2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан Республикасында атом саласын дамытудың 2011-2014 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы

      Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 14 сәуірдегі № 302  қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қазақстан Республикасын үдемесі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі іс-шаралар жоспарының 4-тармағын іске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкіметі Қаулы етеді:
      1. Қоса беріліп отырған 2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан Республикасында атом саласын дамытудың 2011-2014 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілсін.
      2. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары-Қазақстан Республикасының Индустрия және жаңа технологиялар министрі Ә.Ө.Исекешевке жүктелсін.
      3. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізілсін.

      Қазақстан Республикасының
      Премьер-Министрі                                 К.Мәсімов

      Қазақстан Республикасы
Үкіметінің   
      2011 жылғы 29 маусымдағы
      № 728 қаулысымен 
   бекітілген 

2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан Республикасында атом саласын дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған бағдарламасы

      1. Бағдарламаның паспорты      

   2. Кіріспе      

      Елде экономиканың серпінді дамуы және халықтың әл-ауқатының артуы экономиканың әртүрлі салаларының электр және жылу энергиясына өсіп келе жатқан қажеттілігін қамтамасыз ету мәселесін барынша өзекті етіп отыр. Әлем бойынша күтіліп отырған халық санының айтарлықтай артуы мен бүгінгі таңда көмір, газ, мұнай сияқты негізгі энергия көздеріне негізделген энергия тұтынудың әлемдік болжамдық ұлғаюы жағдайында олар күннен-күнге қарқынды түрде азайып келеді және әртүрлі болжамдар бойынша XXI ғасырдың екінші жартысында таусылуы да мүмкін, бұл жаңа энергетикалық технологияны уақтылы дайындауды өзекті етіп отыр.
      Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауларында бірінші кезекте экономиканың тұтастай үдемелі және тұрақты дамуына сенімді негіз бола алатын жоғары технологиялар мен ғылымды қажетсінетін өндірістерді кең ауқымда енгізу есебінен ел экономикасының даму қарқын, айтарлықтай жеделдетудің стратегиялық міндеті тұжырымдалған.
      Оның ішінде, сыртқы және ішкі саясаттың маңызды бағыттарының ішінде:
      ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін пайдаланатын аса жаңа технологияларға;
      өнімнің жоғары сапасына кепілдік беретін және өндірісті басқарудың стандарттарына, бұл тұтастай алғанда әлем нарығындағы олардың бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай арттырады;
      елдегі «адами капиталының» кәсіби сапасын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік беретін атом саласын кадрлық қамтамасыз етудің жоғары талаптарына негізделген жоғары технологиялық күрделі өндірістер кешенін жеделдете дамытуға тарта алатын электр энергиясы ресурстарын дамыту мен энергетика негіздерін құру қажеттігі аталады.
      Жоғарыда аталған жағдайлар Қазақстан экономикасының жалпы дамуын жеделдетудегі атом энергетикасының ерекше рөлін негіздейді.
      Қазақстан Республикасы Президентінің «Жаңа әлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдауында (2007 жыл) «... Энергия көздерін әртараптандыру еліміздің бүкіл аумағында тұрақты даму үшін ресурстармен қамтамасыз ету мақсатында атом энергетикасын дамыту қажет болады» делінген.
      Атом саласындағы мемлекет саясаты:
      атом энергия көздерін дамытудың негізін құруға;
      уран өндіруші және қайта өңдеуші өндірістерді одан әрі дамытуға, өнеркәсіптің жанама салаларын жеделдете дамытуға;
      атом ғылымын, оның ішінде атом энергетикасы мен уран өнеркәсібін дамытуды ғылыми-техникалық қолдауды қамтамасыз ету және еліміздің ядролық құзіретін қолдау үшін дамытуға;
      халықтың денсаулығын, қоршаған ортаны қорғауға, радиациялық қауіпті аумақтарды оңалтуға, оларды шаруашылық айналымға тартуға және атом саласының әлеуметтік жобаларын іске асыруға;
      атом саласы үшін кадрлар даярлау мен олардың кәсіби біліктілігін арттыру жүйесін жетілдіруге;
      атом саласындағы қызметті регламенттейтін нормативтік құқықтық базаны дамытуға;
      ядролық, радиациялық, өнеркәсіптік қауіпсіздікті және атом саласының объектілерін физикалық қорғауды қамтамасыз етуге;
      ядролық қаруды таратпау режимін қамтамасыз етуге;
      атом энергиясын бейбіт пайдалану саласында халықаралық ынтымақтастықты дамытуға бағытталуы тиіс.
      Бұл шаралар кешенін тиімді шешу атом энергетикасын дамыту үшін, ядролық отын циклі кәсіпорындарын, атом ғылымы мен техникасын, атом құрылысы кешенін дамытуды қамтамасыз ететін осы «2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан Республикасында атом саласын дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған бағдарлама» (бұдан әрі – Бағдарлама) шеңберінде көзделеді.
      Бағдарламаны іске асыру қолда бар отын және минералдық ресурстарды оңтайлы және теңдестіре пайдалануға, еліміздің экспорттық әлеуетін арттыруға, энергетикалық технологияларының экологиялық тазалығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, ядролық технологияларды экономиканың әртүрлі салаларында қолдану үшін дамытуға, Қазақстанның атом электр станциялары (бұдан әрі - АЭС) салу болжанған өңірлеріндегі аумақтарын әлеуметтік-экономикалық дамытуды қамтамасыз етуге, АЭС құрылысын, тұйық отын циклі жүйесін құруды, атом энергетикасы объектілерінің қауіпсіздігін негіздеуге зерттеулер жүргізуді қоса алғанда, атом саласындағы халықаралық кооперацияны дамытуға мүмкіндік береді.
      Тұтастай алғанда Бағдарламаны іске асыру мынадай бірқатар өзекті проблемаларды шешуге мүмкіндік береді:
      ұзақ мерзімді перспективада энергетикалық қуаттарды енгізу арқылы еліміздің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
      электр энергиясын, ядролық отын мен жоғары технологиялық уран өнімін өндіру, жылу-электр станцияларында (бұдан әрі - ЖЭС) жағу үшін пайдаланылатын көмірсутегі шикізатын босату есебінен Қазақстанның экспорттық әлеуетін арттыру;
      ғылымды қажетсінетін ядролық технологияларды дамыту және енгізу, ғылым мен өндірістің жанама салаларын дамыту есебінен еліміздің жедел индустриялық дамуына жағдайлар жасау;
      ядролық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындау;
      еліміздің атом саласындағы кәсіби және кадрлық әлеуетін арттыру;
      Киото хаттамасының талаптарын сәйкес қоршаған ортаға шығарылатын зиянды шығарындыларды төмендету және энергетикалық саланың экологиялық тазалығын арттыру.

3. Ағымдағы жағдайды талдау      

3.1. Әлемдік атом энергетикасы дамуының қазіргі заманғы үрдістері

      Әлемдік атом энергетикасы ядролық энергия қондырғыларын пайдаланудың ~14 000 реактор-жылға жуық тәжірибесін жинақтады. Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (бұдан әрі – МАГАТЭ) деректеріне сәйкес 2010 жылғы 26 тамыздағы жағдай бойынша әлемнің 29 елінде белгіленген жиынтық қуаты 375 ГВт эл. болатын 441 ядролық реактор пайдаланылады. Бұдан басқа, жиынтық қуаты 58,6 ГВт (эл) болатын 60 энергия блогы салынуда. Өткен екі жылда бүкіл әлемде өндірілетін электр энергиясындағы ядролық энергияның үлесі 15%-дан 14%-ға дейін төмендеді, бұл көбінесе АЭС-те өндірілетін электр энергиясын ұлғайтпай, әлемде өндірілетін электр энергиясының жалпы көлемінің ұлғаюынан болады (МАГАТЭ бас директорының 2010 жылғы 7 қыркүйектегі GOV/INF/2010/12-GC(54)/INF/5 баяндамасы).
      Жеңіл сулы реакторлар (LWR) қазіргі заманғы ядролық энергия өндіру реакторларының негізгі түрі болып табылады. Оларды әзірлеу 50-ші жылдарда басталды және бүгінгі таңда LWR-лерді жобалау, салу мен пайдалануда зор тәжірибе жинақталды. Бүгінгі күні LWR-лердің саны қысымды сулы реакторларды (PWR) және қайнайтын реакторларды (BWR) қоса алғанда 359-ге (80%-дан көбі жұмыс істеп тұрған энергоблоктар) жетеді. Сумен салқындатылатын реакторы бар АЭС тұтынушыны электр энергиясымен және жылумен қамтамасыз етеді.
      2050 жылға қарай әлемдік энергия теңгеріміндегі атом энергетикасының үлесі 35%-ға дейін ұлғаяды деген болжам бар.
      Әлемдік атом энергетикасы дами бастағалы соңғы 50 жыл ішінде коммерциялық реакторлардың бірнеше буыны ауысты. Реакторлардың әр буыны реакторлардың қауіпсіздігін, сенімділігін арттыратын және өндірілетін энергияның өз құнын төмендететін кезекті сатысы болып табылады. Қазіргі уақытта әлемде негізінен ІІ буынды коммерциялық реакторлар пайдаланылады.
      2030 жылға дейінгі кезеңде жаңа коммерциялық реакторлар салынатын болады. Негізінен бұл III және III+ буын реакторлары болмақ, бұлардың соңғысы буын реакторлары тұжырымдамасының түрлендірілген нұсқасы болып табылады. III және III+ буын реакторлары қауіпсіздіктің пассивті шараларын қолдана отырып, авария салдарына төтеп береді. Қауіпсіздіктің пассивті шаралары немесе құралдары авария үдерісін оның бастапқы даму сатысында басқаруға адамның араласуын болдырмайды және электр энергиясының көздерін қажет ететін белсенді қауіпсіздік құралдары істен шыққан жағдайда белгілі бір уақыт ішінде реакторды салқындатуды қамтамасыз етеді. Алғашқы ІІІ буын реакторлары қазір Жапонияда пайдаланылуда (ABWR реакторлары).
      IV буын реакторларының жобасы 20 – 30 жылдан кейін пайдалануға дайын болады. IV буынның барлық реакторлары мұндай реакторлары бар АЭС-терге энергия көзінің кез келген энергетикалық қондырғылармен бәсекеге қабілетті болуға мүмкіндік беретін неғұрлым қауіпсіздікке, сенімділікке, үнемділікке ие.
      Әлемдік атом энергетикасының даму бағыттары мыналарды қамтиды:
      үлкен бірлікті электр қуатты (1000 – 1600 МВт (эл.)) жеңіл сулы реакторларды (LWR) жетілдіру және оларды коммерциялық пайдалануға кең ауқымды енгізу (ІІІ буын реакторларын енгізу);
      шағын және орташа қуатты (~ 600 МВт дейін (эл.)) жеңіл сулы жетілдірілген реакторлардың жобаларын әзірлеу және оларды негізінен электр торабы кіші немесе инфрақұрылымы шектеулі дамушы елдерде коммерциялық пайдалануға кең ауқымды енгізу;
      пайдаланылған ядролық отынды қайта өңдеу және қайталап пайдалану технологияларын қоса алғанда, тұйық отын циклінің зерттеулері мен әзірлемелерін (уран-235 ресурстарының шектеулілігі себебінен) қарқындату (тұйық ядролық отын цикліне көшу, бұл ұйымдастыру қалдықтар көлемін айтарлықтай азайтуға және ішкі отын циклінің ядролық қауіпті материалдарын пайдалану есебінен ядролық материалдарды таратпау режимін сақтауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді);
      IV буын реакторларын, оның ішінде:
      а) LWR үшін отынның (уран-235) таусылу проблемасын шешуге мүмкіндік беретін шапшаң нейтронды реакторларды;
      b) АЭС-тің газ турбиналық цикліндегі термиялық ПӘК-ті 50%-ға дейін көтеруге, сондай-ақ сутегін кең ауқымды өндіруге мүмкіндік беретін жоғары температуралы газбен салқындатылатын реакторларды (бұдан әрі - ЖТГР) халықаралық ынтымақтастық негізінде әзірлеу және комерциялық пайдалануға енгізу;
      IV буын реакторларына арналған отын мен конструкциялық материалдардың жаңа түрлерін жасау бойынша теориялық және эксперименттік ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды (бұдан әрі - ҒЗТКЖ) ұйымдастыру.
      Атом энергиясын жоғары температуралы технологиялық жылуды (1000⁰С дейінгі температурада) талап ететін өнеркәсіпте қолдану перспективамен бағыт болып табылады, осыған байланысты IV буынды реактор жобаларының ішінде өнеркәсіп өндірісінің әртүрлі салаларын (темір және болат, мұнай өнімдерін өндіретін, көмірді газдандыруды жүзеге асыратын, сутегін және т.б. өндіретін кәсіпорындар) жоғары энтальпиялық жылу энергиясымен және электр энергиясымен қамтамасыз ете алатын ЖТГР қарастырылады.
      Қазіргі уақытта жоғары температуралы технологиялар органикалық отындарды қолдану арқылы іске асырылады, олардың жану өнімдері атмосфераны ластай отырып, қоршаған ортаға ауыр экологиялық жүктеме туындатады. ЖТГР – технологиясы органикалық отынды пайдаланатын энергетикалық технологиялардың лайықты баламасы болып табылады және ол өнеркәсібі дамыған елдер мойындаған атом-сутегі энергетикасына ауысуды қамтамасыз ететін ғылымды қажетсінетін технологияларды әзірлеу шенінде тұр. Мамандардың бағалауынша ЖТГР реакторлардың салыстырғанда анағұрлым қауіпсіз және экономикалық тиімді болып табылады
      Шапшаң нейтрондарда жұмыс істейтін ІV буын реакторлары осы жүзжылдықтың ортасына қарай толық ауқымды коммерциялық пайдалануға дайын болады. Шапшаң реакторларды жасау урану-235 бойынша ресурстық базаның шектеулілігінен және шапшаң нейтрондардан бөлінуі мүмкін плутоний мен уран-238-ді отын ретінде қолдануға (оның ішінде қару жасауға арналған қордан) мүмкіндік береді.

