Соттардың атқарушылық іс жүргізу жөніндегі заңнаманы қолдануының кейбір мәселелері туралы

      Жеке және заңды тұлғалардың сот орындаушыларының әрекеттеріне дау айту туралы арыздары бойынша азаматтық істерді қарау кезінде заңнама мәселелерін соттардың біркелкі қолдануының қажеттілігіне байланысты Қазақтан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

қаулы етеді:

      1. Атқарушылық іс жүргізуден туындайтын істерді қарау кезінде осы мәселе бойынша заңнаманың Қазақтан Республикасының  Конституциясына , Қазақтан Республикасы бекіткен халықаралық шарттардың нормаларына негізделетінін және "Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы" Қазақтан Республикасының  Заңынан  (бұдан әрі - Заң), Қазақтан Республикасының басқа да нормативтік құқықтық актілерінен тұратындығын назарда ұстау қажет.

      2. Заңның  6-бабына  сәйкес, мәжбүрлеп орындату шараларын қолдану үшін сот орындаушысы Заңмен белгіленген тәртіпте өндіріске қабылдаған атқару құжаты негіз болып табылады.
      Атқару құжаттарының тізбесі Заңның  5-бабында  келтірілген. Сот орындаушысының әрекетіне (әрекетсіздігіне) жасалған шағымды қарау кезінде сот атқарушылық іс қозғаудың негізділігін де тексеруге міндетті.

      3. Сот орындаушысының атқару құжатын орындау жөніндегі әрекетіне немесе сондай әрекеттерді жасаудан бас тартуына байланысты борышкер немесе өндіріп алушы шағым жасауы мүмкін. Мұндай жағдайларда Заңның  87-бабына  сәйкес, шағым сот орындаушысы әрекет жасаған күннен бастап он күннің ішінде немесе әрекет жасау уақыты мен орны туралы хабарланбаған жағдайда осы аталған адамдарға ол жөнінде белгілі болған күннен бастап сот орындаушысы қызмет көрсететін учаскенің аудандық сотына беріледі.
      Шағым басқа тұлғалармен Қазақтан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі - АІЖК)  3-бабының  екінші бөлігінің негізінде АІЖК-нің  280-бабының  бірінші бөлігінде көрсетілген мерзімде берілуі мүмкін.
      Егер шешімнің орындалуы үшінші жақтардың мүліктік мүдделеріне қатысты болса, онда мұндай адамдар бұзылған құқықтарын қалпына келтіру туралы өндіріп алушы мен борышкерге талап қойып, сотқа жүгіне алады. Сот мұндай істерді талап қою өндірісінде қарайды және сот орындаушысын өз алдына бөлек дербес талап қоймайтын үшінші жақ ретінде, егер талапкер оны үшінші жақ ретінде немесе қосымша жауапкер ретінде тануды сұрамаса, іске қатыстыруға міндетті.

      4. Жеке және заңды тұлғалар сот орындаушыларының әрекеттеріне шағым берген кезде Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) Қазақтан Республикасы кодексінің (бұдан әрі - Салық кодексі)  501-бабының  14) тармақшасына сәйкес мемлекеттік баж төлеуден босатылады.
      Өздеріне қатысты атқарушылық әрекеттер жүргізілген, мүлікке құқығы бар үшінші жақтар талап қойған жағдайда, Салық кодексінің  496-бабы  1-тармағының 1) тармақшасымен көзделген тәртіпте мемлекеттік баж төленуге жатады.

      5. Сот нақтылы атқару құжатын орындауға байланысты сот орындаушысының әрекетіне (әрекетсіздігіне) жасалған шағымдарды қарау кезінде сот отырысының орны мен уақыты туралы сот орындаушысына хабар беруге міндетті.
      Сот орындаушысы болмаған (сот орындаушысы жұмыстан босатылған, еңбек демалысында болған, ұзақ уақыт бойы еңбекке жарамсыз болған (10 күннен артық) немесе іссапарда жүрген) жағдайда сот отырысына осы аумақтық учаскеден басқа сот орындаушысы жіберілуі мүмкін.
      Сот орындаушыларының заңсыз әрекеттерінің (әрекетсіздіктерінің) нәтижесінде келтірілген зиянды өтеу туралы талаптар бойынша не сот шығындарын өндіру туралы талаптар қойылған кезде Сот әкімшілері жауапкерлер ретінде қатыстырылуы мүмкін.

      6. Сот орындаушыларының әрекеттеріне (әрекетсіздіктеріне) жасалған шағымдарды, атқару құжаттарының орындалу процесінде үшінші жақтың мүліктік мүдделерін қорғау туралы талаптарды қарай отырып соттар:
      - егер атқару құжатында өзгеше тәртіп белгіленбесе, атқару құжаттары бойынша өндіріп алу бірінші кезекте борышкердің ақшасына, оның ішінде банк мекемелерінде жатқан, үшінші жақтағы ақшасына аударылатынын;
      - борышты өтеу үшін борышкердің ақшасы болмаған жағдайда төлеттіріп алу борышкерге тиесілі басқа мүлікке аударылатынын назарда ұстауы қажет.

