желілердің тозуының жоғары және көрсетілетін коммуналдық қызметтер сапасының төмен болуы, сонымен бірге мемлекеттік бюджеттен басқа инженерлік инфрақұрылымды жаңғыртуға арналған қаржы құралдарының болмауы, тұрғын үй құрылысының жеткіліксіздігі және заңды жалдауға арналған тұрғын үй нарығының болмауы. Айталық муниципалдық (коммуналдық) тұрғын үй қоры Қазақстан қалаларында орта есеппен шамамен 3 %-ды құрайды, ал 97 % жекеменшік тұрғын үйге тиесілі. Еуропаның дамыған елдерімен, әсіресе Скандинавиямен салыстырғанда, республикада жалдамалы тұрғын үй нарығы қалыптаспаған (қазіргі уақытта бағалары жоғары "көлеңкелі" экономиканың бір бөлігі). Бұл ретте, жеке құрылыс салудың, әсіресе қалалардың шеткері жағында басым болып, халқы аз (жинақы емес) тұрғын аудандардың қалыптасуы тұрғын үй құрылысына тән бір ерекшелік болып табылады. Бұдан басқа, көбінесе, бұл аудандар  коммуналдық инфрақұрылыммен, бірінші кезекте кәріз жүйесімен толық қамтамасыз етілмеген. Елді мекендерде өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды кәдеге жарату жүйесі жолға қойылмаған. Мұның бәрі жұмыс күшінің еркін қозғалысын, демалыс үшін сапалы қалалық орта құруды және басқа да процестерді тежейді.

      Бұл ретте, Дүниежүзілік банк пен Азия банкінің деректері бойынша қазіргі уақытта республика қалаларының коммуналдық инфрақұрылымы объектілерінің орта есеппен 75 %-ға дейінгісі ауыстыруды немесе жаңғыртуды қажет етеді. Мысалы, аудандық жылу желілерінің 80 %-ға дейін ескіруі жылу энергиясының қомақты шығындарының себебі болып табылады. Алайда, облыс орталықтарындағы көрсетілген инженерлік инфрақұрылымның тозуы республиканың моно және шағын қалаларынан айтарлықтай төмен екенін атап өту қажет.

      Жалпы, ЭЫДҰ елдерінің практикасы ірі және үлкен қалалардың дамуы функционалдық қалалық аудандар (бұдан әрі – ФҚА)түрінде дамыған жағдайда тиімді екенін көрсетеді.

      "Үшінші деңгейдегі" қалалар (моно және шағын қалалар)

      Қазіргі уақытта Қазақстанда 41 шағын қала бар, 2017 жылдың қорытындысы бойынша олардағы халық санының орташа жылдық көрсеткіші 896,9 мың адамды құрады (2016 жылы – 918,1 мың адам, 2015 жылы – 927,7 мың адам, 2014 жылы – 917,1 мың адам). Бұл ретте 33 шағын қала тиісті ауылдық аудандардың әкімшілік орталықтары болып табылады, 8 шағын қала ауылдық аудандардың орталықтары болып табылмайды. Географиялық орналасуы бойынша қалалардың мынадай типтерін бөліп көрсетуге болады:

      1) функционалдық қалалық аудандардың ықпал ету аймағында – Ақкөл, Алға, Есік, Қапшағай, Қаскелең, Талғар, Щучинск, Сарыағаш, Леңгір;

      2) функционалдық қалалық аудандардан алшақ шағын қалалар – Атбасар, Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк, Қандыағаш, Шалқар, Жем, Темір, Ембі, Жаркент, Сарқант, Үшарал, Үштөбе, Аягөз, Зайсан, Шар, Шемонаиха, Шу, Приозерск, Қарқаралы, Арал, Қазалы, Булаево, Мамлютка, Тайынша, Сергеевка, Арыс, Шардара, Жетісай, Форт-Шевченко;

      3) республикалық және халықаралық маңызы бар автомобиль және теміржол магистральдарының бойында – Ақкөл, Атбасар, Ерейментау, Есіл, Макинск, Щучинск, Алға, Қандыағаш, Шалқар, Жаркент, Қапшағай, Қаскелең, Сарқанд, Аягөз, Шу, Приозерск, Арал, Ембі, Үшарал, Үштөбе, Зайсан, Шар, Шемонаиха, Арыс, Сарыағаш, Булаево, Мамлютка, Тайынша;

      4) шекара маңындағы аумақтарда – Жаркент, Зайсан, Сарыағаш, Шардара, Шемонаиха, Мамлютка, Булаево, Жетісай.

      Моноқалалардың тізбесіне 27 қала кіреді, олардағы халық саны 2017 жылғы деректер бойынша 1 447,5 млн. адамды немесе елдегі қала халқының 8,0 %-ын құрады (2016 жылы – 1 592 мың адам, 2015 жылы – 1 590 мың адам, 2014 жылы – 1 571,6 мың адам), оның ішінде 16 моноқала тиісті аудандардың әкімшілік орталығы болып табылады. Моноқалаларда Қазақстанның өнеркәсіптік әлеуетінің басым бөлігі шоғырланған.

      Моноқалалар бірқатар белгілері бойынша да өзгешеленеді. Мысалы, орташа және үлкен қалалар – халық саны 50 мың адам және одан көп – Балқаш, Теміртау, Жезқазған, Сәтбаев, Екібастұз, Шахтинск, Риддер, Жаңаөзен, Степногорск, Құлсары сияқты моноқалалар бар.

      Бірқатар моноқалалар ірі және үлкен қалалармен тығыз экономикалық байланыста. Бұл ретте, осы байланыс, ең алдымен ФҚА орталықтары – Хромтау, Текелі, Саран, Теміртау, Абай, Рудный, Шахтинск, Ақсу, Кентау қалаларына үнемі (күнделікті) маятниктік еңбек көші-қонын қамтиды.

      Сонымен бірге, функционалдық қалалық аудандардан – ірі және үлкен қалалардың орталықтарынан алшақ орналасқан моноқалалар бар. Бұл – Балқаш, Шахтинск, Риддер, Степногорск, Құлсары, Ақсай, Сәтпаев, Жезқазған, Жаңаөзен, Екібастұз, Зырян, Курчатов, Серебрянск, Жаңатас, Қаратау, Ақсай, Қаражал, Арқалық, Жітіқара, Лисаков моноқалалары.

      Елдің 27 моноқаласының ішінен халықаралық маңызы бар автомобиль жолдарының бойында 5 қала (Балқаш, Теміртау, Жаңаөзен, Құлсары, Хромтау), республикалық маңызы бар 10 қала (Рудный, Ақсу, Арқалық, Абай, Жітіқара, Риддер, Курчатов, Кентау, Жезқазған, Қаражал) орналасқан.

      Жалпы, жоғарыда айтылғандай, көптеген моно және шағын қалалардың басым бөлігінде халық саны азайып келеді. Бұл ірі және үлкен қалалармен салыстырғанда, тұрмыс жағдайы мен сапасының анағұрлым төмен болуына байланысты. Айталық, 2017 жылдың қорытындысы бойынша моно және шағын қалалардағы орташа айлық жалақы 112549 теңгені құрады (2016 жылы – 106 182 теңге, 2015 жылы – 93 951 теңге және 2014 жылы – 89 973 теңге), оның ішінде шағын қалалар бойынша – 98 494 теңге (2016 жылы – 92 686 теңге, 2015 жылы – 81 307 теңге және 2014 жылы – 78 612 теңге), моноқалалар бойынша – 134 549 теңге (2016 жылы – 126 719 теңге, 2015 жылы – 113 741 теңге және 2014 жылы – 107 756 теңге), ал орташа республикалық көрсеткіш – 149 663 теңге.

      Елдің шағын және моноқалаларының көпшілігінде, негізінен бұрынғы қала түзуші кәсіпорындардың немесе үстем саланың жай-күйіне байланысты проблемалар кешені орын алды. Сонымен бірге республиканың қала түзуші кәсіпорындарының дамуы оларға көрсетілген мемлекеттік қолдаудың, атап айтқанда, өндірістерді дүркін-дүркін тікелей немесе жанама субсидиялау айтарлықтай экономикалық әсер бермейтінін көрсетеді. Бұл ретте, ЭЫДҰ жариялаған "Қазақстанның қалалық саясатына шолу" басылымында айтылғандай, моноқалалардағы кәсіпорындарға берілетін субсидиялар мен мемлекеттік қолдаудың кез келген басқа нысаны тек қана уақытша сипатта болуға және жаңа, өзін-өзі ақтайтын, пайдалы, экономикалық перспективасы жақсы моноқалаларды әртараптандыруға ықпал ететін өндірістерге бағдарлануға тиіс. Бұл бірінші кезекте "зәкірлі" инвестициялық жобаларды іске асыру кезінде ескерілуге тиіс. Негізгі күш-жігер кәсіпкерлікті ынталандыруға – қайта даярлау курстарына, бизнес-инкубаторларды ұйымдастыруға, сондай-ақ "Бизнестің жол картасы – 2020" бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасының қаржы құралдарына бағытталған қалаларда айтарлықтай прогресс байқалады.

      Жалпы, моноқалалардың экономикасын қайта құрылымдау кезінде қолда бар резервтер мен артықшылықтарды (туристік рекреациялық әлеует және басқалар) пайдалану қажет.

      Инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымның қанағаттанғысыз жағдайы моно және шағын қалалардың проблемаларының бірі болып табылады. Су құбыры, кәріз, жылу және электр желілерінің барынша тозуы қомақты қаржы салымын талап етеді. Айталық, 11 моноқалада электр және жылу желілерінің тозуы 70 %-80 %-ға жетеді.

      Өңірлік саясатты іске асыру шеңберінде осы қалалардың мамандануын, сондай-ақ халық санын көрсете отырып (осы Мемлекеттік бағдарламаға
2-қосымшаға сәйкес), шағын және моноқалаларды экономикалық әлеуеті жоғары, орташа және төмен қалаларға топтастыру жүргізіледі.