3.2. АЭС салудың шетелдік тәжірибесіне шолу      

      1990-шы жылдардың басынан бастап кейбір дамыған, энергиясы мол Бельгия, Германия және Швеция сияқты елдер АЭС-те электр энергиясын өндіруді қысқарту саясатын жүргізе бастады. Сол сияқты Австрия, Дания және Ирландия да ядролық энергетикасын пайдаланудан бас тартуға бағытталған саясатты қабылдайтындығы туралы мәлімдеді. Ядролық энергетикаға мұндай көзқарастың қалыптасуы бірінші буынды АЭС-тің қауіпсіздік деңгейінің жеткіліксіз болғандығын көрсеткен «Три-Майл-Айленд» (АҚШ) және Чернобыльдегі (КСРО) АЭС-те болған ірі аварияларға негізделген десе болады. Дегенмен, атом энергетикасы бірден-бір негізгі энергия көзі ретінде өз ұстанымын сақтап қалды.
      Францияда 1970-ші жылдардағы мұнай дағдарысынан кейін ядролық энергетикаға баса назар аударуға шешім қабылданды. Соның нәтижесінде бүгінгі таңда бұл елдің электр энергиясының 77%-ы 59 ядролық энергия блоктың көмегімен өндіріледі. Электр энергиясының өндірістік шығындары да қысқарды: 1981 жылы ЖІӨ 5%-ды құраған болатын, қазір -небары 1,8%-ды құрайды. Бұл ел әлемдегі «атом электр қуатын» тұтынудың халықтың жан басына шаққандағы ең жоғары көрсеткіштеріне ие және Фламанвилльде француздық EPR реакторлы "Фламанвиль 3" (1600 МВт (эл.)) үлгілік көрсету блогы құрылысын жоспарлап отыр. 2005 және 2006 жылдары қажетті ұйымдық-әкімшілік іс-шаралар өткізіліп, ал блок салу құрылысы 2007 жылы басталды. Реактор пайдалануға 2012 жылы берілмек.  «Электрисите де Франс» (бұдан әрі – EDF) компаниясы 2020 жылдан бастап өзінің қолданыстағы 59 реакторын EPR реакторларына ауыстыру жоспары туралы жариялады. Дамыту стратегиясының бұл нұсқасы EDF атом энергетикасының экологиялық көрсеткіштері мен экономикалық бағалаулары негізінде таңдап алынды. Ауыстырудың ұсынылып отырған қарқыны – жылына қуаттылығы 1600 МВт (эл.) болатын бір энергия блок.
      Ресей Федерациясы (бұдан әрі – РФ ) өзінің энергетикалық стратегиясына сәйкес 2030 жылға қарай қосымша 44 блокты пайдалануға бере отырып, атом электр энергиясының қуатын ағымдағы 160 ГВт(эл.)-тан 300 ГВт(эл.)-қа дейін арттырмақ.
      Елдің энергия қажеттілігінің 20%-ын қамтамасыз ететін әлемдегі ең ірі 104 реактордан тұратын АҚШ-тың АЭС паркі сонымен қатар АЭС-тің бар алаңының негізінде жаңа реакторларды құруды есептемегенде, 32 жаңа реакторға ұлғайтуды жоспарлап отыр.
      Канадада алаңдар дайындауға екі өтінім берілді.
      Латвияның, Литваның және Эстонияның энергия кәсіпорындары үш елдің мүддесіне пайдаланылатын жаңа АЭС құрылыстарына бірлескен техника-экономикалық негіздеме бастады.
      Атом энергетикасының ең ауқымды даму жоспарлары Қытайда қабылданған, онда 2030 жылға қарай атом энергетикалық қуаттарды 160 ГВт (эл.) (жұмыс істеп тұрған 11-іне қосымша шамамен 149 жаңа реактор), ал 2050 жылға қарай мемлекеттік бағдарламаға сәйкес елдің атом паркі 240 реакторды құрамақ.
      Атом энергетикасының қуатын бес есе өсіру Үндістанда да күтіліп отыр, онда ядролық энергетиканың жылдық өсуі 2012 жылы 10%-ды құрайды, ал толығымен алғанда 2020 жылғы дейін бүгінгі күні елде бар 17 реакторға қосымша 31 жаңа реактор пайдалануға берілмек.
      Азия-Тынық мұхит өңірінің кейбір мемлекеттері ядролық энергетиканы өз энергетикасының құрамына кіргізуді жоспарлап отыр. Мысалы, Индонезия жуықта өзінің Ява аралында 1000 МВт (эл.) қуатты екі реактор салатыны туралы өз шешімін, ал Вьетнам өзінің ядролық-энергетикалық бағдарламасын жүзеге асыратыны туралы мәлімдеді.
      2011 жылғы 11 наурызға дейін Жапонияда 53 реактор қолданыста болды. Жапония 2017 жылға қарай энергия желісіне қосымша 15 жаңа энергоблокты қосуды жоспарлады, нәтижесінде Жапонияда өндірілетін электр энергиясындағы атом энергетикасының үлесі 40%-дан артуы тиіс еді, ал 2050 жылға қарай оның атом энергетикалық қуаттарын 90 ГВт (эл.)-ға дейін екі есе ұлғайту көзделген болатын. Сондай-ақ Жапония шапшаң нейтрондардағы энергетикалық реакторлар құру жоспарын жүзеге асыруда және 2050 жылы оларды коммерциялық пайдалануға беруді жоспарлауда.
      2011 жылғы 11 наурызда Жапонияда магнитудасы 9.0 болатын өте күшті жер сілкінісі болды, бұл «Фукусима-1» АЭС ауданында биіктігі ~ 10 метр болатын алапат цуанми тудырып, кейіннен отын балқуы және радиоактивті заттардың қоршаған ортаға шығуы орын алған осы АЭС-та авария болды.
      Жапониядағы оқиғаларға байланысты электр энергиясын өндіру үшін АЭС пайдаланатын әлемнің көптеген елдері олардың қауіпсіздігін растау үшін жұмыс істеп тұрған АЭС-терге тексеру жүргізу және салынып жатқан әрі салуы жоспарланған АЭС-терге қосымша сараптама жүргізу, стресс-тест нәтижелері дұрыс болмаған жағдайда, АЭС-ті жабу жоспарлары туралы мәлімдеді.

3.3. Қазақстан Республикасының атом саласын дамытудың
алғышарттары, негізгі проблемалары мен бағыттары 

      Әлемдік энергетика агенттігі өз болжамдарында ядролық энергетика басқа энергия көздерімен салыстырғанда ол күннен күнге артып келе жатқан энергия сұранысын қанағаттандырып және энергиямен жабдықтаудың қауіпсіздігін арттырып қана қоймай, көміртегінің атмосфераға шығарылуын төмендететіндігін мойындады, өйткені парниктік газдардың антропогенді төгінділерінің жартысына жуығын энергияны органикалық отынмен өндіретін кәсіпорындар шығарады.
      Бүкіл әлемдегі энергетикаға деген қажеттіліктің өсуі, мұнай мен табиғи газ бағасының тұрақсыздығы; органикалық отынды пайдалануға байланысты экологиялық шектеулер, бірқатар елдердегі энергиямен жабдықтау сенімділігіне қатысты алаңдаушылықтар жаңа энергетикалық технологияны энергоресурстар портфелі ретінде енгізуді қажет етеді. Энергияның жаңартылатын көздері мен басқарылатын термоядролық синтез зерттеулерінің нәтижелері оларды қазіргі уақытта дәстүрлі отынды бәсекеге қабілетті және ірі ауқымда ауыстырудың тәсілдері ретінде қарастыруға мүмкіндік бермей отыр.
      Энергия өндірудің ядролық технологияларының басқа энергиялық-технологиялармен салыстырғанда мынадай маңызды қағидатты ерекшеліктері бар:
      ядролық отынның энергия концентрациясы миллион есе артық және іс жүзінде ресурстары шексіз;
      ядролық энергетика қалдықтарының көлемі салыстырмалы түрде аз және сенімді оқшауландырылады, ал неғұрлым қауіптілерін ядролық реакторларда «жеткізе жандыруға» болады;
      ядролық отын циклі (бұдан әрі – ЯОЦ) қалдықтардың радиоактивтілігі мен радиоуыттылығы уран өндірілетін кендер үшін олардың мәндерінен аспайтын түрде іске асырылуы мүмкін.
      Осылайша, қазбалы органикалық отындағы энергетиканың айтарлықтай бөлігін кезең-кезеңмен ауыстыру үшін және таяу болашақта үстем энергиялық технологияның болуы үшін атом энергетикасы барлық қажетті сапаларға ие.
      Атом энергетикасын құру кез келген мемлекет үшін елдегі ғылыми-техникалық әлеуетке қарамастан кең ауқымды, қымбат және өте күрделі міндет болып табылады. Осыған байланысты атом энергетикасын құру үдерісін бастаған елдердің бұған дейінгі халықаралық іс-тәжірибені барынша ескеруі деңгейіндегі әдісінің орынды екендігі күмән туғызбайды. Бұл тәжірибе өткен жүз жылдықтың 1970-ші жылдарынан бері шығатын МАГАТЭ-нің дамушы елдерде атом энергетикасын енгізу тәртібі туралы құжаттар топтамасында жинап, қорытылған.
      Бұл ретте Қазақстан атом энергетикасын дамытудың жеке өз жолын ойлап табуы керек деудің себебі жоқ және негізсіз. Қазақстан Республикасындағы ұлттық атом энергетикасын құру үшін қолда бар халықаралық тәжірибені маңызды ұлттық факторларды барынша ескере отырып, пайдалану бұл міндет ұтымды шешу болып табылады.
      Бүгінгі таңда Қазақстанда атом саласын құруға және дамытуға барлық объективті алғышарттар бар, атап айтқанда:
      барланған уран қорының айтарлықтай көлемінің болуы;
      дамыған уран өндіруші және уранды қайта өңдеуші өнеркәсіптің, «Қазатомөнеркәсіп» ұлттық атом компаниясы (бұдан әрі – «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК) ұсынылған қазіргі заманғы технологияларды қолдана отырып, ядролық энергетикалық реакторлар үшін отын мен конструкциялық материалдар жасайтын кәсіпорындардың болуы;
      «Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығы» республикалық мемлекеттік кәсіпорны (бұдан әрі – «ҚР ҰЯО» РМК) ұсынған атом энергетикасын дамыту және оны қауіпсіз пайдалану жағдайларын қамтамасыз ету бағыттары бойынша әлемдік деңгейдегі міндеттерді шешуге, ядролық физика, ядролық реакторлардың физикасы мен техникасы саласында зерттеулер жүргізуге қабілетті зерттеу реакторларын қоса алғанда, эксперименттік қондырғылар базасы боп атом ғылымының болуы;
      Атом өнеркәсібінде, сол сияқты атом ғылымында, БН-350 энергетикалық реакторын пайдалануға қатысқан және ҚР «ҰЯО РМК»-ның ИВГ, ИГР және ВВР-К зерттеу реакторларын пайдалануға қатысып жүрген мамандарды қоса алғанда, жоғары білікті мамандардың кадрлық әлеуетінің болуы;
      «ҚР ҰЯО» РМК мен «Ядролық технологиялар паркі» АҚ ұсынған медицинаға арналған радиофармпрепараттар, радиоизотоптар жасау, материалдарды және т.б. трансмутациялау, зарарсыздандыру үшін ядролық технологияларды әзірлеу және ендіру саласындағы айтарлықтай негіздер;
      МАГАТЭ талаптарына сәйкес келетін атом энергиясын пайдалану мәселелерін реттейтін, нормативтік құқықтық базаның болуы;
      бұрынғы КСРО Орташа машина жасау министрлігінің геологиялық барлау, уран өндіру және уранды қайта өңдеу қызметтерінің объектілерін жою және қайта құнарландыру, сондай-ақ ядролық сынақ полигондарындағы жаппай қырып-жоятын қару-жарақ сынақтардың салдарын жою тәжірибесінің болуы;
      сейсмикалық оқиғалар мониторингі жүйесінің болуы.
      Атом энергетикасын құрудың ұтымды тәсілінің негізі елдің энергияны ұзақ мерзімді қажетсінуін және әлемдегі атом энергетикасының қазіргі жай-күйі мен келешегін ескеретін объективті бағалау мен жоспарлау негізінде қойылған барлық міндеттерді шешу болып табылады.