      7. Сот орындаушысының өндіріп алуды борышкерге тиесілі басқа мүлікке (ақшадан басқа) аудару әрекетінің заңсыз екендігі туралы шағым жасалған кезде сот орындаушысының атқарушылық іс жүргізу шеңберінде қандай әрекеттерді жүзеге асырғанын, осы әрекеттердің Заңның  46-бабының  талаптарына сәйкестігін, атап айтқанда мүліктің борышкерге тиесілі екендігін, оның нақтылы құнын және оған салынған шектеуді анықтаған-анықтамағанын сот тексеруге тиіс. Мүліктің борышкерге тиесілі екендігін анықтау кезінде сот орындаушысы мүлікті тізімдемеге енгізуге және өндіру көлеміне қарай барлық мүлікке немесе оның бір бөлігіне тыйым салуға тиіс. Аталған әрекеттерді сот орындаушысы сот шешімінің орындалу тәртібі мен тәсілін өзгерту туралы сотқа өтініш жасамай жүзеге асырады.
      Төлеттіріп алу жалпы ортақ меншік болып табылатын мүлікке (мысалы, жұбайлардың меншігі, жекешелендірілген үйге ортақ меншік, жекешелендірілген шаруа (фермер) қожалығы меншігі) аударылған жағдайда сот орындаушысы немесе атқару ісіндегі тарап борышкердің жалпы ортақ меншіктегі үлесін анықтау туралы тиісті ұсыныспен немесе өтінішпен сотқа жүгінуге міндетті. Сот мәселені қараудың нәтижелері бойынша ұйғарым шығарып, онда өндіріп алу борышкердің мүлігіне аударылатын болса, оның осы мүліктегі нақты үлесін белгілейді.

      8. Заң бойынша айналымнан алынған тыйым салынған мүлікті және сатудың өзгеше тәртібі белгіленген мүліктен басқа сатуды (Заңның  50   және  51-баптары ) тыйым салудың негіздемелері мен мүліктің түрлеріне қарамастан сот орындаушысы сауда ұйымдары және өзге де мамандандырылған ұйымдар арқылы комиссия шарты бойынша не сауда-саттықтарда жүргізеді. Борышкердің жалпы ортақ меншіктегі мүліктен бөлініп шығарылған үлесін сату Қазақтан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі - АК)  222-бабында  көзделген тәртіпте жүргізіледі.
      Сот орындаушысының тыйым салынған мүлікті сауда ұйымдары немесе сауда-саттықтарда комиссиялық негізде сатпай беру жөніндегі әрекеті атқарушылық іс жүргізу шеңберінде заңсыз деп танылуға тиіс.
      Егер борышкердің мүлкі тізімдемеге енгізілмесе және оған тыйым салынбаса, онда мұндай мүлік өндіріп алушы мен борышкердің келісімі (бітімгершілік келісім) бойынша осы мүліктің бағалануына екеуара келіскен кезде және мүліктің құны өндіріліп алуға жататын сомадан аспаған жағдайда атқару құжаты бойынша орындау есебіне өндірушіге берілуі мүмкін.

      9. Борышкердің басқа мүлкі оған қойылған барлық талаптарды толық қанағаттандыру үшін жеткіліксіз болған жағдайда сот орындаушысы:
      - кепіл ұстаушының кепілге қойылған мүліктің құнынан өз талабын артықшылықпен қанағаттандыру құқығын сақтай отырып, ипотекалық тұрғын үй займының міндеттемесін қамтамасыз ететін жылжымайтын мүлікті қоспағанда, оның үшінші жақта кепілде тұрған мүлкінен өндіріп алуға;
      - уәкілетті органды өндіріп алу туралы жазбаша хабардар ете отырып, уәкілетті органның шешімінің негізінде Салық кодексінің  48-бабының  тәртібімен пайдалануға шектеу қойылған борышкердің мүлкіне аударуға құқылы.
      Өндіріп алу аударылған, кепілге қойылған және иелік етуіне шектеу белгіленген мүлікті сату жария сауда-саттық жасау жолымен жүргізіледі.