      Ауылдық аумақтар

      Әлеуметтік-экономикалық даму мониторингінің қорытындылары бойынша 2017 жылы 6 561 ауылдық елді мекен (бұдан әрі – АЕМ) (2016 жылы – 6 660, 2015 жылы – 6 672, 2014 жылы – 6 699) есептелді, оларда 7,7 млн. адам тұрады. АЕМ-нің жалпы санының 1 309-ының даму әлеуеті жоғары, 4 775 – орташа, ал 477 – төмен. 3509 АЕМ-де халық саны аз (500 адам және одан аз) және оларда ауыл халқының небәрі 8,9 %-ы тұрады. Бұл ретте әрқайсысында 5 мың және одан да көп адам тұратын 278 ауыл бар.

      123 АЕМ аудан орталығы болып табылады, 314 АЕМ тірек ауылдық мекен болып айқындалған.

      Қолданыстағы мемлекеттік нормативтерге сәйкес ауылдық елді мекендер білім беру және денсаулық сақтау объектілерімен жалпы қамтамасыз етілген. Айталық, 2016 жылдың қорытындысы бойынша ауылдардың 73 %-ында білім беру объектілері бар (2015 жылы – 74 %, 2014 жылы – 74 %) және ауылдардың 80 %-ы денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз етілген (2015 жылы – 81 %, 2014 жылы – 81 %). Соңғы үш жылда (2014 жылдан бастап 2016 жылды қоса алғанда) ауылдық елді мекендердің электрмен және телефон байланысымен қамтамасыз етілуі 98 %-ды құрады. Орталықтандырылған газбен жабдықтаумен қамтамасыз етілген АЕМ саны ауылдардың жалпы санының 17 %-ын құрайды (2015 жылы – 16 %, 2014 жылы – 15 %).

      Орталықтандырылған сумен жабдықтауға ауыл халқының 80,7 %-ы (2015 жылы – 79 %, 2014 жылы – 78 %) қол жеткізген, ал жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының 25 %-ы күрделі жөндеуді талап етеді (2015 жылы –
27 %, 2014 жылы – 25 %).

      Ауылдық аумақтарды дамыту мәселелерін әртүрлі бағдарламалық құжаттар шеңберінде шешу көзделген, алайда елді дамытудың тиісті экономикалық моделіне сәйкес келмейтін ауыл халқының шамадан тыс артық саны межеленген нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік бермейді.

      Тірек ауылдарды дамыту үшін Беларусь Республикасының ауылдық аумақтарын дамыту тәжірибесі зерделенді.

      Беларусь Республикасында Ауылды жаңарту мен дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы іске асырылды, ол ауылды басым әлеуметтік-экономикалық дамыту және агроөнеркәсіптік кешен жұмысының тиімділігін арттыру үшін жағдай жасауға бағытталған.

      Бұл Мемлекеттік бағдарламаның негізгі мақсаттары мен міндеттері:

      1) Беларусь ауылдарының әлеуметтік және өндірістік салаларын жаңарту және дамыту, ауыл шаруашылығы өндірісін орнықты жүргізу үшін жағдайларды қамтамасыз ету;

      2) ауыл халқының кірісін арттыру, ауылдық жерлерде тұрудың қадірі мен ауылдағы демографиялық ахуалды жақсарту үшін негіздер құру;

      3) ауыл шаруашылығы өнімі мен азық-түлікті ішкі нарық пен экспорттық ресурстарды қалыптастыру үшін жеткілікті көлемде тиімді өндіруді қамтамасыз ету болды.

      Қазіргі уақытта ауылдық аумақтарды дамытудың ортақ проблемаларын шешумен қатар, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген мемлекеттік және әлеуметтік көрсетілетін қызметтерді ұсыну орталықтары ретінде тірек АЕМ дамыту бойынша қосымша шаралар қабылдау қажет. Тірек АЕМ мен басқа ауылдарда "Бизнестің жол картасы – 2020" бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы және Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 – 2021 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберінде ауыл шаруашылығына жатпайтын қызмет түрлерін (өңдеу өнеркәсібі, халық кәсіпшілігі, көрсетілетін қызметтер, оның ішінде туризм және басқалары) дамытуға жәрдемдесу қажет. Жалпы, Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016 – 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016 – 2019 жылдарға арналған "Денсаулық" мемлекеттік бағдарламалары шеңберінде ауылда жастардың адами капиталын дамыту бойынша шаралар қабылдау қажет.

      Ауылда тұрғындарды жасанды түрде ұстау нәтиже бермейді, өйткені қазіргі кезде халықтың жалпы санындағы ауыл халқының үлесі 43 %-ды құрайды, бұл ЭЫДҰ елдеріне қарағанда әлдеқайда жоғары.

      Ауылдық жерде кадрлық әлеуетті арттыру үшін 2009 жылдан бері "Дипломмен ауылға!" жобасы іске асырылуда. Осы Жоба шеңберінде 54 мыңнан астам маман 12,5 млрд. теңге сомасына көтерме жәрдемақы, ал шамамен 23,5 мың маман – тұрғын үй алуға немесе салуға 57,0 млрд. теңге сомасына бюджеттік кредит алды, бұл ретте оның шамамен 70 %-ы жас маман болып табылады. Осылайша, 2017 жылы 5 794 маманға әлеуметтік қолдау ұсынылды (2016 жылы – 5 655 маманға, 2015 жылы – 5 675 маманға, 2014 жылы – 6 495 маманға).

      Шекара маңындағы аумақтар

      Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасының құрлықтағы жалпы ұзындығы 13383 км құрайды. Республикада 12 шекара маңындағы облыс, 62 шекара маңындағы аудан және 2017 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша олардың аумақтарында халық саны 1,6 млн. адам 1284 елді мекен бар.

      Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасында 52 автомобиль, 27 теміржол, 1 өзен және 3 теңіз өткізу пункті, Ресей Федерациясымен шекарада 105 шекараны кесіп өту орны, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы арқылы адамдарды, көлік құралдары мен жүктерді өткізу жүзеге асырылатын өзге де орындар ашылған.

      Еліміздің оңтүстік өңірлерінде көршілес елдердің шекара маңы аумақтарының тығыз қоныстануына, сондай-ақ дамыған инфрақұрылымның, көліктік қолжетімділік пен шекара маңы саудасының болуына байланысты елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық әлеуетінің серпінді өсуі үшін барлық алғышарттар бар.

      Қазақстан мен Ресей шекарасында экономика дамуында "әлеуеттің әртүрлілігі" жоқ, Қазақстанның аудандарындағы сияқты Ресейдің көршілес ауылдық аймақтарында дамудағы айқын артықшылық жоқ. Қазақстанның батыс облыстарында және Тюмень облысында жан басына шаққандағы жоғары ЖӨӨ статистикалық шама болып қалуда, мұнай-газ кірістерінің басым бөлігі орталық бюджетке кетеді, бұл жеделдетілген дамуға және өңірлердің өзінде жаңа жұмыс орындарын құруға кедергі жасайды. Орташа немесе нашар дамыған өңірлердің шекара маңындағы өзара іс-қимылы мардымсыз немесе алмасу номенклатурасы аз, көлеңкелі сауданың үлесі қомақты.

      Алайда Ресейдің шекара маңындағы аумақтарында Солтүстік Қазақстан облысынан ауыл жастарын тартатын бірқатар ірі қалалар (Омбы, Қорған, Екатеринбург, Саратов, Оренбург және басқалар) бар екенін ерекше атап өту қажет.

      Қытаймен серпінді дамып келе жатқан тауар айналымы, шекара маңындағы халықаралық сауда орталықтарының құрылуы, республиканың ішкі аумағына қарай басқа елдерге шығуға болатын көліктік қатынастарды дамыту бойынша қабылданған шаралар, туристік зор әлеует Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарының шекара маңы аумақтарының экономикасын дамыту үшін алғышарттар жасайды.

      Қытаймен шекаралас Алматы облысы Панфилов ауданында жаңа Нұркент қаласын салу жобасын іске асыру басталды. Жоба аса ірі көліктік-өнеркәсіптік тораптың, жаңартылған Ұлы Жібек жолының даму шамасына қарай еліміздің басқа өңірлерінен еңбек көші-қонының ретке келтірілген процесін ұйымдастыру жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған. Еңбек ресурстарын тартудың жаңа орталығын қалыптастыру аса ірі трансұлттық жобалардың: "Батыс Еуропа – Батыс Қытай" көлік дәлізінің, "Қорғас – Шығыс қақпасы" арнайы экономикалық аймағының, "Қорғас" шекара маңы ынтымақтастығы халықаралық орталығының осы ауданда қиылысуына негізделген.

      Айталық, 2000 жылы Қытайда "Батысты кең ауқымды дамыту стратегиясы" бағдарламасы қабылданды. Қытайдың алдағы жылдарға арналған экономикалық дамуының ресми ұраны "Тұрақты Шығыс, дамып келе жатқан Батыс" деп жария етілді. 2000 – 2009 жылдары Батыс Қытайда ЖІӨ жыл сайын орта есеппен 11,9 %-ға өсті, бұл елдегі орташа деңгейден асып түсті. 2009 жылы ел әлемдік қаржы дағдарысы жағдайында қиын кезеңдерді бастан өткізіп жатқан кезде қарқынды даму үрдісі сақталды. Батыс Қытайда елдің шығыс бөлігіне қарағанда, ЖІӨ 2,8 %-ға жоғары болды. Батыс Қытайда халық санының өсуі байқалуда. Бұл ретте, Шығыс Қазақстан облысында халықтың депопуляциясы байқалады, егер 2005 жылы 1442 мың адамды құраған болса, 2016 жылдың басына қарай халық саны 1395 мыңға дейін төмендеді.

      Жалпы, қарапайым ауылдық аудандардағыдай шекара маңындағы аудандардан да халықтың кетуін тежеу орынсыз, себебі бұл процесс табиғи сипатқа ие. Бұл ауыл шаруашылығында еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты. Осыған байланысты республиканың қарапайым ауылдарындағы сияқты шекара маңындағы аудандарда көрсетілетін қызметтерді жақсарту бойынша қолданыстағы бағдарламалық құжаттар шеңберінде мемлекеттік және әлеуметтік, ең алдымен жастардың білім деңгейін арттыруға бағытталған қосымша шараларды қабылдау қажет. Бұл шекара маңындағы аудандардағы жастардың ірі қалалардың еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік береді.

      Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты дамыту

      Халықты сапалы ауызсумен және су бұру қызметтерімен қамтамасыз ету мақсатында елді мекендерде сумен жабдықтау және су бұру жүйелерін салу және реконструкциялау жұмыстары жүргізіліп жатыр.