3.4. Атом өнеркәсібінің қазіргі жағдайы

      МАГАТЭ деректері бойынша барлық барланған әлемде қордың 19%-ға жуығы Қазақстан Республикасының жер қойнауында шоғырланған. Еліміздің жалпы қоры 802 мың тонна уранға бағаланады.
      Қазіргі кезде әлемде табиғи уранды қайта есептегенде АЭС арналған отынға деген қажеттілік пен жаңа өндірілген табиғи уран мөлшерінің арасында теңгерімсіздік бар: АЭС үшін отын өндіру кезінде жаңа өндірілген уранның орнына басқалар – қосарлы көздер де (бұған дейін өндірілген табиғи уранның қойма қорлары, регенеррацияланған уран, уран мен плутонийдің аралас тотығы және т.б.) қолданылады.
      Атом энергетикасының дамуынан қарай және көздер есебінен жеткізулер азайған сайын 2014 жылдан бастап табиғи уран тапшылығы болжалуда. Нәтижесінде уранның айтарлықтай ресурстары бар Австралия, Канада, Нигер және Орталық Африка Республикасы сияқты елдер иеленуге ұмтылатын тауаша пайда болады. Пайда болған тауашан иелену, күтіліп отырған табиғи уран тапшылығын жабу, әлемдік атом энергетикасының күннен-күнге артып келе жатқан қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында Қазақстан Республикасы да уран өндіруді ұлғайтуды жоспарлауда.
      2009 жылы Қазақстан уран өндіруден әлемде бірінші орынға шықты. 2009 жылы табиғи уран өндіру 14214 тоннаны құрады. 2010 жылы уран өндіру көлемі 17803 тоннаны құрады.
      Осы Бағдарламаның іс-шараларын іске асыру кезінде ең алдымен еліміздің ұлттық атом энергетикасын ұзақ мерзімді перспективада ядролық отынның стратегиялық қорын жасау және сақтау үшін елдің ресурстық әлеуетін тиімді пайдалануды қамтамасыз ету қажет.
      Ядролық отынды кепілді түрде жеткізу мәселесі, сондай-ақ жаңа АЭС салу жөніндегі ауқымды бағдарламаларды іске асыру қажеттігі ЯОЦ-ке тартылған ірі компаниялар мен фирмаларды топтастыруға алып келді. Мұндай топтастыру әлемдік нарықтағы елдер мен компаниялардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Бүгінгі күні әлемде төмендегідей одақтар бар: Toshiba-Westinghouse-Казатомөнеркәсіп, Areva-Mitsubishi, General Electric-Hitachi, сонымен қатар, барлық ресейлік ядролық активтер топтасқан Росатом. Табиғи уранның айтарлықтай қорына және ядролық отын компонентінің өндірісіне ие Қазақстан үшін жоғарыда аталған одақтар шеңберіндегі ынтымақтастық ЯОЦ барлық буындарындағы өзін-өзі қамтамсыз ете алатындықты ғана емес, сондай-ақ ядролық отын мен жоғары технологиялық уран өнімін жеткізушілердің әлемдік нарығында өз үлесі болуын қамтамасыз етеді. Ынтымақтастықтың негізгі міндеті елдің ресурстық әлеуетін Елде ұлттық атом энергетикасы ұзақ мерзімді және алыс болашақта қалыптастару мен дамыту үшін ядролық отының стратегиялық қорын сақтаған кезде Қазақстанның әлемдік ядролық нарықтағы ұстанымын нығайту үшін тиімді пайдалану болып табылады.
      Қазақстанның әлемдік ЯОЦ-дағы стратегиялық маңызды ұстанымға ие болуы үшін шетелдік жетекші компаниялар одағында бірлесе отырып, «Казатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ базасында тігінен интеграцияланған ЯОЦ компаниясын құру қажет. Бұл міндетті іске асыру Қазақстан үшін экономиканың экспорттық әлеуетін арттыру, инновациялық салаларды дамыту және елдіңдік әлемдік қоғамдастықтағы беделін арттыру жағынанда, сондай-ақ елдегі электр энергиясы өндірісін әлеуетті қамтамасыз ету жағынан да маңызды.
      Қазақстанда болған ЯОЦ-ның құрылымы тарихи қалыптасқан жағдайларға байланысты пайда болды. Кеңес Одағы кезінде Қазақстанның уран өнеркәсібі «Орташа машина жасау министрлігі» деген атаумен белгілі болған ядролық әскери-өнеркәсіптік кешенді білдірген күрделі бірыңғай құрылым сегменттерінің бірі ғана болды. КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанға екіге бөлінген ЯОЦ: табиғи уран өндірісі және отын таблеткаларын өндіру қалды.
      «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ базасында ЯОЦ-ның тігінен интеграцияланған компаниясын құру ЯОЦ-ның өнеркәсіптік өндірістерін құруды білдіреді, оның элементтері қазіргі кезде Қазақстанның уран, сирек кездесетін металдар, атом энергетикалық станцияларына арналған ядролық отын, арнайы жабдық, қосарлы мақсатты технологиялар мен материалдардың экспорты-импорты бойынша ұлттық операторы болып табылатын «Қазатомөнерәсіп» ҰАК ұсынып отырған Қазақстанның атом өнеркәсібінде жоқ.
      ЯОЦ-да жоқ элементтерді енгізу жоғары технологиялы уран өнімін шығаруға және еліміздің уран өнеркәсібі кәсіпорындарының өніміндегі шикізаттық құрамдауыштан қосылған құны жоғары уран өнімін шығаруға өтуге мүмкіндік береді. Жоғарытехнологиялы уран өнімін шығаруды игеру отандық АЭС отынмен жабдықтау проблемасын шешуге және Қазақстан Республикасының уран өнімінің әлемдік нарығындағы дербес ұстанымын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

3.5. Атом энергетикасының ағымдағы жағдайы

      Қазақстанның әртүрлі өңірлеріндегі электр энергиясын өндіру және тұтыну серпінін талдау энергия тұтынудың өсу қарқынының айтарлықтай ұлғайғандығын көрсетеді және бұл үрдіс алдағы уақытта сақталады. Электр тұтынудың өсу қарқынының айтарлықтай ұлғаюы Еуразиялық өнеркәсіптік қауымдастық корпорациясының кәсіпорнын дамытуға, тұрғын үй құрылысы қарқынының өсуімен, өнеркәсіп кәсіпорындарында өндірісті қалпына келтірумен, ауылшаруашылық және агроөнеркәсіптік кластерлер құрумен, мұнай және газ өндіру көлемінің өсуімен байланысты.
      Экономиканың барлық салаларының дамуына байланысты Қазақстан Республикасының электр тұтынудың өсу үрдісі 2009 жылы 77,9 млрд. кВт.сағаттан 2030 жылға қарай 173 млрд. кВт.сағатқа дейін күтілуде.
      Қазақстанда электр энергиясын басым өндіру белгіленген қуаты 87% жуық органикалық отын жағатын электр станцияларында шоғырланған. Бұл ретте Қазақстанның электр энергетикасының қазіргі негізін көмірмен жұмыс істейтін ЖЭС құрайды, болар электр энергиясының 70% жуығын өндіреді.
      Еліміздің генерациялаушы қуаты бүгінде шамамен 80 миллиард квт.сағат өндіруге қабілетті, бірақ келесі жылдардың өзінде-ақ бұл көлем жеткіліксіз болады.
      Барлық өндірілетін электр энергиясының 60% жуығын өндіретін негізгі электргенерациялаушы қуаттар Қазақстанның солтүстік аймағында шоғырланған. Бұл көмір кен орындарының негізінен Солтүстік және Орталық Қазақстанда орналасуымен байланысты. Солтүстік аймақ Қазақстанның оңтүстігі мен батысына электр энергиясын ұзындығы 1000 км асатын электр беру желілері арқылы береді экспорттайды, бұл айтарлықтай шығынға алып келеді және аталған өңірлердің энергетикалық қажеттіліктерін толық көлемде қамтамасыз етпейді. Еліміздің негізгі мұнай-газ провинциясы болып табылатын батыс облыстары электр энергиясының жартысын РФ-дан сатып алады. Шығыс Қазақстан өңірде орналасқан су электр станциялары (бұдан әрі – СЭС) есебінен электр энергиясымен қамтамасыз етіледі. Қазақстанның шығысындағы электр энергиясының тапшылығы Қазақстанның Солтүстік аймағынан электр энергиясының ағыны есебінен жабылады.
      Қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған электр станцияларының жартысынан астамы есептелген ресурстарын өндіріп болды, ондағы жабдықтың табиғи тозуы 70%-дан астамды құрайды. Бүгінгі күннің өзінде жоғары вольтті желілер мен диспетчерлік пункттердің жарақтарының жартысы өзінің тиісті мерзімін өтеген, сондықтан жаппай қатардан шығу қаупін туғызуда.
      Электр генерациялаушы қуаттарды дамыту қажеттілігімен байланысты проблемаларды шешу үшін жұмыс істеп тұрған электр станцияларын техникалық қайта жасақтау және жабдығын қайта жаңарту, жұмыс істеп тұрған электр станцияларында жаңа қуаттарды іске қосу, жаңа электр станцияларын салу, оның ішінде АЭС, сондай-ақ гидро-, гелио- және жел электр станциялары сияқты жаңартылатын энергия көздерін теңгерімге тарту қарастырылуда.
      «Энергия» отын-энергетикалық жүйесінің Қазақстандық ғылыми-зерттеу және жобалау-зерттеу институты» АҚ-тың деректері бойынша 2013-2015 жылдардан бастап жалпы Қазақстан бойынша және өңірлер бойынша электр энергиясының тапшылығы болжанып отыр, бұл жұмыс істеп тұрған және салуы көзделіп отырған электр станцияларында техникалық қайта жарақтандырудың белгіленген көлемі және жаңа қуаттарды қосу есебінен ішінара жабылады. Алайда, электр энергиясын өндірудегі тапшылықты толық жабу үшін 2030 жылға дейін базалық қуатты жаңа электр станцияларды іске қосу қажет, оларды салу туралы шешім әлі қабылданған жоқ.
      Қазақстандағы электр энергиясын өндірудегі тапшылықты жабу үшін РФ-дағы 1000 МВт (эл.) мөлшеріндегі мемлекетаралық қуат ағынын қоса есептегенде және техникалық қайта жарақтандырудың көзделген көлемдерін толық көлемде орындағанда, қолданыстағы және салуы көзделген (Балқаштағы көмір ЖЭС қоса алғанда) электр станцияларында жаңа қуаттар енгізілген жағдайда негізгі қуатты жаңа станциялардың қажетті жиынтық электр қуаты 2030 жыл шамасында ~6,6 ГВт құрайды (1-қосымша). Мұндай негізгі қуатты көздер ретінде АЭС қарастырылуы мүмкін.
      Атом энергетикасын дамытудың әлемдік тәжірибесіне сүйене отырып, әлемдік атом энергетикасы жеңіл сулы реакторларға негізделетінін (қолданыстағы энергоблоктардың 80 %-ы) ескере келе, Қазақстанда атом энергетикасын бірінші кезеңде ІІІ және ІІІ+ буынды жеңілсулы реакторлар негізінде дамыту орынды, олар қауіпсіздіктің пассивті шараларын қолдану арқылы, яғни авария үдерісін басқаруға адамның араласуына (қызметкерлердің қателесуі) жол берілмейді, авариялық оқиғалар салдарын тоқтата алады. Қауіпсіздіктің пассивті шараларының болмауы және салқындатудың активті құралдарының істен шығуы «Фукусима-1» АЭС-індегі отынның балқуымен болған ауыр аварияның себептері болып табылады. «Фукусима-1» АЭС жобасы өткен ғасырда (1971 жылы) ІІ-буынды BWR реакторларының негізінде іске асырылды және атом энергетикасының қауіпсіздігі туралы қазіргі заманғы көзқарастар тұрғысынан алғанда айтарлықтай кемшіліктері болды. Нәтижесінде АЭС-тің қуат конструкциялары өте күшті жер сілкінісі мен цунамиге төтеп бергенімен, өз жұмысында электр энергиясын қажет ететін белсенді қауіпсіздік жүйелері істен шығып қалды.
      Әлемдегі атом энергетикасының қазіргі жай-күйін, Қазақстандағы энергетика саласының жағдайын талдау, болашақтағы энергия тұтынуды болжауы Қазақстанда ІІІ және ІІІ+ буынды АЭС салу мүмкіндігін көрсетеді. Реакторлық қондырғыны таңдау таразыланған шешімдерді, ең алдымен, жобадан тыс апаттардың туындау қаупін жою мақсатында қауіпсіздікті қамтамасыз етуді талап етеді. Атом энергетикасының қауіпсіз дамуы ядролық технологияларды дамытудың техникалық базасын жетілдіру үшін негіз бола алады және Қазақстанның әлемдегі бәсекелестік мәртебесін арттырады.

3.6. Атом саласындағы ғылым

      Атом саласының тұрақты дамуы ұзақ мерзімді келешекте ғылыми ұйымдарының тиімді жұмыс істеуімен қамтамасыз етіледі. Атом ғылымы мен техникасы саласындағы негізгі қызмет бүгінгі таңда Қазақстанның «ҚР ҰЯО» РМК (Атом энергиясы институты, Ядролық физика институты, Радиациялық қауіпсіздік және экология институты, Геофизикалық зерттеулер институты), «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК (Жоғары технологиялар институты, Қазақстандық ядролық университет, Волковгеология), «Ядролық технологиялар қауіпсіздігі» ғылыми-техникалық орталығы («ЯТҚ» ҒТО) сияқты ұйымдар бар. Бұл ұйымдар қазіргі заманғы ядролық-физикалық технологияларды өнеркәсіпте, медицинада, ауыл шаруашылығында және энергетикада тиімді дамыту және енгізу үшін негізі болып тұрған және атом энергетикасын дамыту және қауіпсіздік, ядролық физика, қатты дененің радиациялық физикасы, радиациялық материалтану, ядролық реакторлар физикасы мен техникасы, ядролық және радиациялық технологиялар саласындағы, ЯОЦ, радиоэкологияның, сейсмикалық оқиғаларды бақылау технологияларының перспективті өнеркәсіптік технологияларын құру саласындағы зерттеулерді қамтамасыз ететін ұйымдарында шоғырланған. Ғылыми ұйымдар орындайтын жұмыстардың бір бөлігін шетелдік ұйымдар келісім-шарттар бойынша жүзеге асырады, бұл олардың мамандарының жоғары біліктілігін растайды және сақтап қалуға мүмкіндік береді.
      Атом саласын дамыту және кадрлар даярлауды ғылыми сүйемелдеу мақсатында отандық университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарының ғылыми-техникалық әлеуетін пайдалану қажет (әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қ.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университеті, Қ.Сәтпаев атындағы Геологиялық ғылымдар инситуты, Металлургия және байыту институты, Физикалық-техникалық институт және т.б.).
      Атом саласын дамытуды ғылыми-техникалық қолдауға бағытталған зерттеулердің орындалуы ҚР ҰЯО РМК-ның қолда бар ғылыми-техникалық базасын пайдаланумен жүзеге асырылады, бұл жерде атом энергетикасы объектілерінің қауіпсіздігін негіздеудегі зерттеулер, оның ішінде АЭС энергетикалық реакторларында активті аймақтың балқуымен болатын ауыр апаттың соңғы сатысына тән процестерді эксперименттік зерттеу, ауыр апаттың дамуын болжау және оның салдарын шектеу және жою жөніндегі шараларды әзірлеу үшін зерттеулер орындалады.
      Алайда, «ҚР ҰЯО» РМК-ның ядролық зерттеу реакторлары ұзақ уақыттан бері пайдаланылып келеді және олардың жүйесі зерттеулердің қазіргі заманғы міндеттері бойынша жаңартуды талап етеді. Бағдарлама атом саласының ғылыми және эксперименталды базасын жетілдіруді, атом энергетикасы мен атом өнеркәсібін дамытуды қолдау үшін зерттеулер жүргізуді көздейді.
      Атом саласын дамыту өзіне тек электротехнологияларды дамыту ғана емес, сондай-ақ медицинада және өнеркәсіптің басқа да әртүрлі салаларында қолданылатын басқа ғылымды көп қажет ететін ядролық технологияларды дамытуды қамтиды. Қазіргі кезде бүкіл дүние жүзінде медицинада диагностиканың және емдеудің ядролық және радиоизотоптық әдістерін қолдану қарқынды дамып келеді. Радионуклидтік диагностика өзінің жоғары тиімділігінің арқасында дамыған елдерде клиникалық тәжірибенің ажырамас бөлігіне айналды. Кейбір жағдайларда бұл әдістер ойдағыдай емдеу және сырқаттың диагнозын дұрыс қою үшін іс жүзіндегі жалғыз ғана әдіс түрі болып табылады. Радионуклидтік диагностика мен терапияны дамыту қажеттігі республиканың орташа әлемдік көрсеткіштерден ғана емес, сондай-ақ экономикасы жағынан аз дамыған елдердің өзінен әлеуметтік-маңызды сырқат түрлерін диагностикалау және емдеу үшін ядролық әдістерді пайдалану саласында анағұрлым артта қалғандығымен байланысты. Радионуклидтік көздерді қолданудың тағы бір маңызды бағыты өнеркәсіпте тығыздықты, заттардың шығындалуын, әртүрлі конструкциялардың бүтіндігін тексеру және т.б. үшін кеңінен қолданылып жүрген әртүрлі аспаптар мен қондырғылар болып табылады.