      10. Сот орындаушыларының мүлікті заттай беруге байланысты іс-әрекеттеріне шағымдарды қарау кезінде өндірушіге мүлікті төмендегі жағдайларда заттай беруге болатындығын соттың ескергені жөн:
      - атқару құжатында көрсетілген белгілі бір заттардың өндіріп алушыға берілгені туралы шешілгенде;
      - тыйым салынған мүлікті сауда-саттық хабарланған сәтте белгіленген бағасы бойынша екі ай ішінде сауда-саттық өткізу арқылы сату мүмкін болмағанда;
      - алғашқы бағалаудан жиырма пайызға төмендетілген баға бойынша сауда-саттық өткізілмеді деп танылғанда;
      - мүліктің бастапқы құнының кем дегенде елу пайызы болуға тиісті соңғы жарияланған баға бойынша қайталама сауда-саттықтар өткізілмеді деп танылғанда;
      - өндіріп алушы мен борышкердің арасындағы мүліктің заттай берілуін көздейтін бітімгершілік келісім бекітілгенде.

      11. Мүліктің құны атқару құжатын орындау барысында айқындалған бағасына сәйкес келмеді деген уәж бойынша сот орындаушысының іс-әрекеттеріне шағым келтірілген жағдайда сот оның Заңның  43-бабының  талаптарын сақтағандығын тексеруі тиіс.
      Маманның мүлікті бағалауына дау айтылатын болса, онда ол іс талап қою тәртібімен жүргізіліп, қажет болған жағдайда сот орындаушысы қосымша жауапкер ретінде іске қатыстырылады. Сот "Қазақcтан Республикасындағы бағалау қызметі туралы" Қазақтан Республикасы  Заңы  талаптарының сақталуын тексереді, мүлікті бағалау кезінде анықталған мән-жайларды меншік құқығын тоқтату кезінде мүліктің нарықтық бағасы негізге алына отырып бағалануын көздейтін АК-нің  257-бабының  ережелерін ескере отырып бағалайды.
      Мүліктің нарықтық құны деп бәсекелестік жағдайларда иеліктен шығарылуы мүмкін мүлік бойынша ықтимал сатып алушылар үшін осы мүлік туралы барлық қолжетімді мәліметтер ұсынылған кезде әлдеқайда ықтимал баға қойылуын түсінген жөн.

      12. Заңның  77-бабында  атқару құжаты толық мәжбүрлеп орындалғаннан кейін сот орындаушысының өндіріп алынған соманың немесе мүлік құнының он пайызы мөлшерінде борышкерден немесе мүліктік емес сипаттағы атқару құжаттары бойынша он айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде жеке тұлғалардан және жиырма айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде заңды тұлғалардан атқару санкциясын өндіріп алу туралы ұсынысы бойынша сот өндіруі көзделген.
      Атқару санкциясы атқару құжатын өз еркімен орындамаған борышкердің мүліктік жауапкершілігінің дербес түрі болып табылады.
      Толық мәжбүрлеп орындату деп атқару құжаты сот орындаушысының өндірісінде болған кезеңде, Заңның  10-бабының  тәртібі бойынша өз еркімен орындау үшін сот орындаушысы борышкерге белгілеген мерзімді қоспағанда, атқару құжатының толық көлемде мәжбүрлеп орындалуы деп түсінген жөн. Осыны негізге ала отырып, сот орындаушысының Заңның  34-бабында  аталған атқару құжаттарының орындалуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды қабылдау туралы әрекеті, сондай-ақ хатталған және тыйым салынған мүліктерді сату бойынша қабылданған шаралар, борышкердің еңбекақысы мен басқа да табыстарынан, басқа тұлғалардың қолындағы мүлкінен өндіріп алу мәжбүрлеп өндіріп алу шаралары ретінде бағалануға тиіс.

      13. Сот орындаушысының ұсынымы АІЖК-нің  240-бабында  көзделген тәртіппен, соттың атқару құжатының орындалатын орны бойынша борышкерді ұсынымның қаралатын уақыты мен орны туралы міндетті түрде хабардар ете отырып, аудандық сотта қаралады. Алайда, сот отырысының өткізілетін орны мен уақыты туралы тиісті түрде хабарланған борышкердің келмеуі ұсынымды қарауға кедергі болып табылмайды.
      Сот орындаушысы ұсынған атқару құжатының толық және мәжбүрлеп орындалуын растайтын дәлелдемелер сот отырысында зерделенуге жатады.
      Атқару санкциясын өндіру туралы сот ұйғарымының негізінде атқару парағы жазылады, ол  Заңмен  белгіленген тәртіпте орындалады. Заңның  77-бабының  тәртібімен сот ұйғарымы бойынша өндірілген ақша сомасынан атқару санкциясын өндіруге жол берілмейді.

      14. Заңның  77-бабымен  белгіленген атқару санкциясының мөлшері өзгертілуге жатпайды және сот оны не азайтуға не көбейтуге тиіс емес.

      15. Қазақтан Республикасы Конституциясының  4-бабына  сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына енгізіледі және жалпыға бірдей міндетті болып табылады әрі ол ресми жарияланған күнінен бастап күшіне енеді.

      Қазақтан Республикасы
      Жоғарғы Сотының Төрағасы

      Қазақтан Республикасы
      Жоғарғы Сотының судьясы,
      жалпы отырыс хатшысы