      2014 – 2017 жылдар аралығындағы кезеңде Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасы шеңберінде 682 сумен жабдықтау және су бұру жобаларын іске асыруға республикалық бюджеттен 245,28 млрд. теңге бөлінді, 9 743,8 км сумен жабдықтау және су бұру желілері салынды және реконструкцияланды.

      Сондай-ақ Инфрақұрылымды дамытудың "Нұрлы жол" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде 2015 жылдан бастап 2017 жылды қоса алғандағы аралықта Ұлттық қордан сумен жабдықтау және су бұру желілерін жаңғырту мен реконструкциялауға 335 жобаны іске асыруға 200,6 млрд. теңге бөлінді (2015 жылы – 92 жобаға 60 млрд. теңге, оның ішінде жылумен жабдықтауға –53,1 млрд. теңге 79 жобаға, сумен жабдықтау және су бұру үшін – 6,9 млрд. теңге 13 жобаға, 2016 жылы – 89,5 млрд. теңге 131 жобаға, оның ішінде жылумен жабдықтауға – 45,2 млрд. теңге 39 жобаға, сумен жабдықтау және су бұру үшін – 44,3 млрд. теңге 92 жобаға; 2017 жылы – 112 жобаға
51,1 млрд. теңге, оның ішінде жылумен жабдықтауға – 23,4 млрд. теңге
32 жобаға, сумен жабдықтау және су бұру үшін – 27,7 млрд. теңге 80 жобаға).

      Қорытындысы бойынша 2 786,2 км. жылу, сумен жабдықтау және су бұру желілері салынып, реконструкцияланды (2015 жылы – 250,1 км, оның ішінде 180,6 км жылумен жабдықтау, 69,5 км – сумен жабдықтау және су бұру желілері, 2016 жылы – 1671,4 км, оның ішінде 76,3 км жылумен жабдықтау желілері, 1595,1 км сумен жабдықтау және су бұру желілері, 2017 жылы – 864,7 км, оның ішінде 69,7 км жылумен жабдықтау желілері, 795,0 км сумен жабдықтау және су бұру желілері).

      Жалпы, 2014 – 2017 жылдар кезеңінде 11,7 мың километрден астам сумен жабдықтау және су бұру желілері салынып, реконструкцияланды.

      2018 жылы республикалық бюджеттен 338 жобаны іске асыруға 93,3 млрд. теңге, оның ішінде қалаларда 53 жобаға 24,8 млрд. теңге, ауылдарда 285 жобаға 68,5 млрд. теңге бөлінді.

      Инфрақұрылымды дамытудың "Нұрлы жол" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жылумен, сумен жабдықтау және су бұру жүйелерін жаңғыртуға секторды коммерцияландыру мақсатында бюджеттік кредиттеу, бюджеттік субсидиялау және Халықаралық қаржы ұйымдарының (бұдан әрі – ХҚҰ) қарыздары бойынша іске асырылатын жобаларды қоса қаржыландыру сияқты қайтарымды қаржыландыру тетігін енгізу көзделген.

      2018 жылға 37,4 млрд. теңге, оның ішінде 36,7 млрд. теңге – бюджеттік кредиттеуге, 0,7 млрд. теңге – бюджеттік субсидиялауға көзделген.

      Жобаларды кредиттеу "Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту мен дамытудың қазақстандық орталығы" АҚ (бұдан әрі – "ТКШ ҚазОрталық" АҚ) қатысуымен бюджеттік кредит беру арқылы жүзеге асырылады.

      2017 жылдың қорытындысы бойынша қалалық жерлерде орталықтандырылған сумен жабдықтаумен 9,7 млн. адам (10,3 млн. адамның ішінен) немесе қала халқының 93,8 %-ы (2016 жылы – 88 %, 2015 жылы – 87 %, 2014 жылы – 86 %) қамтамасыз етілді. Ауылдық сумен жабдықтау бойынша 6564 ауылдың ішінен 3770 ауыл немесе ауыл халқының 57,4 %-ы (2016 жылы – 52,3 %, 2015 жылы – 51,5 %, 2014 жылы – 50,3 %) қамтамасыз етілген. Осылайша, 2017 жылдың қорытындысы бойынша қалалар мен ауылдарда орталықтандырылған сумен жабдықтауға қол жеткізу 2014 жылмен салыстырғанда тиісінше 7,8 % және 7,1 %-ға артты.

      Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасында ауылдардағы орталықтандырылған сумен жабдықтауға қолжетімділіктің көрсеткіші ауылдық елді мекендер саны бойынша ескерілді. Алайда, орталықтандырылған сумен қамтамасыз етілмеген нақты ауыл халқы 2017 жылдың қорытындысы бойынша 80,7 %-ды немесе 7,7 млн. адамның ішінен 6,2 млн. адамды құрайды.

      Осылайша, ел бойынша жалпы халықтың 88,2 %-ы немесе 15,9 млн. адам орталықтандырылған сумен жабдықтауға қол жеткізген.

      Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің деректері бойынша 2016 жылы республика бойынша жылумен жабдықтау көздерінің (100 Гкал/сағатқа дейінгі жылу шығаратын қондырғылар) жалпы саны 2207 бірлікті (2015 жылы − 2527 бірлік, 2014 жылы – 2423 бірлік) оларға орнатылған қазандықтар (электр қондырғылары) – 5477 бірлікті (2015 жылы − 5992 бірлік, 2014 жылы – 5997 бірлік) құрайды.

      Екі құбырлық есептеуде жылу желілерінің жалпы ұзындығы 2016 жылы 11 386,7 км (2015 жылы – 11 888,4 км, 2014 жылы – 11 976,8 км) құрады, оның ішінде жылумен жабдықтау желілерінің 32,6 %-ы немесе 3712 км − коммуналдық меншікте, 67,4 %-ы немесе 7675 км − жеке меншікте.

      2016 жылы жылумен жабдықтау желілеріндегі шығындардың саны 2015 жылмен салыстырғанда 8 746,4-ден 8 075,2 мың Гкалға дейін төмендеді. Орташа статистикалық деректер бойынша 2016 жылы желілердегі жылу энергиясының ысырабы босатылған энергияның жалпы көлемінің 12,6 %-ын құрады.

      2016 жылдың қорытындысы бойынша ел бойынша жылу желілерінің орташа тозуы 60 %-ды құрады. Бұл ретте, шамамен 40 % немесе 9,6 мың км 100 % тозған.

      Республикада жылумен жабдықтау желілері жоғары авариялылығымен (орта есеппен 100 км-ге 200 технологиялық бұзылу) сипатталады және жылу шығындары жоғары (шамамен 40 %).

      Жылумен, сумен жабдықтау және су бұру жүйелерінің тозуын төмендету жөніндегі проблемаларды шешу, жылу шығаратын қуаттарды жөндеу мен ауыстыру үшін тұрғын үй-коммуналдық секторды реконструкциялау және салу бойынша инновациялық шаралар кешенін қабылдау қажет.

      2017 жылы республика бойынша электр энергиясын өндіру 102,383,6 млн. кВт^.сағатты құрады және 2016 жылмен салыстырғанда 8307,1 млн. КВт_.сағат немесе 8,8 %-ға артты, бұл экономиканың және халықтың қажеттіліктерін толықтай қамтамасыз етті.

      Елдің оңтүстік өңірлерінде электрмен жабдықтау сенімділігін арттыру мақсатында Инфрақұрылымды дамытудың "Нұрлы жол" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде "Солтүстік-Шығыс-Оңтүстік жоғары вольтты электр жеткізу желісінің құрылысы" инвестициялық жобасы іске асырылуда.

      Жобаны іске асыру барысында жоғары вольтты электр жеткізу желілерін салу, сондай-ақ қолданыстағыларды жаңғырту және жаңа қосалқы станциялар салу жоспарлануда. Жобаны іске асыру Шығыс Қазақстан және Алматы облыстарында электрмен жабдықтаудың сенімділігін қамтамасыз ету және электр қуатының тапшылығын жабуға, сондай-ақ шекаралық аумақтарды дамыту үшін жағдай жасауға мүмкіндік береді.

      Бұдан басқа, энергия өндіруші объектілерді жаңғырту, реконструкциялау және кеңейту жөніндегі іс-шараларды іске асыру жалғасуда.

      Қазіргі уақытта еліміздегі елді мекендерді газдандыру жөніндегі іс-шараларды іске асыруға баса назар аударылуда.

      Газ тұтынудың өсу үрдістері байқалуда. 2017 жылдың қорытындысы бойынша ішкі газ тұтыну көлемі 13,8 млрд. текше метрді құрады, бұл 2000 жылы 5,4 миллиард текше метрді құраған деңгейден 2,5 есе артық.

      Елді газдандыру бойынша жұмыс бюджет қаражаты есебінен, сондай-ақ газ және газбен жабдықтау саласындағы ұлттық оператор – "ҚазТрансГаз" акционерлік қоғамы мен мемлекеттік-жекешелік әріптестік (бұдан әрі – МЖӘ) есебінен қамтамасыз етіледі.

      2006 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін бюджет қаражаты есебінен өңірлерді газдандыру бойынша жалпы сомасы 100 млрд. теңгеге 130-дан астам жоба іске асырылды, нәтижесінде соңғы 12 жылда газдандырылған елді мекендердің саны 730-дан 1320-ға дейін өсті.

      Өз кезегінде, Ұлттық оператор 2006 жылдан бері газдандыру жобаларын іске асыруға 100 млрд. астам теңге салды.

      Қазіргі уақытта Қазақстанның батыс және оңтүстік өңірлері, Қостанай облысы мен Алматы қаласы, яғни елдің 16 өңірінің 10-ы табиғи газбен қамтамасыз етілген.

      Бұл ретте газдандыру дәрежесі Алматы облысында 30 %-дан Маңғыстау облысында 100 %-ға дейін ерекшеленеді (Алматы қ. – 97 %, Алматы облысы – 36 %, Ақтөбе облысы – 88 %, Атырау облысы – 95%, Жамбыл облысы – 65 %, Батыс Қазақстан облысы – 94 %, Қостанай облысы – 55 %, Қызылорда облысы – 64 %, Маңғыстау облысы – 99,9 %, Түркістан облысы – 63 %, Шығыс Қазақстан облысы – 0,23 %). Тауарлық газды тұтыну болжамы бойынша 2030 жылға қарай ең жоғары үлес салмағы өнеркәсіп және отын-энергетикалық кешен кәсіпорындарына тиесілі (тиісінше 31 % және 40 %) болмақ.