3.7. Атом саласында кадрлар даярлау

      Кеңес Одағында атом саласы үшін кадрлар даярлау РФ-ның аумағында орналасқан жоғары оқу орындарында (бұдан әрі – ЖОО) жүзеге асырылды. КСРО ыдырағаннан кейін Қазақстанда атом саласына мақсатты түрде мамандар даярлайтын ЖОО құрылған жоқ.
      «ҚР «ҰЯО» РМК базасында 1997 жылдан бастап техникалық физика және ядролық-энергетикалық қондырғылар кафедраларының бірнеше филиалдары жұмыс істейді. Филиал университет кафедраларымен байланыс жасайды (жалпы физика, төмен температуралар техникасы мен физикасы, машина жасау технологиясы, қолданбалы математика және информатика, химия, биология, экология) және реакторлық зерттеу, реакторлық материалтану, реакторлық зерттеулерді, электр физикалық, технологиялық қондырғыларды автоматтандыру, «Байкал» және ИГР, ВВР-К реакторлық кешендерін зерттеу бөлімдерімен байланыс жасайды.
      Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті мен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жанынан ядролық бейіндегі халықаралық кафедралар құрылған, оларда оқу студенттердің жетекші халықаралық ғылыми орталықтар мен университеттерде білім алуына мүмкіндік береді.
      Атом саласының білікті мамандарға деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін бағдарлама жобасында инженерлік-техникалық кадрларды, оның ішінде атом энергетикасы және өнеркәсібі объектілерін жобалау, құрастыру және салу бойынша мамандарды, АЭС инженерлік-техникалық персоналын, атом өнеркәсібі үшін мамандар, радиоэкология, дозиметрия, ядролық медицина мамандарын даярлау және қайта даярлаудың отандық жүйесін құру және ұйымдастыру көзделген. Атом саласы үшін кадрлар даярлау, қайта даярлау жүйесін жетілдіру жөніндегі іс-шараларды іске асыру шеңберінде атом саласының негізгі мамандықтары бойынша мамандарды даярлауды мемлекеттік тапсырыс шеңберінде ЖОО-ның оқу жоспарларына енгізуді қарастыру қажет.

3.8. АЭС құрылысының әлеуметтік-экономикалық аспектілері

      Бағдарламаның іс-шараларын іске асыру қолда бар отын және минералдық ресурстарды оңтайлы және теңгерімді пайдалануға, елдің экспорттық әлеуетін арттыруға, энергетикалық технологиялардың экологиялық тазалығын қамтамасыз етуге, ядролық технологияларды экономиканың әртүрлі салаларында қолдану үшін дамытуға, АЭС салу болжанған елдің аумақтарын әлеуметтік-экономикалық дамытуды қамтамасыз етуге, АЭС салудың келесі әлеуметтік-экономикалық салдарын қоса алғанда, қамтамасыз етуге мүмкіндік береді:
      қуаттар тапшылығын жабу, энергетикалық әлеуетті арттыру және құрылыс аймағын және елді бүтіндей алғанда тұрақты дамыту;
      энергетикалық өндірісті әртараптандыру;
      АЭС салынатын ауданда тұратын халыққа арналған әлеуметтік сала объектілерін құру, АЭС қызметкерлері үшін елді мекендер салу және т.б.;
      құрылыс ауданында жоғары білікті инженерлік-техникалық персоналдың үлесі санын ұлғайту және өңір тұрғындарының мәдени және білім деңгейін арттыру;
      электр энергиясы тарифтерін төмендету есебінен өңірде өндірісті арттыру;
      өңірдің инвестициялық тартымдылығын арттыру және бизнесті дамыту;
      республикалық және жергілікті бюджетке салық түсімдерінің артуы;
      атом ғылымының, ғылымды көп қажет ететін технологиялардың және атом энергетикасына қажетті мамандар даярлау базасының дамуына қосымша импульс;
      халықтың әлеуметтік шиеленісін төмендету (энергетиктер мен сабақтас салалар қызметкерлері үшін жаңа жұмыс орындары, жылу және электр энергиясын төлеуге жеңілдіктер алу);
      өңірге түсетін экологиялық жүктемені зиянды заттардың қоршаған ортаға шығарындыларын қысқарту (дәстүрлі энергия көздерін алмастыру кезінде) есебінен төмендету.

3.9. Қоршаған ортаға әсер етуді бағалау

3.9.1. Халықаралық және ұлттық деңгейде белгіленген қоршаған ортаны қорғау мәселелері

      2007 жылы МАГАТЭ жанынан құрылған климаттық өзгерістер жөніндегі Үкіметаралық топ мақсаты жаһандық климаттық өзгерістерді тануды жақсарту болып табылатын ғылыми және саяси шаралардың бірқатарын аяқтады. Өткізілген ғылыми шаралардың нәтижесінде газ буларының шығарындыларға шартты артып келе жатқан климаттық жүйелерге антропогенді әсер етуді растайтын баяндама жасалды. Газ буларының негізгі бөлігі органикалық отынды жағу нәтижесінде пайда болатыны белгілі. Баяндамада бұл әсер етудің климаттың өзгеруіне, әсіресе сезімтал экологиялық жүйелерге ықпалы нақты көрсетілген, қоғам мен экожүйенің климат өзгеруіне осалдығы талданды. Бейімделу нұсқалары мен олардың шектері анықталды; сонымен қатар климат өзгеруінің кейбір шамалары артқан жағдайда бейімделу мүмкіндігі төтенше қымбатқа соғады немесе мүлде жойылып кетеді. Бұл булы газдардың шығарындыларын (2050 жылға қарсы ауқымды есептегенде шамамен 50%-ға) дереу қысқартуды талап етеді және ядролық энергетика сияқты төмен көміртекті энергетикалық технологиялардың маңыздылығын айтарлықтай арттырады. Энергетикалық секторда, 2030 жылға дейінгі уақытша келешекте ядролық энергетика орта әлеуметтік шығындар барысында тастандыларды қысқарту тұрғысынан зардаптарды азайту әлеуеті бар деген тұжырым жасалды. Технологиялық бағалауды зерттеуге бәрін қамтитын шолу жүргізу нәтижесінде, ядролық энергетика (гидроэнергетика және жел энергетикасымен қатар) өндірілген электр энергия бірлігіне парниктік газдардың шығарындысы соңғы уақытта аз орын алған деген тұжырым жасалды.
      Қазақстанда электр энергиясын өндіру негізінен көмір электр станцияларында жүзеге асырылады, олар электр энергиясының шамамен 70% шығарады. Бұл ретте көмір жағатын электр станциялары атмосфераны газ тәріздес шығарындылар көп мөлшерде ластайды, олардың құрамында ауыр металдар мен радиоактивті заттектер бар. Көмірді жаққан кезде көміртек, азот және күкірт тотықтары, күкірт және азот қостотықтары, сонымен қатар ыдырамайтын канцерогендер, оның ішінде бериллий, кадмий, никель және хром қосындылары түзіледі. Күкірт және азот тотықтары қышқылды жауындар мен қышқылды уланулар туындатады. Бұдан басқа, көмірді жаққан кезде атмосфераға табиғи радионуклидтер: ²²²Rn, ²²⁰Rn, ²²⁶Rn, ²¹⁰Pb, ²²²Rn, ²¹⁰Po, ²³⁰Th, ²³²Th, ²²⁸Th, ⁴⁰K шығарылады. Қазіргі заманғы көмір жағатын ЖЭС-тегідей түтін шығарындыларын күлден тазартудың шынайы тиімділігін 98,5% тең деп қабылданған, және бұл жағдайда халыққа ЖЭС шығарындыларындағы табиғи радионуклидтермен байланысты радиациялық әсер АЭС-тегі бірдей қуатқа қарағанда 20 есе жоғары (екі жағдайда да бұл табиғи ая әсерінен бірнеше есе аз). Бұл 4000 МВт деп шартты түрде алынған, қуаты бірдей ЖЭС мен АЭС-тегі зиянды шығарындылар көлемі бойынша салыстырмалы деректермен көрсетіледі (4-қосымша).
      Осылайша, Бағдарламаны іске асырудың анағұрлым маңызды нәтижелерінің бірі органикалық отынды қолданатын электр генерациялайтын кәсіпорындардың үлесін төмендетумен байланысты экологиялық ахуалды жақсарту болып табылады.

3.9.2. АЭС салу мен пайдаланудың экологиялық аспектілері

      Атом энергетикасын дамыту радиоактивті қалдықтар (бұдан әрі ? РАҚ) және пайдаланылған ядролық отын (бұдан әрі - ПЯО) қалыптасуымен тікелей байланысты. Дегенмен, АЭС жұмысы кезінде қалыптасатын қалдықтардың мөлшері көмір электр станциясының қалдығынан анағұрлым аз екендігін атап өткен жөн. Оның үстіне 50 жылдан астам тәжірибенің нәтижесінде дүние жүзінде РАҚ жұмыс істеу мен пайдаланылған отынды сақтаудың технологиялық қауіпсіздігінің жоғары деңгейіне қол жеткізілді.
      Кез келген АЭС-ті пайдалану барысында қалдықтардың келесі түрлері қалыптасады:
      қатты тұрмыстық қалдықтар (бұдан әрі – ҚТҚ);
      газды-аэрозольді қалдықтар (бұдан әрі – шығарындылар);
      қатты радиоактивтік қалдықтар (бұдан әрі – ҚРҚ);
      сұйық радиоактивтік қалдықтар (бұдан әрі – СРҚ).
      АЭС жобасында табиғи орта мен адамның тіршілік әрекетіне жағымсыз әсерді жою немесе барынша төмендету мақсатында қоршаған ортаға әсер етуді бағалаудың барлық аспектілері қаралуы тиіс.
      АЭС салу кезіндегі топырақ бетіне негізгі әсер ету түрі оның механикалық бұзылуы мен ықтимал химиялық ластануы болып табылады.
      Топырақ бетіне механикалық әсер етудің негізгі түрлеріне құрылыс кезінде топырақтық бейінінің жойылуы, коммуникациялық объектілерді жайластыру кезінде топырақ бейінінің жоғарғы жиегінің бұзылуы, автожолдарды салу кезінде топырақ бетінің бұзылуы жатады.
      Топырақ бетінің химиялық ластануы жүргізілетін жұмыстардың барлық кезеңдерінде топырақ бетінің жанар-жағар маймен ластануы, топырақ бетінің өндірістік және тұрмыстық қоқыспен ластануы салдарынан болады.
      АЭС құрудың бірінші кезеңі қазаншұңқырлар қазу және ғимараттар мен құрылыстар салу болып табылады. Топырақ бетіне әсер етудің негізгі түрі топырақ бетінің механикалық бүлінуі болып табылады.
      АЭС құру жөніндегі құрылыс жұмыстары аяқталғаннан кейін топырақ бетінің бүлінуін жою бойынша қайта өңдеу шаралары жүргізіледі.
      Әдетте АЭС құру бойынша жүргізілетін құрылыс жұмыстары және оны пайдалану қолданыстағы кәсіпорындардың өндірістік аймақтары орналасқан игерілген жер учаскелері аумағында жүргізіледі. Іргелес аумақтардағы өсімдіктерге құрылыс және тасымалдау техникаларынан шығатын газдармен ауа арқылы болмашы ғана әсер болуы мүмкін. Дегенмен бұл мейлінше болмашы әсер шектеулі аумақта жүреді. Ол жеке-дара сипатта болады және шектес аумақтардағы өсімдіктерге теріс әсер етпейді.
      Қолданыстағы АЭС-тердің радиоактивтік заттар шығарындысы өте аз болады, сондай-ақ айтарлықтай теріс әсер етпейді.
      Қазіргі заманғы АЭС-тердің персоналы мен елді мекендерге бірқалыпты пайдалану және бірінші контурдың герметикасының ашылуы апаты кезіндегі радиациялық әсерін бағалау мынадай қорытындыларды жасауға мүмкіндік береді:
      персоналдың жылдық орташа дозалық жүктемесі бар болғаны 2 мЗв құрайды және негізінен отынды қайта зарядтау, жабдықтарды жөндеу және ауыстыру жұмыстары бойынша анықталады;
      АЭС энергия блогының халыққа және қоршаған ортаға қалыпты пайдалану кезіндегі радиациялық әсері табиғи аяға елеулі үлес қоспайды. Бұл реактор корпусы нейтрондарының төменгі белсенділіктегі ағындарымен негізделген шартты реакторлық қондырғының интегралды жинағы және бірінші контурдың жылу тасымалдаушысының тұмшаланған жүйесінің аумағындағы белсенділікті толығымен оқшаулауға байланысты қамтамасыз етіледі. Бірінші контур жүйесінің толық тұмшаланған реактор қондырғыларынан белсенділіктердің жылыстауын жоққа шығарады.
      Қазіргі заманғы АЭС қол жеткізген қауіпсіздік деңгейі, апаттық реактивтік шығарындылардың болмауына кепілдік беруге мүмкіндік береді.
      Жоба жанындағы және жобадан тыс бірінші контурдың тұмшалануының бұзылу апаттары кезінде станция персоналының сәулеленуі 1 мЗв аспайды, іс жүзінде бір қалыпты пайдалану кезіндегі осы тұлғалар санаты үшін регламенттелгені 10 мЗв дозадан төмен.

3.9.3. Бағдарламаны жүзеге асыру нәтижесінен болуы мүмкін қоршаған орта үшін кез келген айтарлықтай зиянды зардаптарды алдын алу, азайту немесе жеңілдету шаралары

      Аталған Бағдарлама шеңберінде РАҚ мен ЯТҚ қауіпсіз айналысу және іске жаратудың халықаралық нормасына жауап беретін, толық ауқымды инфрақұрылымды құрумен байланысты іс-шаралардың тұтастай кешені көзделген.
      Бағдарлама шеңберінде ядролық және радиациялық қауіпсіздіктің, таратпау режимінің кепілді қамтамасыз етілуі үшін төмендегілер жоспарлануда:
      қолда бар және жаңадан пайда болған РАҚ қайта өңдеу және көму кешендерін құру;
      радиоактивтік заттарды, ядролық материалдарды және РАҚ есепке алу мен бақылаудың бірегей жүйесін құру;
      ПЯО-шы ұзақ сақтау орындарына мен РАҚ-ты кәдеге жарату орындарына тасымалдауға арналған арнайы көлік құралдарын және орау жинақтарын әзірлеу;
      Алуан түрлі РАҚ айналысу технологиясын және рәсімдерін жетілдіру;
      Республикалық кешенді дозиметрия орталығын құру;
      ядролық-энергетика саласы кәсіпорындарының қызметіне радиациялық бақылау жүйесін құру.
      Іс-шаралардың осы кешенін іске асыру өңірлердегі радиациялық жағдайды елеулі жақсартуға мүмкіндік береді, кәдеге жаратылатын радиоактивті заттар мен қалдықтардың адамдардың денсаулығына және қоршаған ортаға зиянды әсерін болдырмайды.

3.9.4. Бағдарламаны жүзеге асырудағы экологиялық салдарларды мониторингілеу үшін көзделген шаралар 

      Бағдарламада белгіленетін қызметтер өңірлерінде қоршаған ортаның тұрақты мониторингі үшін іс-шаралар көзделген. Қоршаған ортаның өндірістік мониторингі жүйесі қоршаған ортаға техногендік процестердің жағымсыз әсерін алдын алу, жою мен қысқарту бойынша қазіргі заманғы шараларды қабылдау мақсатында объектінің қоршаған орта жағдайына әсерін мәліметтер жинақтауға, қадағалауды бағалау және талдау жүргізуді ұйымдастыруға бағытталған.
      Мониторингі жүйесі өлшеу түрлерін және бақылау нүктелерін, мерземділікті, сынақтарды сараптау орындарын және зертханалық талдаулар түрін көрсете отырып, радиациялық және дозиметриялық бақылаудан тұрады:
      газды-аэрозольді радиоактивтік шығарындыларды бақылау
      санитарлық-қорғаныс аймақтары мен іргелес аумақтар ауасындағы радионуклидтердің, химиялық заттардың болуын бақылау;
      жұмыс орындарында, өндірістік үй-жайларда радиоактивтік заттардың болуын бақылау;
      қазандықтардың шығарындыларын бақылау;
      өнеркәсіптік ағындылардағы радиоактивтік заттардың болуын бақылау;
      санитарлық-қорғаныс аймақтар мен іргелес аумақтардың топырағының радиоактивті ластануын бақылау.
      Осылайша, табиғатты қорғаудың барлық шараларын орындау және экологиялық нормативтерді сақтау атом саласы объектілерінің қоршаған орта мен халық үшін қауіпсіз қызмет етуін қамтамасыз етеді.
      Бұдан басқа, Бағдарлама шеңберінде халық пен қоғамдық ұйымдардың ақпаратқа барынша қанық болуын қамтамасыз етуге, Қазақстан Республикасында атом энергетикасын дамыту мәселелеріндегі қоғамдық келісімге қол жеткізу мақсатында көзделген қызметтің барлық мәселелері бойынша қоғамдық тыңдаулар жүргізуге арналған іс-шаралар кешені көзделген.

3.10. Қазақстан Республикасы атом саласының күшті және әлсіз жақтарын, мүмкіндіктері мен қауіп-қатерлерін талдау 

      SWOT талдаудың нәтижесінде Қазақстанның қазіргі атом саласының күшті және әлсіз жақтары, осы Бағдарламасының іс-шараларын орындаған жағдайда елде іске асырылатын мүмкіндіктері анықталды.

Күшті жақтары

      Уранның барланған қорының маңызды санының бар болуы (әлем қорының ~19%-ы), мұның сандық үлесі шартты отынның жалпы қорынан 46,3% құрайды.
      Дамыған уран өндіруші өнеркәсібінің және жоғары технологиялы ядролық отын өндірісінің болуы (уран өндірісі бойынша әлемдегі бірінші орны, ~17800 тонна уран).
      Атом ғылымы саласында зерттеу тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарын жүргізуге арналған бірегей эксперименттік қондырғылары бар ғылыми ұйымдардың болуы.
      Атом энергиясы мен ядролық материалдарды пайдалану мәселелерін реттейтін нормативтік-құқықтық базаның болуы.
      «Ядролық құзыретке» ие кадрлық әлеуеттің – жоғары білікті мамандардың болуы.

Әлсіз жақтары 

      Атом саласы үшін жабдық дайындайтын машина жасау өндірістерінің болмауы.
      Жоғары қосымша құны бар уран өнімін өндіретін өндірістердің болмауы.
      Ядролық саладағы мамандандырылған жобалық-конструкторлық ұйымдардың болмауы.
      Жаңғыртуды талап ететін, ескірген ғылыми-эксперименттік база.
      Радиоактивті қалдықтарды қайта өңдейтін өндірістердің болмауы.
      Ядролық саладағы білім беру технологияларының жетіспеушілігі.

Мүмкіндіктері 

      Елдің энергетикалық қауіпсіздігін ұзақ мерзімді перспективалық энергетикалық өндірісті әртараптандыру есебінен АЭС пайдалану жолымен қамтамасыз ету (пайдалану мерзімі – 60 жыл).
      Қазақстанның экспорттық әлеуетін арттыру (электр энергиясы, уран және металлургия өнімдері, органикалық отын).
      Елдің экономикасын индустриялық-инновациялық дамытуды ғылымды қажетсінетін ядролық-энергетикалық технологиялар әзірлеу және енгізу есебінен қамтамасыз ету.
      Энергетика саласының экологиялық тазалығын АЭС-терді пайдалану кезінде зиянды заттардың қоршаған ортаға шығарылуының қысқаруы есебінен арттыру.
      Қазақстанның атом энергетикасына ие әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі.

Қауiп-қатерлер 

      Уран өнеркәсібі экспортының шикізаттық бағытының сақталуы.
      Көмірсутегілік отын қорының азаюы.
      Электр энергиясын ЖЭС-те өндірген кезде қоршаған ортаның құрамында ауыр металлдар, радиоактивті заттар, көміртегі, азот, күкірт тотығы, бериллий, кадмий, никель және хром қосындылары бар шығарындылармен ластануы.
      Техногенді қызмет және бұрынғы ядролық сынаулар жүргізілген орындарда радиациялық қауіпті жағдайдың сақталуы.
      Жоғары білікті кадрлардың тоқтамауы және ядролық саладағы білімді жоғалту.
      Қазақстан Республикасының атом өнеркәсібіне арналған SWOT талдаудың нәтижелері
 

      
3.11. Қазақстан Республикасының Атом саласындағы қолданыстағы
мемлекеттік саясатты талдау 

      Тәуелсіз Қазақстанның даму кезінде атом энергиясын бейбіт пайдалану жөніндегі қызметтің негізгі аспектілерін реттейтін заңнамалық және нормативтік база тұрақты дамып келеді.
      «Атом энергиясын пайдалану туралы», «Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы», «Лицензиялау туралы», «Қару-жарақты, әскери техника мен қос мақсатты өнімді экспорттық қадағалау туралы» заңдар қабылданды;
      Қазақстан Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылды және МАГАТЭ-мен Республиканың аумағындағы барлық ядролық қызметтерге кепілдіктер қолдану туралы келісімге қол қойды, бұл республиканың ядролық қарудан өз еркімен бас тартқан және атом энергиясын бейбіт пайдалануға бет бұрған ел ретіндегі имиджін нығайтуға мүмкіндік берді
      Қазақстанда атомды бейбіт пайдаланудағы қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы бақылау-қадағалау функцияларын Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің Атом энергиясы комитеті (бұдан әрі – Комитет) жүзеге асырады. Комитеттің негізгі мақсаттары қауіпсіздік мәселелерін реттеу, ядролық, радиациялық және физикалық қауіпсіздікті қадағалау, сондай-ақ атом энергиясын пайдалануға байланысты қызметті жүзеге асыру кезінде ядролық қаруды таратпау режимін сақтауды қамтамасыз ету болып табылады.
      Бүгінгі таңда Қазақстан халықаралық келісімдердің бірқатарын ратификациялады, бұлар елімізге ядролық технологиялардың, АЭС-терде энергия өндіру технологияларын қоса алғанда, әзірлеушілері және жеткізушілері болып табылатын елдермен толыққанды ынтымақтастықты қалыптастыруға мүмкіндік береді, атап айтқанда:
      Ядролық қауіпсіздік туралы конвенция;
      Ядролық апат туралы жедел құлақтандыру конвенциясы;
      Ядролық апат немесе радиациялық апатты оқиға болған жағдайдағы көмек туралы конвенция;
      Пайдаланылған отынмен және радиоактивті қалдықтармен айналысу қауіпсіздігі туралы біріккен конвенция.
      Мұның барлығы тұтастай алғанда, Қазақстанның атом саласын дамытуды халықаралық қолдауға қолайлы жағдай туғызады.      

4. Бағдарламаның мақсаты, міндеттері, нысаналы индикаторлары және іске асыру нәтижелерінің көрсеткіштері      

Бағдарламаның мақсаты

      Бағдарламаның мақсаты – елдің жедел индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз ету үшін атом өнеркәсібін дамыту және атом энергетикасын құру.       
      Бағдарламаның міндеттері
      Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттерді шешу қажет:
      1. Атом өнеркәсібін дамыту
      2. Атом энергетикасын дамыту
      3. Атом саласындағы ғылымды дамыту
      4. Халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғау       

Бағдарламаның нысаналы индикаторлары      

      1.Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдеріне сәйкес уран өндіру көлемін ұлғайту;
      2.Ядролық отын циклінің жаңа өндірістерін құру;
      3.Атом энергетикасының инфрақұрылымын дамыту;
      4.Атом ғылымының инфрақұрылымын дамыту;
      5.Атом энергетикасын дамытуға байланысты халықтың денсаулығын қорғау.

Санды және сапалы өлшемді мәндер ретінде әрбір міндет бойынша белгіленетін нәтижелерінің көрсеткіштері

      Мақсаттарға, нысаналы индикаторларға, міндеттерге, көрсеткіштерге,
      нәтижелерге қол жеткізуге жауапты мемлекеттік және өзге де органдар
      Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі
      Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі
      Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі
      Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі
      Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі
      Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің Атом энергиясы комитеті
      «Қазатомөнеркәсіп»ҰАК» АҚ – Қазатомөнеркәсіп ұлттық атом компаниясы акционерлік қоғамы

5. Бағдарламаны іске асыру кезеңдері      

      Бұл Бағдарлама он жылдық мерзімге арналған және іс-шаралары екі кезеңде іске асырылатыны көзделеді.
      Бірінші кезеңде (2011 – 2014 жылдары), негізінен, іс-шараларды жүзеге асыру жөніндегі жобалар мен жоспарларды әзірлеуге байланысты дайындық жұмыстары орындалады.
      Екінші кезеңде (2015 – 2020 жылдары), Бағдарламаның нысаналы индикаторларына қол жеткізу жөніндегі іс-шаралар жүзеге асырылады.
      Әр кезең шеңберінде Бағдарламаның міндеттеріне сәйкес іс-шаралар орындалады.