      Газ саласын дамыту салалық құжаттар шеңберінде іске асырылады.
2014 жылы Қазақстан Республикасын газдандырудың 2015 – 2030 жылдарға арналған бас схемасы және Қазақстан Республикасының газ секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы әзірленді және бекітілді, оларда отандық газ саласын дамытудың ұзақ мерзімді перспективалары айқындалды.

      Бұл құжаттарда елдің тұтынушыларын тұрақты газбен жабдықтауды қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ газ құбырларының желісін кеңейту арқылы елдің аумағын газбен қамтуды қамтамасыз ету бойынша газ саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары бекітілген.

Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде өңірлік дамуды SWOT-талдау

      4. Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың мақсаты, міндеттері, нысаналы индикаторлары және нәтижелер көрсеткіштері

      Мемлекеттік бағдарламаның мақсаты басқарылатын урбандалу арқылы өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және халықтың өмір сүру сапасын жақсарту болып табылады.

      Осы мақсатқа қол жеткізу мынадай нысаналы индикаторлармен өлшенетін болады:

      ^*Урбандалу деңгейінің нақты мәні ел/облыс халқының жалпы санындағы қала халқының үлесі ретінде жылдың соңына есептелген. 2018 – 2019 жылдарға арналған болжамдық мәндер 2000 – 2017 жылдардағы өсу/төмендеу қарқыны негізінде есептелген.

      ^** Өңірлер арасында жан басына шаққандағы ЖӨӨ бойынша айырманың нақты мәндері көшбасшы 8 өңір бойынша жан басына шаққандағы ЖӨӨ-нің артта қалған 8 өңірдің жан басына шаққандағы ЖӨӨ-ге қатынасы ретінде есептелді. 2018 – 2019 жылдарға арналған болжамды мәндер елдің 17 өңірі бойынша ЖӨӨ өсу/төмендеу қарқынын талдау негізінде немесе жан басына шаққандағы ЖӨӨ неғұрлым дамыған 8 өңірдің жан басына шаққандағы ЖӨӨ-нің аз дамыған 9 өңірдің жан басына шаққандағы ЖӨӨ қатынасы негізінде есептелген.

      ^*** "Өмір сүру сапасы" ҚР ҰЭМ Статистика комитеті бюллетенінің деректері.

      Кесте бойынша ескертпе

      2015 – 2017 жылдар .үшін нысаналы индикаторлардың нақты мәндері көрсетілген.

      Алға қойылған мақсатты шешу үшін мынадай міндеттерді шешу көзделеді:

      1. "Бірінші деңгейдегі" қалаларда (Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе агломерациялары) орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту;

      2. "Екінші деңгейдегі" қалаларда (облыс орталықтары, Семей қаласы) орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту;

      3. Функционалдық қалалық аудандар құрамына кірмейтін моно және шағын қалаларды дамыту;

      4. Функционалдық қалалық аудандар құрамына кірмейтін ауылдық елді мекендерді (шекара маңындағыларды қоса алғанда) дамыту;

      5. Халықты сапалы ауызсумен және су бұру қызметтерімен ұтымды қамтамасыз ету;

      6. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту.

      1-міндет. "Бірінші деңгейдегі" қалаларда (Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе агломерациялары) орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту.

      Бұл міндетке қол жеткізу мынадай нәтижелер көрсеткіштерімен өлшенетін болады:

      2-міндет. "Екінші деңгейдегі" қалаларда (облыс орталықтары, Семей қаласы) орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту.

      Бұл міндетке қол жеткізу мынадай нәтижелер көрсеткіштерімен өлшенетін болады:

      ^*2018 жылдан бастап Шымкент қ. республикалық маңызы бар қала мәртебесі берілді.

      Кесте бойынша ескертпе

      2015 – 2017 жылдар үшін нәтижелер көрсеткіштерінің нақты мәндері көрсетілген.

      3-міндет. Функционалдық қалалық аудандар құрамына кірмейтін моно және шағын қалаларды дамыту

      Бұл міндетке қол жеткізу мынадай нәтижелер көрсеткіштерімен өлшенетін болады:

      Кесте бойынша ескертпе

      2015 – 2017 жылдар үшін нәтижелер көрсеткіштерінің нақты мәндері көрсетілген.

      4-міндет. Функционалдық қалалық аудандар құрамына кірмейтін ауылдық елді мекендерді (шекара маңындағыларды қоса алғанда) дамыту

      Бұл міндетке қол жеткізу мынадай нәтижелер көрсеткіштерімен өлшенетін болады:

      Кесте бойынша ескертпе

      2015 – 2017 жылдар үшін нәтижелер көрсеткіштерінің нақты мәндері көрсетілген.

      5-міндет. Халықты сапалы ауызсумен және су бұру қызметтерімен ұтымды қамтамасыз ету.

      Бұл міндетке қол жеткізу мынадай нәтижелер көрсеткіштерімен өлшенетін болады:

      6-міндет. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту

      Бұл міндетке қол жеткізу мынадай нәтижелер көрсеткіштерімен өлшенетін болады:

      5. Мемлекеттік бағдарламаның мақсаты мен міндеттеріне қол жеткізудің негізгі бағыттары, жолдары, тиісті шаралар

      Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 21 шілдедегі № 118 Жарлығымен бекітілген Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасында Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының ережелерін (міндеттері, бастамалар) көрсетілмеген. Осыған байланысты Мемлекеттік бағдарламада Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының ережелерін Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің екінші деңгейдегі (мемлекеттік бағдарламалар) және үшінші деңгейдегі құжаттарында (аумақтарды дамыту бағдарламалары) орындау қажеттігі көзделеді.

      Мақсатқа, нысаналы индикаторларға және нәтижелердің көрсеткіштеріне қол жеткізу, сондай-ақ Мемлекеттік бағдарламаның міндеттерін шешу Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарына сәйкес (осы Мемлекеттік бағдарламаға 1-қосымшаға сәйкес) жүзеге асырылады.

      Мемлекеттік бағдарлама мынадай бағыттар шеңберінде іске асырылатын болады:

      1) функционалдық қалалық аудандарды – ірі және үлкен қалаларды олардың әсер ету аймақтарымен дамыту, атап айтқанда:

      – инженерлік инфрақұрылымды дамыту (электрмен-, жылумен-, газбен-, сумен жабдықтау және су бұру), ҚТҚ заманауи технологиялармен кәдеге жарату және басқа да шаралар;

      – моно және шағын қалаларда, сондай-ақ аудан орталықтарында кәсіпкерлік инфрақұрылымын дамыту ("бір терезе" режимінде кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын құру).

      Өңірлік саясатты іске асыру шеңберінде ФҚА құрамына кіретін шағын және моноқалаларды, ауылдық елді мекендерді топтастыру жүргізілді (осы Мемлекеттік бағдарламаға 3-қосымшаға сәйкес);

      2) мына:

      – Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген базалық мемлекеттік және әлеуметтік көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз ету;

      – моно және шағын қалаларда, сондай-ақ аудан орталықтарында кәсіпкерлік инфрақұрылымын дамыту ("бір терезе" режимінде кәсіпкерлікті қолдау орталықтарын құру);

      – тірек ауылдық елді мекендерді мемлекеттік, әлеуметтік және коммерциялық қызметтер көрсету орталықтары ретінде дамыту ("Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясының филиалдары, кеңжолақты интернет, учаскелік полиция пункті, жалпы орта білім беру мекемелері, медициналық мекемелер (фельдшерлік-акушерлік пункт/дәрігерлік амбулатория/алғашқы медициналық-санитариялық көмек орталығы (немесе орталық аудандық аурухананың филиалы);

      – шекара маңындағы аумақтарды дамыту бөлігінде функционалдық қалалық аудандардың құрамына кірмейтін моноқалаларды, шағын қалаларды және ауылдық елді мекендерді (шекара маңындағы елді мекендерді қоса алғанда) дамыту;

      3)  тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымын дамыту.

      5.1. Бірінші бағыт: Инженерлік инфрақұрылымды дамыту арқылы функционалдық қалалық аудандарды – ірі және үлкен қалаларды олардың әсер ету аймақтарымен дамыту

      Бұл бағыт шеңберінде мына міндеттер шешілетін болады:

      1) "бірінші деңгейдегі" қалаларда орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту (Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе қалаларында орталықтары бар агломерациялар);

      2) "екінші деңгейдегі" қалаларда орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту (облыс орталықтары, Семей қаласы).

      5.1.1. "Бірінші деңгейдегі" қалаларда орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту (Астана, Алматы, Шымкент және Ақтөбе қалаларында орталықтары бар агломерациялар);

      Қалалық агломерацияларды дамыту жөніндегі міндеттер тиісті қалалар мен іргелес облыстардың даму бағдарламалары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларымен бекітілген 4 агломерацияны аумақтық дамытудың өңіраралық схемалары, Мемлекет басшысының тиісті тапсырмалары шеңберінде әзірленетін елдің 2050 жылға дейінгі ірі қалаларын дамыту стратегиялары, Астана және Алматы қалаларын дамытудың мастер-жоспарлары шеңберінде жүзеге асырылатын болады.

      Қалалар мен оларға іргелес облыстардың даму бағдарламаларында агломерация орталықтарын ғана емес, сондай-ақ агломерация аймағына кіретін барлық елді мекендерді (моно- және шағын қалалар, ауылдар) қалыптастыру көзделеді. Бұл, әсіресе, агломерация орталықтарына түсетін жүктемені жеңілдету үшін өзекті, мысалы, Алматы қаласы үшін – индустриялық аймағы мен өзек-қаланың көлік жүйесіндегі жүктемені азайту үшін көлік тарату орталығы бар GateCity серіктес қала құрылысы. Агломерация орталықтары тікелей әсер ететін аймаққа Хромтау моноқаласы, Ақкөл, Алға, Есік, Қапшағай, Қаскелең, Талғар, Щучинск, Сарыағаш, Леңгір шағын қалалары кіреді.