1-міндет. Атом өнеркәсібін дамыту

      «Ядролық отын циклінің тігінен интеграцияланған компаниясын құру» іс-шарасының шеңберінде «Қазатомөнеркәсіп» ҰАҚ АҚ базасында ЯОЦ тігінен интеграцияланған компаниясын құру көзделген. ЯОЦ тігінен интеграцияланған компаниясы қызметінің нәтижесінде:
      Қазақстан аумағында жаңа кен орындарын іздеу, барлау жөніндегі іс-шаралар кешенін іске асыру (2011 – 2020 жж.);
      Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімдеріне сәйкес қалыптасып жатқан нарық конъюктурасын, әлемдік атом энергетикасының қажеттілігін, қолданыстағы жер қойнауына келімсімшарттарды және елімізде ядролық отынның стратегиялық қорының сақталуын қамтамасыз етуді ескере отырып, бірінші кезекте ұлттық атом энергетикасының ұзақ мерзімді және алыс перспективаларының қалыптасуы мен дамуы үшін табиғи уран өндірісін (2011 – 2020);
      «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ-ның жылына 6000 тонна уран болатын үлесімен жылына өндірістік қуаттылығы 12000 тонна уран гексафториді болатын уранды конверсиялау бойынша өндірісті ұйымдастыру (2016 ж.);
      байыту қуаттарынан үлес алуды немесе 2,5 млн. ЕРР уранды байыту бойынша кепілді қызмет көрсетуді алуды көздейтін, қазақстандық уран байыту бойынша жобаларды дамыту шеңберінде уран изотоптарын бөлу технологиясында көшбасшы елдердің уран изотоптарын бөлу бойынша өндіріске енгізуде қамтамасыз ету (2013ж.);
      «ҮМЗ» АҚ-та ЯОЦ перспективалық өнеркәсіптік технологиялары енгізу, жаңа өндірістер, оның ішінде ядролық техника материалдарының, отынның перспективалық түрлері үшін жасалатын отын таблеткаларының өндірісін ұйымдастыру (2016 ж.);
      «ҮМЗ» АҚ-да «AREVA» Француз компаниясымен бірлесіп негізінен Оңтүстік Шығыс Азия елдерінің нарықтарына арналған және Қазақстан Республикасы атом энергетикасының отын қажеттілігін қамтамасыз ету үшін қуаты жылына 400 тонна уран болатын отын жинақтарын өндіру жобасын іске асыру (2016ж.);
      уран өнеркәсібін дамытуға қолдау көрсетуде ЯОЦ саласында зерттеулер жүргізу үшін ғылыми-технологиялық орталығын құру (2014 ж.).
      2010 жылы «Қазатомөнеркәсіп ҰАК» АҚ сатып алынған негізгі бөлігі күкірт қышқылы болып табылатын тауарлардың қазақстандық қамту үлесі 62 %-ды құрады, 2011 жылғы және алдағы жылдардағы жоспарларда осы көрсеткіш 62 %-ды құрайтын болады, жұмыстардағы, қызмет көрсетулердегі және кадрлардағы қазақстандық қамтудың қалған көрсеткіштері 2-қосымшада көрсетілген.
      «ҚР кәсіпорындарының АЭС үшін атом реакторлары мен жабдықтар өндіруге кезең кезеңмен қатысуы» іс-шарасының шеңберінде мыналар көзделген:
      жылу бөлу элементтерін (бұдан әрі – ЖБЭ) және жылу бөлу құрастырмаларын (бұдан әрі – ЖБҚ) жасап шығаруға арналған топтамалар өндірісі мен жобалауды ұйымдастыру (2016 ж.);
      ҚР кәсіпорындарының АЭС құрылысына қатысуына қажетті материалдар мен бұйымдар өндірістерін ұйымдастыру (2020 ж.)

2-міндет. Атом энергетикасын дамыту

      «Атом энергия блоктардың параметрлерін орналастыру және таңдау схемасының негіздемесі. Қазақстан аумағында АЭС салу» іс-шарасының шеңберінде мыналар көзделеді:
      Қазақстан Республикасында АЭС салуды негіздеуде техникалық-экономикалық зерттеулерді орындау, Қазақстан Республикасының аумағында АЭС орналастыру схемаларының негіздемесі және оны бекіту, құрылысқа болжанатын орындар үшін реактор типін және энергия блоктың бірлік қуаты, Қазақстан Республикасында іске асыруға арналған АЭС кандидат жобалары, Қазақстан Республикасының шетелдік компанияларымен атом саласындағы жобаларды іске асыруға қатысу перспективалары анықталады (2013 ж.);
      болжанып отырған құрылыс алаңдарында АЭС салу жөнінде шешім қабылдау (2013 ж.);
      бірінші АЭС жобасын негіздеу және әзірлеу (2014 ж.);
      Қазақстан Республикасы Үкіметі оң шешім қабылдаған жағдайда Ақтау қаласында АЭС салу және пайдалануға беру (2020 ж.);
      кандидат алаңына байланыстыра отырып, техникалық-экономикалық негіздемесін (бұдан әрі – ТЭН) (2014 ж.) және екінші АЭС энергия блогы құрылысының жобалау-сметалық құжаттамасын (бұдан әрі – ЖСҚ) әзірлеу (2018 ж.).
      Атом энергетикасы объектілерінің ядролық, радиациялық және өнеркәсіптік қауіпсіздігі халықаралық нормаларға сәйкес келетін реакторлық қондырғылар мен технологиялардың неғұрлым қауіпсіз түрлерін таңдап алумен кепілдендіріледі.
      Қазақстан Республикасында АЭС жобаларын және атом саласының басқа объектілерін әзірлеуді және сараптауды ұйымдастыру: мамандандырылған жобалық-конструкторлық бюролар құруды көздейді. Атом энергетикасы үшін жоғары дәлдікті және жоғары технологиялық жабдықтар әзірлеуді, АЭС ғимараттары мен құрылыстарын жобалауды ұйымдастыру елеулі зияткерлік, материалдық және адам ресурстарды тартуды талап етеді. Жобалық конструкторлық бюроны қазіргі уақытта ядро саласында жобалық-конструкторлық жұмытарды орындайтын қолданыстағы құрылым базасында құру жоспарлануда. Қазіргі уақытта «ҚР ҰЯО» РМК-да атом саласында жобалық-конструкторлық жұмыстарды орындайтын жобалық-конструкторлық бюро бар, оның базасында осы сияқты мамандандырылған бюролардың бірі ұйымдастырылуы мүмкін.
      «Қазақстан Республикасында АЭС және атом саласының басқа да объектілерін әзірлеуді және жобалауды ұйымдастыру» іс-шарасы шеңберінде мыналар болжанады:
      мамандандырылған жобалық-конструкторлық бюролар құру (2014 ж.);
      АЭС және атом саласының басқа да объектілер құрылысы жобаларының ғылыми-техникалық сараптамасының жұмыс істеуін қамтамасыз ету (2015 – 2020 ж.ж.).
      Атом саласын толық көлемде дамыту үшін атом инфрақұрылымы дамыған елдердің ұйымдарымен бірлесіп, АЭС энергия блоктарын құрастыру, жобалау және салу үшін инжинирингтік компаниялар құру қажет.
      «Атом саласында бірыңғай мемлекеттік саясат жүргізуге арналған техникалық регламенттер мен нормативтік-құқықтық актілер әзірлеу» іс-шарасы шеңберінде мыналар болжанады:
      атом саласындағы құқықтық және техникалық реттеуге арналған нормативтік және техникалық құжаттамалар жобаларын әзірлеу (2018 ж.)
      халық пен қызметкерлердің дозаларын есепке алу және бақылаудың мемлекеттік жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін нормативтік-құқықтық және әдістемелік база құру (2014 ж.).
      Атом энергиясын пайдалану объектілеріне арналған жобалық құжаттамасында құрастыру, салу, қайта жаңарту, пайдалану және пайдаланудан шығару кезіндегі, сондай-ақ авария жағдайындағы өнеркәсіптік қауіпсіздік шараларының негіздемесі болуы тиіс.
      Атом энергетикасы объектілерінің қауіпсіздік жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету үшін кәсіпорындардың қызметіне тұрақты бақылауды қолдау және ядролық және радиоактивті материалдар мен технологияларды есепке алу және бақылау жүйесін жетілдіру қажет.
      Төтенше оқиғалардың алдын алу атом саласының салынып жатқан және қолданыстағы объектілерінің ядролық, радиациялық және өнеркәсіптік қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы Қазақстан Республикасы заңнамасының орындалуын бақылауды өз құзыреті шегінде тиісті бақылау органдары, оның ішінде төтенше жағдайлар, индустрия және жаңа технологиялар, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау министрліктері жүзеге асыруы тиіс.
      Атом саласының қолданыстағы объектілерінің қауіпсіздік негіздемесіне АЭС энергия блогтарының құрылыс алаңдарын таңдау бойынша жұмыстарды жүзеге асыру кезінде АЭС құрылысы болжанатын алаңдардың геологиялық-геофизикалық және сейсмикалық мониторингі, сондай-ақ атом саласының қолданыстағы және басқа объектілерінің мониторингі қажет. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын орындауға ядролық сынақтардың мониторингі үшін құрылған «ҚР ҰЯО» РМК-ның қолданыстағы станциялары Қазақстанның негізгі периметрі бойынша орналасқан және сол арқылы алыстағы шетелдік сынақ полигондарындағы сейсмикалық оқиғаларды тіркеуге бағытталған. Ел ішіндегі сейсмикалық оқиғаларды тіркеуді жақсарту қажет (біртектілігі, нақтылығы, энергетикалық өкілеттілігі бойынша), ол үшін «ҚР ҰЯО» РМК станцияларының желісін Орталық Қазақстандағы сейсмикалық топтармен толықтыру қажет (Жезқазған қаласы ауданы «Бурабай» топтамасының бірегей үлкен базалық жүйесі ауданы). Жинақтау және өңдеу орталығының жинаған бірегей сеймологиялық деректерін сақтау қажеттілігі туралы мәселені ерекше атап өткен жөн. Орталық «ҚР ҰЯО» РМК Геологиялық зерттеулер институтының (ГЗИ) құрылымдық бөлімшесі болып табылады және ол Алматы қаласында орналасқан. Ірі қала Алматыны қоса алғанда, Оңтүстік Қазақстан өңірлеріне тән жағымсыз сейсмикалық ахуалды ескере отырып, Курчатов қаласында ГЗИ-дің негізгі бөлімшелері орналасатын деректердің қосалқы орталығын ашу қажеттілігі бар. Бақылау желілерін кеңейту және жетілдіру бойынша және Қайталаушы сейсмологиялық деректерді жинау-өңдеу орталығын құру туралы ұсыныстарды сейсмикалық қауіпсіздік мәселелері талқыланған кезде 2005 жылғы 7 қарашада Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің (бұдан әрі – ҚР БҒМ) Сейсмология институтындағы жұмыс кездесуінде ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев қолдады. Қайталаушы орталық құрудың өзектілігі Алматы қаласында шоғырланған Республикада қолданыстағы Деректер орталығының сейсмикалық жағынан әлсіздігімен байланысты.
      «Атом саласы объектілерінің ядролық, радиациялық және өндірістік қауіпсіздігін қамтамасыз ету» іс-шарасы шеңберінде мыналар көзделуде:
      атом саласы кәсіпорындары мен басқа да өнеркәсіп салаларының радиоактивті қалдықтарын (бұдан әрі – РАҚ) және иондаушы сәуле шығару көздерін (бұдан әрі – ИСК) сақтау және қайта өңдеу жөнінде бағдарламалар әзірлеу және іске асыру, оның ішінде «ҚР ҰЯО» РМК «Байкал-1» зерттеу реакторлары кешенінде 2006 жылы орындалған атом саласы кәсіпорындарының және өнеркәсіптің басқа да салаларының РАҚ және ИСК қайта өңдеу және ұзақ мерзімді сақтау пункті мен радиациялық қорғау камерасын құру жобасының ТЭН-і базасында құрылған РАҚ пен ИСК және қайта өңдеу ұзақ сақтау қоймасының пункті бойынша Республикалық орталық құру жобасы іске асырылады. (ЖСҚ әзірлеу – 2012 ж., құрылыстың аяқталуы – 2014 ж., жабдық орнатудың аяқталуы және пайдалануға тапсыру – 2015 ж.) Орталықтың қайта өңделген РАҚ мөлшері бойынша өндірістік қуаты жылына 1500 тонна, сақтауға қабылданатын өңделген ИСК мөлшері бойынша жылына 5000 дананы құрайды. Орталық құрамындағы РАҚ сақтау сыйымдылығы 9000 тонна, жиынтықты белсенділігі 8,4·10¹³Бк құрайды. ИСК сақтау қоймасының сыйымдылығы шамамен 2,2·10¹⁶ Бк құрайды.
      ЯОҚ мен РАҚ тасымалдауға арналған көлік құралдары мен буып-түю материалдарын әзірлеу (2014 ж.), дайындау және аттестациялау (2020 ж.)
      «Байкал-1», ИГР, ВВР-К ядролық зерттеу реакторларының, үдеткіш кешендердің, сейсмикалық және инфрадыбыстық станциялардың ядролық, радиациялық және өнеркәсіптік қауіпсіздігін қамтамасыз ету (2011 – 2020 жж.)
      атом саласының объектілерінде төтенше жағдайлар мен өнеркәсіптік қауіпсіздікті мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын мамандандырылған инспекция құру мәселелерін пысықтау (2015 ж.);
      Чкалов, Зеренді, Восточное шығару пунктері бар Бурабай үлкен базалы сейсмикалық тобын жаңғырту (2013 ж.)
      атом саласы объектілеріндегі экологиялық, радиациялық, өнеркәсіптік, геологиялық-геофизикалық және сейсмикалық жағдайдың тұрақты мониторингі (2011 – 2020 ж.ж.)
      Атом саласының стратегиялық объектілерін нақты қорғау мемлекеттік ауқымда шешілетін ұйымдастыру-құқықтық және ғылыми-техникалық міндеттердің күрделі кешенінен тұрады. Ең маңызды мәселе бірыңғай тәсілдерін жасау, бірыңғай нормативтік-әдістемелік базасын құру, атом саласының стратегиялық объектілерін күзету және нақты қорғау жүйелерін қазіргі заманғы техникалық жарақтандыру болып табылады.
      «Атом саласының стратегиялық объектілерін нақты қорғау және күзетуді қамтамасыз ету бойынша іс-шаралар кешенін әзірлеу және іске асыру» (ЖСҚ орындалды) іс-шарасы шеңберінде мыналар көзделеді:
      «ҚР ҰЯО» РМК ядролық объектілерін қоса алғанда, атом саласының стратегиялық объектілерін физикалық қорғау жүйелерін кешенді жаңғыртуды жүргізу (2011 – 2020 ж.ж.)
      «ҚР ҰЯО» РМК ядролық объектілерін қоса алғанда атом саласының стратегиялық объектілерін нақты қорғау жүйесінің қызметін қамтамасыз ету (2011 – 2020 ж.ж.).
      Шапшаң нейтрондағы 350 (бұдан әрі – БН-350) реакторын пайдаланудан қауіпсіз шығаруды қамтамасыз ету, БН-350 реакторының ПЯО, радиоактивті және басқа да техногенді қалдықтарды тасымалдау және ұзақ мерзімді сақтауға орналастыру, БН-350 реакторының ғимараттарын, құрылыстарын және инженерлік жүйелерін консервациялауға және ұзақ мерзімді сақтау режиміне ауыстыру бойынша жұмыстарды орындауды көздейді.
      «БН-350 реакторын пайдаланудан қауіпсіз шығаруды қамтамасыз ету» іс-шарасы шеңберінде мыналар көзделеді:
      «Байкал-1» зерттеу реакторлары кешенінің дайындалған алаңында пайдаланылған БН-350 реакторының өңделген ядролық отыны бар 60 контейнер орналастыру және ұзақ мерзімді сақтауды қамтамасыз ету;
      радиоактивті және басқа да техногендік қалдықтарды қайта өңдеу және сақтауға орналастыру (2017 ж.)
      БН-350 реакторының ғимаратын, құрылыстарын және инженерлік жүйелерін консервациялау және ұзақ мерзімді сақтау режиміне көшіру (2017 ж.).
      Осы Бағдарлама шеңберінде атом энергиясы мен ядролық технологияларды бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту және нығайту жөніндегі, ядролық қаруды таратпау режимін қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар көзделген.
      «Атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы халықаралық ынтымақтастықты дамыту» іс-шарасы шеңберінде мыналар көзделеді:
      атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын дайындау және жасасу;
      Қазақстан Республикасының халықаралық бағдарламалар мен жобаларға қатысуы;
      ядролық сынақтар мониторингі, оның ішінде:
      халықаралық шарттар мен келісімдерді қолдау үшін ядролық мониторингтің қазақстандық жүйесі инфрақұрылымының жұмыс істеуін қамтамасыз ету (2011 – 2020 жж.);
      «Курчатов-Крест» сейсмикалық тобының жүйесін жаңғырту (2015ж.);
      ядролық жарылыстар мен жер сілкінулерінің тарихи сейсмограммалар мұрағатын қағаз және магнит жазбалардан электрондық тасымалдаушыларға көшіру (2012 ж.);
      Курчатов қаласында сейсмикалық мониторинг жүйесіне арналған қайталаушы орталық құру бойынша ұсыныс енгізу (2011ж.);
      Алматы қаласында ядролық сынақтар мен олардың салдарын мониторинг жүргізу әдістері бойынша халықаралық оқыту орталық құру бойынша ұсыныс енгізу (2012ж.).
      Атом саласын дамыту жоспарларын іске асыру үшін инженерлік мамандарды және техникалық персоналды даярлау және қайта даярлау жүйесін жетілдіру қажет. Бірқатар отандық жоғары оқу орындарында «Ядроық физика» 5В060500» мамандығы бойынша, сондай-ақ «Техникалық физика» 5В072300» мамандығы бойынша инженерлер даярлау жүргізуде. Сонымен қатар елімізде, сол сияқты шет елдерде жетекші оқу орындары мен ғылыми орталықтар базасында атом саласы үшін мамандар даярлау жүйесін жетілдіру қажет.
      «Атом саласын білікті кәсіби кадрлармен қамтамасыз ету» іс-шарасы шеңберінде мынадай ұсыныстар енгізу көзделді:
      персоналды атом саласындағы регламенттелетін қызмет түрлері бойынша, оның ішінде АЭС пайдаланушы персоналын кәсіби даярлаудың, қайта даярлаудың және аттестациялаудың тренажерлық орталығын құру бойынша қайта даярлау және кәсіби аттестациялау жүйесін қалыптастыру бойынша;
      атом саласы үшін кадрлар даярлау мақсатында жоғары, жоғары оқу орнынан кейінгі және арнайы орта білім берудің мамандықтар жіктеуішін, атап айтқанда мынадай жаңа мамандықтар енгізу бөлігінде өзгерту бойынша:
      «Ядролық физика» 5В060500» және «Техникалық физика» 5В072300» мамандықтары шеңберінде таңдау компоненттері есебінен мынадай элективті мамандықтарды қарастыру керек:
      геология, уран және сирек кездесетін металдарды іздеу және барлау;
      уранның және трансурандық элементтердің геохимиясы;
      уран және сирек кездесетін элементтердің химиялық технологиясы;
      уран байыту және изотоптарды бөлу;
      фтор және оның қосындысының химиясы мен технологиясы;
      жер қойнауын геофизикалық зерттеу әдістері мен геотехнологиясы;
      уран және трансурандық элементтердің металлургиялық процесі;
      сирек кездесетін және жерде сирек кездесетін элементтердің металлургиялық процесі;
      супер балқымалар және функционалдық материалдарды өндіру технологиясы;
      ядролық отынды қайта өңдеу және өндіру технологиясы;
      ядролық физика және ядролық-физикалық қондырғылар;
      атом энергетикасы мен термоядролық энергетика және реактор жасау технологиялары;
      РАҚ қайта өңдеу және кәдеге жарату технологиясы;
      техногендік және табиғи суларды тазалау материалдары мен технологиялары.
      АЭС инженерлік-техникалық персоналын, атом энергетикасы мен өнеркәсібі объектілерін жобалау, конструкциялау және салу жөніндегі мамандар даярлау бойынша.
      Атом саласының жоспарларын іске асыру үшін атом саласын дамытудың әлеуметтік мәселелерін шешу қажет.
      «Атом саласын дамытудың әлеуметтік мәселелері» іс-шарасы шеңберінде ғылыми және жобалау ұйымдарының қызметкерлері үшін ведомстволық тұрғын үй қоры құрылады және Курчатов қаласы мен Алатау кентін (Алматы қ.) қоса алғанда, олар құрылып жатқан жерлерде қоғамдық инфрақұрылымдарды дамыту жөніндегі іс-шаралар іске асырылады (2012 – 2014 жж.).
      Атом энергетикасын табысты дамыту қоғамдық келісімге қол жеткізбейінше мүмкін емес, осыған байланысты атом энергетикасы мәселелеріндегі қоғамдық пікірді, ақпараттандыру, мониторинг және ескеру бұл Бағдарламаның басты міндеті болып табылады.
      «Атом саласы қызметінің аспектілері жөніндегі ақпараттың қол жетімділігі мен ашықтығын қамтамасыз ету» іс-шарасы шеңберінде ядролық энергетиканы дамыту мәселелерінде қоғамдық келісімге қол жеткізу жөніндегі іс-шаралар кешені әзірленеді және іске асырылады, оның ішінде:
      атом энергиясын пайдаланатын объектілерде Қоғамдық орталықтар желісі құрылады (2011 – 2020 жж.);
      халықты атом энергетикасын дамыту мәселелері жөнінде ақпараттандыру және ағарту мақсатында екі мамандандырылған ғылыми және ғылыми-танымдық мерзімді басылымдар шығару ұйымдастырылады (2013 ж.).