      Агломерацияларды біртұтас етіп қалыптастыру (орталық- қалалар және оларға іргелес елді мекендер) инженерлік, әлеуметтік және көліктік инфрақұрылымды, тұрғын үй салу/жаңғырту, экологиялық шараларды енгізу, заманауи экономиканы орталық және шеткері деп бөлмей, үндестіре дамыту қалалар мен іргелес аумақтарды дамыту бағдарламаларында көзделетін болады.

      Қалаларды – агломерациялар орталықтарын және оларға іргелес облыстарды дамыту бағдарламаларында әсер ету аймағындағы елді мекендерден халықтың агломерация орталығына еңбек ұтқырлығын арттыру (көліктік байланысты жақсарту) үшін мультимодальды көлік инфрақұрылымын қалыптастыру, экспорттық бағдары бар бәсекеге қабілетті экономика мен өнімділік күштерін дамыту, заманауи өндірістер мен көрсетілетін қызметтер саласын дамыту арқылы экономикалық тығыздықты арттыру бойынша қосымша шаралар көзделеді. Агломерациялар үшін туристік-рекреациялық инфрақұрылымды, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымды дамытуды, экологиялық проблемаларды шешуді, ішкі көші-қон ағындарын тиімді реттеуді көздеу қажет. "Цифрлы Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде "Smartcity" жобасын іске асыру бойынша шаралар қабылданатын болады. Бұдан басқа, халықтың табиғи және техногендік жағымсыз факторлардан қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылданады. Қалалар мен оларға іргелес облыстардың әкімдіктері агломерацияларды дамытуды және агломерация аймағына кіретін әкімшілік-аумақтық бірліктердің үйлесімді өзара іс-қимылын бірлесіп және тиімді басқару, өндірістік қуаттарды және көлік инфрақұрылымын орналастыру, оларды ұтымды пайдалану және басқалар бойынша шараларды әзірлеп, қабылдайтын болады.

      Жалпы агломерацияларды қалыптастыру кезінде тұрмыс сапасының адами капиталдың дамуын айқындайтыны, ал адами капиталдың деңгейі әлемдік экономикада қалалардың бәсекеге қабілеттілігін айқындайтыны ескерілетін болады.

      Агломерацияларды қалыптастыру кезінде мемлекеттік бағдарламаларда (Инфрақұрылымды дамытудың 2015 − 2019 жылдарға арналған "Нұрлы жол", "Нұрлы жер" мемлекеттік тұрғын үй құрылысы, "Цифрлы Қазақстан", "Бизнестің жол картасы − 2020" бизнесті қолдау мен дамытудың, Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамыту 2015 − 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған "Денсаулық" мемлекеттік бағдарламалары және т.б. ) көзделген құралдар да қолданылады.

      5.1.2.  "Екінші деңгейдегі" қалаларда орталықтары бар функционалдық қалалық аудандарды дамыту (облыс орталықтары, Семей қаласы).

      Екінші деңгейдегі қалалар өңірлік даму орталықтары болып табылады және олардың өзінің ғана емес, салалас өңірлердің экономикалық белсенділігін шоғырландыру мүмкіндігі бар. Бұл ретте, өзек қаладан 30 км аспайтын қашықтықта орналасқан "екінші деңгейдегі" қалаға іргелес елді мекендер (моно және шағын қалалар, ауылдар) ФҚА орталығымен үндестіріле дамытылады. Текелі, Саран, Теміртау, Абай, Рудный, Шахтинск, Ақсу, Кентау қалалары, сондай-ақ Щучинск шағын қаласы облыс орталықтарының тікелей әлеуметтік-экономикалық әсер ету аймағына кіретін моноқалалар болып табылады. "Екінші деңгейдегі" қалаларды (облыс орталықтары, Семей қаласы) олардың әсер ету аймағындағы елді мекендермен бірге дамыту жөніндегі міндеттерді іске асыру оларды дамыту бағдарламалары шеңберінде мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

      - ЕАЭО, Қытай Халық Республикасы мен Орталық Азия нарықтарында экономикалық позициялау;

      -  инженерлік инфрақұрылымды дамыту;

      -  аумақтардың тиімді қала құрылысын жоспарлау.

      - экологиялық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

      "Екінші деңгейдегі" қалаларды (облыс орталықтарын, Семей қаласын) ЕАЭО, Қытай Халық Республикасы мен Орталық Азия нарықтарында экономикалық позициялау.

      Озық елдердің тәжірибесі бойынша жеделдетілген урбандалу шараларын қабылдау тұтастай республиканың экономикасын әртараптандыруға мүмкіндік береді. Ірі қалалар мен ФҚА қалыптастыру өндіруші өнеркәсіп пен өнімділігі төмен ауыл шаруашылығы секторынан өңдеуші өнеркәсіпке және экономиканың жоғары сапалы сервистік секторларына инвестициялық және еңбек ресурстарының ағыны үшін жағдайлар жасауға мүмкіндік береді, бұл елдегі халықтың жан басына шаққандағы кірістерін арттырады.

      Бұл өте маңызды, өйткені қазiргi кезде өндіруші өнеркәсіп және аграрлық сектор заманауи технологиялардың дамуына, бизнес-процестердiң автоматтандырылуына және өндiрiстiң ақпараттандырылуына байланысты жеткiлiктi жұмыс орындарын құра алмайды, тіпті оларды қысқарту болжануда.

      Қазіргі кезеңде жеткілікті мөлшердегі жұмыс орындарын көрсетілетін қызметтер секторы ұсына алады. Урбандалған аумақтарда экономиканың сервистік секторлары дамып келеді. Осылайша, өңірлік саясат тұрғысынан бұл жеделдетіп басқарылатын урбандалу саясатын білдіреді, бұл елдің шикізаттық емес ЖІӨ-сін арттырады.

      Осыған байланысты жергілікті атқарушы органдар облыстардың ғылыми қоғамдастығымен бірлесіп, "екінші деңгейдегі" қалаларды брендингтеу бойынша маркетингтік зерттеулерді аяқтайды, оның шеңберінде перспективалы экономикалық мамандандыруды анықтау қажет.

      "Екінші деңгейдегі" қалаларда жоғары ұйымдастырылған урбанистік өмір сүру ортасын құру үшін мыналарды көздеу қажет:

      1) "екінші деңгейдегі" қалаларда және оларға жақын орналасқан аумақтарда:

      өңіраралық дистрибуцияның (сауда және көрсетілетін қызметтер);

      өңіраралық сауда-логистикалық орталықтарды қалыптастыра отырып, көлік-логистикалық және процессингтік көрсетілетін қызметтердің;

      туристік, рекреациялық және спорттық көрсетілетін қызметтер, ойын сауық және бос уақытта қызмет көрсету орталықтарының ("екінші деңгейдегі" қалалардың брендингі бойынша маркетингтік зерттеулер нәтижелері және жергілікті жағдайларға байланысты)

      азық-түліктік маманданудың (азық-түлік белдеуі) көп функциялы аймақтарын құру.

      Инженерлік инфрақұрылымды дамыту.

      "Екінші деңгейдегі" қалалардың инфрақұрылымын кешенді дамыту мыналарды:

      1) ФҚА өзек-қаласының іргелес елді мекендермен тиімді көлік байланысын;

      2) озық инновациялық және технологиялық шешімдерді (озық үрдістерді ескере отырып) қолдана отырып, энергетикалық, инженерлік-коммуникациялық, су шаруашылығы және әлеуметтік инфрақұрылымдарды дамытуды;

      3) қала шаруашылығын және қаланы басқаруда смарт-технологияларды енгізуді көздеуге тиіс.

      Аумақтардың тиімді қала құрылысын жоспарлау.

      "Екінші деңгейдегі" қалаларды әлеуметтік-экономикалық дамыту және оларға іргелес елді мекендерді дамыту Мемлекеттік бағдарламаның іс-шаралар жоспарында көзделген тиімді қала құрылысын жоспарлаумен үйлестірілетін болады.

      Су тасқынына, селге, көшкінге, қар көшкініне, жер сілкінісіне қарсы іс-қимыл, сондай-ақ елді мекендердің өртке қарсы қорғау инфрақұрылымын дамыту.

      Бұл бағыттағы шаралар өңірлердің әуе кеңістігін тазарту, көліктік қозғалысты ұйымдастыру және жылумен жабдықтау көздерін қазіргі заманғы отынның түрлеріне (газ, күн энергиясы және басқалар) ауыстыруды көздейді. Техногендік және табиғи сипаттағы апаттардың алдын алу үшін шаралар қабылданатын болады. Бұл шаралардың бәрі облыстар мен қалалардың – облыс орталықтарының және Семей қаласының даму бағдарламаларында көзделетін болады.

      "Екінші деңгейдегі" қалаларды дамыту бойынша облыстарды дамыту бағдарламаларының шеңберінде іске асырылатын барлық шаралар ФҚА құрамына кіретін басқа елді мекендерге қолданылады (082-бағдарламаның 102-кіші бағдарламасы).

      ФҚА құрамына кіретін моно және шағын қалалар мен ауылдық елді мекендердің әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымын дамыту инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру арқылы осы елді мекендерде тұратын халықтың тұрмыс сапасын жақсарту үшін жүзеге асырылатын болады.

      Инфрақұрылымдық жобалар мыналарды қамтиды:

      тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық объектілерін салу, күрделі, орташа және ағымдағы жөндеу (сумен жабдықтау, кәріз объектілері, газ, жылу, электрмен жабдықтау жүйелері); инженерлік және көлік инфрақұрылымын салу, күрделі, орташа және ағымдағы жөндеу (кент ішіндегі және ауыл ішіндегі жолдар, кірме жолдар, бөгеттер, дамбалар мен көпірлер);

      тұрғын үйлерді салу және күрделі жөндеу, авариялық үйлерді бұзу;

      елді мекендерді абаттандыру (көшелерді, парктерді, гүлзарларды жарықтандыру және көгалдандыру, иесіз объектілерді бұзу, қатты тұрмыстық қалдықтар полигондарын, шағын сәулет нысандарын, қоршауларды, балалардың ойын алаңдары мен спорт алаңдарын жайластыру). ФҚА құрамына кіретін ауылдардан орталық қалаға дейін жергілікті жолдарды салу мен жөндеуге ерекше назар аударылатын болады.