3-міндет. Атом ғылымын дамыту

      «Іргелі және қолданбалы зерттеулер орындау үшін атом саласының эксперименттік базасын жетілдіру» іс-шарасының шегінде мыналар көзделеді:
      IV буынды инновациялық ЖТГР-дағы тәжірибелік-көрсетімдік энергия блогының ТЭН (2013ж.) мен ЖСҚ (2016ж.) әзірленеді, Курчатов қаласында қуаты 50 МВт болатын ЖТГР типіндегі реакторы бар тәжірибелік-көрсетімдік энергия блогын салу және пайдалануға беру. ЖТГР бар тәжірибелік-көрсетімдік энергия блогын құру бойынша жұмыстар үш кезеңде және 2013 жылы ТЭН әзірлеуді аяқтау шартымен төменде көрсетілген мерзімде жүргізіледі.
      бірінші кезеңде электр энергиясын өндіруге арналған ЖТГР реакторы және бу турбинасы бар тәжірибелік-көрсетімдік энергия блогын құрылуы (тәжірибелік пайдалануға беру 2020 жыл);
      екінші кезеңде ЖТГР реакторы бар тәжірибелік-көрсетімдік энергия блогын сутегін өндіруге арналған блокпен жабдықталады (тәжірибелік пайдалануға беру 2025жыл);
      үшінші (соңғы) кезеңде ЖТГР реакторы бар тәжірибелік-көрсетімдік энергия блогын газ турбиналы электр өндіруші блокпен жабдықтау жоспарланып отыр (тәжірибелік пайдалануға берілуі 2025 жыл).
      Елімізде IV буынды ЖТГР реакторлы тәжірибелік-көрсетімдік энергия блогын әзірлеу және іске асыру нәтижесінде жоғары температуралы бу және газ турбиналарының көмегімен электр энергиясын өндіру технологиялары, өнеркәсіпке және көлікке қажетті сутегін алу технологиялары алынатын болады, атом және сутегі энергетикасының іргетасы қаланады.
      ВВР-К, ИВГ.1М, ИГР ядролық зерттеу реакторлары кешенін жаңғырту (2016 – 2018 жж.), оның нәтижесінде инновациялық-жобаларды, энергетикалық ректорларының отын тораптарын сынаулар үшін реактор кешендерінің эксперименттік мүмкіндіктері кеңейтіледі, атом энергиясын қолданатын объектілерді сенімді және қауіпсіз пайдалану қамтамасыз етіледі.
      Қурчатов қаласында Қазақстандық термоядролық материалтану (бұдан әрі - ҚТМ) реакторын құру, оны нақты іске қосуды және пайдалануға беруді жүргізу (2013 ж.), ҚТМ эксперименттік кешенін қалыпты пайдалануды қамтамасыз ету үшін токамак технологиялық жүйелеріне инженерлік-техникалық қызмет көрсету ұйымдастыру.
      Алматы қаласында ДЦ-350 ауыр иондар үдеткіші негізінде үдеткіш кешенін және ядролық нанотехнологиялар орталығын құру жөнінде ұсыныстар енгізу (2014 ж.).
      «Атом саласындағы ғылыми зерттеулер» іс-шарасы шеңберінде мыналар болжанады:
      Қазақстанда атом энергетикасын дамыту жөніндегі жұмыстарды ғылыми-техникалық қолдау бойынша зерттеулер кешенін жүргізу (2011 – 2020 жж.);
      ҚТМ-ны құру мен пайдалануды ғылыми-техникалық қолдауды жүзеге асыру, ҚТМ плазмасын диагностикалау жүйесін құру, іске қосу және токамактың ҚТМ плазмасын омдық қыздыру режимдері туралы эксперименттік деректер алу, имитациялық стендтер мен әдістемелер, сұйық литий негізінде КТМ-мен ықпалдасқан дивертордың моделдерін жасау (2013 ж.)
      ДЦ-60 ауыр иондар үдеткіші негізінде физика, химия, биология және озық технологиялар саласындағы кешенді ғылыми зерттеулер орындау, ауыр иондардың заттармен өзара әрекеттесуін зерделеу, трек мембраналары базасында өнеркәсіптік технологияларды игеру, ядролық бейіндегі мамандар даярлау (2011 – 2020 жж.).
      жоғары температуралы газ реакторлары мен сутегі энергетикасының инновациялық ядролық-энергетикалық технологияларын дамыту саласындағы зерттеулер, оның ішінде ИВГ.1М реакторында сутегін алуға арналған ЖТГР технологияларының тиімділігін эксперименттік зерттеу және ВВР-К реакторындағы отын сипаттамалары мен ЖТГР конструкциялық материалдарын зерттеулерді орындау (2011 – 2020 жж.)
      шапшаң нейтрондардағы реакторлардың ядролық-энергетикалық технологияларын дамыту және қауіпсіздік саласында зерттеулерді орындау (2011 – 2020 жж.)
      Эксперименттік термоядролық ҚТМ кешені базасында материалтану және технологиялар саласындағы зерттеулерді орындау, олардың нәтижесінде термоядролық энергетика үшін плазмамен әрекеттесетін кандидат материалдардың қасиеттері мен құрылымын өзгерту бойынша теориялық және эксперименттік деректер алынады (2013 – 2020 жж.)
      Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында адамдардың едәуір үлкен санаты кәсіптік қызметі мен өмір сүру барысында радиацияның жоғары дозаларына шалдыққан. Бұл санатқа ядролық отын циклі кәсіпорындарының, көмір, мұнай-газ, тау-кен өндіру өнеркәсібі, медициналық мекемелер мен ғылыми-зерттеу бөлімшелерінің персоналы, сондай-ақ радонқауіпті аумақтарда және радиациялық қауіпті объектілерге (бұрын ядролық сынақтар жүргізілген аумақтар, уран, көмір, мұнай өндіру аудандары, отын-энергетикалық цикл кәсіпорындары және басқа да техногенді қызмет орындары) жақын тұратын жергілікті халық жатады.
      Радиацияның әсер ету деңгейінің негізі сипаттамасы жиынтық дозалық жүктеме болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда атом саласы мен экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарының персоналының (яғни, елдің әрбір тұрғынына арналған) жүктемесін, әсіресе ішкі сәулелену жүктемелерін есепке алудың және бақылаудың мемлекеттік жүйесі бар, бұл жүйені кеңейту және бүкіл халыққа қолдану қажет. Сондай-ақ, оларды дұрыс анықтаудың материалдық және әдістемелік базасын жақсарту қажет. Баға берудің қолда бар әдістері радиацияның белгілі бір көзден шығуы және белгілі бір әсер ету тетіктері үшін ғана әзірленген. Халықтың сәулеленуінің жиынтық жүктемесінің 80%-ын құрайтын радонның дозалық жүктемесін эксперименттік анықтау әдістері жоқ.
      Дамыған елдердің көбінде (Германия, Бельгия және т.б.) халықтың жүктемесін міндетті түрде бақылау және есепке алу жүйесі қабылданған. Канада мен АҚШ-та атом өнеркәсібі кәсіпорындарында ішкі сәулеленуді бақылау өткізіледі. ТМД елдерінің ішінен Белорусьте халықтың дозалық жүктемесінің республикалық кадастры құрылған және жүргізіледі.
      Алдағы уақытта күтіліп отырған сәулеленудің жоғары дозаларына шалдығатын персоналдың айтарлықтай ұлғаюын ескере отырып, осы Бағдарламаның басым бағыттарының бірі персонал мен халыққа түсетін дозалық жүктемені есепке алудың мемлекеттік жүйесін құру болуға тиіс.
      Семей ядролық сынақ полигоны (бұдан әрі - ССП) Қазақ ССР Президентінің 1991 жылғы 29 тамыздағы № 409 Жарлығымен жабылды.
      Полигон 18500 км² алаңды алып жатыр, 1949 жылдан 1962 жылға дейін мұнда тротил баламасында жалпы энергия шығару қуаты 17,7 Мт, 116 атмосфералық және 340 жер астындағы ядролық жарылыс жүргізілген. Жер бетінде жүргізілген 30 жарылыс ССП аумағын ғана емес, сонымен қатар оған іргелес аумақтардың да негізгі радиоактивті ластануын туындатты. «2010-2014 жылдарға арналған «Жасыл даму» салалық бағдарламасында көзделген бұрынғы ССП проблемаларын түбегейлі шешу мәселесі осы бағдарламада қарастырылмайды.
      КСРО-да ядролық жарылыстарды бейбіт мақсатта пайдалану бойынша іс жүзіндегі жұмыс 1962 жылы қабылданған «Халық шаруашылығы мақсатындағы ядролық жарылыстар» № 7 мақсатты Бағдарламасымен байланысты. 1965 – 1988 жылдар аралығында бұрынғы КСРО аумағында бейбіт мақсаттағы 124 ядролық жарылыс, оның ішінде Қазақстан Республикасының 7 облысының аумағында 39 жер асты ядролық жарылыс жүзеге асырылған. Ядролық жарылыстар жүргізілген жерлердің радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қоршаған ортаны қалпына келтіру және жерлерді шаруашылық айналымға беру осы Бағдарламаның маңызды іс-шарасы болып табылады.
      АЭС персоналының жұмыс жағдайлары қосымша радиациялық әсермен сипатталады. Осыған байланысты, саланы перспективалық дамыту үшін халықты, қоршаған ортаны, шаруашылық объектілерді төтенше жағдайлардан және олардың зардаптарынан қорғау, әлеуметтік қорғау, атом саласының персоналына арнайы медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін, сондай-ақ АЭС қызмет көрсететін персонал мен жоғары радиация аймағында тұратын халыққа ұжымдық дозалық жүктемені төмендетуге бағытталған іс-шаралар кешенін жүргізу міндетті түрдегі шарт болып табылады.

4-міндет. Халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаны қорғау

      «Әртүрлі радиациялық қауіпті объектілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, ластанған аумақтарды оңалту және оларды шаруашылық айналымға тарту» іс-шарасы шеңберінде мыналар көзделеді:
      радиациялық радиоактивті заттармен ластану объектілері мен аумақтарын түгендеу, зерттеу, олардың жағымсыз әсерін төмендету жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеу және жүзеге асыру (2011 – 2020 жж.);
      техногендік қызмет орындарындағы радиациялық қауіпті жағдайларды оқшалау және жою жөнінде табиғат қорғау іс-шараларын жүргізу, оның ішінде бұрынғы Ертіс химия-металлургия зауыты (бұдан әрі – ЕХМЗ) аумақтарындағы радиоактивті қалдықтарды көму пункттеріндегі және оған іргелес аумақтардағы радиациялық-қауіпті жағдайды жою жөніндегі жұмыстар аяқтау, ядролық сынаулар өткізілген жерлердің қауіпсіздігі қамтамасыз ету, жерді шаруашылық айналымына беруді жүзеге асыру (2011 – 2020 жж.);
      бұрынғы ядролық сынаулар жүргізілген орындардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, жерді шаруашылық айналымға беруді жүзеге асыру (2011 – 2020 жж.).
      «Атом энергетикасын дамытуға байланысты халықтың денсаулығын қорғау» іс-шарасы шеңберінде мыналар болжанады:
      Республикалық кешенді дозиметрия орталығын құру (2016 ж.) Орталық негізінде ішкі сәулеленудің жүктемелерінің жылына 10000 дейінгі кешенді өлшемін жүргізу; табиғи альфа-сәулелену радионуклидтері есебінен сәулеленудің ішкі жүктемелерінің жылына 10000 дейінгі кешенді өлшемін жүргізу; гамма-сәулелену радионуклидтері есебінен сәулеленудің ішкі жүктемелерінің жылына 5000 дейінгі кешенді өлшемін жүргізу; 3000 дейінгі ішкі сәулеленудің жылына жиналған жүктемесін ретроспективті бағалау; сәулелену жүктемесін биодозиметрия әдістерін пайдалану арқылы жылына 1000 дейін анықтау жоспарлануда;
      халықтың және персоналдың дозасын есепке алу мен бақылаудың мемлекеттік жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету (2016 – 2020 жж.);
      атом энергиясы объектілерінің әлеуетті әсері бар аймақтарда тұратын халықтың денсаулық жағдайын диспансерлік бақылауды ұйымдастыру (2015 – 2020 жж.);
      ядролық медицина және биофизика орталығын құру (емдеу бөлімінсіз – 2013 ж.) (3-қосымша).
      Халықтың дозалық жүктемесін есепке алудың мемлекеттік жүйесінің негізгі буыны сәулеленудің жеке жүктемелерін тіркеу, есепке алу және анықтау проблемаларына жаңа ғылымды қажетсінетін ұстанымдар қолданылатын Республикалық кешенді дозиметрия орталығы болуы тиіс.
      Ядролық медицина және биофизика орталығын құру отандық денсаулық сақтау жүйесіне радионуклидтік диагностика мен терапияның жаңа әдістерін енгізуге, бұл әдістерді дамытуға қажетті ғылыми-техникалық база құруға, жоғары технологиялық импортты ауыстыратын радиофармпрепараттар өндіруге және күрделі диагностикалық аппаратураға сервистік қызмет көрсетуге, жаңа жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік береді.

6. Қажетті ресурстар      

      2011 – 2020 жылдарға арналған Бағдарлама 1161428,0 млн. теңгені құрайды, оның ішінде:
      бюджеттен тыс қаражаттан 1134092,0 млн. теңге;
      республикалық бюджеттен 27336,0 млн. теңге, оның ішінде кезеңдер мен жылдар бойынша:
1 кезең 2011 – 2014 жылдар – 17211,0 млн. теңге, оның ішінде:
      2011 жыл – 5545,0 млн. теңге;
      2012 жыл – 5545,0 млн. теңге;
      2013 жыл – 4096,0 млн. теңге;
      2014 жыл – 2025,0 млн. теңге;
2 кезең 2015 – 2020 жылдар – 10125,0 млн. теңге.
      Жыл сайынғы көлемдер республикалық бюджетпен қарастырылатын көлемдерге сәйкес нақтыланатын болады.
      Осы Бағдарламаны іске асыру кең ауқымды және өте күрделі міндет болып табылады, мұны шешу үшін атом саласының, сондай-ақ ел экономикасының басқа да салаларының жетекші компаниялары, кәсіпорындары тартылады. Жұмыс істеп тұрған атом саласын басқару берілген схемаға сәйкес жүзеге асырылады (1-сурет).
      «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ мынадай жеті негізгі қызметтің бағыттары: геологиялық барлау, уран өндіру, ядролық отын циклінің өнімін өндіру, реактор жасау, атом электр станциялары, түрлі-түсті металлургия және конструкциялық материалдар өндіру, энергетика, ғылым, әлеуметтік қамтамасыз ету және кадрлар даярлауды басқаратын холдинг болып табылады. Бүгінгі күні «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ-да 25000-нан астам адам жұмыс істейді.
      Атом саласын ұзақ мерзімді келешекте тұрақты дамыту Қазақстан Республикасының ғылыми ұйымдарының тиімді жұмыс істеуімен қамтамасыз етіледі. Атом ғылымы мен техникасы саласындағы негізгі қызмет бүгінде Республиканың «ҚР ҰЯО» РМК, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК (Жоғары технологиялар институты, Қазақстандық ядролық университет, Волковгеология) сияқты ұйымдарында шоғырланған
      Бүгінде «ҚР ҰЯО» РМК-де 2500-ден астам адам жұмыс істейді.            

7. «2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан Республикасында атом саласын дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған» Бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары     

      аббревиатуралардың толық жазылуы:
      ИЖТМ – Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі
      ТЖМ – Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар министрлігі
      ДСМ – Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі
      Қоршағанортамині – Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі
      БАМ – Қазақстан Республикасы Байланыс және ақпарат министрлігі
      КАЭ – Қазақстан Республикасы Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің Атом энергиясы жөніндегі комитеті
      «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК АҚ – «Қазатомөнеркәсіп» Ұлттық атом компаниясы» акционерлік қоғамы
      ТЭН – техникалық-экономикалық негіздеме
      ЖСҚ – жобалау-сметалық құжаттама
      ҚТМ – қазақстандық термоядролық материалтану реакторы

 Бағдарлама шеңберінде іске асырылатын негізгі инвестициялық жобалар      

      1. Атом өнеркәсібін дамыту
      «Қазатомөнеркәсіп ҰАК» АҚ жылына 6000 тонна уран өндіру үлесі бар жылына өндірістік қуаттылығы 12000 тонна уран гексафториді болатын уранды конверсиялау бойынша өндірісті ұйымдастыру;
      Үлбі металлургия зауытында қуаты 400 тонна ядролық отын болатын жылу бөлгіш жинақтар шығаратын зауыт құру;
      2,5 млн. ЕРР уранды байыту бойынша кепілдік қызмет көрсетуге қол жеткізу үшін РФ аумағында изотоптарды бөлу бойынша әрекеттегі кәсіпорынға ҚР-ның қатысуы;
      2. Атом энергетикасын дамыту
      Бірінші АЭС салу және пайдалануға беру;
      «Байкал-1» зерттеу реакторлары кешенінде республикалық радиоактивті қалдықтарды қайта өңдеу және сақтау орталығын құру;
      кандидат алаңға байланыстыра отырып, екінші АЭС құрылысының ТЭН мен ЖСҚ әзірлеу;
      Чкалов, Зеренді, Восточное шығару пункттері бар Бурабай үлкен базалық сейсмикалық тобын жаңғырту.
      3. Атом саласындағы ғылымды дамыт
      Курчатов қаласында тәжірибелік-көрсетімдік инновациялық жоғары температуралы газбен салқындатылатын (ЖТГР) реакторын құру;
      ВВР-К, ИВГ.1М, ИГР ядролық зерттеу реакторлары кешендерін жаңғырту;
      Қазақстандық КТМ токамак термоядролық материалтану реакторын құру;
      Алматы қаласында ДЦ-350 ауыр иондар үдеткішін құру.
      4. Халықтың денсаулығын және қоршаған ортаны қорғау:
      Республикалық кешенді дозиметрия орталығын құру;
      Ядролық медицина және биофизика орталығын құру.
      Жобалардың параметрлері 6-қосымшада берілген.

9.Салалық бағдарлама туралы қысқаша ақпарат      

«2020 жылға дейінгі даму перспективасымен Қазақстан Республикасында атом саласын дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған»

1.

2.

3.

4.

5.

«2020 жылға дейінгі даму перспективасымен
Қазақстан Республикасында атом саласын
дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған»
бағдарламасына 1-қосымша   

Базалық қуатты жаңа станциялардың Республикадағы электр энергиясын өндірудегі тапшылықты өтеуге қажетті электр қуаты 

*) Кестеде жақша ішінде Қазақстанның оңтүстік өңіріне көмірмен жанатын, жалпы қуаты 2640 МВт Балқаш ЖЭС-нің екі модулін салу есебінен, 1320 МВт (2Ч660 МВт) қуатты бірінші модульді 2015 жыл деңгейінде, ұқсас қуатты екінші модульді 2018-2020 жылдарда енгізе отырып, базалық қуаттарды енгізу қарқыны көрсетілген.

«2020 жылға дейінгі даму перспективасымен
Қазақстан Республикасында атом саласын
дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған»
бағдарламасына 2-қосымша      

Қазатомөнеркәсіп ҰАК АҚ 2010 жылғы ТРУ нақты сатып алуы және 2014 жылға дейінгі жоспарланған сатып алу көлемі туралы ақпараты 
 

«2020 жылға дейінгі даму перспективасымен  
Қазақстан Республикасында атом саласын дамытудың
2011 – 2014 жылдарға арналған»      
бағдарламасына 3-қосымша         

Ядролық медицина және биофизика орталығы қызметінің сандық көрсеткіштері 

«2020 жылға дейінгі даму перспективасымен
Қазақстан Республикасында атом саласын
дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған»
бағдарламасына 4-қосымша      

ЖЭС мен АЭС 4000 МВт қуат кезіндегі шығарындыларының көлемі 
 

*) шартты отын тоннасында

«2020 жылға дейінгі даму перспективасымен
Қазақстан Республикасында атом саласын
дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған»
бағдарламасына 5-қосымша    

Қазақстан Республикасының табиғи ресурс қорларының құрылымы (алынатын)

 2020 жылға дейінгі даму перспективасымен
Қазақстан Республикасында атом саласын
дамытудың 2011 – 2014 жылдарға арналған
бағдарламасына 6-қосымша     

Бағдарлама шеңберінде іске асырылатын саланың негізгі инвестициялық жобалары