      Кәсіпкерлікті дамыту бағдарламалары шеңберінде ФҚА аймағына кіретін моно және шағын қалаларда экономиканы әртараптандыру әрі шағын және орта бизнесті дамыту жүзеге асырылатын болады.

      Осы бағыт шеңберінде ФҚА аймағына кіретін моно және шағын қалалардың экономикасын ұзақ мерзімді әртараптандыру үшін "зәкірлік" инвестициялық жобалар (индустрияландыру бағдарламаларының құралдарын қоса алғанда) іске асырылатын болады.

      Жергілікті атқарушы органдар мүдделі салалық орталық мемлекеттік органдармен бірлесіп, моно және шағын қалаларда іске асыру үшін 1-3 немесе одан да көп "зәкірлік" инвестициялық жобаларды іріктейді.

      ФҚА аймағына кіретін моно және шағын қалалардың экономикалық әлеуетін дамыту мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылады:

      1) моноқалаларда олардың ерекшеліктерін ескере отырып, ұлттық холдингтер мен компаниялардың қосалқы және қызмет көрсететін өндірістерін, тапсырыстарын орналастыруы.

      "Самұрық-Қазына" ҰӘҚ" АҚ және "ҚазАгро" ҰБХ" АҚ жобаның қаржылық-экономикалық және өндірістің орындылығын, компанияның ерекшеліктерін ескере отырып, моноқалаларда инвестициялық жобаларды ықтимал іске асыру бойынша шаралар қабылдайды;

      2) қала түзуші кәсіпорындардың ықтимал инвесторлармен импорт алмастыратын өнімдер (жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер) бойынша ұзақ мерзімді келісімшарттар жасау мүмкіндігін қарастыруы (сапалық сипаттамалары мен бәсекеге қабілетті бағаларын ескере отырып).

      Жергілікті атқарушы органдар өңірлік кәсіпкерлер палаталарымен бірлесіп оның мамандануына және қала түзуші кәсіпорындардың (импортты алмастыру және оқшаулау) қажеттілігіне сәйкес әрбір моно және шағын қаладағы кемінде бір инвестициялық жобаны іске асыруға дайын әлеуетті инвесторларды іздестіру бойынша шаралар қабылдайтын болады;

      3) қолданыстағы мамандануды жаңғырту не жаңа мамандануды құру үшін стратегиялық инвесторды тарту арқылы моно және шағын қалаларда бұрынғы мамандануды қалпына келтіру.

      Сондай-ақ, жер қойнауын пайдалану саласындағы уәкілетті органмен тікелей келіссөздер негізінде пайдалы қазбалардың игерілетін кен орнын пайдалану мерзімі шектеулі кәсіпорындарға жер қойнауын пайдалану құқығын беру мүмкіндігі қарастырылатын болады.

      Толық барлау бойынша шараларды айқындай отырып, моно және шағын қалаларға жақын орналасқан пайдалы қазбалардың перспективалы кен орындарын анықтау мемлекеттік тапсырма шарттары шеңберінде немесе кәсіпорынның шикізат базасын кеңейтуге мүдделі жеке инвесторлардың есебінен жүзеге асырылады.

      Жинақталған геологиялық ақпаратқа ауқымды талдау жүргізіліп, инвестициялық бағдарлама әзірленетін болады және облыс әкімдіктерімен бірлесіп, өңірлердің ресурстық базасын дамыту бойынша кешенді жоспарлар жасалады.

      Жалпы, ұзақ мерзімді перспективада аумақтық/өңірлік даму жөніндегі бағдарламалық құжаттарды іске асыру шеңберінде ел халқының 80-90 %-ын ФҚА шоғырландыру мақсаты тұр және мемлекеттік бағдарламада баяндалған шаралар тек бастапқы сипатқа ие.

      Осыған байланысты "екінші деңгейдегі" қалаларда орталықтары бар ФҚА дамыту үшін мемлекеттік бағдарламаларда, сондай-ақ аумақтарды дамыту бағдарламаларында (Инфрақұрылымды дамытудың 2015 – 2019 жылдарға арналған "Нұрлы жол", "Нұрлы жер" мемлекеттік тұрғын үй құрылысы, "Цифрлы Қазақстан", "Бизнестің жол картасы-2020" бизнесті қолдау мен дамыту, Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 – 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016 – 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016 – 2019 жылдарға арналған "Денсаулық" мемлекеттік бағдарламалары және т.б.) көзделген құралдар қолданыла береді.

      5.2. Екінші бағыт: Функционалдық қалалық аудандардың құрамына кірмейтін моноқалаларды, шағын қалаларды және ауылдық елді мекендерді (шекара маңындағы аумақтарды қоса алғанда) дамыту

      Бұл бағыт бойынша мынадай міндеттер шешілетін болады:

      1) функционалдық қалалық аудандар құрамына кірмейтін моно және шағын қалаларды дамыту;

      2) функционалдық қалалық аудандар құрамына кірмейтін ауылдық елді мекендерді дамыту.

      5.2.1. Функционалдық қалалық аудандар құрамына кірмейтін моно және шағын қалаларды дамыту

      Осы міндетті шешу үшін мыналар көзделеді:

      1) "Бизнестің жол картасы − 2020" бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 − 2021 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберінде моно және шағын қаларда шағын және орта бизнесті дамыту;

      2) Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген базалық мемлекеттік және әлеуметтік көрсетілетін қызметтермен қамтамасыз ету.

      Өңірлік саясатты іске асыру шеңберінде моно және шағын қалаларды ФҚА құрамына кіретін және ФҚА құрамына кірмейтін қалаларға топтастыру жүргізілді (осы Мемлекеттік бағдарламаға 2-қосымшаға сәйкес).

      ФҚА құрамына кірмейтін қалаларға Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған "Денсаулық" және басқа салаларды дамытудың мемлекеттік бағдарламалары шеңберінде осы елді мекендердегі жастардың адами капиталын арттыру бойынша шаралар іске асырылады. Бұл моно және шағын қалалардағы жастарға ірі қалалардың еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік береді.

      Осы қалалардағы халықты ағымдағы жұмыспен қамту Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017 − 2021 жылдарға арналған бағдарламасы, "Бизнестің жол картасы − 2020" бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде қолдау табады.

      Жалпы, шалғай, ФҚА-мен байланысты емес моно- және шағын қалалардағы мемлекеттік саясат ірі және үлкен қалаларға қоныс аударуға жәрдемдесуге бағытталатын болады (облыстардың ірі және үлкен қалаларында жалға берілетін және коммуналдық тұрғын үй құрылысын жаппай салу, жастардың интеллектуалдық әлеуетін арттыру және Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың
2016 − 2019 жылдарға арналған, "Нұрлы жер" мемлекеттік тұрғын үй құрылысы мемлекеттік бағдарламалары және аумақтық даму бағдарламалары шеңберіндегі басқа да шаралар).

      "Зәкірлік" инвестициялық жобаларды іске асыру, ұлттық холдингтер мен компаниялардың, қала түзуші кәсіпорындардың қосалқы және қызмет көрсету өндірісін орналастыру арқылы экономиканы әртараптандыру айрықша жағдайларда мемлекеттік қолдау шараларына ие болады. Атап айтқанда, егер өңдеуші өнеркәсіптің жаңа өндірілген өнімі ұзақ мерзімді перспективада экономикалық дәлелденген экспорттық әлеуетке ие болса.

      Бұл ретте шекара маңы аумағында орналасқан шағын қалалар (Жаркент, Зайсан, Сарыағаш, Шардара, Шемонаиха, Мамлютка, Булаево, Жетісай) Қазақстан Республикасының Үкіметі мен облыстардың жергілікті атқарушы органдары қабылдаған тиісті облыстардың даму бағдарламалары шекара маңы аумақтарын дамытудың кешенді жоспарлары мен шеңберінде мемлекеттік қолдаудың қосымша шараларын қабылдайтын болады. Бұл осы қалалардың шекаралық және кедендік бақылаудың форпосттары болып табылуына байланысты.

      5.2.2. Функционалдық қалалық аудандардың құрамына кіретін ауылдық елді мекендерді (шекара маңы аумақтарын қоса алғанда) дамыту.

      Жоғарыдағы "екінші деңгейдегі" қалаларды дамыту жөніндегі кіші бөлімде айтылғандай, ФҚА құрамына кіретін ауылдық елді мекендер өздерінің орталық қалаларымен үндестіріле дамытатын болады (инженерлік инфрақұрылымды салу/жаңғырту және басқалар).

      Аудан орталықтары мәртебесіндегі ауылдарда және тірек АЕМ-де сапалы мемлекеттік және әлеуметтік қызметтерді көрсету инфрақұрылымын жақсарту шаралары күшейтілетін болады ("Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясының филиалдары, кеңжолақты интернет, учаскелік полиция пункті, жалпы орта білім беру мекемелері, медициналық мекемелер (фельдшерлік-акушерлік пункт/дәрігерлік амбулатория/алғашқы медициналық-санитариялық көмек орталығы (немесе орталық аудандық аурухананың филиалы).

      Бұл шаралар Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған "Денсаулық", Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 − 2019 жылдарға арналған, "Цифрлы Қазақстан" мемлекеттік бағдарламалары, облыстардың даму бағдарламалары шеңберінде іске асырылатын болады.

      Ауылдық елді мекеннің орналасқан жеріне қарамастан (ФҚА құрамында /одан тыс), оларға мынадай шаралар ұсынылады:

      1) тыныс-тіршілікті қамтамасыз ету инфрақұрылымын дамыту (су, электр энергиясы, білім беру объектілері және басқалары);

      2) ауылдық жердің кадрлық әлеуетін арттыру;

      3) жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылай қолдау (осы Мемлекеттік бағдарламаға 6-қосымшаға сәйкес).

      Өңірлік даму саласындағы уәкілетті орган әзірлеген және бекіткен ауылдық елді мекендерді айқындауға арналған өлшемшарттарға сәйкес ауылдық аумақтардың ағымдағы жағдайын бағалау үшін жергілікті атқарушы органдар АЕМ-нің өндірістік, әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымына мониторингті жалғастырады және соның негізінде олардың жағдайының әлеуеті айқындалады.

      Тірек АЕМ тізбесін өңірлік даму саласындағы орталық уәкілетті орган бекіткен тірек ауылдық елді мекендерді айқындау әдістемесіне сәйкес жергілікті атқарушы органдар айқындайды және бекітеді. Осы тізбе және тірек АЕМ мониторингі мемлекеттік басқарудың орталық және жергілікті деңгейлерінде қазіргі уақытқа және перспективаға қатысты басқару шешімдерін қабылдау үшін қажет.

      Аудан орталықтары болып табылатын тірек АЕМ-де және ауылдық елді мекендерде ауыл шаруашылығы емес қызмет түрлерін (ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу, халық қолөнері, қызмет көрсету салалары және басқалар) дамытуға баса назар аударылатын болады. Сондай-ақ тұрақты ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізуге, ауыл тұрғындарының кірістерін арттыруға жағдайды қамтамасыз ету жалғасады. Ауылдық жерлерде тұратын халықтың өмір сүру сапасын жақсарту үшін сапалы ауыз сумен, электр және газ, сондай-ақ әлеуметтік инфрақұрылымды ағымдағы, орташа және күрделі жөндеумен қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жалғасын табады. Осы шаралардың барлығы аумақтарды дамыту бағдарламаларында көзделетін болады.

      Тірек АЕМ-дерде мемлекеттік және коммерциялық көрсетілетін қызметтер орталықтарын құру және дамыту бойынша қосымша шаралар қабылданатын болады. Шекара қызметінің бөлімшелеріндегі шекара маңындағы аймақтардың тірек АЕМ-де бірыңғай даму жүйесінде оларда тұратын әскери қызметшілер мен олардың отбасы мүшелеріне әлеуметтік және тұрмыстық жағдайлар жасалатын болады.

      Қазіргі уақытта мемлекеттік және коммерциялық қызметтер көрсету орталықтары негізінен аудан орталықтары мен қалаларда орналасқан, бұл ауыл халқына, әсіресе шалғай аумақтарда қажетті көрсетілетін қызметтерге қолжетімділікті қиындатады.

      Аталған бағытты іске асыру тірек АЕМ-де кепілдендірілген мемлекеттік, әлеуметтік және коммерциялық көрсетілетін қызметтерге қолжетімділік проблемаларын шешуге мүмкіндік береді, олар өз кезегінде республикалық және жергілікті бюджеттерде көзделген қаражат шегінде, сондай-ақ басқа да қаржы көздерінің есебінен ауылдық елді мекендердің белгілі бір тобына қызмет көрсететін болады.

      Бұл бағытты іске асыру:

      1) екінші деңгейдегі банктердің, микрокредиттік ұйымдардың, ауылдық кредиттік серіктестіктердің, сақтандыру компанияларының, нотариустардың, сервистік-дайындау орталықтарының, техникалық қызмет көрсету станцияларының бөлімшелерін және қаржыландырылуы жеке инвесторлар мен басқа да көздердің есебінен жүзеге асырылатын басқа бөлімшелерді ашуға жәрдемдесу есебінен коммерциялық қызметтерді дамыту;

      2) жергілікті билік органдарын тірек АЕМ-дерді дамытудың бірыңғай жүйесіне тарта отырып, Шекара қызметінің әскери қалашықтарының инфрақұрылымын жетілдіру арқылы жүзеге асырылатын болады.

      Ауылдық жерлерде кадрлық әлеуетті арттыру ауылдық жерлерге жұмыс істеуге және тұруға келген әлеуметтік сала мен агроөнеркәсіптік кешен мамандарына көтерме жәрдемақы төлеуге және тұрғын үй сатып алуға немесе салуға бюджеттік кредит беру түрінде мемлекеттік қолдауды көздейді.

      Бұл бағытты мемлекеттік қолдау қазіргі "Дипломмен ауылға" жобасының және облыстардың даму бағдарламаларының шеңберінде жалғасады.

      Ауылдық жерлердегі кадрлық әлеуетті дамыту жөніндегі іс-шараларды қаржыландыру Ауылдық елді мекендерде жұмыс істеу және тұру үшін келген денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қамсыздандыру, мәдениет, спорт және агроөнеркәсіптік кешен мамандарына әлеуметтік қолдау шараларын ұсыну қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады.

      Мемлекеттік бюджеттің 4-ші деңгейінің енгізілуіне байланысты ауылдық деңгейдегі мемлекеттік қызметшілерді қосу ықтималдығымен "Дипломмен ауылға" жобасы қатысушыларының контингентін белгіленген тәртіппен кеңейту мәселесі пысықталатын болады.

      Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылай қолдау АЕМ-ді дамыту және ауыл халқының тіршілігін жақсарту жөніндегі іс-шараларды айқындау бойынша ұсыныстар әзірлеуге халықты тартуға бағытталған.

      Іс-шараларды іске асыру жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылай қолдау шеңберінде әлеуметтік-экономикалық даму әлеуеті жоғары және орташа АЕМ-де ғана жүзеге асырылады.

      Ауылдың, кенттің, ауылдық округтің әкімдері жергілікті қоғамдастықтың жиналыстарын ұйымдастыруды қамтамасыз етеді, онда бірінші кезектілігі мен өзектілігі негізге алына отырып (іс-шараларды "төменнен жоғарыға қарай" іріктеу қағидаты), іс-шараларды іріктеу бойынша ұсыныстар талқыланады және шешімдер қабылданады.

      Жергілікті өзін-өзі басқаруды қаржылай қолдау облыстарды және аудандарды дамыту бағдарламалары шеңберінде мынадай бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:

      1) білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт, сумен жабдықтау, газбен жабдықтау объектілерін күрделі және ағымдағы жөндеу;

      2) коммуналдық шаруашылық: көшелерді жарықтандыру және көгалдандыру, иесіз қалған объектілерді бұзу, қолданыстағы қатты тұрмыстық қалдықтар мен мал қорықтары полигондарын жайластыру, жылыту жүйелерін жөндеу, балалардың аула ойын алаңдарын орнату;

      3) көлік коммуникациялары: кентішілік жолдарды және көпірлерді күрделі, орташа және ағымдағы жөндеу, бағдаршамдар орнату;

      4) ауыл шаруашылығы: су қоймаларын тазарту, иесіз қалған гидротехникалық құрылыстарды қалпына келтіру;

      5) елді мекендерді абаттандыру жөніндегі іс-шаралар.

      ФҚА құрамына кірмейтін шекара маңындағы ауылдық елді мекендерді дамыту.

      Шекара маңындағы елді мекендерді дамыту, оның ішінде олардың әкімшілік-аумақтық маңыздылығын арттыру, шекара маңы ынтымақтастығы пункттерінің инфрақұрылымын, көлік-логистикалық инфрақұрылымды дамыту және жайластыру, экономикалық әлеуетті арттыру арқылы жалғасатын болады.

      Шекара маңындағы аудандардың әкімшілік-аумақтық маңыздылығын арттыру Мемлекеттік шекарадан 50 км дейінгі қашықтықта орналасқан шекара маңындағы аудан орталықтары мен тірек АЕМ-дерді басым дамыту, көлік-логистикалық инфрақұрылымды дамыту, қолда бар көліктік және транзиттік дәліздер арқылы жүк ағынын ұлғайту, туристік және рекреациялық объектілерді, туристік инфрақұрылымды құру, пайдаланылмайтын ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлерді (егістік жерлер, жайылымдар, шабындықтар, көпжылдық көшеттер, кен орындары) экономикалық айналымға тарту арқылы, сондай-ақ шекара маңындағы аумақтардың шаруашылық жүргізуші субъектілері мен көрші мемлекеттер арасында өңіраралық өзара тиімді байланыс орнату арқылы жүзеге асырылады. Бұл шаралар шекаралас өңірлер мен аудандардың аумақтарын дамыту бағдарламалары шеңберінде жүзеге асырылатын болады.

      Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласын дамытудың 2016 − 2019 жылдарға арналған "Денсаулық", Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 − 2019 жылдарға арналған, "Цифрлы Қазақстан" мемлекеттік бағдарламалары, облыстардың даму бағдарламалары шеңберінде халықтың, әсіресе шекара маңындағы аумақ жастарының адами капиталын арттыру жөніндегі шаралар іске асырылатын болады. Бұл шекара маңындағы аумақтардағы ауылдардың жастарына ірі қалалардың еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік береді. Шекара маңындағы аумақтардан кетуді тежеу және олардың халық санын ұлғайту бойынша арнайы шаралар қабылданбайды. Бұл ретте, ағымдағы жұмыспен қамту жөніндегі шаралар қолданыстағы кәсіпкерлік және жұмыспен қамту бағдарламалары шеңберінде шешілетін болады.

      Жалпы ел бойынша жаңадан ашылатын және қолданыстағы өткізу пункттерінің, шекараны кесіп өту орындарының және сервистік инфрақұрылымдарды, шекараны, оның ішінде теміржол арқылы кесіп өту кезінде шекаралық бақылауды жетілдіру (реконструкциялау) бойынша шаралар қабылданатын болады.

      Сондай-ақ Мемлекеттік шекарадағы барлық бақылау пункттерін жаңғырту және реконструкциялау жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлеп, қаржыландырудың көздері мен көлемін айқындау жөніндегі мәселе пысықталады.

      Жұмыс істеп тұрған өткізу пункттерінің инфрақұрылымын құруға және жаңаларын ашуға қатысты әрбір шекара маңындағы облыс үшін Жол карталарын әзірлеу жолымен объектілердің нақты тізбесі, қажетті жұмыстар көлемі және іс-шараларды іске асыру мерзімдері айқындалатын болады. Бұл ретте шекараны кесіп өтудің оңайлатылған орындарында инфрақұрылымдар салу қажеттігі, сондай-ақ жаңа өткізу пункттерінде инфрақұрылымдар салуды аяқтау ескерілетін болады.

      Өткізу пункттерінің инфрақұрылымын және шекараны кесіп өту орындарын дамыту және тиісті жағдайда ұстау халықты жұмыспен қамту үшін қосымша мүмкіндіктерді ұйымдастыруға (құрылыс, халыққа қызмет көрсету, туризмді ұйымдастыру, сондай-ақ елдің транзиттік-көліктік әлеуетін арттыру және инвестицияларды тарту, оның ішінде МЖӘ қағидаттары бойынша жағдайларды қамтамасыз етуге) мүмкіндік береді.

      5.3. Үшінші бағыт: Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық инфрақұрылымын дамыту

      Бұл бағыт шеңберінде мынадай міндеттер шешілетін болады:

      1) халықты сапалы ауызсумен және су бұру қызметтерімен ұтымды қамтамасыз ету;

      2) тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту.

      Мемлекеттiк бағдарламада көзделген ТКШ саласындағы мiндеттердi шешуге бағытталған жобаларды iске асыру үшiн:

      - секторда қайтарымды қаржыландыру тетіктерін кеңейту, оның ішінде жаңа қаржы институттарын, атап айтқанда ХҚҰ-ны тарту бойынша шараларды қабылдау;

      - ХҚҰ қарыздары есебінен іске асырылатын инвестициялық жобаларды республикалық бюджеттен қоса қаржыландырудың оң тәжірибесін пайдалану, бюджеттен тыс инвестицияларды тартудың негізгі тетігін, оның ішінде МЖӘ тетігін айқындау;

      - ТКШ секторының инвестициялық тартымдылығын арттыру мақсатында саладағы бірыңғай стратегиялық әріптесті – "ТКШ ҚазОрталық" АҚ түрінде қаржы агентін айқындау қажет.

      5.3.1. Халықты сапалы ауыз сумен және су бұру қызметтерімен ұтымды қамтамасыз ету.

      Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде елдегі елді мекендерді сумен жабдықтауды және су бұруды дамыту бойынша шаралар жалғасады.

      Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау үшін ауылды сумен жабдықтауды дамытуға 2018 жылы республикалық және жергілікті бюджеттерде шамамен 100 млрд. теңге көзделген.

      Одан әрі қаржыландырудың мынадай тетігі іске асырылады.

      Орталықтандырылған сумен жабдықтауға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету мақсатында республикалық бюджеттің қаражаты, негізінен, төмен қолжетімділік көрсеткіштері бар өңірлерге бөлінетін болады.

      Әкімдіктерді ынталандыру үшін республикалық бюджет қаражаты жергілікті бюджеттен қоса қаржыландыру көлемін есепке ала отырып бөлінеді (жергілікті бюджеттерден бірге қаржыландыру неғұрлым көп болса, республикалық бюджеттен қаржыландыру соғұрлым көп болады).

      Ауыл тұрғындарын ауызсумен қамтамасыз ету қарқынын жеделдету үшін қолданыстағы қаржыландыру жүйесіне қосымша МЖӘ тетіктерін енгізу мәселесі қарастырылатын болады. Сумен жабдықтау және су бұру жүйелерін салу мен реконструкциялауды жеке инвестициялар есебінен жүргізіп, инвестициялық шығындарды (бұдан әрі – ИШӨ) кейіннен келісілген кесте бойынша өтеу жоспарлануда.

      Халықты тиісті сапасы бар және толық көлемде ауызсумен қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ сарқынды суларды тазартудың қажетті деңгейін қамтамасыз ету үшін сумен жабдықтаудың және су бұрудың жаңа объектілерін салу әрі қолданыстағы объектілерді реконструкциялау жалғасатын болады. Бюджет қаражатын осы мақсаттарға бөлу ұлғаяды. Нәтижесінде 2025 жылға қарай барлық қалалар орталықтандырылған сумен жабдықтаумен қамтамасыз етіледі, ал ауылдарда орталықтандырылған сумен жабдықтаумен қамтамасыз ету деңгейі 80 %-ды құрайды.

      Секторды одан әрі дамытудың жаңа бағыттарына қатысты. Су арналарының өндірістік процестерін кешенді технологиялық жаңғырту жүргізілетін болады.

      Біріншіден, инвестициялық бағдарламалар қаражаты шеңберінде тарифтер есебінен су арналарының процестерін толық аспаптандыру және автоматтандыру бойынша шаралар қабылданады, ол өндіріс шығындарын 15 %-ға, ысырапты 2 %-ға дейін төмендетуге мүмкіндік береді, соның арқасында жылына үнемдеу 35,7 млрд. теңгені құрайды.

      Екіншіден, бюджет шығындарын азайту мақсатында қолданыстағы желілерге қазіргі заманғы технологияларды пайдалана отырып (мысалы, коррозиядан сақтайтын жабдық) реконструкциялау және жаңғырту жүргізілетін болады.

      Сондай-ақ, жаңа технологияларды, оның ішінде энергия мен ресурс үнемдейтін технологияларды қолдануды және шетелдік тәжірибені ескере отырып, сумен жабдықтау және су бұру саласындағы нормативтік-техникалық құжаттамаларға саладағы қолданыстағы нормаларды одан әрі жеңілдетуді, атап айтқанда тазартылған шаруашылық-тұрмыстық сарқынды су төгінділерін нормалауды көздейтін өзгерістер енгізіледі.

      5.3.2. Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын жаңғырту

      Жылумен, электрмен, газбен жабдықтау

      Жылумен жабдықтау жүйелерінің тозуын төмендету жөніндегі шаралар шеңберінде коммуналдық секторды жаңғырту және реконструкциялау жалғасады.

      Шығындар мен авариялылығы ең көп 1 мың км жуық жылумен жабдықтау желілері жаңғыртылатын болады.

      Жылумен жабдықтау желілерінің жобаларын қаржыландыру инфрақұрылымдық гранттар түрінде бюджеттік кредиттер мен субсидиялар беру арқылы республикалық бюджет қаражаты, сондай-ақ ХҚҰ-дан және басқа да көздерден қарыз алу есебінен жүзеге асырылады.

      Жылумен жабдықтау желілерін дамытуға инвестициялар салудың орындылығы туралы әзірленген техникалық зерттеулер мен негіздемелер негізінде жобаларды іріктеу өлшемшарттары мен жобаларды өңірлерде іске асырудың басымдығы айқындалатын болады.

      Жылумен жабдықтау желілерін жаңғырту және реконструкциялау жобаларын тиімді іске асыру мақсатында мынадай іс-шаралар жүзеге асырылады:

      1) елді мекеннің дамуын ескере отырып, жылумен жабдықтау жүйелерінің схемасын әзірлеу және ұсыну;

      2) бірыңғай техникалық саясат шеңберінде жылумен жабдықтау жүйелерін жаңғырту және реконструкциялау, оның ішінде жаңа және инновациялық материалдарды, жабдықтар мен технологияларды пайдалану бойынша;

      3) жаңа технологияларды қолдана отырып және есепке алу аспаптарын міндетті түрде пайдаланып, жылумен жабдықтаудың инженерлік инфрақұрылымын дамыту;

      4) жылумен жабдықтау саласындағы мемлекеттiк меншiктегi табиғи монополия субъектілерінің басшыларына қызметтің түйінді көрсеткіштерін және біліктілік талаптарын бекіту.

      Қолданыстағы қаржыландыру жүйесіне қосымша МЖӘ тетіктері енгізілетін болады. Жылумен жабдықтау жүйелерін салу және реконструкциялау келісілген кесте бойынша ИШӨ жеке инвестициялар есебінен жүргізілетін болады.

      Осы тетікті іске асыру үшін Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына тиісті өзгерістер енгізу мәселесі пысықталады.

      Қазақстан Республикасын газдандырудың 2015 − 2030 жылдарға арналған бас схемасын іске асыру газдандыру деңгейін ағымдағы 7-ден 12 млн. адамға дейін жеткізуге мүмкіндік береді. 2030 жылға қарай газ 13 облыста халықтың 56 %-да болады (қазіргі 47 %-дың орнына). Жаңа газ құбырларының жалпы ұзындығы 29 мың км құрайды. 2030 жылға дейін қажетті инвестициялар көлемі 656 миллиард теңгені құрайды.

      Газдандырудың дәйектілігін айқындау үшін математикалық модельге негізделген рейтингтік бағалау құралы пайдаланылатын болады. Есептеулердің нәтижелері бойынша облыстар шегінде газдандыруға жататын белгілі бір аудандар мен елді мекендер басымдығының дәрежелері немесе деңгейлері қалыптастырылады.

      Қазақстан Республикасын газдандырудың 2015 − 2030 жылдарға арналған бас схемасы мен Қазақстан Республикасының газ секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру Қазақстан Республикасының газ секторын кешенді дамытуды, саланың дамыған инфрақұрылымын құруға, еліміздің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге үлес қосуды қамтамасыз етеді.

      Жыл сайын жылу энергиясы жүйесін дамыту үшін нысаналы трансферттер шеңберінде электрмен жабдықтау жүйесінің объектілерін салуға, реконструкциялауға, жаңғыртуға (желілер мен қосалқы станциялар) республикалық бюджеттен қаражат бөлінеді.

      Электрмен, газбен, сумен жабдықтау және су бұру жүйелерін дамыту тетіктері осы Мемлекеттік бағдарламаға 4-қосымшада көрсетілген.

      Тұрғын үй қорын дамыту

      Азаматтардың қауіпсіз өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін бұзуға немесе күрделі жөндеуге жататын авариялы үйлерді анықтау мақсатында тұрғын үй қорының техникалық жай-күйін бағалау (паспорттандыру) қажет.

      Күрделі жөндеу жүргізу процесіне пәтерлердің меншік иелерін тарту мақсатында мүліктің меншік иелері бірлестігі немесе жай серіктестік екінші деңгейдегі банктердің бірінде жинақтаушы шотта көппәтерлі тұрғын үйдің ортақ мүлкін күрделі жөндеуге пәтерлердің меншік иелерінің төлемдерін жинақтайтын болады.

      Көппәтерлі тұрғын үйді күрделі жөндеу жөніндегі жобаларды іске асыру азаматтардың тұрғын үй-тұрмыстық жағдайларын жақсартуға, қаражатты жинақтау жүйесінің оңтайлы жұмыс істеуіне және дамуына алып келеді.

      Жалпы тұрғын үй қорын жаңғырту тетігі осы Мемлекеттік бағдарламаға 5-қосымшаға сәйкес жүзеге асырылатын болады.

      6. Қажетті ресурстар

      Мемлекеттік бағдарламаны қаржыландыру республикалық және жергілікті бюджет қаражаты, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен және олардың шегінде жүзеге асырылатын болады.

      млн. теңге

      ^*Қаражат көлемі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тиісті қаржы жылдарына арналған республикалық және жергілікті бюджеттердің бекітілуі мен нақтылануына қарай нақтыланатын болады.

Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары