2003 жылғы 8 шілдедегі Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 13-бабының 1-тармағының 18-11) тармақшасына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:

      1. Қоса беріліп отырған Орман орналастыруды жүргiзу нұсқаулығы бекітілсін.

      2. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті (Е.Н. Нысанбаев) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде заңнамада белгіленген тәртіппен мемлекеттік тіркелуін қамтамасыз етсін.

      3. Осы бұйрық алғашқы рет ресми жарияланғаннан кейін он күнтізбелік күн өткен соң қолданысқа енгiзiледi.

Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығы

1 Бөлім. Далалық жұмыстар

1. Жалпы қағидалар

Параграф 1. Орман орналастырудың мақсаттары мен міндеттері

      1. Осы Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығы (бұдан әрі – Нұсқаулық) 2003 жылғы 8 шілдедегі Қазақстан Республикасы Орман кодексінің (бұдан әрі – Орман кодексі) 13-бабы 1-тармағының 18-11) тармақшасына және Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 27 ақпандағы № 18-02/163 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11387 болып тіркелген) бекітілген Мемлекеттік орман қоры аумағында орман қорының мемлекеттік есебін, мемлекеттік орман кадастрын, ормандардың мемлекеттік мониторингін және орман орналастыруды жүргізу қағидаларына сәйкес әзірленді.

      2. Орман орналастырудың мақсаты орман қорын тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге, орман шаруашылығында бірегей ғылыми-техникалық саясатты жүзеге асыруға, орман шаруашылығын жүргізудің тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жүйесін жасау болып табылады.

      3. Орман орналастырудың негізгі міндеттері:

      1) орман ресурстары, олардың жағдайы мен динамикасы туралы жан-жақты және нақты мәліметтер алу;

      2) мемлекеттік орман кадастрын, орман қорының мемлекеттік есебін, орман бақылауын жүргізуді қамтамасыз ететін орман қоры мен орман ресурстарының мәліметтер ақпараттық базасын жасау және жүйелі түрде жаңарту;

      3) ішкі шаруашылығындағы жерлерді ұйымдастыруды жүзеге асыру;

      4) орман қоры жерлерінің есебін және түгендеу құжаттарын, орман карталарын жасау;

      5) орман ресурстарын пайдаланудың барлық түрлерінің, өсіріп-өндірудің, орманды күзету мен қорғаудың және басқа да орман шаруашылық іс-әрекеттердің ғылыми-негізделген мөлшерін анықтау;

      6) мемлекеттік орман қоры учаскелеріндегі тұрақты жер пайдалану құқығы берілген мемлекеттік ұйымдардың (бұдан әрі – орман иеленушілер) орман орналастыру орындаған шаралардың сапасына, орман орналастырудың зерттеулерін, орман пайдалануын жүзеге асыруына мониторинг жасау.

Параграф 2. Орман орналастыру материалдарын қолдану

      4. Орман орналастыру материалдары бойынша орман орналастыру ұйымы орман иеленушілер үшін орман орналастыру жобасын құрады ол орман шаруашылығы саласындағы уәкілетті органмен (бұдан әрі - уәкілетті орган) бекітілгеннен кейін орман пайдалануды жүргізуге, қазіргі және болашақтағы пайдалануды жоспарлау мен болжауға, орман шаруашылығы мәселелерін шешуге арналған негізгі ұйымдық – шаруашылық құжат болып табылады.

      5. Орман орналастыру материалдарының негізінде мемлекеттік орман кадастры, ормандардың мемлекеттік мониторингі, орман қорының мемлекеттік есебі жүргізіледі, жерге орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде мемлекеттік орман қоры жерлерінің шекаралары анықталады және белгіленеді.

      6. Облыстағы барлық орман иеленушілер үшін орман орналастыру жобаларының негізінде облыс бойынша жиынтық орман орналастыру жобасы және облыс ормандарының картасы, орман мониторингінің ақпараттық базасы жасалады.

Параграф 3. Орман орналастыру объектісі, орман орналастыру
жұмыстарының кезеңдері

      7. Орман шаруашылығын жүргізуді жүзеге асыратын тұрақты жер пайдалануындағы мемлекеттік орман иеленушілердің мемлекеттік орман қорының жерлері (бұдан әрі - МОҚ) орман орналастыру объектісі болып табылады.

      Орман иеленушісі аумағының бір бөлігінде ғана орман орналастыруды жүргізуге болады, бірақ ол бір орманшылықтың немесе мастерлік учаскенің аумағынан кем болмайды. Орман иеленушінің қалған аумағының бөлігінде, 15-20 ( он бес - жиырма) жылда шаруашылыққа пайдалануға белгіленбейтін орман аумағында, қажет болса ғарыштық және басқа түсірулерді қолдану арқылы шығын мен еңбекті аз қажет ететін ара қашықтық әдістерімен зерттеу жүргізіледі.

      8. Орман орналастыру жүргізілетін объектідегі орман орналастыру жұмыстарының толық кезеңі 3 (үш) жылдан және үш кезеңнен тұрады – дайындық, далалық, камералдық. Үздіксіз орман орналастыруға көшкен кезде орман орналастыру жұмыстары жыл сайын қысқартылған түрде бүкіл тексеру кезеңі бойы жүргізіледі.

Параграф 4. Орман орналастыру жұмыстарының мазмұны

      9. Орман орналастыру Орман кодексінің 55-бабының 1-тармағына сәйкес жүзеге асырылады.

      10. Орман орналастыру жұмыстарының құрамына:

      1) алқаағаштарды кесу және сөлін ағызу жоспарларын құрастыру;

      2) кеспеағаштарды бөлу және материалдық-қаржылай бағалау;

      3) ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген орман қорының учаскелеріне орман орналастыру жобаларын жасау кіреді.

Параграф 5. Орман орналастырудың түрлері мен әдістері

      11. Орман орналастырудың негізгі әдістері ретінде жас кластары әдісі мен учаскелік әдіс алынады.

      Орман орналастыру кезінде жас кластары әдісі бойынша алғашқы есептік бірлік ретінде таксациялық телім алынады, ал алғашқы есептік бірлік ретінде – басым тұқымдылыр алынады.

      Жас класы тәсілі, өңірде бөлектеніп кеткен бірыңғай жастағы алқаағаштарды біріктіру болып табылады.

      Барлық орман орналастыру есептері осы тәсіл кезінде жас класы бойынша МОҚ санаттары мен тұқымдылар шегінде алқаағаштардың қоры мен аудандарын бөлу негізінде жүзеге асырылады.

      12. Орман орналастырудың учаскелік әдісі дегеніміз – бір немесе бірнеше телімдерден тұрақты шаруашылық учаскелер жасау болып табылады, ол телімдердің таксациялық сипаттамасы әртүрлі, алайда орман өсу жағдайы мен орманды молықтыру мақсатының және жобаланатын кешенді орман шаруашылық шаралардың бағытына сай аумақты біріктірілген.

      Орман орналастырудың учаскелік әдісі – орман шаруашылық және басқа шаралардың жүргізілуі қажет болатын және жекелеген тәсілмен жүргізілетін, әрбір тұрақты орман шаруашылық учаскесінде қолданылады.

      13. Орман қорында алғашқы, кезеңдік (қайта) және үздіксіз орман орналастыру жүргізіледі:

      1) алғашқы орман орналастыру бірінші рет орналастырылатын орман қорының жерлерінде жүргізіледі. Ондай жерлердің аумағы толық ұйымдастырылып орман таксациялық жұмыстардың барлық түрі орындалады, бұл оның ерекшеліктері болып табылады;

      2) кезеңдік (қайта) орман орналастыру бұрын орналастырылған объектілерде тексеру кезеңінің мерзімі біткен соң жүргізіледі. Мұны жүргізген кезде нысан аумағының ішкі шаруашылығында түзетулер жасалуы мүмкін. Ал орман таксациясы бұрынғы орман орналастырудың телімдерінің пішіндерін барынша сақтау арқылы шаруашылық әрекеттің нәтижесінде болған өзгерістерді ескере отырып жүргізіледі.

      3) үздіксіз орман орналастыру, негіз ретінде қабылданатын кәдімгі орман орналастырудың, шаруашылық жұмыспен қамтылған және табиғи немесе басқа қолайсыз жағдайларға ұшыраған телімдерді жыл сайын түгендеп отыруға ауысу жолымен іске асырылады. Осының негізінде орман пайдаланудың ағымдағы мәселелері шешіледі (орман қорында бір жылда болған өзгерістерді ескере отырып және орман орналастыру жобасының ұсыныстарына сай), шаруашылық жұмыстардың нәтижелері бағаланады, орман ресурстарының жағдайы туралы ақпарат беріледі. Орман түгендеу жыл сайын келесі орман орналастыруға дейін жүргізіледі.

      4) алғашқы немесе мерзімді орман орналастыру негізгі болып табылады, сол кезде электрондық есеп машинасында телімдер бойынша орманның таксациялық көрсеткіштері мен электрондық карталарының мәліметтер банкі жасалады. Бұл үздіксіз орман орналастыруға өтудің қажетті талабы болып табылады. Кезекті негізгі орман орналастыруда мәліметтер банкі толық жаңартылады.

Параграф 6. Орман орналастыру жұмыстарының разрядтары

      14. Орман орналастыруды жүргізу кезінде келесі разрядтар белгіленеді.

      1) бірінші разряд – орман қоры жерлерінен берілген, жазық аумақтағы орман орналастыруда, орман қорының шөлден басқа жерлері (сексеуіл);

      2) екінші разряд - таулы аумақта орман орналастыруда;

      3) үшінші разряд (зерттеу) - шөлді аумақтарды орналастыру кезінде (сексеуілдер).

      15. Бір объектіде, тіпті бір орамда орманды пайдаланудың, орман шаруашылығын жүргізудің қарқындылығына және ормандардың шаруашылық құндылығына қарап орман орналастыруды әртүлі разрядпен жүргізуге рұқсат етіледі: шөлді аумақтардағы объектілерде (сексеуілдер) – үшінші разряд (зерттеу), тоғайлы ормандарда – бірінші разряд; таулы объектілерде (орманды жерлер) - бірінші разряд, ормансыз жерлер - екінші разряд).

      16. Орман қорын разрядтары бойынша орман орналастырудың осы Нұсқаулыққа 1-қосымшадағы 1-кестеде келтірілген нормативтерді сақтай отырып жүргізіледі.

      Бұл нормалар орман қорының алғашқы есептік бірлігін-таксациялық телімдерді жасағанда ескеріледі.

      Орналастырылатын объектідегі ормандардың өсу жағдайына және жеке учаскелердің ерекшеліктеріне байланысты, жекелеген жағдайларда таксациялық телімдердің орташа ауданынан ауытқуға рұқсат етіледі. Бірдей орман учаскелерін телімнің орташа ауданын сақтау үшін негізсіз бөлшектеуге болмайды.

      Таксациялық телімдерді құру кезіндегі нормативтер табиғат ескерткіштерін, географиялық өсімдіктерді, аналық плантацияларды және басқа да құнды сүрекдіңдерді таксациялауда қолданылмайды.

      Орман орналастырудың екінші разрядында толысқан орман жас орманның арасында, жас орман толысқан орманның арасында және ормансыз жерлердің (шабындықтар мен егістіктерден басқасы) ауданы 0,5 гектар кем болмаса ғана бөлініп шығарылады, ал үшінші разрядта (зерттеу) 5 (бес) гектар кем болмайды.

Параграф 7. Орман орналастыру жұмыстарының қайталану мерзімі

      17. Орман орналастырудың мерзімділігі тексеру кезеңінің ұзақтығымен осы Нұсқаулыққа 1-қосымшадағы 2-кестеге сай орман орналастырудың түріне, өсіп тұрған алқаағаштардың сипатына, орман иеленушілер жүзеге асыратын орманды пайдалану және орман шаруашылығын жүргізу қарқындылығына байланысты орман орналастырудың қайталану мерзіміне сәйкес анықталады.

      18. Тексеру кезеңі бірінші орман орналастыру кеңесінің ұсынысымен өкілетті органның бекітуі бойынша далалық орман орналастыру жүргізілген жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан басталады және (10,15,20,25 жыл) кезеңдерге жалғасады.

2. Орман орналастыру жұмыстарын ұйымдастыру
Параграф 1. Орман орналастыру жұмыстарын орындайтын ұйымдар

      19. МОҚ жерлерін орналастыру, қандай мемлекеттік органның құрамында болса да, Қазақстан Республикасындағы бірыңғай жүйе бойынша мамандандырылған орман орналастыру ұйымымен жүргізіледі (әрі қарай – орман орналастыру ұйымы).

      20. Орман орналастыру ұйымы орман орналастыру жұмыстарын мемлекеттік орман иеленушілер үшін өкілетті органмен жасалған келісімшарт бойынша жүзеге асырады. Жеке орман иеленушілер орман орналастыруды жеке келісімшарт бойынша жүргізеді.

      21. Орман орналастыру жұмыстарына келісімшарт жасау, орман орналастыру жүргізілетін объектілердегі орман шаруашылық өндірістің қарқындылығы мен ерекшеліктері талдаудан және зерттеуден тұрады.

      22. Орман орналастыру ұйымы, тапсырыс берушінің келісімімен, орман орналастыру объектісі аумағында орман қоры учаскелері сипаттамасының нормативтік дәлдігі мен нақтылығын қамтамасыз ететін таксацияның әртүрлі әдістерін қолданады.

Параграф 2. Орман орналастыру ұйымының орман иеленушілерімен
және олардың жоғарғы органдарымен қарым-қатынасы

      23. Орман орналастыру ұйымының өкілетті органмен қарым-қатынасы орман орналастыру жұмыстарын жүргізу келісімшарты бойынша, орман иеленушілермен - орман орналастыру кеңестерінің шешімімен анықталады.

      24. Жасалған келісімшарттарға және орман орналастыру кеңестерінің шешімдеріне сәйкес орман орналастыру ұйымы орман иеленушімен бірге төмендегідей мәселелерді шешеді:

      1) ормандардың МОҚ санаттарына бөлінуін заңды рәсімделуі және шешімінің бары;

      2) орман иеленушілердің жерлерінің шекараларын анықтау;

      3) шекараларын, ескі соқпақтарын шабу және тазалау, орамдық, бағыттық, шекара-шаруашылық діңгектерін ауыстыруға қажетті шараларды жүргізу.

      25. Орман иеленушілері орман орналастыруға дайындық кезінде төмендегідей жұмыстарды атқарады:

      1) орман орналастыру ұйымына уақытша пайдалануға өткен тексеру кезеңінде болған өзгерістер туралы мәліметтер мен орман шаруашылық жұмыстары туралы материалдарын береді;

      2) аудандық (облыстық) жер ресурстарын басқару комитетімен қолдағы бар материалдармен шекаралар тексеріліп және келісіліп, көрші жер пайдаланушылармен даулы мәселелерді шешеді;

      3) өткен орман орналастырудан кейін мемлекеттік орман қорының құрамына қордың жерлерін қабылдау немесе мемлекеттік орман қорының жерлерін басқа жер санаттарына беру туралы болған үкімет шешімдерінің материалдарын, сонымен қатар орманды жерлерді ормансыз жерлерге ауыстыру туралы мәліметтерді жинайды;

      4) орман қорының жерлерін МОҚ санаттарына жатқызуды қайта қарау туралы материал дайындайды, оларды келісуді, рәсімдеуді уақытында ұйымдастырады және осы материалдарды қарау үшін, далалық орман орналастыру жұмыстары басталмай тұрып шешім қабылдау мақсатында белгіленген тәртіп бойынша өкілетті органға жібереді;

      5) аумақтың орманшылықтарға, орман мастерлік учаскелер мен айналымдарға бөлінуі анықталады. Шекарасы мен құрамы өзгерген жағдайда оларды дер кезінде рәсімдейді.

      6) ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген орман қоры учаскелерінің тізімдерін жасайды, олардың шекараларын құжаттар мен пландық-картографиялық материалдар бойынша тексеріп және оларды пайдалануға өкілеттік беретін құжаттарды дайындайды;

      7) өткен орман орналастырудан кейін орман иесінің аумағында жүргізілген зерттеу, орманды түгендеу, геодезиялық, топографиялық және жобалау-іздестіру жұмыстары туралы мәліметтер жинайды;

      8) есептік және пландық-картографиялық құжаттардың жағдайын тексеріп, өткен тексеру кезеңінде орман қорында болған барлық өзгерістерді осы материалдарға толық енгізуді қамтамасыз етеді;

      9) бұрын шабылмаған немесе өсіп кеткен орам соқпақтары мен шекараларды тазалауды, жарамсыз орам және басқа да діңгек түрлерін ауыстыруды жүргізеді;

      10) ормандардың санитарлық жағдайы туралы және орман аурулары мен зиянкестерінің динамикасы туралы мәліметтерді дайындайды;

      11) осы айтылған мәселелер бойынша дайындық жұмыстары басталмай тұрып, қысқаша түсіндірме жазба дайындалып, бір данадан аумақтық органға немесе облыстық атқарушы органға және орман орналастыру ұйымына жіберіледі.

      26. Орман орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде орман иеленушілер:

      1) барлық құрылым бөлімшелерінің басшыларына орман орналастырушыларға жұмыс істеуге рұқсат беру туралы, олардың міндеті және орман орналастыру жұмыстарын орындау кезіндегі орман күзетінің міндеттері және оған қатысу туралы нұсқау береді;

      2) орман орналастырушыларды орналастыру үшін үй және көлік береді;

      3) орман орналастыру кезінде орман орналастыру партияларына белгіленген тәртіп бойынша ағаш кесуге (модель құлату және басқа мақсатқа) ағаш кесу билетін жазады, осы кесілген ағаштарды жинауды және сатуды қамтамасыз етеді;

      4) орман орналастырушыларға дайындық жұмыстарын жүргізуге көмектеседі.

      27. Орман иеленушілерінің мамандары дайындық жұмыстарына, ұжымдық жаттығуларға, орман орналастыру жұмыстарына қатысады және орындалған орман шаруашылық шаралардың сапасының бағасына ерекше көңіл бөледі, орман екпелерін есепке алу сапасына, орман орналастыру құжаттарына ағымдағы өзгерістерді енгізу бойынша деректердің нақтылығына, алдағы орман орналастыру кезеңіне орман шаруашылық шараларының белгіленуінің негізділігіне ерекше назар аударады.

      28. Орман иеленушілерінің мамандары орман орналастыру жұмысының сапасын тұрақты қадағалайды, ай сайын Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 2-3 қосымшасына сәйкес көрсетілген қызметтердің актісін және нысандар бойынша көрсетілген қызметтерді бағалау актісін құрастырады және атқарылған жұмысты қабылдайды.

Параграф 3. Далалық орман орналастыру жұмыстарын
өткізу-қабылдау мерзімі, тәртібі, олардың сапасын
тексеру тәртібі

      29. Далалық орман орналастыру жұмыстарын өткізу әр орманшылық бойынша Орман орналастыру нұсқаулығына 4-қосымшаға сәйкес қабылдау-өткізу актісі нысанын толтырып жүргізіледі. Объекті бойынша жұмыстарды өткізу орманшылық бойынша жұмыстарды өткізу актісінің негізінде 5 (бес) күн мерзімінде жүргізіледі, қажет болған жағдайда, орман иеленушісінің мамандары қосымша тексеру жүргізеді.

      Актілерде істелген жұмыстардың көлемі элемент бойынша, ал сапасы екі баллды жүйе (қанағаттанарлық, қанағаттанарлықсыз) бойынша көрсетіледі.

      30. Актілерге далалық орман орналастыру жұмысын орындауға және қабылдап алуға жауапты адамдардың қолдары қойылады және соңғы қаржылық есептеу үшін негіз болып табылады.

      31. Далалық орман орналастыру жұмыстарын өткiзу мерзiмi бiрiншi орман орналастыру кеңесiнде белгiленедi.

      32. Далалық орман орналастыру жұмыстарын бақылау осы Нұсқаулықтың талаптарының, орман орналастыру кеңестерi шешiмдерiнiң және орман орналастыруды жүргiзу келiсiмшартының орындалуын тексеру мақсатында жүргiзiледi. Бақылауға, жер санаттарын анықтау, орман таксациялық нақты көрсеткіштерін және орман зерттеу жұмыстарын анықтау, белгiленетiн орман шаруашылық шаралардың дұрыстығы алынады.

      Орман орналастыру жұмысының сапасы олардың орындалуына жауапты орман орналастыру партиясының бастығы мен орындаушының қатысуымен қадағаланады:

      1) далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын тексеру саны орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 1-қосымшасындағы 3-кестеге сәйкес далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын қадағалаулың көрсеткіштермен анықталады.

      Тексерудің нәтижесі Далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 5-қосымшасына сәйкес далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын тексеру актiсі нысанымен рәсiмделедi және түзетiлуге жатады;

      2) орман орналастыру партиясының бастығы және орман орналастыру ұйымының басшылығы жүргiзген тексерулер Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 5-қосымшасына сәйкес рәсiмделедi. Басқа тексерушiлер жүргізген тексеру нәтижесi еркін пішінде актімен рәсімделеді;

      3) бiрiншi разрядпен орналастырған жағдайда тексеру 20 (жиырма) телімнен, ал екiншi және үшінші разрядта – 15 (он бес) телiмнен кем болмауы керек. Орманмен қамтылған телiмдердiң саны, тексерiлген телiмдер санының 80 (сексен) пайызынан кем болмау керек.

      33. Орман орналастыру мамандары далалық орман орналастыру жұмыстарынан келгеннен соң, орман орналастыру ұйымының комиссиясы далалық техникалық құжаттарды таңдамалы әдіспен тексеріп, олардың сапасын анықтайды және олардың бұдан әрі камералдық өңдеуге жарамдылығын қорытынды береді.

3. Орман орналастыруға дайындық жұмыстар
Параграф 1. Дайындық жұмыстардың міндеттері мен маңызы

      34. Дайындық жұмыстары, далалық орман орналастыру жұмыстарының алдындағы жылы жүргізіледі. Ерекше жағдайда далалық орман орналастыру жылы ұйымдастыру-техникалық мәселелерді шешу мақсатында, қажетті мәліметтерді жинау және орман орналастыру объектісі бойынша нормативтік базаны дайындау үшін дайындық жұмыстары жүргізіледі.

      35. Дайындық жұмыстардың мазмұны төмендегідей:

      1) орналастырылатын объектінің шекараларын нақтылау, қажет болса оларды өзгерту туралы ұсыныстарды дайындау;

      2) өткен орман орналастырудың таксациялық, пландық-картографиялық, геодезиялық материалдарын жинау, олардың жағдайын, толықтығын және қолдану мүмкіндігін бағалау. Объект аумағын ұйымдастыруға және орман орналастыру жобасына қолданылатын басқа да іздестіру-жобалау материалдарының бар болуын анықтау;

      3) орман орналастыру разрядтары мен таксация әдістері жөнінде келісу;

      4) орам жүйесінің жобасын жасау немесе қайта орман орналастыру кезінде оны түзету;

      5) орам соқпақтарының, шекара сызықтары мен визирлардың жағдайын, орамдық, орамдық-бағыттық және шекаралық діңгектердің бар болуын анықтау. Орман иеленушісімен орам соқпақтарын, шекара сызықтарын шабу, тазалау, орамдық және шекаралық діңгектерді ауыстыру тәртібі мен мерзімін нақтылау;

      6) орман таксациялық кестелерді таңдау, олардың жарамдылығын талдау, жаңа кестелерді жасау қажеттілігін анықтау немесе оларды түзету;

      7) ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген немесе оны беруге дайындаған орман қорының учаскелері туралы мәлімет жинау;

      8) орман орналастыру және орман иеленушісі мамандары үшін орман таксациялық ұжымдық жаттықтыру объектілерін таңдау;

      9) орман орналастыруға наряд-тапсырманың жобасын жасау;

      10) басқа мәселелерді шешу.

      36. Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 6-қосымшасына сәйкес далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуден бір жыл бұрын облыстың орман мекемелері үшін орман шаруашылығын ұйымдастыру және жүргізу жөнінде негізгі қағидалар құрастырылады.

      37. Дайындық жұмыстар аяқталғаннан кейін бірінші техникалық кеңес жүргізіледі. Кейін, далалық және камералдық жұмыстар барысында бірінші орман орналастыру, екінші техникалық және екінші орман орналастыру кеңестері жүргізіледі. Кеңестерді жүргізу тәртібі мен мақсаттары Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 7-қосымшаға сәйкес анықталады.

Параграф 2. Орман орналастыруда АЭРО-ғарыштық
суреттерді қолдану

      38. Орман орналастыру жұмыстары өндірісі үшін аэрофототүсірілімдер (сандық қоса) немесе ғарыштық түсірілім материалдары техникалық негіз болып табылады.

      39. Аэрофототүсірілімдерді арнайы мамандандырылған ұйым орман орналастыру ұйымымен жасалған келісімшарт бойынша орындайды.

      40. Орман орналастырудың барлық разрядтары үшін аэро – және ғарыштық түсірілімдер 1,0-0,5 метр кеңістіктегі рұқсаттық ауқымда орындалады (рұқсаттық кеңістіктегі 1,0-0,5 метр түсірілімнің эквиваленттік ауқымының топографиялық карталары 1:10000 – 1:30000 масштабта орындалады).

      41. Электронды компьютерлік технологияны қолданумен фотосуреттерді топографиялық негізбен сәйкестікке келтіру үшін ортогональды проекцияға түсіріледі және оның негізінде ортофотопландар жасалынады. Сандық суреттердің түсірілімі және ортофотопландардың жасалуы сандық фотограмметриялық жүйемен геоақпараттық жүйеден жеке жасалады.

      42. Орман орналастыру партиялары, далалық орман орналастыру жұмыстарына шығардың алдында компьютерлік графикалық стансалардың экранында векторизациялау және дешифровка жасау үшін сандық аэрофотоснимоктармен қамтамасыз етіледі (электронды нұсқада).

      43. Далалық орман орналастыру жұмыстарында бұрын дешифрленген және векторизацияланған ортофотопландар, электронды және қағаздағы нұсқасы пайдаланылады, онда өңделген объект учаскелері редакцияланады. Ортофотопландар далалық жағдайда электронды нұсқада компьютерлік техникамен редакцияланады.

      44. Ортофотоматериалдар төмендегідей жұмыстарда қолданылады:

      1) шекараларды, соқпақтарды белгілеу, орман таксациялық телімдердің сұлбасын жасау, топографиялық жүктемені табу;

      2) сұлбалық және орман таксациялық дешифровкалау;

      3) орманшылықтар, орман алқаағаштары, тұқымдары, шаруашылық шаралары бойынша орман мекемесінің схемасын және орман карталарының планын, орман мекемелерінің схемасын және басқа орман карталарын жасау.

      45. Бұрын орта масштабты аэрофотосуреттер қолданылып орналастырылған, бірақ қазір жаңа аэрофототүсіру әртүрлі себептермен жүргізілмеген және аэрофототүсірудің материалдарын сырттан алу мүмкіндігі жоқ объектілерде, ғарыштан түсірілген суреттерді қолдануға рұқсат етіледі.

      46. Орман орналастыру кезінде бұдан ірі масштабқа дейін үлкейтіліп қолданылады:

      1) ақ-қара;

      2) спектрозональды, көпзональды 0,5-1,0 метр/пиксель рұқсаттық кеңістіктегі ғарыштық фотосуреттер.

Параграф 3. Объектіні орман орналастыруға дайындау

      47. Дайындық жұмыстары кезінде орман орналастыру объектісінің шекарасының дұрыстығы талданады, оның ішкі шаруашылық ұйымдастырылуы талданады.

      Көрші жер пайдаланушылармен шекарасында қате тапқан жағдайда орман орналастыру оларды жою, түзеу туралы орман иеленушісіне және жерге орналастыру ұйымына ұсыныс береді.

      48. Орман иеленушілері орман орналастыруға өткен тексеру кезеңінде қабылданған (немесе шығарылған) учаскелердің орналасқан жері, құжаттардың күні мен нөмірлері, олардың қабылдау немесе өткізу негіздемесінің көшірмесі мен геодезиялық мәліметтері бар, заңды түрде рәсімделген құжаттарды табыстайды.

      Орман орналастыру объектісінің жер ауданы дайындақ жұмыстары жүргізілген жылғы аудандық жер балансымен және орман қорын есепке алу мәліметтерімен салыстырылады. Ауытқулар болған жағдайда, оның себебі анықталады және орман иеленушілерге оны жоюға нұсқау береді.

      49. Объектінің аумағын МОҚ санаттарына бөлінуі нақтыланады. Аумақтың таулы және жазық бөлікке бөлінуінің сәйкестігі тексеріледі. Қажет болған жағдайда өзгертулер негізделеді және ұсыныстар дайындалады.

      50. Ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген орамдардың немесе бөлімдерінің тізімі және ауданы нақтыланады.

      51. Егер орман иеленушілері орам бағандарын жаңартпаса, орам соқпақтарын, шекараларын тазарту жұмыстарын жүргізбесе, қабылданған немесе берілген жерлердің рәсімделген құжаттары жоқ болса, онда орман орналастыру объектісі, орман орналастыру мекемесінің ұсынысы бойынша және өкілетті органның шешімімен далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізу жоспарынан шығарылады.

Параграф 4. Орам жүйесі жобасын жасау

      52. Қайталап орман орналастыруда объектідегі орам жүйесі өзгеріссіз қалдырылады.

      Орамдарды нөмірлеу әр орманшылық бойынша жеке жүргізіледі (орманшылық шегінде солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай). Орам жүйесін жобалау өткен орман орналастырудың пландық-картографиялық мәліметтерінің және тексеру кезеңінде болған аумақ өзгерістері есебінің негізінде, объекті схемасының масштабында құрастырылады.

      Жаңа орам жүйесін жасау кезінде (осы уақытқа дейін орман орналастыру жүргізілмеген аумақта) орам соқпағы ретінде тұрақты қолданыстағы жолдар, магистралды көлік жолдары, өртке қарсы жолақтар, электр және газ-жүйесі трассалары, өзендер мен басқа да анық көрінетін нысаналарды пайдаланады.

      53. Өткен орман орналастыру бекіткен орам нөмірлері мен орам жүйесін өзгерту, төмендегідей жағдайда жүргізіледі:

      1) жеке орманшылық аумағында едәуір өзгеріс болғанда немесе орман орналастыру объектісінде толығымен өзгеріс болғанда;

      2) барлық орамдар шағындап кішірейтілгенде.

      54. Егер орманшылықтың құрамына жаңа орам құрайтын орман учаскелері қабылданған болса, немесе жеке орамдар шығарылған болса, онда өзгерістер орманшылықтың негізгі бөлігінде ескі орам нөмірлері сақталатындай етіп енгізіледі. Бұл жағдайда, жекелеген орамдарды үлкейтуге немесе бөлуге және жаңадан құрылған орамдарды, олардың орналасқан жеріне қарамастан, кезекті ретімен нөмірлеуге рұқсат етіледі.

      55. Орам жүйесі жобасының схемасына әкімшілік аудандардың, МОҚ санаттарының шекарасы, ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген учаскелердің, орамдардың ескі және жаңа нөмірлері (нөмірлері өзгерген жағдайда), сонымен қоса далалық жұмыстарды жүргізуге қажетті басқа да белгілері түсіріледі.

      56. Құрастырылған орам жүйесінің жобасы бірінші техникалық кеңесте қаралғаннан кейін орман иеленушісі оған қол қояды.

      Кейін ол бірінші орман орналастыру кеңесінде бекітіледі.

Параграф 5. Таксациялық және басқа да
нормативтік-анықтамалық материалдарды негіздеу және іріктеу

      57. Орманды таксациялау және орман шаруашылық шараларын жобалау кезінде "Қазақстан ормандарын таксациялауға арналған нормативтер", 1 бөлім, 1,2 кітап, 2 бөлім "Қазақстан ормандарына арналған сорттименттік және тауарлық кестелер" (Қайнар, 1987) пайдаланылады.

      58. Орман таксациялаудың нормативтік құжаттары Негізгі қағидаларды құрастыру кезінде іріктеледі. Егер облыс бойынша Негізгі қағидалар құрастырылмаса, онда орналастырылатын объектіге арналған нормативтік құжаттар орман орналастыруға дайындық жұмыстары кезінде іріктеледі.

      59. Орман таксациялаудың нормативтік құжаттары төтенше жағдайда ғана орналастырылатын объектінің және оның жекелеген аумақтарында нақты орман өсіру жағдайына байланысты анықталады. Орман таксациялаудың нормативтік құжаттарын өзгерту және нақтылау бірінші орман орналастыру кеңесінде бекітіледі.

Параграф 6. Ұжымдық жаттығу үшін объектілерді дайындау

      60. Далалық орман орналастыру жұмыстары басталарда орман орналастыру мекемесінің мамандары телімнің таксациялық көрсеткіштерін көз мөлшермен қажетті нақтылықпен анықтау мақсатында, орман шаруашылық шараларын және орман түгендеу тәсілдері мен әдістерін бірдей белгілеуден тәжірибе жинақтауда көзді жаттықтыру мақсатында ұжымдық жаттығу жүргізіледі. Ұжымдық жаттығу үшін ағаш құрамының, құрылымының, жас және тауарлық құрылымының, өнімділігінің, орман өсіру жағдайының әр - түрлілігін көрсететін объектіде көп тараған алқаағаштар іріктеліп алынады.

      61. Ұжымдық жаттығуды жүргізу үшін:

      1) әр негізгі орман құраушы тұқымдылар үшін (интродуценттерді есепке алмағанда) 5-тен кем емес жаттығу сынақ алаңшалары, басқа көбірек сүрек тұқымдыларына 2-3 (екі - үш) сынақ алаңшалары салынады. Алаңшалардың жалпы саны 10-нан кем болмауы керек;

      2) күтіп-баптау кесулеріне - 2 – 3 (екі-үш) сынақ алаңдары салынады;

      3) әртүрлі алқаағаштар мен басқа да ормансыз жерлерді қамтитын 15 телімге таксациялық бағыт салынады. Алқаағаштары бар телімдерде жаппай ағаш есептеу жүргізіледі. Визирдің әр бағытында жолақтап қайта есептеудің ені 10 метрден кем болмауы тиіс.

      4) Таулы жағдайда таксациялық бағыт беткейдің профилі бойынша тау етегінен су бөліміне дейін салынады және қалыпты алқаағаштары көбірек жерлерді қамтиды.

      62. Орман орналастыру объектілерінде дешифровка жасау әдісімен таксация жүргізілетін орман қорының бөлігінде немесе оның жекелеген учаскелерінде таксациялық – дешифровкалық сынақ алаңдары дайындалады. Таксациялық-дешифровкалық сынақ алаңдарының жалпы саны орман құраушы тұқымдылардың әр біреуіне 10 (он) данадан есептеліп анықталады.

      63. Объектілерде жаттығу жүргізу үшін өткен орман орналастырудың қолда бар материалдары және аэрофотосуреттері бойынша аралап жүріп нақты анықталады. Жаттығу сынақ алаңдары, таксациялық бағыт пен ондағы таксация жүргізілген әр телім нақты табылып, аэрофотосуретке нақты түсіріледі.

      64. Барлық жаттығу сынақ алаңдарында күтіп-баптау кесулерінің сынақ алаңдарын қоса және жаттығу таксациялық бағыт бойындағы телімдерде, өлшеп-санау әдісімен анықталатын таксациялық көрсеткіштерден басқа, ағаштың санитарлық жағдайына, табиғи түлеуіне, өскініне негізделген орманшаруашылық шаралары беріледі, өскіннің жағдайы, табиғи өсуі, сүрекдіңнің санитарлық жағдайы талқыланып, орманның сүрексіз ресурсы анықталады.

      65. Орманды таксациялау дешифровка жасау әдісімен таксацияланатын объектілерде сынақ алаңдарын таңдау және салу үшін, мамандарды жаттықтыру үшін және дешифровка жасалған аэрофотосуреттерді камералдық кезеңде пайдаланатындай, арнайы әдіс бойынша жүргізіледі.

Параграф 7. Дайындық жұмыстарының қорытындысы
бойынша жасалған материалдар

      66. Дайындық жұмыстарының қорытындысы бойынша есеп беру, наряд-тапсырманың жобасы және далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізудің сметасы жасалады.

      67. Дайындық жұмыстары туралы есеп беру, орындалатын жұмыстардың түрлері мен көлемі, далалық орман орналастыруды ұйымдастыруға әсер ететін объектінің ерекшеліктері, аймақтың тексерілуі, аэрофотосуреттермен, нормативтік-анықтамалық материалдармен қамтамасыз етілуі, алдағы далалық жұмыстардың көлемі, олардың ерекшеліктері, байланыспен, үймен, көлікпен және басқаларымен қамтамасыз етілуі туралы мәліметтерден тұрады.

      Дайындық жұмыстары туралы есепке төмендегідей мәліметтер бірге ұсынылады:

      1) жерге орналастыру органымен расталған, шектес жер пайдаланушылардың шекарасының схемасы нүктенің нөмірлері мен геомәліметтерімен;

      2) орман иеленушілерінің жер құрамына қабылданған (немесе шығарылған) жерлердің ауданы туралы мәліметтер;

      3) орман иеленушілерімен келісілген ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген учаскелердің, кордондардың, елді мекендердің, МОҚ санаттарының, орманшылықтың, әкімшілік аудандардың шекаралары, орамдардың нөмірлері түсірілген орам жүйесінің жобасы;

      4) орман қорының есебі;

      5) орманды таксациялау үшін қолдануға ұсынған нормативтік-анықтамалық құжаттардың тізімі, сонымен қатар жетіспейтін немесе оларды тексеруді қажет ететін нормативтік құжаттардың тізімі;

      6) далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуге арналған наряд-тапсырманың жобасы;

      7) жинаған мәліметтердің тізімі.

      68. Далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуге арналған наряд-тапсырманың жобасы дайындық жұмыстары мәліметтерінің және бірінші техникалық кеңестің шешімі негізінде құрастырылады және мыналардан тұрады:

      1) орман орналастыру объектісінің аты, оның жалпы ауданы, орман орналастыру разрядтары бойынша аумақтың бөлінуі;

      2) объектінің аэрофотосуретпен және аэрофотосуретсіз орналастырылатын бөліктерінің ауданы, олардың орналасқан жері;

      3) орман орналастыру объектіндегі (алғашқы орман орналастыру кезінде) аумақты және орман қорын таксациялауды ұйымдастыру барысында аралап жүріп жасалатын жұмыстардың көлемі;

      4) орманды таксациялаудың түрлері мен әдістері, оларды қолданатын бөліктердің аудандары;

      5) түрлері бойынша орындалатын іздестіру және зерттеу жұмыстарының көлемі: күтіп-баптау кесуіне, орман екпелерін және олардың табиғи түлеуін тексеруге салынатын сынақ алаңдарының саны;

      6) инженерлік-техникалық қызметкерлердің және жұмысшылардың қажеттілігі.

4. Аумақты ұйымдастыру және таксациялық
жұмыстарға дайындалу
Параграф 1. Топографиялық-геодезиялық жұмыстар

      69. Орман қорының шекарасын қалпына келтіру және заңды түрде рәсімдеу жұмыстарын жерге орналастыру бойынша мемлекеттік ғылыми-өндірістік орталығының еншілес кәсіпорындары атқарады.

      Екінші рет орман орналастыру жүргізілгенде объектінің шекарасы жерге орналастырудың мәліметтерімен салыстырылады және орман орналастыру дайындаған объекті шекарасының схемасы аудандық аймақтық жер ресурстарын басқару органдарымен расталады.

      Орман қорының құрамына жаңа қабылданған учаскелердің, басқа жер пайдаланушылардың жерлері арасындағы шоқ ормандардың шекарасы ішкі шаруашылық жерге орналастырудың мәліметтерімен және аэрофотосуретпен белгіленеді. Ол аудандық аймақтық жер ресурстары басқармасының органдарымен келісіледі.

      70. Алғашқы орман орналастыруды жүргізген кезде орамдардың шекаралары аумақтық органдармен немесе облыстық Табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасының келісімімен табиғи шекаралар бойынша (жолдар, өзендер, қырлар, электр желісі және басқ.) және тік бұрышты пішінде белгіленеді.

Параграф 2. Орам жүйесін және визирларды өлшеу, шабу,
аумаққа орман орналастыру белгілерін орнату

      71. Алғашқы орман орналастыру кезінде:

      1) жаңа орам соқпағын шабу, аумаққа орман орналастыру белгілерін орнату жұмыстарын бекітілген орам жүйесінің жобасына сәйкес орман орналастыру мекемесі жүргізеді;

      2) шекараның және орам соқпағының ені 0,5 метр, визир – 0,3 метр болып шабылады. Белгі қою сызығында тұрған диаметрі 20 (жиырма) сантиметр және одан жоғары ірі ағаштар кесілмейді. Оларды берілген бағытқа перпендикуляр бойынша параллелді белгі қою әдісімен айналып өтеді. Кесілген ағаштар өлшеуге кедергі жасамауы керек (олар визирден алынады). Түбірдің биіктігі кесілген ағаштың 1/3 диаметрінен аспау керек, балауса ағаштар мен бұталарда 15 (он бес) сантиметрден аспау керек. Жаңа соқпақтар мен визирларды шабу кезінде кесу сызығына жақын тұрған ағаштарға үш жағынан белгі қойылады (камби қабатын зақымдауға болмайды);

      3) таксациялық бағыт есебінде пайдаланылатын тік сызықты соқпақтар мен басқа да жүріс сызықтарын өлшеу бір орамның шегінде жүзеге асырылады. Бірнеше орамды кесіп өтетін өлшеу сызығын жүргізуге рұқсат етілмейді;

      4) өлшеу темір өлшеуіш таспамен немесе өлшеуіш троспен орман орналастырудың барлық разрядтарында бір бағытта, әр 200 (екі жүз) метр сайын нөмірлі қазықты орнатумен жүргізіледі. Үшінші разрядты орман орналастыру кезінде ара қашықтықты теодолиттің тұрған нүктесіне теодолит қазығын бекітіп өлшеуге рұқсат етіледі. Аэрофотосуретпен кесілетін сызықты нақты анықтау мүмкіндігі болған жағдайда сызық және нөмірлі қазық орнатылмайды;

      5) таулы жерде сызықты өлшегенде олардың ұзындығы көлденең жағдайда орнатылады. Мұндай жағдайда, жердің еңістігіне қарай нөмірлі қазықты орнатуға және сызық ұзындығын есептеуге түзетулер енгізіледі. Фотоабристе немесе абристе сызықтың ұзындығы беткейдің тіктілігіне байланысты сызықты көлденең түрде салуымен Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 1-қосымшасындағы 12-кестесіне сәйкес көрсетіледі;

      6) орам және мөлдек діңгектерінің, қазықтардың мөлшері мен пішіні, оларда қашықтықты көрсету Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 7-қосымшасына сәйкес натуралық орман орналастыру және орман шаруашылық белгілері талаптарымен анықталады;

      7) жүргінші жолдар мен соқпақтарды өлшегенде нөмірлі қазықтар перпендикуляр бойынша өлшеу сызығының өсінен басқа жаққа жылжытылады. Бағыт сызығын байланыстырудың және өлшеудің мәліметтері белгі журналына жазылады;

      8) бірінші-екінші разрядты орман орналастыруда өлшеу дәлдігі - 1:500, ал үшінші разрядта - 1: 300 болып белгіленеді;

      9) көлік жолдарымен қиылысатын орам және сілтеуіш бағандарын орнату кезінде, көлікпен зақымдалуынан сақтау мақсатында, көлікпен жүрген кезде кез-келген жағынан көрінетіндей қашықтыққа жылжытылып орнатуға болады.

      Орман иеленушілері орман орналастыру партиясына осы жұмыс түрін жүзеге асыруы үшін жұмысшылар бөледі.

      72. Орман иеленушілер орман орналастыру орнатқан орман орналастыру белгілерінің тексеру кезеңі бойы сақталуын қамтамасыз етеді.

      73. Орман орналастыру қайталанғанда:

      1) орман иеленушілері орам соқпақтарын тазарту, шабу және жарамайтын орам және сілтегіш бағандарын ауыстыру жұмыстарын орман орналастыру разрядына қарамастан, дайындық жұмыстары жүргізілген жылы, орман орналастырылатын жылы аралап көру жұмыстары басталғанға дейін өздері орындайды.

      2) орам соқпақтары мен визирлардың, орам және нұсқау бағаналарының орындарын жоғалтып алған жағдайда, орман орналастырылатын жылы орман орналастыру партиясының мамандары тапсырыс берушімен келісім жасап, олардың орнын анықтауға, сонымен қоса орам және нұсқау бағандарын жазуға көмек көрсетеді.

Параграф 3. Ұжымдық жаттығу

      74. Далалық орман орналастыру жұмыстары басталардың алдында орман қорының құрылымы және орман өсу жағдайы осы нақты объектінікіне ұқсас объектінің топтары мен мамандардың жұмыс істеуге дайындығын тексеру және маманның біліктілік деңгейін бағалау үшін және далалық жұмыстарын жүргізу ерекшеліктері бойынша орындаушыға жалпы техникалық нұсқау беру үшін орман таксациясын жүргізуге рұқсат беру мақсатында ұжымдық жаттығу жүргізіледі.

      75. Далалық жұмыстарды атқаратын орман орналастыру бөлімдерінің барлық мамандары мен бастықтары, бірінші кезекте орман орналастыру жұмыстарын қабылдайтын және қадағалайтын орман иеленушілерінің мамандары мен бастықтары ұжымдық жаттығуға қатысады.

      76. Орман орналастыру объектілерінің ұқсастығына және орналасуына байланысты, ұжымдық жаттығу бір немесе бірнеше орман орналастыру партиялары үшін орман орналастыру мекемесінің бас инженерінің немесе жобаны жазуға (жасауға) жауапты адамның басқаруымен жүргізіледі.

      77. Ұжымдық жаттығуды жүргізудің техникасы, реті, құрамы және оның нәтижесін рәсімдеу осы Нұсқаулықтың 10-қосымшасына сәйкес Ұжымдық жаттығуларды жүргізу жөніндегі техникалық нұсқаулармен анықталады.

      78. Жаттықтыру таксациясы төмендегідей жағдайда қанағаттанарлық деп қабылданады:

      1) әр таксациялық көрсеткішті анықтауда жіберілетін ауытқудың шегі, олардың жалпы санының 68 пайызынан кем емес;

      2) екі есе ауытқу плюс, минус 5 (бес) пайыздан артық емес.

      79. Қанағаттанарлықсыз нәтиже көрсеткен мамандарға басқа мамандар салған жаңа сынақ алаңдарында қосымша жаттығу жүргізіледі. Қажет болса, жаттығу таксациялық жүрісте жүргізіледі. Оның санын және ұзындығын жаттығудың бастығы белгілейді. Қосымша жаттығудан кейін маманды таксацияға жіберу немесе басқа жұмыс түріне ауыстыру туралы соңғы шешім қабылданады.

Параграф 4. Аэрофотосуреттерді дайындау, фотоабристер
мен абристерді жасау

      80. Аэрофотосуретте (ғарыштүсірілімде) жасалған фотоабрис далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде телімнің ауданы мен нұсқасының нақты анықталуын қамтамасыз ететін бірінші құжат болып табылады және камералдық кезеңде орман картасын жасауға негіз болады.

      81. Аэрофотосуретпен (ғарыштүсірілімдегі) жұмыс істеу жұмыс аудандарының шегінде жүргізіледі. Ол көлденең сызықтармен және шектесетін аэрофотосуреттің ұзына бойы қиылысуымен шектеледі. Жұмыс аудандарының шекарасы ретінде суреттегі көрінетін орам соқпақтары, жолдар мен басқа да сызықтар пайдаланылады. Шектесетін аэрофотосуреттің жұмысшы ауданының шекаралары толығымен сәйкестену керек.

      82. Аэрофотосуреттің масштабы (бұдан әрі - ГАЖ) географиялық ақпараттық жүйе құралдарымен бағдарламалық басу кезінде салыстырып тексеріледі.

      83. Таксацияға дайындалған фотоабристің бет жағында төмендегі мәліметтер көрсетіледі:

      1) жұмысшы аудандардың шекарасы (жаппай жұқа сызық);

      2) орамдардың шекарасы соқпақ бойынша немесе табиғи шектеу сызығы (ұзынша үзік сызықтар);

      3) жұмысшы ауданының шегінде орналасқан орам нөмірлері, шектесетін орамдар мен аэрофотосуреттердің нөмірлері;

      4) таксациялық телімдердің шекарасы мен олардың нөмірлері;

      5) түрлі-түсті сызықтармен түсірілген бұлақтар, өзендер, жолдар, соқпақтар және мелиоративтік каналдар;

      6) объект аумағының ұласып жатқан жер пайдаланушылармен шекарасы және олардың аттары.

      7) МОҚ санатының шекарасы.

      84. Аэрофотосуреттің арт жағында нақты анықталған нүктелер, шекараға, соқпақтарға, ішкі ситуация сызықтарына және дәл анықталған нүктелерге байланыстырылған бағыт сызықтарының мәліметтері, орман иеленушілері мен орманшылықтардың атауы, фотоабристің жасалған күні, орындаушылардың қолы қойылады.

      85. Әр аэрофотосуреттегі бөлінген жұмыс аудандарының шегінде маман, орманға шығардан бұрын, таксациялық телімдерді және олардың шекарасын белгілеп, стереоскопиялық дешифровка жасайды. Келесі орман орналастыруда телімдердің шегінің көбірек сақталуы қамтамасыз етіледі. Аэрофотосуреттерге алдын-ала дешифровка жасалмаса орманға шығып таксация жүргізуге рұқсат етілмейді.

      Фотоабриске аэрофототүсіруді жүргізгеннен кейін кесуге бөлінген кеспеағаштың нұсқасы, артқы бетіне әр кеспеағаштың кесу жылын көрсетіп, орман екпелері учаскесінің нұсқасы, сонымен қатар суреті жоғы да түсіріледі, сонымен қатар ауданы мен жылы көрсетілген қайта құрылған балауса ағаштардың, табиғи ескерткіштердің, басқа да ерекше қорғалатын учаскелер мен объектілердің де нұсқалары түсіріледі. Осы учаскелер туралы мәліметтер өткен орман орналастырудың кезеңінен бастап түсіріледі.

      Камералдық жолмен дешифровка жасалған және фотоабрисқа түсірілген таксациялық телімдердің шекарасы орманда таксация жасау кезінде анықталады және тексеріледі.

      86. Орманда таксация жүргізу үшін фотоабристерді рәсімдеу және дайындау Аэрофотосуреттерді жұмысқа дайындау және фотоабристерді рәсімдеу жөніндегі техникалық нұсқауларға сай Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 12-қосымшасына сәйкес жүргізіледі.

5. Орман таксациялық жұмыстары
Параграф 1. Орман алқаптарын таксациялық телімдерге бөлу

      87. Орманды таксациялау кезінде әр орамның аумағы алғашқы орман шаруашылық есептеу бірліктеріне - таксациялық телімдерге бөлінеді.

      Әр таксациялық телімге таксациялық жазбада нақты сипаттама беріледі, орман орналастыру планшеттері мен орман алқаағаштарының планында нұсқасы сызылады.

      Орамдардың таксациялық телімдерге бөлінуі, бірінші кезекте орман қорын мемлекеттік есепке алу құжаттарындағы есептелінетін жер түрлерінің ерекшелігі бойынша жүргізіледі.

      88. Орман қорының барлық жері негізгі екі жер түріне бөлінеді - орманды және ормансыз.

      89. Орманды жерлерге ағаш-бұта өсімдіктерімен қамтылған жерлер және ағаш-бұта өсімдіктерімен қамтылмаған орманның белгілері сақталған жерлер жатады. Олар төмендегідей болып бөлінеді:

      1) орманмен қамтылғаны, соның ішінде орман екпелері;

      2) арнайы мақсаттағы плантациялар, олардан:

      өндірістік және энергетикалық мақсаттар үшін;

      азықтық және басқа да мақсаттар үшін;

      3) жинақталмаған орман екпелері;

      4) орман тұқымбақтары;

      5) орманмен қамтылмаған - ағашы кесілген жерлер и орман орналастыру жылындағы кеспеағаштар, өртеңдер және өлген алқаағаштар, алаңқайлар, сирек ағаштар.

      90. Орманмен қамтылған жерлерге толымдылығы - 0,3 және одан жоғары барлық жас топтарындағы, 1 және 2 жас класындағы балаусалардан басқа ағаш - бұта өсімдіктері мен толымдылығы 0,4 және одан жоғары балауса ағаштар жатады. Оған сонымен қатар табиғи-географиялық жағдайына байланысты ағаш тұқымдылары өспейтін немесе арнайы бұта шаруашылығы ұйымдастырылған жер учаскелері мен орташа қалыңдықта өскен бұталар жатады.

      Белгіленген ереже бойынша, нормативтік орман таксациялық көрсеткіштеріне жеткен, толымдылығы 0,4 және одан жоғары себу немесе көшет отырғызу жолымен өсірілген ағаш тұқымдыларының, сексеуілдің, бұталардың орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылған орман екпелерінің учаскелері орманмен қамтылған жерлер деп есептеледі.

      Сонымен бірге, оларға орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылған көріністік, декоративтік, ландшафтық орман екпелері және қайта құру жолымен өсірілген орман екпелері, қайта құру стадиясындағы екпелер, мемлекеттік орман қорғау екпелері, жол бойындағы орман жолақтары және орман екпелеріне ілеспе тұқым ретінде отырғызылған, негізгі тұқым жойылғаннан кейін тірі сақталған бұталар жатады.

      Жалпы толымдылығы 0,3 және одан төмен 1 және 2 жас класындағы балауса ағаш учаскелері орманмен қамтылмаған орман жерлеріне жатады, олар ағашы кесілген жерлерде, өртеңдерде, жойылған алқаағаштарда немесе алаңқайларда орналасады.

      Кез-келген жастағы толымдылығы 0,1 – 0,3 болатын бұталар ормансыз жерлер түріне жатқызылады.

      91. Орманмен қамтылған жерлер төмендегідей таксациялық көрсеткіштермен сипатталады: жас класының ұзақтығы 1, 2, 5, 10, 20, 40 - жыл, жас топтары балауса ағаштар - 1-2 (бірінші-екінші) жас кластары; орта жастағылар, 3 (үшінші) және жоғары жас класындағылар; пісіп келе жатқандар - бір жас класындағы (кесу жасының алдындағы); пісіп жетілгендер - екі жас класындағы (кесу жасын сипаттайтын); көнергендер - кесу жасынан өткен жас класы. Барлық жас топтарына толымдылығы 0,3 және одан жоғары, балауса ағаштардан басқа (балауса ағаштар - 0,4 бастап) алқаағаштар жатады. Олардың орташа биіктігі, диаметрі, толымдылығы 0,3-тен 0,4-1,0 дейін, толымдылығы 0,3 - 0,4 төмен, орташа толымдылықты - 0,5-0,7; жоғары толымдылықты - 0,8-1,0; орташа бонитеті - 1 б - 5 б дейін, жоғары бонитеті - 1б - 2 бонитет класы, орташа бонитеті - 3-4, төменгі бонитеті - 5-5 б; орташа класс тауарлығы 1- ден 4 дейін.

      92. Арнайы бағыттағы плантацияларға жататын плантациялар:

      1) өнеркәсіптік және энергетикалық мақсаттағы (жиһаздық және құрылыс өнеркәсібі мен басқа да мақсаттарға пайдалану үшін қысқа мерзімде жоғары өнімді терек және жоғарғы қуатты отын алқаағаштарды алу).

      2) азықтық және басқа мақсаттардағы (жеміс-жидек және басқа да плантациялардың әртүрлі түрлері);

      93. Жинақталмаған орман екпелерін орманмен қамтылған жерлерге ауыстыруға таксациялық көрсеткіштері нормативтік талаптарға жетпеген, жерсінуі 26 (жиырма алты) пайыз және одан жоғары себілген немесе көшеттен өсірілген орман екпелерінің жер түрлері жатады. Оларға тағы да көріністік, декоративтік, ландшафтық, қайта құру жолымен өсірілген мемлекеттік қорғаныш орман жолақтары, жол бойындағы орман жолақтары жатады. Жерсінуі 25 (жиырма бес) пайыз және одан төмен орман екпелерінің учаскелері өлген орман екпелеріне жатады және олар бұрынғы өз жер түрлеріне жатқызылады.

      94. Орман тұқымбағына орман қоры аумағындағы ағаш және бұта тұқымдылар көшетін өсіруге арналған тұрақты учаскелер ауданы жатады.

      Жобасыз ағаш - бұта тұқымдыларының көшеті өсірілген жер учаскелері бұрынғы жер түрлеріне жатқызылады, таксациялық сипаттамада уақытша тұқымбақ деген белгі қойылады.

      95. Орманмен қамтылмаған жерлерге ағаш және бұта тұқымдыларының қайта түлеуге өскіні жоқ немесе жеткіліксіз, бірақ орман өсіруге жарамды орманды жер учаскелері жатады. Оған жататындар:

      1) кесілген жерлер – басты пайдалану кесулерін жүргізудегі алқаағаштары кесілген, ал жаңа буын құралмаған орман ауданы. Кесілген жерлер болып, табиғи түлеп немесе орман екпелерін отырғызып, нәтижесіне байланысты орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылғанша сақталады.

      2) орман орналастыру жылындағы кеспеағаш – далалық орман орналастырылатын жылы басты пайдаланудағы жаппай кеспеағаш кесуге ағаш кесу билеті берілген және белгіленген алқаағаштар (немесе біртіндеп кесулердің соңғы жүргізулері).

      Телім алқаағаш секілді орналастырылатын жылғы кеспеағаш толық таксациялық сипаттамасымен, қорсыз грифпен жазылады.

      Орман қоры есебінде ондай телімдердің ауданы ағашы кесілген жерге жатқызылады.

      Алдағы жылға ағаш кесу билеті бойынша кесуге берілген және белгіленген алқаағаштар, жаппай кеспеағаш кесуге белгіленген белгімен, қабылданған алқаағаштар түрінде жазылады.

      3) өртеңдер және өлген алқаағаштар - толығымен өрттен жойылған (өртең) немесе энтомо- және фитозиянкестерімен жаппай зақымданған, түбірінен қураған, табиғи апаттың әсерінен (желден, бораннан, қардан сыну), өнеркәсіп кәсіпорындарының зиянды заттарды тастау әсерінен қураған (өлген), ал жаңа буын әлі құралмаған орман ауданы.

      Өртеңдер немесе өлген алқаағаштар аталуы олардағы өлген сүректерде жаппай санитарлық кесу жүргізіп тазалағаннан кейін олардың табиғи түлеуі немесе орман екпелерін өсіру нәтижесінде орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылған кезеңіне дейін сақталады.

      Ағаштар (бұталар) жартылай зақымданғанда егер қалған өсіп тұрған орманның толымдылығы 0,4-балаусалар мен бұтанікі, үлкен жастағы тобы 0,3-жоғары болса (өрт болған жылы, алқаағаштардың өлгені белгіленеді), олар алқаағаштар (бұталар) санатында қалады.

      Өртеңдер мен өлген алқаағаштардың үлкендігі едәуір ауданы, оларда өлген немесе өсіп тұрған орманның бар - жоғына байланысты, қор көлеміне және сүрек дайындауға жарайтын сүректің тауарлығына, сонымен бірге орманды қалпына келтірудің табыстылығы мен сипатын анықтайтын орман өсу жағдайы типінің әртүрлілігіне байланысты жеке таксациялық телімдерге бөлінеді.

      Толымдылығы 0,3 болатын балауса ағаштардың жеке өсіп тұрған учаскелері олардың бұрынғы түрлеріне жатқызылады;

      4) алаңқай жерлер – орман өсімдіктерінің элементі сақталған, ағашы жоқ орман ауданы (өсіп тұрған жеке ағаштары бар немесе жоқ, табиғи түлеуі жеткіліксіз немесе жоқ, топырақ жағдайы мелиоративтік шараларды жүргізуге, қосымша шығынсыз сүрек тұқымды алқаағаштарды өсіруге болатын).

      5) сирек орман- толымдылығы 0,1-0,2 болатын табиғи қалыптасқан (бірінші және екінші жас класындағы балауса ағаштардан басқа) сүрекдің, топырақ жағдайына байланысты бұдан үлкен толымдылықта алқаағаштар табиғи күшімен өспейді.

      Антропогендік әсердің немесе табиғи факторлардың (шала кесу, өрт, энто-фитозиянкестер, жел және басқа) нәтижесінде құралған толымдылығы 0,2 және одан төмен сүрекдіңдер ағашы кесілген жерлерге, өртеңге немесе өлген алқаағаштарға жатқызылады, тіршілікке икемді ағаштар белгіленеді.

      96. Ормансыз жерлерге алдын - ала мелиоративтік немесе қалпына келтіру жұмыстары жүргізілмеген, ағаш өсіруге жарамайтын жерлер жатады.

      Оған жататындары:

      1) жыртылған, тыңайтылған жерлер:

      жыртылған жерлер (елді мекендерден тыс жерлердегі бау-бақшаны қосқанда)- тұрақты ауылшаруашылық өндірісіне қолданылатын жерлер;

      тыңайтылған жерлер - бір жылдан астам уақыт ауылшаруашылық дақылдары егілмеген және сүрге дайындалмаған, бұрынғы жыртылған жерлер;

      2) шабындықтар - тұрақты шөбі шабылатын жерлер;

      3) жайылымдар - мал жаюға арналған жерлер (өріс, субальпі және альпі шалғыны және басқа);

      4) жолдар, орам соқпақтары, өртке қарсы жолақтары - орман қорының құрамынан шығарылмаған барлық бағытқа арналған жолдар, орам соқпақтары, өртке қарсы жолақтар, соқпақтар;

      5) елді мекендер - негізінен орман шаруашылығын жүргізуге байланысты және ерекше қорғалатын табиғи аумаққа жұмыс істейтін адамдарға арналған, кісі тұратын және тұрмайтын үйлер салынған жер учаскелері (орманды ауылдар, орман күзетінің кордондары, қыстаулар, қызметтік жер үлесі, өнеркәсіп және әкімшілік ғимараттар, қоймалар, төменгі орман қоймаларын қоса және басқалары);

      6) сулар - көлдер, өзендер, бұлақтар, тоғандар, су қоймалары, каналдар, мелиоративтік жүйелер және басқалары;

      7) батпақ - ылғалы көп, ағаш- бұта өсімдіктері жоқ немесе бірлі-жарым кездесетін учаскелер. Егер мұндай учаскелерде жасы балауса ағаштан үлкен, толымдылығы 0,1-0,2 болатын сүрек тұқымды өсімдіктер болса, олар табиғи сирек ормандарға жатқызылады, ал толымдылығы 0,3 және одан жоғары болатын сүрек және бұта тұқымдылар орманмен қамтылған жерлерге жатқызылады. Толымдылығы 0,1-0,3 болатын бұталар ескерілмейді. Оларға тағы да тоғайға және жайылма аумақтарына тән ылғалы мол топырақтарда өсетін қамыс, қоғалар жатады;

      8) құмдар - сүрек-бұта өсімдіктері өспейтін көшпе құмдар, өзен қайраңы және құмды шаймалар;

      9) мұздықтар - ылғи мұз жамылып жатқан жерлер;

      10) басқа жерлер - оған тік беткейлер, жартастар, тас үгінділері, шөгінділер, ұсақ тасты жерлер, сортаңдар, сор жер, көшкіндер, орман қоры құрамынан шығарылмаған электр және байланыс желілері, газ құбыры, су құбыры және мұнай құбыры, сайлар, құрғақ өзек, тақырлар, бұзылған жерлер, карьерлер, қоқыс төгетін және өндіріс қалдықтарын төгетін жерлер, алаңқайлар жатады. Оған жататыны: алаңқайлар, ландшафттық, аңшылық мақсатында демалуға арналған жерлер. Алаңқайлар МОҚ санаттарына бөлінеді - қала ормандары және орман парктері, елді мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелеріндегі жасыл аймақтар, ерекше қорғалатын орман аумақтары (қорықтардан басқа).

      Тік беткейлер, егер олар басқа жер түрлеріне жатқызылмайтын болса (жайылымдар және басқалар), беткейдің тіктілігі 5 және одан жоғары таулы жерлерде бөлінеді.

      97. Мелиоративтік жұмыстары жүргізілген учаскелер пайдаланылатын жер түріне жатқызылады.

      98. Орман тұқымбақтары, табиғат ескерткіштері, ландшафтық, географиялық және сыналатын екпелер, клондық архив (мұрағат), экзотикалық және аса құнды тұқымдылар учаскелері, ағаш тұқымы плантациясы, коллекциялық- аналық учаскелер тұқым қуалаушылықтың қасиеттерін тексеру үшін орман орналастырудың барлық разрядтарында бөлінеді, оларды белгілеген масштабта планшетке түсіру мүмкін болса, бұл учаскелердің мөлшері кіші болса, олар планшетке шартты белгілермен түсіріледі. Таксация карточкасында және таксациялық жазбада осы телімдерде бар деген белгі қойылады және осы учаскенің ауданы мен таксациялық сипаттамасы көрсетіледі.

      99. Орманмен қамтылған жерлерді таксациялық телімдерге бөлу алқаағаштардың таксациялық белгілеріндегі мына өзгешеліктері бойынша жүргізіледі: шығуы, құрылымы, құрамы, толымдылығы, бонитет класы, жасы, орташа диаметрі, биіктігі, тауарлығы, орман типі, өскіні, экспозициясы, беткейдің тіктілігі, радиациялық және өндірістік ластану дәрежесі.

      Жасыл аймақтың, ерекше қорғалатын орман аумағының таулы аумағын орналастырғанда орманмен қамтылған жерлерді таксациялық телімдерге бөлудің қосымша белгілері беріледі.

      Орманмен қамтылған орман жерлері телімдерге төмендегідей көрсеткіштер бойынша бөлінеді:

      1) өсуі бойынша алқаағаштар табиғи (тұқымнан және өскіннен) және қолдан өсірілгенге (орман екпелері) бөлінеді. Табиғи алқаағаштарды тұқымдық немесе өскіндіктер категориясына жатқызу ондағы ағаштардың пайда болуының басымдылығына сәйкес жүргізіледі. Екеуінің үлесі бірдей болса, бірінші орынға тұқымдықтар қойылады.

      2) алқаағаштар құрылымы бойынша қарапайым - бір қабатты және күрделі - көп қабаттыға бөлінеді.

      Қабаттылығы дегеніміз - ағаш шоғырының биіктік деңгейі бойынша анық шектеліп, сүрекдіңдердің вертикалды бөлінуі.

      Бір қабатты алқаағаштар дегеніміз - бір қабаттан құралатын орман учаскелерінің сүрекдіңдері.

      Көп қабатты алқаағаштар - анық бірнеше қабатты сүрекдіңдерден құралатын орман учаскелері.

      3) алқаағаштар ағаш түрлерінің араласу дәрежесі бойынша таза және аралас болып бөлінеді.

      Таза алқаағаштардың құрамын құрайтын ағаш түрінің бірлігі біреуден артық болмайды. Ал алқаағаштың құрамын құрайтын ағаш түрінің бірлігі екі және одан көп болса, онда олар аралас алқаағаштарға жатады.

      4) құрамы бойынша алқаағаштар негізгі орман элементтері әр түрлі болғанда және құрамындағы коэффициент бірлігінің айырмасы 2 және одан артық болған жағдайда бөлінеді.

      Ағаш тұқымдыларының құрамында, Ағаш кесу ережесінде берілгендей, аса құнды сүрек тұқымдылары, экзоттар және жабайы жеміс тұқымдылары 10 (он) пайыз болса (құрамында бір бірлік) олар таксациялық телімдерге бөлінеді.

      5) егер алқаағаштар әр түрлі жас топтарына жататын болса, ал топтар шегінде – олардың орташа жастарында бір жас топтарынан артық айырмашылық болса, алқаағаштар жас тобы бойынша бөлінеді.

      Алқаағаштың жасы деп негізгі орман элементтерінің орташа, ал орман екпелері үшін нақты жасы қабылданады, отырғызу жылы бойынша анықталатын, оған тамыр жүйесі жабық отырғызу материалдарынан және қайта құру әдісімен өсірілген орман екпелері қосылады.

      Алқаағаштар бір жастағыларға және әр түрлі жастағыларға бөлінеді.

      Бір жастағы алқаағаштарға - ағаштардың жас арасындағы айырмасы 2 (екінші) жас класына дейінгі орман учаскесіндегі сүрекдіңдер жатады.

      Әртүрлі жастағы алқаағаштарға - ағаштардың жас арасындағы айырмасы 2 жас класы және одан артық артық болатын орман учаскесіндегі сүрекдіңдер жатады.

      6) тауарлығы бойынша алқаағаштар негізгі орман элементтеріндегі айырма бір тауарлық класы болғанда бөлінеді және толысушы, толысқан және көнерген алқаағаштардың тауарлық класын анықтау әдісі Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 4-қосымшадағы 4-кестеге сәйкес анықталады.

      7) жеке телімдерге орман ауруларымен және шірікпен зақымданған 15 (он бес) пайыздан кем болмайтын орман учаскелері бөлінеді;

      8) алқаағаштар қалған таксациялық көрсеткіштері бойынша орманның негізгі элементтерінде төмендегідей айырма болғанда бөлінеді:

      толымдылығы бойынша 0,2 бірлік және жоғары;

      орташа диаметрі бойынша 4 (төрт) сантиметр және одан жоғары;

      биіктігі бойынша 20 (жиырма) пайыз және одан жоғары;

      бонитет класы бойынша 1 класс;

      беткейдің тіктілігі бойынша 5 (бес) градус және одан жоғары;

      беткейдің әр түрлі экспозициясында.

      9) себу немесе көшетпен өсірілген орман екпелері, орман астарында орман екпелері бар немесе тіршілікке бейім шаруашылық құнды тұқымдардың қанағаттанарлық өскіні бар алқаағаштар, сонымен қатар, таксациялық сипаттамасы ұқсас, бірақ түрлі шаруашылық шараларды қажет ететін учаскелер жеке телімдерге бөлінеді.

      100. Таулы аудандарда шаруашылық шараларын жүргізуге қол жетімді және қол жетімсіз орамдарға бөлінеді. Қол жетімсіз орамдарға жол-транспорт жүйесінің жоқтығына байланысты алдағы тексеру кезеңіне орман шаруашылық шаралары жобаланбайтын орамдар жатады. Қол жетімсіз орамдардың тізбесі бірінші орман орналастыру кеңесінде белгіленеді.

      Натуралық таксация жүргізу кезінде қол жетімсіз орамдарда орманшаруашылық шаралар орманшаруашылық әсерді қажет ететін барлық телімдерде белгіленеді. Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында және басқа да құжаттарда қол жетімсіз орамдар бойынша мәліметтер бөлек келтіріледі.

Параграф 2. Таксацияның әдістері және дәлдік нормативтері

      101. Орманды таксациялау алқаағаштың таксациялық көрсеткіштерінің нормативтік дәлдігін анықтауды қамтамасыз ететін әдістерімен жүзеге асырылады. Таксацияның дәлдігі телімдегі алқаағаштардың таксациялық көрсеткіштерін анықтағанда жіберілетін қателердің нормативтерімен анықталады.

      102. Орман орналастыру кезінде таксацияның көзмөлшерлік, дешифровкалық, көзмөлшерлі-өлшеу және өлшеу-санау әдістері қолданылады. Түрлі таксациялық объектілердегі әртүрлі орман орналастыру разрядтары үшін осы әдістерді қолдану алқаағаштардың таксациялық көрсеткіштерінің нақты анықталуына кепілдік береді. Бұл туралы бірінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасында тиісті жазба жасалады.

      Дәлдігін арттыру үшін таксацияның әр-түрлі тәсілдерін қосып пайдаланады.

      103. Таксациялық көрсеткіштерін анықтаудағы дәлдіктің негізі ұжымдық жаттығу кезінде және өндірісте жинақталған тәжірибе болып табылады. Телімдерді таксациялаудың нормативтік дәлдігі телімдердің сапалы қаралуын қамтамасыз етеді. Таксациялық сипаттамада, шаруашылық нұсқауында, алдын-ала дешифровка жасалған және нұсқаланған телімдерде айырма рұқсат етілетін қате шегінен артық болса, бұл бөліктердің нұсқасы сызылып, жеке телім ретінде таксация жасалады. Таксациялық көрсеткіштер құрамын, толымдылығын, биіктігін, диаметрін, жасын, тауарлық класын, қорын анықтау дәлдігі өлшеп-санау өлшемдерімен нақтыланады.

      104. Таксациялық көрсеткіштерді анықтаудың дәлдік нормативтері таксация жүргізу кезінде рұқсат берілетін дәлдік нормативтеріне сай Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 1-қосымшадағы 5-кестеге сәйкес анықталады.

      Орманды таксациялау кезінде орман орналастырудың барлық разряды бойынша жіберілмейтін қателерге мыналар жатады:

      қажетті шаруашылық шара түрлерінің дұрыс белгіленбеуі немесе олардың жоқтығы, орман екпелерін отырғызуда негізгі ағаш түрінің дұрыс анықталмауы, нұсқаулар мен ережелерге сәйкес берілетін сүрек шығымы пайызының дұрыс белгіленбеуі;

      Әсіресе толысушы және толысу шегіндегі алқаағаштардың жасын дұрыс анықтауға, орманды қарқынды пайдалану аймағына негізді жатқызуға ерекше назар аударылады.

      105. Көзмөлшерлі таксацияның нәтижесін өлшеп-санау мәліметтерімен нығайту қажет болғанда, радиусы тұрақты шеңберлі алаңдардың орналасу схемасы дешифровка жасалған аэрофотосуреттерге алдын-ала түсіріледі. Аэрофотосурет бойынша, телімдегі сүрекдіңнің құрылымы, оның жер бедері элементіне ұштастырылуы анықталады. Осы мәліметтерге және анықталған немесе өткен орман орналастырудың мәліметтері бойынша алынған телімнің ауданына сүйене отырып, алаңдардың орналасуы жәнесаны анықталады.

      106. Егер телімде немесе орман орналастыру аумағы объектісінің бөлігінде дешифровка жасау әдісімен таксациялау белгілеген болса дешифровка арнайы әдіспен жасалады.

      Орманды таксациялау кезінде аэрофотосуреттерді дешифровка жасауда жер түрі және олардың жағдайы, алқаағаштардың қоры, толымдылығы, бонитет класы, орман типтерінің тобы, орташа биіктігі мен диаметрі, жас класы, құрамы, телімнің нұсқасы берілген нормативтік дәлдікпен анықталады. Негізсіз телімдердің нұсқасын өзгертпеу үшін және телімдердің бұрынғы берілген таксациялық сипаттамасының сабақтастығын, анықталған ауытқулардың себебін талдау үшін алынған сипаттамалар стандартты пішінде бекітілген таксация карточкасына жазылады. Егер ауытқулар берілген нормативтен асып кетсе және олар аэрофотосуретке қосымша стереоскопиялық талдау жасау жолымен жойылмаса, телім аралап таксацияланады.

      107. Орманды іріктеп өлшеп-санау әдісін қолданып таксация жасағанда алқаағаштардың көріну жағдайына байланысты (көзбен шолуды шектейтін өскіннің бары немесе жоқтығы) реласкопиялық немесе радиусы тұрақты шеңберлі санау алаңдары салынады. Олардың саны телімдегі алқаағаштардың құрылымы мен толымдылығына және телімнің көлеміне байланысты.

      Алаңның саны 4-тен көп болса, олар телімде статистикалық теңдікпен орналасады, төрт және одан аз болса-телімнің әр бөлігінде, алқаағаштың сипатына тән жерлерге орналасады.

      Реласкопиялық санау алаңдарын статистикалық теңдікпен орналастыру абриске немесе аэрофотосуретке түсірілген, алдын-ала жасалған схема бойынша жүргізіледі. Таңдалған алаңдардың орналасу схемасын нақты түсіруді қатаң сақтау - негізгі талап болып табылады. Алаңның ортасына алаңның нөмірі көрсетілген қазық бекітіледі.

      Шеңбер тәрізді алаңдарды таксация жүргізілетін телімнің шегінен шығармау үшін олардың орталық нүктесі фотоабристе нақты анықталған нүктеден бастап, компастың, қадам өлшегіштің немесе басқа да өлшегіш құралдардың көмегімен телімге түсіріледі. Негізгі пункттен немесе бұрынғы алаңшадан соған дейінгі қашықтық дәл анықталсада, белгіленген нүктеден өз еркімен алаңның орталық нүктесі жылжытылмайды.

      Реласкопиялық алаңдарда қима ауданының жиынтығын анықтау толымдылық өлшегішпен, призмамен немесе айналы реласкоппен әр қабат үшін жеке жүргізіледі.

      Толымдылық өлшегішпен шеңберлі реласкопиялық алаңдарды жасау және оларды тексеру әдістері, сонымен қоса тұрақты радиусты алаңдардың шекарасын бөлу жұмысы Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 13-қосымшасына сәйкес жүргізіледі.

      Орманның негізгі элементтерінің және жиі кездесетін құраушы тұқымдылардың орташа биіктігін анықтау үшін телімде орташаға жақын

      3-5 есептегі ағаштардың биіктігі құралмен өлшенеді және қажеттілігіне қарай, жасын анықтау үшін бұрғымен үлгі алынады.

      Түрлі жастағы сүрекдіңдердің әр алаңында, әр буынның орташа ағаштарының биіктігі өлшенеді.

      Реласкопиялық алаңдардағы барлық өлшем мәліметтері таксация карточкасына жазылады.

      Орташа биіктік пен орташа диаметр орташа арифметикалық мағынадағыдай орташа ағаштардың орман элементтерін өлшеп анықталады.

      Тұрақты радиусты шеңберлі (дөңгелек) санау алаңын салғанда алдын-ала оның радиусы анықталады. Оның көлемі сүрекдіңнің орташа диаметрі мен толымдылығына байланысты. Бір алаңда орта есеппен 15 (он бес) ағаштан кем болмайды.

      Шеңберлі санау алаңдарының радиусын табу үшін Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына берілген 6-кестені басшылыққа алу керек.

      Алаңдағы ағаштарды санау орман элементтері бойынша жүргізіледі. Кеспеағаштар техникалық жарамдылығы бойынша кәделік, жартылай кәделік және отындық ағаштарға бөлінеді.

      Телімде салынған дөңгелек алаңдарда ағаштарды санаудың мәліметтері жинақталады және оны өңдеу сынақ алаңдары үшін жалпы қабылданған әдістермен жүргізіледі.

      Әр түрлі сүрекдің санаттарында салынатын реласкопиялық алаңдардың саны олардың телімдегі толымдылығына байланысты + 15 (он бес) пайыз дәлдікпен Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына берілген 1-қосымшадағы 7-кестеде келтірілген.

Параграф 3. Алқаағаштың таксациялық көрсеткіштерін
анықтау тәртібі, орман қорының басқа да жерлерінің сипаты

      108. Алқаағаштарда таксация орман элементтері бойынша қабаттарға бөлініп, ал әртүрлі жасты алқаағаштарда - жас буыны бойынша жүргізіледі. Әр орман элементі үшін орташа жасы, биіктігі және диаметрі, ал пісіп келе жатқан, пісіп жетілген және көнерген алқаағаштарда-тауарлық класы анықталады. Таксациялық көрсеткіштердің нақтылығын анықтау Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына берілген 1-қосымшадағы 8-кестеде берілген.

      109. Сүрекдіңнің қабатын бөлу төмендегідей жағдайда жүргізіледі:

      1) әр қабаттың толымдылығы 0,3-тен кем емес (балауса ағаштарда - 0,4);

      2) қабаттардың орташа биіктігіндегі айырма - жоғарғы қабаттың биіктігі 16 (он алты) метрге дейін болғанда 4 (төрт) метрден кем емес, жоғарғы қабаттың биіктігі 17-ден 25 (жиырма бес) метр дейін болғанда 5 (бес) метр және жоғарғы қабаттың биіктігі 26 (жиырма алты) метр және одан жоғары болғанда 6 (алты) метр.

      Негізгі қабат болып 1 гектардағы қоры көбі есептеледі, ал қорлары тең болғанда - шаруашылық маңызы артығы негізгі болып табылады.

      110. Қабаттарға бөлу мүмкін емес, әртүрлі жастағы сүрекдіңдер жас буыны бойынша таксацияланады.

      Бір тұқымды сүрекдіңдерін буынға бөлу жас айырмашылығы 2 (екі) және одан көп жас класы болған жағдайда жүргізіледі:

      Орташа диаметрінің айырмашылығы 4 (төрт) сантиметр кем емес, ал әр бір буынның еншісінің қоры 20 (жиырма) % кем емес.

      Ағаш құрамындағы буын саны екі бірліктен кем болмаған жағдайда, олар бөлінеді. Буындардың басымдылығы болып сүрек қорының көп болғаны есептеледі.

      Сүрекдіңдердің өсу аймағына байланысты буындарға бөлудің белгілері, өкілетті орган бекітетін қосымша, өңірлік ережелермен немесе техникалық нұсқаулармен анықталады.

      111. Алқаағаштардың тұқымдық құрамы ағаш түрлері қорларының проценттік қатынасымен анықталады және Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 14-қосымшасына сәйкес ағаш түрлерінің қысқаша атаулары келтірілген формуламен рәсімделеді. Сонымен қатар құрамындағы әрбір сүрек тұқымының үлесі ондық сан коэффициенті түрінде әрқайсысы жалпы қордың 10 (он) пайызына сәйкес.

      Алқаағаштардың жалпы қорынан 3-5 (үш-бес) пайызы қор құрайтын ағаш түрлерінің құрам формуласына "+", ал 1-2 (бір-екі) пайызы "жеке" деп жазылады.

      Бірінші жас класындағы балауса ағаштардың құрамы дің сандарының қатынасына байланысты анықталады.

      112. Таксацияланатын алқаағаштарды негізгі орман құрайтын түрлердің қылқанды, қатты жапырақты немесе жұмсақ жапырақты тобына жатқызу және сүрекдіңнің басым түрін (қабатты) анықтау - таксацияның маңызды мақсаты болып табылады.

      Егер сүрекдіңдердің құрамындағы ағаш түрлерінің саны 5 бірлік немесе одан көп болса (3Майқарағай 1Шырша 1Балқарағай 5Қайың), олар қылқанды (Нұсқаулықтың 113 пунктінде көрсетілген тұқымдардан басқа) алқаағаштарға жатқызылады. Балауса және екпе алқаағаштарда – 4 (төрт) бірліктен аз болмайды (3Майқарағай 1Шырша 6Қайың). Мұндай алқаағаштарда түр тобының құрамында ең үлкен коэффициенті бар ағаш түрі басым болып бірін орынға қойылады.

      113. Егер самырсын, алма (Сиверс алмасы), жаңғақ (грек жаңғағы) ағаштарының барлық жас тобында олардың құрамын қатысу үлесі үш бірлік және одан көп болса (3 Самырсын 7 Қайың, 3Алма 4Қайың 3Көктерек) онда алқаағаштар самырсынды, алмалы, жаңғақты болып табылады.

      Егер емен (өте әдемі емен), шаған (шарын шағаны), тораңғы ағаштарында олардың құрамына қатысу үлесі төрт бірлік және одан көп болса, ал балаусаларда – үш бірлік және одан көп болса (4Емен 6Қайың, 4Тораңғыл 6Терек, балаусаларда - 3Емен 7Қайың) онда алқаағаштар еменді шағанды, тораңғылы болып табылады.

      114. Басқа жағдайлардың барлығында негізгі тұқым болып құрамында ең үлкен коэффициенті бар ағаш түрі саналады (5Қайың 4Майқарағай 1Терек, 4 Қайың 3Көктерек 2Майқарағай 1Т, 4Майқарағай 3 Қайың 3Көктерек).

      115. Егер екі немесе одан көп ағаш түрлерінің қатысу үлесі бірдей болса, онда маңыздылығы басым тұқым басқасынан жоғары болып саналады (тұқымның маңыздылығының тізімі 1-ші орман орналастыру кеңесінде анықталады) (3Майқарағай 3 Қайың 3Көктерек 1Терек, 4 Қайың 4Көктерек 2Майқарағай, 5Ска 5Скқ).

      116. Орташа жас алқаағаш құрамындағы әр тұқым түріне анықталады. Егер алқаағаштың, ағаш түрлерінің жастары бірдей немесе олардың жас айырмашылығы оны анықтау дәлдігінің шегінен аспаса, жасы жалпы алқаағаш бойынша анықталады.

      Әртүрлі жастағы алқаағаштардың (егер буынға бөлу мүмкін емес немесе тиімсіз болса) орташа жасы сүрекдіңдегі басым түрдің жасы бойынша белгіленеді.

      117. Бонитет класы Қазақстан ормандарын таксациялау нормативтерінде берілген шкала бойынша негізгі орман элементтерінің орташа жасы мен орташа биіктігі бойынша анықталады.

      Он жасқа дейінгі балауса ағаштарда бонитет класы өсіп тұрған немесе ұштасып жатқан алқаағаштардың жер жағдайына байланысты белгіленеді.

      Орташа биіктігі мен жасы бойынша анықталатын бонитет класы осы алқаағаш түріне берілген орман типіне сәйкес келмеген жағдайда, оның себебі (батпақтануы, құрғақтануы, өрт, орман зиянкестері және басқа) таксация карточкасында белгіленеді.

      118. Орман типінің топтары орналастырылатын объектінің аймағы үшін жасалған диагностикалық белгілері бойынша белгіленеді. Негізгі диагностикалық белгілеріне мыналар жатады: топырақ - жер жағдайы, ылғалдылық деңгейі шөпті өсімдіктер және бұталар (осы жағдайдың индикаторлары), сүрекдің бонитетінің класы т. б.

      119. Алқаағаштың толымдылығы - таксациялық телімдегі (1,3 метр-кеуде биіктігінде) көзмөлшермен немесе өлшеу-санау әдісімен анықталған ағаштардың қиылым ауданы жиынтығының оннан бір үлесінің осы ағаш түрлерінің қорлары мен қиылым ауданы жиынтығы мен стандартты кестесіндегі оптималды толымдылығының (1,0) таксациялау нормативтері ара қатысы болып табылады.

      Толымдылық телімдегі алқаағаштың әр қабаты үшін жеке анықталады.

      Табиғи және қолдан өсірілген сүрек тұқымдылардың балауса ағаштарында, сексеуілдерде, кейбір жемісті алқаағаштарда және бұталарда толымдылық желектің жинақталу дәрежесі бойынша анықталады (қима аудандары мен қорлары жиынтығының стандартты кестесінде берілмеген жағдайда).

      Егер толымдылық 1,0 артық болса (қима ауданы жиынтығының кестедегі көрсеткіштермен салыстырғанда) ол туралы таксация карточкасында және таксациялық сипаттамада белгі қойылады.

      120. Өсіп тұрған сүректің 1 гектарға қоры көз мөлшерімен таксациялау кезінде әр қабат шегіндегі басым тұқымдылар бойынша, орташа өлшенуі бойынша құраушы тұқымның орташа биіктігі мен толымдылығын есепке ала отырып, орналастырылатын объекті үшін тексерілген қима аудандары мен қор жиынтығының кестесі бойынша анықталады.

      121. Орманмен қамтылмаған және ормансыз жерлердегі сирек және жеке тұрған ағаштар, балауса ағаштар мен орта жастағы алқааағаштардан өзінің жасы және мөлшері бойынша ерекшеленетін ағаштарда, бекітілген норматив бойынша қабаттарға бөлінбейді. Олар жеке ағаштар деп таксацияланады. Олар үшін таксация карточкасында тұқымның құрамы, жасы мен 1 (бір) гектарға қоры анықталады және толтырылады.

      122. Алқаағаштарда орман зиянкестерімен, аурулармен, жануарлармен, өндірістік кәсіпорындардың атмосфераға тастаған зиянды қалдықтарымен және басқа да факторлармен зақымданған және қураған жас ағаштар болған жағдайда, таксациялық карточкаға олардың құрамы, жасы, биіктігі, диаметрі және 1 (бір) гектарға қоры, ал қосымша мәліметтер макетінде зақымдану себептері мен зиянкестердің және зақымданған ағаш ауруларының түрлері көрсетіледі. Ескі қураған ағаштар мен шөпшектер үшін таксация карточкасында тек 1 (бір) гектардағы қоры анықталады.

      Кесуге жататын мұндай ағаштардың 1 (бір) гектарға минималды қоры бірінші орман орналастыру кеңесімен бекітіледі.

      Өлген алқаағаштарды таксациялағанда, тіршілікке бейім бөлігінің толымдылығы 0,1-0,2 құраса, таксациялық сипаттама тірі сақталған жекелеген ағаштарға (жеке ағаштар ретінде есептеледі) және сүрекдіңнің тірі сақталмаған бөлігіне жеке беріледі.

      Тауарлық сапасы сақталған сүрекдіңнің өлген бөлігі үшін 1 гектарға сүректің өтімді қоры, орташа биіктігі, жасы, құрамы, әр құраушы тұқымның орташа диаметрі мен тауарлық класы көрсетіледі.

      123. Қолдан өсірілген екпелерді (үлкен жастағы екпеағаштарды) таксациялау кезінде анықталатын көрсеткіштер табиғи алқаағаштарда да анықталады, олардың жай-күйінің бағасы көрсетіледі.

      124. Тексеру кезеңіндегі екпелерді таксациялағанда отырғызылған жер түрі негізгі және құраушы тұқымдар, құрамы, отырғызу жылы, жасы (отырғызылған жылын қосқанда), жерсінуі (толымдылығы), топырақты дайындау тәсілі мен екпелерді отырғызу, оларды орналастыру схемасы мен тұқымдардың сапасын бағалау, қанағаттанарлықсыз жағдайлардан бүлінуінің себептері, орындалған шаралардың талдамасы көрсетіледі.

      Далалық жұмыстар кезеңінде таксация кезінде Орман екпелерін далалық есепке алу мен келісу ведомосы Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына берілген нұсқаулықтың 15-қосымшасына сәйкес нысан бойынша құрастырылады, ол орманшымен келісіледі және орман мекемесінің директоры немесе оның орынбасары бекітеді.

      Алқаағаштар құрамында табиғи алқаағаштардың жиынтығынан екпелер құрамы 3/10 бірліктен кем болмаса телім қолдан өсірілетін жерлерге жатқызылады. Жинақталған екпелермен аралас олармен табиғи түлеулерінің биіктіктерінің айырмашылығы 3 (үш) метрден кем болса, соңғысы құрамға қосылады.

      Биіктіктер айырмашылығы 3 (үш) метр немесе одан көп болса, екпелер мен табиғи қоспалар қабат бойынша жеке жазылады, мұндай жағдайа бірінші қабатқа екпелер қойылады.

      125. Орман астарында отырғызылған екпелері бар алқаағаштар үстіңгі қабаты бойынша таксацияланады, ал екпе ағаштардың сипаттамасы бөлек көрсетіледі. Екпелерді далалық есепке алу ведомосында олар бөлек жазылады.

      Жоғары қабаты кесілгеннен кейін олардың жағдайына байланысты екпелер нормативтерге сәйкес орманмен қамтылған жерлерге немесе жинақталмаған немесе өлген екпелерге жатқызылады.

      126. Орманды жаңарту үшін отырғызылған екпелер қатары жанаспағандықтан нормативке сәйкес жинақталмаған немесе өлген екпе ағаш түріне жатады. Бірінші жағдайда таксация карточкасындағы сипаттамасы бірінші болып, ал жаңартылатын алқаағаштар екінші болып жазылады. Екінші жағдайда жаңартылған алқаағаштардың жүргізілуі жазылады.

      Орманды жаңарту үшін отырғызылған жинақталған екпелер мен жаңартылатын алқаағаштардың биіктігінде айтарлықтай айырмашылық болғандықтан (4 (төрт) метр және одан жоғары) сипаттамалары бөлек жазылады. Бірінші болып екпелер, ал екінші болып жаңартылатын алқаағаштар жазылады. Бұл телім орманды жерлер түріне – екпелерге жатады.

      Орманды жаңарту үшін отырғызылған жинақталған екпелер мен жаңартылатын алқаағаштардың биіктігі шамамен бірдей болған жағдайда олар соңғыларымен бірге бір қабатта таксацияланады.

      127. Алқаағаштарды таксациялау кезінде белгіленетін қосымша мағлұматтар:

      1) құмырсқаның илеуі, оның 1 (бір) гектардағы саны;

      2) шаруашылық эталонын белгілеу үшін алқаағаштардың өнімділігі, биіктігі мен жағдайы едәуір жақсы болады. Егер басқа алқаағаштармен салыстырғанда таксациялық көрсеткіштері орман өсіру жағдайына сәйкес болса, өнімділігі жоғары және шаруашылық алдына қойылған талаптарға сай болса, олардың таксациялық сипаттамасы ең жақсы (оптималды) деп табылады;

      3) ағаштардың сөлін ағызу, жүргізу мерзімі және жағдайы;

      4) алқаағаштардың тұрақты ағаш тұқымының учаскесі мен ағаш тұқымы қорғалымын ұйымдастыруға жарамдылығы және оларды ағаш тұқымының базасына қосу;

      5) нақты жасалған тұрақты және уақытша ағаш тұқымы учаскелері мен аналық және ұластыру плантациялары туралы белгі;

      6) басқа да қосымша мағлұматтардың қажеттілігі бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      128. Орман астарындағы өскіндерді және орманмен қамтылмаған жерлердің түлеуін сипаттағанда мына таксациялық көрсеткіштерді анықтау керек:

      1) өміршең өскіндердің үшке дейінгі ең көп түрлерінің санына байланысты тұқымдық құрамы;

      2) орташа жасы;

      3) орташа биіктігі;

      4) өскіндердің саны (1(бір) гектар мың дана).

      129. Орман астарын сипаттағанда бұталардың басым түрлері көбінен азына қарай келтіріледі және олардың тығыздық дәрежесі көрсетіледі. Тығыздықтың ауытқуы аймақтық нормативтермен белгіленеді.

      Орман астарының тығыздығын бағалайтын нормативтер жоқ болған жағдайда мына ұстанулар қолданылады: қалың – 1 (бір гектар жерде бұталар 5 (бес) мыңнан көп болса, орташа - бұталардың 2,5-5 мың дейін және сирек бұталар – 2 (екі) мың.

      130. Анықталып қабылданған орман типі топтарының схемасы бар болған жағдайда топырақ және жер қыртысының шөпті жамылғысы сипатталмайды.

      Қажет болғанда топырақтың механикалық құрамы, күлгіндену дәрежесі, ылғалдылығы сипатталады. Эрозия бар жерде анық түрі мен даму дәрежесі көрсетіледі. Таулы жағдайда топырақ қуаттылығы мен жергілікті тау жыныстарының жер бетіне шығу пайызы сипатталады.

      Таксация карточкасында жамылғының жемісті және басқа да құнды шөптердің кәсіптік жиналуын ұйымдастыруға болатын жиі кездесетін үш түріне дейін көрсетіледі. Олар үшін таксация карточкасында жамылғының жалпы ауданынан жамылғы пайызы көрсетіледі. Емдік және техникалық өсімдіктерді есепке алу жұмыстары бірінші орман орналастыру кеңесінде қосымша қаражат бөлінген жағдайда жүргізіледі.

      Жете зерттелген және белгіленген тәртіп бойынша қабылданған жабайы өсетін шикізат ресурстарын табу және есепке алу әдістемесі бойынша орманды таксациялау кезінде азықтық, емдік және шаруашылыққа қажетті өсімдіктерді есепке алу жұмыстары орындалады.

      131. Таксациялық телімнің жағдайын көрсету қажет болғанда, оның жер бедері элементтеріне қатынасты орналасуымен сипатталады. Таулы жағдайда орман шаруашылығы шаралары жобаланатын телімдегі бөктердің экспозициясы, тіктілігі, теңіз деңгейінен биіктігі (бұдан әрі - ТДБ) көрсетіледі. Бөктерді тіктілік топтарына бөлу Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 маусымдағы № 18-02/596 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11894 болып тіркелген) бекітілген Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидаларына (бұдан әрі – Қағидалар) сәйкес жүргізіледі.

      Жер бедері (жазық, таулы) бүтіндей орам үшін көрсетіледі.

      132. Арнайы мақсаттағы плантацияларды сипаттағанда мыналар анықталады:

      1) өнеркәсіптік және энергетикалық мақсаттағыларды сипаттағанда: мақсаты мен отырғызу жылы, жасы, құрамы, биіктігі, диаметрі, толымдылығы, қоры;

      2) азықтық және басқа мақсаттар үшін, орналасу схемасы, 1 (бір) гектардағы ағаштар саны, 1 (бір) гектардағы центнерлік өнімі (орташа статистикалық).

      133. Барлық орманмен қамтылмаған жерлерді таксациялағанда бонитет класы мен орман типі топтары анықталады, ал қайта құру шаралары белгіленген телімдерде отырғызылатын ағаш тұқымы көрсетіледі.

      134. Кесілген жерлерде, өртенген және істен шыққан (бүлінген) алқаағаштарда орманды кесу және өртену жылы, жел, дауыл құлатқан ағаштар немесе басқа да себептерден зақымдану жылы, өрттің түрі анықталады.

      Ағашы кесілген жердегі ұдайы өсіру жұмыстарын механикаландыру мүмкіншілігі мен тәсілі толықтырылады және кесілген жердегі түбір шайырын дайындау көлемін көрсету үшін 1 (бір) гектар түбір саны мен орташа диаметрі, соның ішінде қарағайдың саны айқындалады. Ағашы кесілген жер, өртең мен өлген алқаағаштар орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылмаса немесе екпе ағаш отырғызылмаса, қанша уақыт өтседе өзгеріссіз өз санатында қалады.

      Қайта түлемеген ағашы кесілген жерлерді, өртең мен өлген алқаағаштарды таксациялау кезінде, шаруашылық ықпалдың қолайлығы мен орманның ұдайы өсуі үшін механизмдерді пайдалану мүмкіншілігі анықталады, әрі ағашы кесілген қалдықтардан тазарту сапасы, шала кесу мен шығарылмаған сүректің тұқымдық құрамы көрсетіледі.

      135. Сирек ормандарды (табиғи) таксациялау кезінде анықталатын таксациялық көрсеткіштер алқаағаштардыкімен бірдей (тауарлық класынан басқа). Табиғи сирек ормандар ұдайы өсіру қорына енгізілмейді және кесуге белгіленбейді.

      136. Шабындықтар мен жайылымды сипаттағанда олардың типі, жағдайы мен сапасы көрсетіледі.

      Типі бойынша суарма, құрғақ алқап және сазды шабындыққа бөлінеді, олар табиғи және жақсартылған болып табылады.

      Шабындықтарды сипаттағанда олардың бұталы өсімдіктермен өсіп кету дәрежесі (пайызда), шөпті шабу, дайындау жұмыстарын механикаландыруға әсерін тигізетін төмпешіктердің, тастардың, тағы басқа факторлардың болуы және 1 гектар орташа өнімділігінің центнердегі кебу салмағы көрсетіледі.

      Шабындықтар мен жайылымдар сапасы бойынша жақсы, орташа және нашарға бөлінеді.

      Малдың шектеусіз жайылуынан немесе басқа да себептерден пайда болған эрозиялық процестер таксациялық карточкаға жазылады және қажетті шаруашылық шаралар белгіленеді.

      Шабындықтар мен жайылым сапасын бағалайтын нормативтер жергілікті жағдайға байланысты анықталады және олар бірінші орман орналастыру кеңесінде көрсетіледі.

      137. Батпақтар бойынша мыналар көрсетіледі: өсімдіктер типі (қияқты, сфагнумды, қамысты), ағаш-бұталы өсімдіктер сипаттамасы мен өсу пайызы.

      138. Құмдарда орман өсуге және бекітуге жарамдылығы көрсетіледі.

      139. Басқа да пайдаланбайтын және қолайсыз ормансыз жерлердегі жер түрлері анықталады: жартас, ұсақ тау жыныстары, сорлар, тік беткейлер, карьерлер, үйінділер және осы жерлерде орман мелиоративтік жұмыстарын жүргізу мүмкінділігі.

      140. Таксация кезінде орам ішімен өтетін орман мекемесі құрамынан шығарылмаған жолдар, өзендер, жылғалар және басқа да құрылыстар сипатталады.

      Әр жолдың пайдалану мақсаты, жамылғы типі, жол салыну түрі, пайдалану мерзімі, трасса ені мен жер төсемінің ені, ұзындығы мен жол жағдайы, көпірлер мен басқа да жол орнатымдарының болуы мен жағдайы көрсетіледі. Өзендер, жылғалар мен құрылыстардың ені мен ұзындығы көрсетіледі.

      Орамдағы барлық жолдар мен басқа да линиялық құрылыстарға өзінің телім нөмірі беріледі. Олардың нөмірлері орамдағы барлық орманды және ормансыз учаскелердің жалғасы болады. Олардың барлығы орман картасында белгіленеді.

      141. Орман орналастыру кезінде орман қоры аумағындағы құрылыстар, ағаш үйлер соның ішінде аңшылық, химиялық өрт сөндіру станциясы, өртті бақылайтын мұнаралар, бүршік кептіргіштер және басқа да объектілер ерекшеліктерінде көрсетіледі, олар алып жатқан жер көлемі бойынша кіші болғандықтан жеке телімге бөлінбейді. Орман карталарында олар шартты белгілермен көрсетіледі.

      142. Орамды таксациялау біткенде бір-біріне таксациялық сипаттамасы ұқсас телімдер қосылады немесе бөлінеді. Осыдан кейін телімдер орамның солтүстік-батыс бұрышынан оңтүстік-шығыс бағытында араб цифрларымен нөмірленеді. Біркелкі телім мемлекеттік орман қоры санатының шекарасымен екі немесе одан көп бөлшекке бөлінген жағдайда телім бөлініп, әр қайсысы өз бетінше нөмірленеді.

      143. Құжаттардың пайдаланылуы ыңғайлы болуы үшін орамдағы телімдердің бөлінуі мемлекеттік орман қоры категориясының біреуінің ішінде шектелсе басқасында жалғасады.

Параграф 4. Орман таксациясының құжаттары

      144. Таксацияның барлық мәліметтері қолданылатын тәсілге байланыссыз осы Нұсқаулықтың 16-қосымшасына сәйкес нысан бойынша таксация карточкасына жазылады, сонымен қатар фотоабриспен (абриспен) бірге далалық орман орналастырудың негізгі құжаты болып табылады.

      Таксация карточкасы әр таксациялық телім мен пландық - картографиялық орман орналастыру материалдарында - масштабтан тыс шартты белгілермен белгіленетін жер түрлері бойынша толтырылады. Таксация карточкасына осы Нұсқаулықта келтірілген талаптарға сәйкес нақты жер түрі немесе алқаағаштарды сипаттайтын таксациялық көрсеткіштері жазылады.

      Таксация карточкасының пішіні мен мазмұны сала стандарты мен бағдарламалық қамтамасыз ету тәртібімен шектеледі.

      Таксация карточкасы таксациялық телімдер туралы негізгі мәліметтердің макеттер блогынан және жеке жер түрлері мен алқаағаштардың ерекшеліктерін, орман жағдайының бағалануын, шаруашылық қызметін көрсететін қосымша мәліметтердің макеттер блогынан тұрады. Әр макетке тұрақты нөмір (шифр) белгіленеді.

      Таксация карточкасында таксация орнындағы және шеңберлі алаңдағы модельді (кесілген) немесе есепке алынған (өсіп тұрған) ағаштардың өлшемдері туралы мәліметтерді жазу үшін толтырылатын блок бөлінеді.

      145. Барлық макеттегі негізгі және қосымша мәліметтер телімдердің орман таксациялық мәліметтерінің ақпараттар базасына енгізіледі. Тасушыға жазылған, телімдер бойынша орман таксациялық мәліметтер кезекті орман орналастыруға дейін сақталады.

      Таксациялық телімдерге толтырылатын негізгі және қосымша мәліметтер макеті мен толтыру ерекшелігі мен тәртібі өнеркәсіптік пайдалануға қабылданған бағдарламалық құралдар кешенімен және таксациялық карточкаларға компьютерде өңдеу үшін енгізілетін мәліметтерді дайындау жөніндегі технологиялық нұсқаулықпен анықталады.

      Мәтіндегі және символдағы ақпараттарды кодпен таксация карточкасына жазу үшін шифрлар кестесі пайдаланылады.

      146. Орман орналастыру құжаттары бойынша орман қоры мен орман орналастыру ақпараттарының мәліметтер банкін құрғанда, мәліметтер базасын актуалды жағдайда сақтау үшін бірегей бағдарламалық қамтумен жүргізіледі. Таксация карточкаларындағы мәліметтерді компьютерге енгізудің алдында орамдар бойынша жинақталған, ал мемлекетік орман қоры санаты шегінде телімдердің абристегі және орман орналастыру планшеттеріндегі нөмірлерінің сәйкестігі тексеріледі.

      Телімдер бойынша ақпараттар базасы таксациялық сипаттамаларды, орман қорын сипаттайтын кестелерді, шаруашылық шаралар мен басқ. алу үшін қызмет етеді.

Параграф 5. Орындалған орман шаруашылық шараларын таксациялау
кезінде көлемінің сапасы мен тиімділігін бағалау

      147. Орман таксациясы кезінде орман шаруашылық шаралардың орындалуы мен тиімділігін зерттеу орман шаруашылық шараларының қорытындысына объективті баға беру мен алдағы тексеру кезеңіне негізделген орман шаруашылық шараларын жобалау үшін жүргізіледі.

      Орманға шыққанға дейін таксация карточкасына өткен орман орналастыру кезіндегі телімнің таксациялық сипаттамасы мен өткен орман орналастырудың мәліметтері бойынша белгіленген шаруашылық шаралар және орман иеленушілер атқарған шаралар жазылады.

      Орман шаруашылық шараларының орындалу сапасына, бүкіл тексеру кезеңіне баға беріледі.

      148. Орман иеленушілермен атқарылған орман шаруашылық шаралардың сипаттамасы мен сапасы төмендегідей көрсеткіштер бойынша талданады:

      1) орман орналастыру жобалаған және орман мекемесі орындаған шаралар:

      негізді;

      негізсіз;

      орындалмаған, бірақ орындау қажеттілігі болған;

      орындалмаған және оны орындау қажеттілігі болмаған (орман орналастырудың жіберген қателігі);

      2) орман орналастырумен жобаланбаған және орман мекемесімен атқарылған шаралар:

      негізді (орман орналастырудың қатесі немесе орманды жағымсыз факторлардың әсерінен қорғау мақсатында орындалған);

      негізсіз;

      3) шараны орман мекемесі орындаған:

      қанағаттанарлық;

      қанағаттанарлықсыз;

      4) қанағаттанарлықсыз орындаудың себептері.

Параграф 6. Орманды таксациялау кезіндегі орман шаруашылық
және басқа да шараларды белгілеу

      149. Орман таксациясы кезінде барлық таксациялық телімдерде шаруашылық шаралардың жүргізілуі орман шаруашылығына қажетті болуына байланысты белгіленеді.

      150. Орман шаруашылық шаралар таксациялық телімдердің сипаттамасының сапасы мен санының мөлшері және жағдайы қолданыстағы ережелер мен нұсқауларға сәйкес болса ғана белгіленеді.

      Орман орналастыру кезінде шаруашылық қажеттілігіне байланысты орман шаруашылық шаралар белгіленген таксациялық телімдердің барлығы анықталады.

      151. Алқаағаштардағы орман шаруашылық шаралар телімнің орташа көрсеткішінің кейбірі нормативтерге сәйкес болмаған жағдайда да жүргізіледі. Бұл жағдайда қосымша мәліметтер макетіндегі ерекшеліктерде шаралардың белгілену себебі көрсетіледі (мысалы, сүрекдіңнің толымдылығы – 07, ал топтанған жерінде 1,0 болған жағдайда топтанған жерде күтіп-баптау кесулері жүргізіледі).

      152. Бір таксациялық телімде бірнеше орман шаруашылық шаралары, ол учаскенің нақты жағдайына немесе өсіп тұрған алқаағаштарға және бірінші шаруашылық шараның маңызды болуына байланысты белгіленеді (мысалы, ЖК – 100 (жүз) пайыз, екпелерді отырғызу схемасы (типі) – 5).

      Таксация карточкасына осы объектіге ғана белгіленген шифрлар мен кодтарға сәйкес орман шаруашылық шаралары жазылады.

      153. Орманмен қамтылмаған жерлердегі балауса ағаштарды күтіп-баптау және орманды қолдан өсіру шаралары, орман өсірушілік талаптарға байланысты жүргізілуі қажет болған жағдайда арақатынас жолдардың бар - жоқтығына қарамай белгіленеді, тек учаскелердің қолайсыздығына байланысты таулы жерлерде белгіленбейді.

      Орманмен қамтылған жерге ауыстырылмаған қылқанды және қатты жапырақты тұқымдылардың жинақталмаған екпелерінде жұмсақ тұқымдылардың өскіні басып қалу қаупі бар жерде жұмсақ тұқымдыларды кесу, ал кейбір жерде екпелерді толықтыру белгіленеді.

      154. Орманды ұдайы өсіру шаралары орманмен қамтылмаған жерлердегі барлық телімдерде (сирек ормандардан басқа) және тексеру кезеңіндегі кеспеағаш қорын құрайтын телімдерде белгіленеді және орманды ұдайы өсіру әдісі, егілетін немесе негізгі тұқымы көрсетіледі.

      Ағашы кесілген және орманмен қамтылмаған басқа жерлердің табиғи түлеуі үшін қалдырылған жерлерінде түлеуіне көмектесу жұмыстары белгіленеді.

      Орманның табиғи түлеуіне жәрдемдесу шаралары өскіндердің жағдайы бойынша балауса ағаштарға ауыстыруға параметрі жетпейтін, бірақ жетілуі алдағы тексеру кезеңінің алғашқы жылдарында күтілетін учаскелерде немесе орман екпелерін отырғызу мүмкін емес учаскелерде белгіленеді.

      155. Шабындық, жайылым және басқа да ауыл шаруашылық жерлері үшін жағдайын жақсартуға және өнімділігін арттыруға бағытталған шаралар белгіленеді.

      156. Орман мекемесі жақсы жұмыс істеу үшін жолды, көпірді жөндеу, орам соқпақтарын шабу, тазалау, шекараларды тазалау және тағы басқа шаралар белгіленеді.

      157. Орман шаруашылық шараларын белгілеу арнайы объекті үшін белгілі тәртіпте қабылданған жалпы ережелер, нұсқаулар мен басқа да нормативтік-техникалық құжаттарға сәйкес жобаланады.

6. Орман орналастыру объектісіндегі ормандардың өсу
ерекшеліктері мен жағдайын зерттеу
Параграф 1. Орман орналастыру кезіндегі сынақ алаңдарын салу

      158. Орман орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде мына сынақ алаңдарының түрлері салынады:

      1) жаттықтыру-мамандардың көз мөлшерін жаттықтыру мен бақылау үшін;

      2) дешифровкалық-алқаағаштардың натуралық таксациялық және дешифровкалық көрсеткіштерінің корреляциялық байланыстарын анықтау, мамандардың дешифровканың әдістерін игеру үшін;

      3) өсу барысы – сүректің өсу барысын зерттеу, алқаағаштардың кестесін құрастыру, берілген кестенің орман өсірушілік жағдайға қолданудың жарамдылығы, толысу жасын негіздеу және зерттеу үшін;

      4) тауарлы-сүректің тауарлығы мен сұрыптық құрылымын зерттеу үшін, тауарлық және сұрыптық кесте құру, бар кестелерді тексеру, белгіленген объектідегі алқаағаштардың тауарлығын зерттеу және нақтылау;

      5) кесулер тиімділігі - орман өсірушілік жағынан тиімді кесулерді зерттеу, орманды күту, басты мақсатқа пайдаланудағы біртіндеп және іріктеп кесу, орманды ұтымды пайдалану тәсілдерін анықтау және олардың дұрыс белгіленуі жүргізілуі үшін осы кесулердің қарқындылығы.

      6) орман патологиялық тексеру-сүректің биологиялық тұрақтылығын және орман патологиясын, санитарлық жағдайын тексеру (арнайы әдістеме бойынша).

      7) орман мониторингін жүргізу үшін арнайы әдіс бойынша жер бетінен бақылау пункттері салынады.

      3) – 7) тармақшаларда берілген, сынақ алаңдарын салу бойынша жұмыстар уәкілетті органдардың тапсырмасы бойынша атқарылады.

      159. Қойылған мақсат бойынша қажетті сынау алаңының саны орман жұмыстарын жүргізу объектісіндегі ормандарды зерттеу дәрежесін, бұрынғы орман орналастыруда жасалған сынау алаңдарының бар болуын және олардың сақталуын есепке ала отырып, бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      160. Сүректің өсу барысы мен ормандарды күтіп-баптау кесулерінің тиімділігін зерттеу үшін өткен орман орналастыруларда болған өзгерістерді бағалау мақсатында барлық өлшеулері қайталанатын тұрақты сынау алаңдары салынады.

      161. Басты мақсатта пайдаланудағы біртіндеп және таңдамалы кесулер мен таңдамалы санитарлық кесулердің тиімділігін зерттеу үшін сынақ алаңдары уақытша және тұрақты болады, ол орман орналастыру объектілеріндегі сүрекдіңдердің жағдайларын зерттеу сатылары мен қойылған мақсаттарына байланысты болады.

      Сүрекдіңдердің тауарлық және сортиментті құрылымдарын зерттеуге арналған сынақ алаңдары уақытша болады, себебі барлық өлшеу жұмыстары кесілген ағаштарда жүргізіледі.

      162. Сынақ алаңдарын таңдағанда және салғанда орман орналастыру кезеңіндегі сынақ алаңдарын салуға арналған техникалық нұсқаулар қолданылады.

      163. Барлық тұрақты сынақ алаңдары объектідегі дала жұмыстары біткеннен кейін акт бойынша орман иеленушісіне өткізіледі. Орман орналастырудан акті бойынша қабылдап алынған сынақ алаңдарының тексеру мерзімінде сақталуына орман иеленуші жауап береді. Тұрақты сынақ алаңдарының айналасындағы елу метрлік жолақтарда (қорғау аймағы) кесудің барлық түрін жүргізуге рұқсат етілмейді, тек орман алқаағаштарын зақымдайтын зиянкестер таралып кетпеуі үшін, зақымданған ағаштарды кесуге болады.

      Орман орналастыру ұйымы өкілетті органның тапсырысы бойынша сынақ алаңдарының мәліметтер банкін құрады.

Параграф 2. Орман екпелерін және табиғи түлеуін зерттеу

      164. Орман екпелері мен орманның табиғи түлеуін зерттеу санау қатары мен шеңберлі және тік бұрышты сынау алаңдарын салу арқылы іріктелмелі қайта есептеу әдісімен жүргізіледі.

      165. Орман астарындағы және орманмен қамтылмаған жерлердегі табиғи түлеуді зерттеу мына мәліметтерді алу үшін жүргізіледі:

      1) табиғи түлеудің динамикасы және орманның кең тараған типтері немесе орман өсімдіктерінің әртүрлі типтерінің өсу жағдайы (орманмен қамтылмаған жерлердің түрлеріне байланысты) аналық сүректердің ерекшеліктері, кеспеағаштың ені және концентрациясы, кесудің әдісі және кеспеағаштың жанасу мерзімі, ағаш дайындаудың технологиясы, өскіннің сақталуы, кескіннің ескілігі;

      2) сүрек қолтығындағы өскіннің бағалы тұқымы және оның жағдайымен сенімділігі;

      3) орманды қалпына келтіруге әртүрлі кесу әдістерін қолданудың және кеспеағашты тазартудың, тұқымға қалдырылған ағаштардың, табиғи түлеуіне жәрдемдесу нәтижесінің, мал жаюдың, орман өрттерінің және басқа да факторлардың әсер етуі;

      4) табиғи түлеуге кеспеағаштағы техника мен жұмыс технологиясының, ағаш дайындау және сүйреу тәсілдерінің әсер етуі;

      5) кеспеағаш жұмыстары кезіндегі өскіндерді сақтау шараларының тиімділігі;

      6) орман орналастырумен жобаланған ормандарды ұдайы өндірудің негізделуі;

      7) орман орналастыру мамандарының балауса ағаш пен өскіндердің сандарын көзбен анықтауға жаттығуы.

      166. Табиғи түлеуді зерттеу орманмен қамтылмаған өсу стадиясында тұрған жерлерде және басты мақсатта кесуге белгіленген піскен алқаағаштарда жүргізіледі.

      167. Табиғи түлеудің барысы жеткіліксіз зерттелген орман мекемелерінде балауса ағаштармен түлеп келе жатқан жер түрлері мен тексеру кезеңіне басты мақсатта кесуге тағайындалған пісіп жетілген және толысқан алқаағаштар учаскелерінің (телімдердің) 1-3 (бір-үш) пайызы тексеріледі. Осы кезде өскіндердің жағдайы мен санын көз мөлшермен бағалауға қолайсыз учаскелердің барлығы есептік тәсілмен зерттеледі.

      168. Орманды таксациялау кезіндегі көз мөлшермен бағалау мәліметтері мен табиғи түлеуін зерттеу материалдары орман мекемесінің бұрынғы шаруашылығын сараптау мен кесілген жерлердегі және орманмен қамтылмаған орманды жерлердегі орманды қалпына келтіру тәсілдерін алдағы тексеру кезеңіне жобалау кезінде пайдаланылады.

      Орман орналастыру объектісіндегі табиғи түлеу барысының сипаттамасы бойынша негізделген мәліметтер болған жағдайда зерттеу жұмыстарының көлемі бірінші орман орналастыру кеңесінің шешімі бойынша қысқартылады.

      169. Орманмен қамтылмаған жерлердегі және табиғи түлеуге жәрдемдесу шаралары жүргізілген учаскелердегі табиғи түлеудің барысы өскіндерінің тығыз өсуіне байланысты салынған есептік алаңшаларды есептеу тәсілмен тексеріледі.

      1) өскіні және өз өскіні қалың болған жағдайда (1 (бір) гектарға 10 (он) мың данадан көп), есепке алу әрқайсысының мөлшері 8 (сегіз) шаршы метр алаңшаларда жүргізіледі. Алаңшалардың барлық аудандарының қосындысы зерттелген учаскенің 0,5 пайызынан кем болмайды;

      2) өскіні және өз өскінінің қалыңдығы орташа болған жағдайда (1 (бір) гектарға 3,1-10,0 мың дана) есепке алу мөлшері 10 (он) шаршы метр алаңшаларда жүргізіледі, аудандарының қосындысы зерттелген учаскенің - 1 (бір) пайызын құрайды;

      3) өскіні және өз өскіні сирек болған жағдайда (1 (бір) гектарға – 3,0 (үш) метр данаға дейін) есепке алу мөлшері 20 шаршы метр алаңшаларда жүргізіледі, аудандарының қосындысы зерттелген учаскесінің - 2 пайызын құрайды.

      170. Орман астарындағы табиғи түлеудің барысын зерттеу - мөлшері 20 (жиырма) шаршы метр алаңшаларда жүргізіледі. Телімдегі алаңшалардың жалпы саны мына аудандарға байланысты алынады: 5 (бес) гектарға дейін – 15, 5-тен 10 (он) гектарға дейін – 25 (жиырма бес) және 10 (он) жоғары – 50 (елу) алаңша.

      171. Телімдегі есептік алаңшалар біркелкі орналастырылады. Алаңшалардың бұрыштарында қазықтар қағылып, алаңшалардың реттік саны көрсетіледі.

      Алаңшалардың ортасының араларының қашықтығы тең болады:

      P – алаңшалардың ортасының ара қашықтығы;

      S – учаскенің ауданы;

      n – алаңшалар саны.

      172. Қайта есептеу ірілік дәрежесіне және пайда болуына байланысты бөлініп жүргізіледі. Жасы 2-ден асқан өз өскіннің (өскін) өсімталдық қабілеті есепке алынады. Бір түбірден өскен өскіндердің түлеуі бір дана, ал тамырдан шыққан өскін жеке дана болып алынады. Әрбір тұқым үшін бес жастық биіктік тобының жасы түбірге жақын жерінен кесіп жылдық шеңбері арқылы анықталады және ол өскіндердің саны 10 данадан кем болмайды.

      Тұқымнан және тамырдан шыққан өскіндерге (түлеуді) қайта есептеу жеке-жеке жүргізіледі. Алынған мәліметтер орманның табиғи түлеуін зерттеуге арналған карточкаға Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 17-қосымшаға сәйкес нысан бойынша енгізіледі.

      173. Табиғи түлеуді бағалау Ағаш кесу Ережелерінде келтірілген орманның табиғи түлеуін бағалау шкаласына сәйкес жүргізіледі.

      174. Орман екпелерін зерттеудің мақсаттары:

      1) олардың сапасы мен жерсіну пайызын анықтау;

      2) олардың жағдайын жақсарту шараларын жобалау;

      3) олардың құрылуының технологиясы мен тиімді қолдану әдістеріне баға беру;

      4) олардың алдағы тексеру кезеңіне тағайындалған құрылу әдістерін негіздеу;

      5) орманды таксациялау кезінде орман екпелерінің жағдайы мен жерсінуіне дұрыс баға беруде орман орналастыру мамандарының көз мөлшерін жаттықтыру;

      6) олардың жағдайларын есепке алудың және баға берудің дұрыстығын қадағалау.

      175. Өткен тексеру кезеңінде отырғызылған орман екпелерін тексерудің қажеттілігі және тексеру көлемі бірінші орман орналастыру кеңесінде келісіледі. Бірінші кезекте өлген екпе ормандарына жататын және жағдайлары өлген орман екпелеріне жатқызылу шегіндегілер тексеріледі.

      Жинақталмаған орман екпелері жағдайларының сипаттамасы негізінен орман иеленушілері жүргізген түгендеу, көзбен баға беру нәтижелерінің дәлелденген мәліметтері бойынша алынады. Егер түгендеудің мәліметтері күдік тудырса, онда ол учаскелер нақты тексеріледі.

      Қажет болған жағдайда, жоғары жастағы орман екпелері де тексеріледі. Олардың жағдайлары тексеру кезеңіндегі орман екпелері сияқты бағаланады.

      Орманмен қамтылған жерлерге аударылған орман екпелерінің сапалық жағдайлары табиғи өскен ағаштарды санамай, егілген ағаштарды ғана санау арқылы анықталады (берілген учаскеде табиғи өскен ағаштар болған жағдайда).

      176. Жинақталмаған орман екпелерінің жерсінуі 25 пайыз және одан төмен болған жағдайда немесе орманмен қамтылған жерлерге аударуға таксациялық көрсеткіштері сәйкес, бірақ толымдылығы 0,3 және одан төмен болса, олар бұрынғы жер түрлеріне жатқызылады (таза немесе табиғи жаңаруы аралас болса). Қанағаттанарлықсыз болған орман екпелері, құрамындағы табиғи жаңаруы 75 (жетпіс бес) пайыздан көп болса, олар табиғи өскен балауса ағаштар деп есептеледі.

      177. Орман екпелері туралы мәліметтер мен орман орналастыру кезінде есептелген аудандардың ауытқу себептері және олардың орманшылықтар мен орман иеленушілерінің есептік мәліметтері салыстырмалы түрде таксациялауды орман екпелерін далалық есепке алу ведомосында Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 15-қосымшасына сәйкес нысан бойынша келтіріледі.

      178. Орман екпелерін зерттеу тікбұрышты сынақ алаңдарындағы санақ арқылы жүргізіледі. Сынақ алаңының өлшемін анықтағанда онда басты тұқымның кемінде 100-150 (жүз – жүз елу) отырғызу орнының болуы ескеріледі. Сынақ алаңының саны 3 гектар орман екпелерінде бір сынақ алаңы есебімен анықталады, бірақ бір учаскеде 3 (үш) алаңшадан кем болмайды. Сынақ алаңы басты тұқымның 4 (төрт) қатарын алып жатады және тұқымдылардың орналасуының толық схемасы көрсетіледі.

      Орман екпелерін, бұталап бекітілген құмды, егілген (отырғызылған) сексеуілді зерттеу кезінде орман екпелерін, қорғаныш орман алқаағаштарын, табиғи түлеуге жәрдемдесу шаралары жүргізілген аудандарды түгендеу және балауса ағаштарды құнды алқаағаштар санаттарына енгізу жөніндегі техникалық нұсқаулар басшылыққа алынады.

      179. Орман екпелерін зерттеген кезде:

      1) басты тұқым бойынша жасы егілген жылдан бастап алынады (ірі және тамыр жүйесі жабық, тікпе көшет материалдарымен өсірілген орман екпелерін қосып алғанда);

      2) жерсінуі (сақталуы) әр тұқым бойынша жеке және жалпы орташа есеппен есепке алынады. Өсімтал және бұталы тұқымдылар есепке алынады, бірақ орман екпелерінің өнімділігіне баға берген кезде есепке алынбайды;

      3) екпелер қатарлы болған жағдайда отырғызу орындарының саны мен өлген ағаштардың саны белгіленген алаңшалардағы егілген даналар саны бойынша есепке алынады;

      4) зақымданған даналар санақ жүргізген кезде зиянкестер, аурулар, мал, жабайы аңдармен зақымдану түрлеріне бөлінеді және есепке алған кезде жартылай мөлшерде есептеледі;

      5) санақ нәтижелері орман екпелерін тексеру карточкаларына Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 18-қосымшаға сәйкес нысан бойынша жазылады.

      180. Жинақталмаған және жинақталған орман екпелері үшін орман екпелерінің өсуін бағалау Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 1-қосымшасындағы 9-кестеге сәйкес жүргізіледі.

      Орман екпелері малмен, жабайы аңдармен, зиянкестермен немесе аурулармен зақымданғанда (өсімдіктердің 50 (елу) және одан жоғары пайызы) (өсімталдығын жоймай тұрғанда), олардың сапасы бір сатыға төмендейді. Орман екпелерінің сапасына баға берудің қосымша ерекшеліктері Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 19-қосымшасында келтірілген.

Параграф 3. Орманды таксациялау кезінде алқаағаштардың
орман патологиялық және санитарлық жағдайын бағалау

      181. Орманды таксациялау кезінде алқаағаштардың санитарлық және орман патологиялық жағдайлары көзмөлшермен анықталады, ал қажет болған жағдайда – өлшеу-санақ жүргізу әдісімен карточкалар Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 20-қосымшаға сәйкес нысан бойынша толтырылады.

      182. Алқаағаштарды көзмөлшермен таксациялау кезінде сүрекдіңдердің зиянкестер, аурулар, өрттер, апаттар ықпалының, тұяқты жануарлар, кеміргіштер, өндіріс қалдықтары және басқа да факторлардан зақымдалу дәрежесі және өте зиянды зиянкестер мен аурулардың ошағы анықталады.

      Әр телімде қураған ағаш пен шырпылардың қоры, сүрекдіңнің зақымдану дәрежесі және зақымданған ағаштардың орналасуының сипаттамасы анықталады. Зақымданудың, сүрекдіңнің қурап қалуының және қоқыстардың жиналуының себептері, зиянкестер мен аурулардың түрлік құрамы анықталады. Арнайы санитарлық-сауықтыру және орманды қорғау шаралары тағайындалады.

      183. Қурап бара жатқан және жаңа қураған ағаштардың бағалануы таксация карточкасында тұқымы, биіктігі тауарлығы, 1 (бір) гектардағы қоры, зақымдану себебі көрсетіліп келтіріледі.

      Тауарлық сапасын толығымен жоғалтқан ескі қураған ағаштың 1 (бір) гектарға ғана қоры көрсетіледі.

      Желсұлама, дауылсұлама және табиғи шырпылар таксация жүргізген кезде қоқыс ретінде есептеліп, тек жалпы және өтімді қоры көрсетіледі.

      184. Орманды таксациялау кезінде зақымданған учаскелерге Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 21-қосымшаға сәйкес нысан бойынша анықталған орман аурулары мен зиянкестері туралы ескерту қағазы толтырылады.

      Ескерту қағазы орман орналастыру партиясының бастығына немесе орманшыға беріледі.

      185. Орман зиянкестері мен ауруларының жаппай тараған ошақтары табылған орман орналастыру объектілерінде арнайы орман патологиялық зерттеу жүргізіледі. Бұл жұмыстар бөлек жобаланады және қаржыландырылады және арнайы әдістемелер мен нұсқаулардың талабына сәйкес жүргізіледі. Зерттеу жүргізудің әдісі мен көлемі объектіні орман орналастыруды жүргізуге дайындау кезінде анықталады.

      186. Сүрекдіңнің санитарлық жағдайын зерттеу әр 10-20 (оныншы - жиырмасыншы) телімде реласкопиялық алаңшаларды салу арқылы жүргізіледі. Әр басым тұқымы бойынша 10-нан кем емес телім зерттеледі.

      Зерттеу нәтижелері арнайы карточкаға Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 19-қосымшаға сәйкес енгізіледі.

      Есепке алу алаңшаларының саны зерттелетін телімдегі алқаағаштардың ауданы мен толымдылығына байланысты Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 1-қосымшадағы 10-кестеге сәйкес анықталады.

      Есепке алу алаңшалары телім бойынша біркелкі орналасады.

      Алаңшалардың ортасының араларының қашықтығы тең болады

      P – алаңшалардың ортасының ара қашықтығы;

      S – учаскенің ауданы;

      n – алаңшалар саны.

      187. Алаңшалардағы ағаштарды есепке алу төменде көрсетілген, топтарға жинақталған, олардың жағдайы санат баллдары бойынша жүргізіледі:

      Таксаторлардың көзмөлшерін жаттықтыру мақсатында сынақ алаңдарын далалық, камералдық өңдеу алаңшаны салғаннан кейін бірден жүргізіледі. Санаттар бойынша ағаштардың жай-күйінің қоры жалпы қабылданған тәсілдер бойынша анықталады.

7. Орман орналастыру жұмыстарының аймақтық жағдайлары
мен орманның мақсатты қызметіне байланысты ерекшеліктері
Параграф 1. Таулы аймақтардың орман қоры

      188. Орман қоры жерлерін таулы жерлерге жатқызу облыстық әкімдік пен Орман қорларын таулы жерлерге жатқызу туралы техникалық нұсқауға сай Орман орналастыру нұсқаулығына 22-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

      189. Таулы ормандардағы орман шаруашылығын жүргізудің негізгі мақсаттары болып мыналар табылады:

      1) орман қорын тиімді сарқылмастай пайдалану. Осы пайдаланулар орманның қорғаныш, су қорғау, және басқа экологиялық функцияларын күшейтуді және сақтауды қамтамасыз етеді;

      2) орманмен қамтылмаған жерлердегі ормандардың тез және сенімді қайта түлеуі мен эрозиялық процестердің дамуын тоқтату мақсатында зақымданған алқаағаштарды қалпына келтіру, қылқанды ағаштардың сақталу аудандарын ұлғайту (шырша, самырсын, майқарағай, балқарағай, қарағай);

      3) тау беткейлеріндегі орманды ортаны тұрақты сақтау.

      190. Орман орналастыру жұмыстары кезінде әртүрлі жастағы алқаағаштар аса мұқият таксацияланады, орманның табиғи түлеуіндегі болып жатқан процесстер және орман екпелерінің жағдайы зерттеледі, орман шаруашылығын жүргізу тәжірибесі зерттеледі, әсіресе басты мақсатқа пайдалану үшін кесу жүргізудің тәсілдері, ағаш дайындау технологиясы және қолданылатын техникалар және оның орманды қалпына келтіруге және эрозиялық процестерге, су режиміне әсері, басты мақсатқа пайдалану үшін кесу жүргізуге болмайтын орманның ерекше қорғаныштық учаскелері бөлінеді.

      191. Таулы жағдайларда орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері болып мыналар табылады:

      1) орамдардың шекаралары табиғи жиектерге байланыстырылады, олар: тау беткейлері, өзендер, жылғалар, сайлар, соқпақтар және жолдар. Тік бұрышты орам тармақтары тек жазықтау немесе табиғи жиектері жоқ жерлерде жасалады. Республиканың барлық таулы ормандарында орам тармақтары бастапқы орман орналастыру кезінде жасалған және ол сол кезден бірнеше тексеру кезеңінен бері өзгеріссіз келе жатыр. Сондықтан олар аймақтық органдардың рұқсатымен ерекше жағдайда ғана өзгертуге рұқсат етіледі;

      2) орамдық және сілтегіш бағаналар жақсы көрінетін, қар көшкіні, су тасқыны және көлік бұзып кетпейтіндей жерлерге орнатылады;

      3) ормансыз таулы қыраттар, кесілген ағаштарды жеткізуге қолайсыз жерлерге орамдық діңгектердің орнына тастардан үйіп жасаған тумбалармен ауыстырылады немесе жеке тұрған ірі тасты пайдаланады;

      4) таулы ормандарды аэрофотосуретсіз орналастыруға болмайды, ерекше жағдайларда ғана, өкілетті органдардың рұқсатымен ғарыштық снимоктарды пайдалануға рұқсат беріледі;

      5) таксациялық телімдердің шекаралары негізгі жер бедері элементтеріне байланыстырылады (беткейлердің тіктігі және экспозициясы, теңіз деңгейінен биіктігі).

      6) таксациялық телімдерді орналастыру үшін қосымша негіз болып мыналар табылады: экспозиция, тік беткейлер тобы, эрозиялық процестердің дамуы, топырақтың төзімділігі (қалыңдығы), тастардың жер бетіне шығу пайызы;

      7) беткейлерді тіктік топтарына бөлу Ағаш кесу ережелеріне сәйкес жүргізіледі, сонымен қатар беткей тіктігінің орташасы әр телім үшін 5 градус дәлдікпен анықталады;

      8) таксацияланатын учаскелердің ерекшеліктерін сипаттау кезінде мына қосымшалар көрсетіледі:

      беткейлердің тіктігі және экспозициясы градуспен (біріншіден кесу тәсілін анықтау үшін);

      орманды және ауыл шаруашылық жерлерге арналған тастары бетіне шығып жатқан жерлердің пайызы;

      топырақтың эрозиялануы және оның қарқындылығы (күшті, орташа, бәсең);

      мал бағудың табиғи түлеуге және топырақ эрозиясының дамуына әсер етуі;

      орман орналастыру шаралары жобаланған телімдердің теңіз деңгейінен биіктігі (ТДБ);

      9) таулы жерлерге көліктің және сүйреуге арналған техниканың жетуін анықтайтын амалдар бірінші орман орналастыру кеңесінде машина – тракторлық паркті қазіргі жағдайда пайдалану тәжірибесі мен оның алдағы тексеру кезеңінде техникамен қамтамасыз етілуін ескере отырып, шешіледі;

      10) зиянкестер мен ауруға шалдыққан алқаағаштарды немесе олардың жаппай таралуын анықтағанда, сол жерлерге жету мүмкіндігі белгіленеді, сонымен бірге беткейлердің тіктігі жер бедерінің сипаттамасын және басқа да жер бетінен және әуеден күрес жүргізуде қолдануға арналған факторлар, сондай-ақ тік ұшақ үшін ұшып-қону алаңдарын салуға болатын учаскелер анықталады;

      11) беткейлердің тіктігі 20 (жиырма) градус және одан жоғары болса, көлденең қима аудандарының қосындысы және алқаағаштардың толымдылығы беткейлердің физикалық жоғарғы қабатына байланысты көзбен көріп анықталады, кейін оның горизонталды жобасына түзету коэффициенті енгізіледі. Таксация карточкаларына түзету коэффициенті арқылы тексерілген толымдылық жазылады.

      Әр тұқымдылар бойынша толымдылық өлшеуішпен анықталған көлденең қималар ауданы (метр квадрат) тиісті түзету коэффициентіне көбейтіледі, ол беткейлердің тіктігіне арнайы белгіленген коэффициенті болып табылады, ал алынған мәліметтер бойынша телімдегі толымдылықтардың қосындылары Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 1-қосымшадағы 11-кестеге сәйкес анықталады.

      192. Сынақ алаңдарын салу ерекшеліктері. Қандай да болмасын сынақ алаңдары (тікбұрышты және таспалы) ұзын жағы таксациялық телімді шатқалды жағалай көбірек қашықтықта қиып өтетіндей есеппен жасалады (перпендикуляр бойымен көлденеңге қарай). Үлкен телімдерде сынақ алаңдары ені 20 (жиырма) метр кем емес болып саналады және сынақ алаңдары үшін анықталған стандарт бойынша қажетті ағаш саны болады. Осындай сынақ алаңдары ұзындығы 100 (жүз) метр кем емес бірдей екі секцияға бөлінеді де 20 (жиырма) градусқа дейінгі тік жерде орналасады, ал ұзындығы 50 (елу) метр кем емес болса 20 (жиырма) градус жоғары жерде болады. Секцияның ұзын жағы шатқалды жағалай бағытталады. Сынақ алаңының ішіндегі таксациялық көрсеткіштердің өзгеруін айқындау үшін әр секция бойынша жеке биіктік графигі жасалады және ағаштар саналады. 10 (он) градус және одан жоғары градуста орналасқан сынақ алаңдары секцияларының аудандары горизонталды жағдайға келтіріледі. Ол үшін сызықтың шатқалды бойлай өлшенген ұзындығы, горизонталды жағдайға Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 1-қосымшадағы 12-кестеге сәйкес ауыстырылады.

      Көлденең қималар аудандарының қосындысы, сүрекдіңнің толымдылығы мен қоры туралы мәліметтер, сондай-ақ горизонтальды жағдайға қайта санау үшін анықталады.

      Түзету кестелерін қолданған кезде горизонталды жағдайға тек көлденең қималар ауданының қосындысы келтіріледі, ал 1 (бір) гектардағы қоры мен толымдылығы кестелер арқылы алқаағаштардың орташа биіктігіне және көлденең қима аудандарының қосындысына байланысты анықталады.

      193. Орман орналастыру жобасын сапалы өңдеу үшін орман өсіру жағдайларын сипаттау және орналастыру объектісіндегі орман пайдалану және орман шаруашылығын жүргізу ерекшеліктері туралы мәліметтерді жинау кезінде төмендегідей мәліметтер зерттеледі және талданады;

      1) вертикалды аймақтың сипаттамасы, орман өсу жағдайларының және жер бедерінен орман құрамының тәуелді болуы, теңіз деңгейінен биіктігі және беткейлердің экспозициясы;

      2) ормандардың қорғаныштық қасиеті, табиғи апаттар туралы мәліметтер көрсетілген олардың пайда болу пункттері;

      3) мал бағатын жерлерді тиімді пайдалану туралы мәліметтер және эрозиялық процестердің пайда болуына мал бағудың теріс ықпал ету факторлары;

      4) эрозиялық процестердің қарқынды даму орындары;

      5) орманды қалпына келтіру және пайдаланатын кесу тәсілдері, кеспеағашты өңдеу әдістері, сүректі сүйреу және тасу әдістері, қолданатын ағаш дайындау техникасы және жұмыс технологиясы;

      6) климаттық және гидрологиялық жағдайлар, ормандылықтың өзгеруіне байланысты минералды су көздерімен тау суларының пайда болуының өзгеруі, сонымен қатар орманның тұқымдық қорының және жасының өзгеруі;

      7) орман және ауыл шаруашылығына тән ерекшеліктері;

      8) орман алқаптарына қолайлы жету, сүректі көлікпен тасымалдау және сумен ағызу жағдайлары;

      9) ағаш кесу, мал бағу, мал айдап өту салдарынан болатын өзгерістер, эрозиялық процестердің дамуына және топырақтың жағдайына сүрек тасымалдаудың, дайындау әдістерінің әсер етуі. Шатқалдардағы орман ортасын сақтауға және топырақ жамылғысының құрылымының бұзылуын болдырмауға бағытталған шаруашылық іс әрекеттер мәселесі мен орман екпелерін отырғызуға топырақты дайындау, орманды пайдалану жөнінде нұсқаулар беріліп, нәтижелер шығарылады.

      194. Табиғи түлеуді зерттеу кезінде баға беруге және талдауларға ерекше назар аударылады:

      1) орманмен қамтылмаған орманды жерлердегі және орман астарындағы табиғи түлеудің жағдайы, әсіресе жоғарғы шекарада ағаш өсімдіктерінің таралуы;

      2) әртүрлі кесу әдістеріндегі және түрлі орман жағдайларындағы құнды және нашар түлейтін қылқанды тұқымдылардың табиғи түлеуінің жағдайы мен динамикасы;

      3) табиғи түлеуге малды айдап өтудің және бағудың әсер етуі

      4) табиғи түлеуге сүрек сүйреудің және тасымалдаудың, әртүрлі кесу тәсілдерінің, ағаш дайындауда пайдаланылатын техника мен жұмыс технологияларының әсер етуі;

      5) табиғи түлеудің шатқалдардың тіктігі мен экспозициясына тәуелді болуы.

Параграф 2. Шөл және шөлейт жерлердегі орман қоры

      195. Сексеуіл және тоғай ормандарындағы объектілердің аумағын орамдарға бөлу үшін тікбұрыш пішінді, сондай-ақ табиғи белгілерді шекара ретінде қолданып бөлуге болады.

      196. Орамдық бағаналар темірбетоннан немесе темірден жасалады, сондай-ақ Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 9-қосымшаға сәйкес жергілікті ағаштанда жасауға болады.

      197. Құрам формуласын анықтауда сексеуіл мен бұталарды араластыруға болмайды.

      Егер сексеуілдің барлық жас топтарының толымдылығы 0,3 және одан жоғары болса, бұталардың толымдылығына қарамай-ақ оларды сексеуілге жатқызуға болады. Бұталар құрамында сексеуіл екі бірлік болса, бұл телімдер бұталарға жатқызылады, ал сексеуіл жекелеген ағаштар деп көрсетіледі.

      Сексеуіл ормандары құрамында ақ және қара сексеуіл саны бірдей болса, құнды тұқым ретінде, ақ сексеуіл бірінші орынға шығарылады.

      Таза немесе аралас (ақ сексеуіл бірлігі 4 (төрт) данаға дейін болғанда) жер эрозиясына төзімді, балшықты, сазды және тақыр тәрізді топырақтарда өсетін қара сексеуіл алқаағаштарында жаппай кеспеағашты кесу жүргізіледі. Ол жерлерде қара сексеуілмен бірге ақ сексеуіл кесіледі. Құрамында ақ сексеуіл мен қара сексеуіл коэффициенті бірдей болған жағдайда немесе ақ сексеуіл көбірек болғанда, оларда кесу жүргізілмейді.

      198. Сексеуіл ормандарының толымдылығы жергілікті толымдылық пен қорлардың стандартты кестелеріне сәйкес "Толымдылығы 1,0 болатын класс бонитеті бойынша сексеуілдің жер үсті фитомассасының қорлары мен ұшар басы аудандарының қосындысы" сексеуілдердің 1 (бір) гектардағы алқаағаштардың ұшар басы арқылы анықталады. Осыған байланысты сексеуіл бұталарының орташа диаметрінің орнына ұшар бастарының орташа диаметрі метрлік дәлдікпен өлшенеді:

      диаметрі 3,2 метр болғанда – 20 (жиырма) сантиметр,

      диаметрі одан үлкен болған жағдайда – 40 (қырық) сантиметр.

      199. Отырғызылған немесе себілген орман екпелері үшін, толымдылық (жерсінуі) отырғызылған өсімдіктердің сақталу пайыздары бойынша қойылады.

      200. Осы алқаағаштардың биіктіктері мына градациялар арқылы анықталады:

      биіктігі 2,5 метрге дейін - 0,1 метрге, биіктігі 2,5 метрден жоғары - 0,5 метрге, ал орташа қоры 1 (бір) гектарға – 1 (бір) текше метр градациясымен.

      201. Сексеуіл ормандарын таксациялау кезінде таксация карточкасында қорлар тығыз текше метр қойылады.

      Кестелі қор салмағын тығыз текше метр айналдыру үшін 1,0 коэффициенті қолданылады.

      202. Сексеуіл ормандарын таксациялаудың ерекшеліктері:

      1) жас класының ұзақтығы 5 (бес) жыл;

      2) таксация кезінде қабаты анықталмайды;

      3) ақ және қара сексеуілдің өсуін бағалау ақ және қара сексеуілдің тұқымнан өсуін бағалау шкаласымен жүргізіледі (4.4.17. "Қазақстан ормандарын таксациялауға арналған нормативтер", 1 бөлім, Қайнар, 1987 жылы К.А.Пашковский дайындаған);

      4) жеке ағаштар мен сексеуілде күтіп-баптау үшін кесу жұмыстары жобаланбайды.

      203. Шөлді жерлердегі орман орналастыру кезінде жайылымдарды нәтижелі пайдалану мен сексеуіл шөп, ағаш, бұта, өсімдіктерінің сақталуына орманның түлеуіне жайылған малдың кері әсерін азайтуға арналған шараларды жобалауға ерекше көңіл бөлінеді. Көшпелі құмдардың тұрақтануына шаралар белгіленеді.

      204. Шөлді және тоғайлы ормандардағы орман орналастырудың қосымша ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесімен нақтыланады.

Параграф 3. Санитарлық-гигиеналық және сауықтыру функцияларын
орындайтын орман қоры аумақтары

      205. Аталған орман қорына: елді мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелерінің жасыл аймағы, қала ормандары және орман паркі жатқызылады.

      206. Осы аумақтағы орман қоры функционалды аймақтарға бөлінеді: еркін демалыс, серуендеу, жануарлар дүниесінің тыныштығы, тарихи, ғылыми-тарихи және тағы басқалары.

      Аумақтың функционалдық бөлінуі мен рекреациялық мүмкіндігін анықтау оған келіп кетушілердің мәліметтерінің негізінде жүргізіледі.

      207. Еркін демалу аймақтарында орман қорының ландшафтты таксациясын жүргізу кезінде әр телімнің ландшафт типі (көрінісін), рекреациялық, санитарлық-гигиеналық және эстетикалық құндылығы алқаағаштардың деградациясы мен төзімділігінің дәрежесі анықталады. Осымен қатар, өскіндері мен орман астары жамылғысына сипаттама беріледі. Алқаағаштардың барлық жас топтары үшін әр бір құраушы тұқымының орташа биіктік пен диаметр көрсетіледі.

      Ландшафтты таксация көрсеткіштері таксациялық телімдердің қосымша ерекшеленуі үшін қажет.

      Орманды таксациялау кезінде функционалды аймақтарда демалушылар жиі баратын жерге рекреациялық маршруттар және көрінісі керемет жерлерде көру алаңшаларын, ал жалпы демалу орындарында көркейту шараларын жобалау үшін жол тармақтары мен кіші архитектуралық пішіндердің жағдайына сипаттама беріледі.

      208. Демалушылардың жиі баратын жерлерінде, трасса бойындағы рекреациялық бағыттар мен демалушылардың көп жүретін жолдарындағы орман жолақтарында, бар ұсыныстар мен зерттеулерді пайдаланып, аумақтың эстетикалық қасиетін арттыруға бағытталған жобалау шараларының негізі болатын ландшафт түрінің оптималды қатынасы анықталады.

      209. Демалуға арналған барлық мемлекеттік орман қоры санатындағы орман шаруашылық шаралары санитарлық-гигиеналық, эстетикалық қасиетін және алқаағаштардың биологиялық тұрақтылығын сақтауға, орман ортасының деградациясын болдырмауға, көркем ландшафттардың және орман пайдаланулардың рекреациялық жағдайын жақсартуға бағытталып арналуы керек.

      210. Көрсетілген мемлекеттік орман қоры санаттарындағы шаруашылық шаралар негізінен қорғаныш қасиеттері күшті, фитонцидті деңгейі жоғары және газға төзімді, өнімі жоғары, сау алқаағаштарды өсіру арқылы орман ортасының біркелкі қалыптасуына бағытталған.

      211. Аталған аумақтарда орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері ландшафттарды қалыптастыру үшін кесу жөніндегі нұсқаулармен реттеледі және бірінші орман орналастыру кеңесімен нақтыланады.

Параграф 4. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың орман қоры

      212. Ерекше қорғалатын табиғи орман аумақтарына арнайы мақсатта белгіленген орман қоры жерлерінің ерекше қорғау тәртібі және шаруашылықты жүргізу тәртібі реттеулі экологиялық, ғылыми, мәдени және шаруашылық құндылығы ерекше ормандар жатқызылады.

      Олардың негізгілері мыналар:

      мемлекеттік табиғи қорықтар (биосфералық және сепортер – қорықтарын қосқанда); мемлекеттік ұлттық табиғи парктер; мемлекеттік табиғи резерваттар; мемлекеттік табиғи парктер; мемлекеттік қорық аймақтары; орманның гендік резерваттарын қоса, ғылыми маңызы бар орман учаскелері; мемлекеттік табиғи орман ескерткіштері; аса құнды орман алқабы; жаңғақ кәсіпшілігі аймақтары; жемісті орман алқаағаштары, аса биік тау ормандары.

      213. Ерекше қорғалатын аумақтардағы ормандарда шаруашылықты жүргізу мақсаты және ережесі белгілі тәртіппен қабылданған нұсқаулар бойынша анықталады.

      Орман орналастыру кезінде пайдалану мақсатын есепке ала отырып, ормандағы ортаның флористикалық компоненттерінің сипаттамасы беріледі, биогеоценоздардың уақыты бойынша дамуын бақылау үшін сынақ алаңы салынады, өткізілген ғылыми зерттеу жұмыстарының сипаты мен бекітілген ережелердің бұзылуына талдау жүргізіледі, жануарлар дүниесі тіршілігіне керек қоректі жерлердің бонитировкасы жүргізіледі.

      214. Қорғау тәртібі, ғылыми жұмыстарды ұйымдастыру және басқа да ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы ормандарды мәдени – ағарту, ғылыми, туристік және басқа да мақсатта пайдалану "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүзеге асырылады.

      215. Орман орналастыру кезінде белгіленген орман шаруашылық шаралары табиғи кешеннің сақталуына және антропогендік әсерден немесе табиғи апаттан бүлінген жағдайда қалпына келтірілуіне бағытталған.

      216. Орман орналастыру жұмыстары ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы ормандардың атқаратын міндеті мен функционалдық аймақтарға бөлінуіне байланысты. Орман орналастыру жұмыстарының нақтылануы бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      217. Табиғи ескерткіштердегі орман орналастыру жұмыстарын жүргізгенде олардың қазіргі жағдайларының сипаттамасы, ескерткіштерге белгіленген тәртіптің орындалуы, оның күтілуі мен пайдаланылуы, оған қоса сақталуы және аумақтағы өсімдіктер тіршілігінің ұзақтығын қамтамасыз ету шаралары анықталады.

      218. Ғылыми маңызы бар орман учаскелеріне ғылыми және оқу орындары мен тәжірибелі шаруашылықтарға бағынышты орман қоры жерлерінің бөлігі жатады. Олар тұрақты сынақ алаңдары мен басқа да тәжірибе учаскелерінің көбісі орналасқан жүйелі ғылыми және эксперименталды зерттеулер объектісі болып табылады.

      Бұл ормандардағы далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізу ерекшеліктері белгіленген және орындалатын эксперименталды жұмыстар мен ғылыми зерттеулердің тақырыбына байланысты бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      Өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық қызметінің ақпаратын талдау кезінде ғылыми-зерттеу және тәжірибелік өндіріс жұмыстарының сипаттамасы мен көлемі зерттеледі. Осы құжаттар мен бақылауларды талдау негізінде зерттеу жұмыстарының нәтижесі бағаланады.

      Осы объектілерде орман орналастыру жұмыстары орман алқабының сақталуы мен тарихи ландшафтты көрінісін қалпына келтіруге бағытталады. Орман алқабының аумағы тарихи қатынасы бойынша біркелкі ландшафтты учаскелерге бөлінеді. Оларда ландшафтты таксация, орман патологиялық зерттеулер, алқаағаштардың жағдайын зерттеп тану жүргізіледі.

      219. Аса құнды орман алқабына тұқымдылар құрамы бойынша бірегей және күрделі табиғи жағдайда маңызды қорғаныштық функцияларын атқаратын алқаағаштар аумағы жатады.

      Орман орналастыру белгілеген орман шаруашылық шаралары табиғи орман өсімдіктері жиынтығының сақталуына және олардың антропогендік әсерден немесе табиғи апаттан кейін тез қалпына келтірілуіне бағытталған.

      Орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесімен реттеледі.

Параграф 5. Мемлекеттік қорғаныштық орман жолақтары

      220. Мемлекеттік қорғаныштық орман жолақтары Орман кодексінің 44-бабы 2-тармағы 2) тармақшасына сәйкес өз алдына МОҚ санаттарына бөлінеді. Мемлекеттік орман қорының санаттарына қосу, сонымен қатар бір санаттан екінші санатқа ауыстыру Орман кодексінің 45-бабы 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы Үкіметімен жүзеге асырылады.

      Бұл мемлекеттік орман қоры санаты айтарлықтай әртүрлілігімен, орман өсіру жағдайының экстрималдылығымен, ағаш-бұта өсімдіктерінің жолақты орналасуымен, ағаш пен бұталылардың түр құрамының көптігімен және олардың қысқа өміршеңдігімен сипатталады.

      Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтарын түгендеу кезінде таксациялық сипаттама көрсеткіштерінің анықталуы мен бірге алқаағаштардың орман мелиоративтік жағдайын бағалау және циклін ұзарту үшін жүйелі шараларды зерттеу қарастырылады. Жолақтар ауданы 50-100 (елу-жүз) гектар орамдарға бөлінеді. Шекаралары ретінде кесілген межелер немесе табиғи соқпақтар алынады.

      221. Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтарындағы біркелкі емес учаскелердегі телімдер, олардың конструкциясы, типі мен отырғызу тәсілі, құрамы немесе орналасу схемасы, шығу тегі, пішіні, жасы, биіктігі мен ағаш басының жанасуына байланысты бөлінеді. Ағаш пен бұталары бар телімдердің минималды размері 0,1 гектар.

      222. Алқаағаштардың қазіргі жағдайы мен орман шаруашылығының күтіп-баптау әдістерін көрсетуге арналған зерттеулер үшін сынақ алаңдары салынады (үлгі алаңдар).

      223. Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтарындағы орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесімен реттеледі.

Параграф 6. Орман аңшылық шаруашылықтары

      224. Орман аңшылық шаруашылықтары ұйымдастырылған орман қоры жерлеріндегі орман орналастыру жұмыстары осы Нұсқаулар талабына сәйкес жүргізіледі.

      Орман орналастыру жұмыстарының қосымша ерекшеліктері, аң шаруашылығына жалға берілген аудандар бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

      225. Орман аңшылық шаруашылығындағы аң аулау іс әрекеті туралы мәселе аңшылық шаруашылығын орналастыру кезінде шешіледі.

      Өзі жеке жұмыс болғандықтан бөлек қаржыланады және шаруашылықтың ішіндегі аңшылық шаруашылығын орналастыру жұмыстары белгіленген арнайы нұсқауларға сәйкес жүргізіледі.

Параграф 7. Жекеменшік орман қоры ормандары

      226. Жекеменшік орман қорына төмендегідей ормандар жатады: Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес ұзақ мерзімді пайдалануға немесе меншікке берілген жерлердегі жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың қаржысына егілген агромелиоративтік алқаағаштар, ені 10 метр, және одан да көп, ауданы 0,05 гектардан жоғары арнайы мақсаттағы плантациялық орман екпелері және агроорманмелиоративтік алқаағаштар.

      Орман өсіру мақсатында олар жеке қожалыққа немесе Жер кодексіне сәйкес ұзақ мерзімді пайдалануға беріледі.

      227. Жекеше орман қоры тек орманды жерлер ғана болады.

      228. Бірінші және екінші техникалық кеңестер облыс әкімшіліктерінің құрылымдық орман бөлімшелерінде аймақтық органның өкілінің қатысуымен өткізіледі.

      229. Орман орналастыруға белгіленетін орманды жерлер және олардың шекаралары ішкі шаруашылықтың жер орналастыру планы бойынша анықталады да көшірме түрінде түсіріледі. Ол жер ресурстары басқармасының аудандық аймақтық органымен расталады. Аумақты ұйымдастыру және жұмыс технологиясы бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      Үлкен орман алқаптарында орам соқпақтары кесіліп, орам діңгектерін орнату жұмыстары жүргізіледі. Орам көлемі тапсырыс берушінің келісімі бойынша бекітіледі.

      Кішігірім орман алаптарынан құрама орамдар құрылады. Олар жол немесе басқа да ерекше көзге түсетін жерлерге қойылған екі - үш орам діңгектері арқылы белгіленеді.

      230. Жекеменшікті орман қорын таксациялауда да мемлекеттің орман қорын орналастырудағы нормалар пайдаланылады.

Параграф 8. Самырсын алқаағаштары

      231. Самырсын ормандарында орман орналастыру жұмыстарының мақсаты мыналар (жаңғақ кәсіпшілік аймақ);

      1) самырсын ормандарындағы су қорғау - селекциялық - тұқымдық саласы мақсатындағы ормандарды анықтау;

      2) ормансыз жерлердің және орман өсіру мүмкіндіктері бар жерлерде самырсын ормандарын қайта қалпына келтіруге жарамды жерлерді анықтау;

      3) самырсын ресурстарының және пайдалы қасиеттерінің пайдаланылуын, сондай-ақ ұдайы өндірілуін қамтамасыз ететін шараларды белгілеу.

      232. Самырсынға барлық топ жасындағы алқаағаштар және құрамында сібір самырсыны 3 бірліктен немесе оданда көп болған алқаағаштар кіреді.

      233. Туынды типті, өнімділігі жоғары самырсын ормандарының құрылуын қамтамасыз ететін барлық жас топтарындағы самырсын өскіні немесе екінші қабаты бар ормандар жеке телімдерге бөлінеді.

      234. Самырсын алқаағаштарында өткен тексеру кезеңіндегі орман шаруашылығының жүргізілуі мұқият зерттеледі. Самырсын ағаштарында орманды күту жұмыстарының жүргізілу сапасы мен олардың нәтижелері анықталады.

      235. Орман орналастыру кезінде самырсын алқаағаштарының жемістенуіне баға беріледі. Жүргізілетін іс-шаралардың әсері бақылауға алынады, сондай-ақ самырсын сүрекдіңіне байланысты жаңғақ дайындау тәсілдері қолданылады. Жыл сайын жергілікті тұрғындар мен мекемелердің самырсын жаңғағын дайындау көлемі анықталады.

      236. Орман орналастыру жұмыстарын жүргізу ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

Параграф 9. Емен алқаағаштары

      237. Емен алқаағаштарына баға бергенде биік немесе аласа діңділерге жатқызылуына, сондай-ақ олардың қалыптасуына көп көңіл бөлінеді. Биік діңді алқаағаштарға тұқым арқылы өскен ағаштар, қысқа діңділерге – балақ шыбықтан өсетіндер жатқызылады.

      238. Барлық жас топтарында балаусалардан басқа, құрамында емен 4 (төрт) бірлік не оданда көп болса, ол басым тұқым болып саналады, ал жас ағаштарда 3 (үш) бірлік не одан жоғары болады.

      239. Орманды таксациялау кезінде өнімділігі жоғары бірінші класс тауарлық алқаағаштар және плюстік, жақсы діңді, ауруы жоқ ағаш жоғары генетикалық тұқым алу үшін анықталады.

      240. Таксациямен бірге алқаағаштардың орман патологиялық жағдайы да анықталады. Егер зиянкестер ошағы табылған жағдайда арнайы орман патологиялық тексеру жұмыстары белгіленеді.

      241. Емен алқаағаштарын таксациялауда да сол барлық орман қорында пайдаланылатын орман орналастыру нормалары қабылданады.

Параграф 10. Орман - жеміс ағаштары және бұталар

      242. Казақстан Республикасы аумағында төмендегідей жеміс-жидек алқаағаштары өседі: алма, өрік, алмұрт, долана, шетен, мойыл және тағы басқалары. Бұталы жеміс ағаштары: бөріқарақат, қарақат, шырғанақ, таңқурай, пісте, алша, шие, итмұрын және тағы басқа бұл аймаққа тән жеміс-жидек ағаштары.

      243. Жеміс - жидек алқаағаштары және бұталар екпелі (жасанды жолмен) немесе табиғи (жабайы) болып бөлінеді. Олар жоғары қатардағы алқаағаштармен (көктерек, сирек қайың) бірге өседі, ал су жайылмадағылар терекпен бірге өседі.

      Жемісті бұталар әртүрлі құрылымы мен толымдылығына байланысты орман астарында өседі.

      Жабайы өсетін сүрекдіңді алқаағаштардың ішінде сиверс алмасы басым болып табылады.

      244. Жеміс – жидек алқаағаштары мен бұталардағы орман орналастыру жұмыстарының негізгі мақсаттары мыналар:

      1) жабайы және екпе жеміс тұқымдыларымен қамтылған жерлердің ауданын анықтау;

      2) бақ немесе орман екпелерін егетін орманмен қамтылмаған орманды жерлерді есепке алу;

      3) жеміс – жидектің өнімділігін анықтау.

      245. Жеміс – жидекті алқаағаштар мен бұталардың жалпы таксациялық көрсеткіші мен бірге әр телімге қосымша мыналар анықталады:

      1) бір гектардағы ағаштар мен бұталардың өсу саны;

      2) жалпы санының ішіндегі жеміс беретін түрлердің жалпы пайызы.

      246. Жеміс – жидекті сүрекдіңнің құрамы қоры бойынша емес, орман астарындағы сүрекдіңнің ауданы бойынша анықталады.

      247. Жеміс – жидек бұталарының толымдығы орман қолтығының бірігу деңгейі бойынша анықталады, ал құрамы солардың үлесі арқылы анықталады. Жеміс – жидек алқаағаштары мен бұталарының құрамындағы үлесі 3 (үш) бірліктен немесе оданда көп болса, олар өндірістік дайындау аймағында жемістілерге жатқызылады, басқа барлық жағдайда 5 (бес) бірлік және одан көп (Нұсқаудың 118-тармағынан басқа).

      248. Орман орналастыру кезінде жеміс – жидек алқаағаштарының жемістенуі зерттеледі. Осы мақсатта теңіз деңгейінен түрлі биіктіктегі ағаштардың орналасуы мен түрлі толымдылығына байланысты байқау алаңдары салынады.

      Сынақ алаңдарын салу кезінде әдеттегі өлшеулермен бірге ұшар басы проекциясының диаметрі мен жемістену деңгейі анықталады және діңдер даму топтары бойынша бөлінеді.

      249. Жеміс – жидек алқаағаштары мен бұталарын таксациялауда жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерімен бірге әдеттегі орман орналастыру нормалары қолданылады.

Параграф 11. Мемлекеттік орман қоры жерлеріндегі биологиялық
әртүрлілігінің жағдайын бағалау бойынша орман орналастыру

      250. Қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, өсімдіктердің биологиялық әртүрлілігін сақтау, табиғи биологиялық ресурстарын көбейту және тиімді пайдалану осы орман орналастырудың негізгі мақсаты болып табылады.

      251. Телімдегі ағаш және бұта тұқымдылары биоәртүрлілігінің, ал қажет болған жағдайда, шөп өсімдіктерінің түрлік құрамының сипаттамасын дайындау және түрлік құрамы бойынша тиісті шараларды белгілеу - орман орналастырудың негізгі ерекшелігі болып есептеледі.

      252. Орман орналастыру осы Нұсқауға сәйкес жүргізіледі, бірақ жұмыстар бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

Параграф 12. Темір жолдар мен автомобиль жолдарының бөліп
берілген қорғаныштық алқаағаштарда орман орналастыру

      253. Темір жолдар мен автомобиль жолдарының бөліп берілген қорғаныштық алқаағаштары темір жолдар мен автомобиль жолдарын желден, қар және құм үйінділерінен қорғау функцияларын атқарады. Мемлекеттік орман қоры болғанымен, олар мәнісінде темір жол мен автокөліктер қозғалысының қауіпсіздігі үшін қызмет ететін инженерлік құрылыс болып табылады. Ведомстволық бағыныстылығы бойынша бөлінген жолақтардағы алқаағашатар Қазақстан Республикасы Көлік және коммуникация министрлігіне жатады.

      Бөлінген жолақтардағы алқаағаштарда орман орналастыру кезінде бөліп берілген учаскелер шегінде жер санаттары бойынша бөледі, барлық таксациялық көрсеткіштер анықталады, орман қорының толық сипаттамасы, оның жай-күйі мен құрылымы беріледі.

      Тапсырыс берушіге берілетін материалдар:

      1) орман қорының сипаттамасы мен ауданның (облыстың) орман өсу жағдайының сипаттамасы бар түсіндірме жазба;

      2) таксациялық сипаттама;

      3) темір жол (автомобиль) жолақтарындағы алқаағаштар планынан тұратын, пландық материалдар, карта-схемалар.

2 Бөлім. Камералдық жұмыстар
1. Жалпы қағидалар
Параграф 1. Орман орналастыру жобасының сипаттамасы.
Құжаттардың құрамы мен сапасы

      254. Аумақтарында далалық орман орналастыру жұмыстары жүргізілген орман иеленушілері үшін материалдарды камералдық өңдеу нәтижелері бойынша орман орналастыру жобасы құрастырылады. Онда өткен тексеру кезеңіндегі орман шаруашылығын жүргізу мен орман қорын пайдалануға баға беріледі, орман пайдалану мен орманды ұдайы өндіру бойынша орман шаруашылық шаралар жүйесі жасалады. Бұл шараларда ағаш қорлары мен басқа да құндылықтарды алумен қатар орманды зиянкестер мен аурулардан қорғау, олардың өнімділігі мен құрылымын, алдағы тексеру кезеңіндегі орман шаруашылығын жүргізу әдістерін жақсарту қарастырылады.

      Орман орналастыру жобасының құрамы:

      1) осы Нұсқаулықтың 23-қосымшасына сәйкес орман орналастыру жобасына түсіндірме жазба – 1 том;

      2) мемлекеттік орман қоры учаскелерінің сипаттамасы – 2 том - 1 кітап;

      3) алдағы тексеру кезіне арналған орман шаруашылық іс-шаралары – 2 кітап;

      4) таксациялық сипаттама – 3 том;

      5) МОҚ учаскелерінің сипаттамасы және орманшылықтар бойынша жоспарланған орман шаруашылық іс-шаралар – 4 том;

      6) әр түрлі мақсаттағы орман карталарының жиынтығы;

      Облыста орман шаруашылығын ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі Негізгі қағидалар.

      255. Негізгі қағидаларды орман орналастыру ұйымы Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 6-қосымшасына сәйкес арнайы бағдарлама бойынша жасайды және облыс бойынша жасалған жағдайда аумақтық органмен бекітіледі және дайындалатын орман орналастыру жобаларының негізгі құрамы болып табылады, оларға түсіндірме жазбада тиісті сілтемелер жасалады.

      256. Орман орналастыру жобалары жасалғаннан кейін облыстағы барлық орман иеленушілері үшін арнайы бағдарлама бойынша Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 24-қосымшасына сәйкес облысқа жиынтық орман орналастыру жобасы құрастырылады.

      Жиынтық орман орналастыру жобасында орман қорын сипаттайтын кестелер мен ведомостар жиынтығы және орман иеленушілер мен облыс бойынша жобаланған орман шаруашылық шараларының көлемі беріледі.

      Жиынтық орман орналастыру жобасына МОҚ санаттары, орман иеленушілердің шекаралары және жас топтары шегінде басым тұқымдылар бойынша боялған телімдері көрсетілген орам жүйесі түсірілген облыстың карта-схемасы қосымша беріледі.

      257. Шығарылатын орман орналастыру жобаларына қойылатын талаптар Орман кодексімен және Ережелермен белгіленеді.

      Орман мекемелері бойынша орман орналастыру материалдары орман мекемелері бойынша дайындалатын орман орналастыру материалдарының тізіміне сай Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 1-қосымшасындағы 13-кестеге сәйкес дайындалады, ал олардың мазмұны мен орман орналастыру жоба томдарын түптеу тәртібі Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 25-қосымшасына сәйкес жүргізіледі.

Параграф 2. Екінші орман орналастыру кеңесін жүргізу және
басты пайдалану бойынша есепті кеспеағашты бекіту

      258. Орман орналастыру жобасын дайындаушы далалық орман орналастыру материалдарын камералдық өңдегеннен кейін алдағы тексеру кезеңіне жобаланатын орман шаруашылық шараларының көлемі туралы шешім қабылдау үшін Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 23-қосымшасына сәйкес екінші орман орналастыру кеңесі хаттамасының жобасын құрастырады.

      259. Басып шығарылған хаттаманың жобасы кеңес өткізілетін күнге дейін 15 (он бес) күн қалғанда:

      1) облыстың орман шаруашылығы уәкілетті органының қарамағындағы орман мекемелері бойынша:

      уәкілетті органға;

      облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясына;

      орман иеленушіге;

      2) коммуналдық меншік қарамағындағы орман мекемелері бойынша:

      облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасына;

      облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясына;

      орман иеленушіге жіберіледі.

      260. Екінші орман орналастыру кеңесін өткізу күні мен орны белгіленеді:

      1) орман орналастыру объектісі өкілетті органның қарамағында болғанда - Өкілетті органда;

      2) орман орналастыру объектісі облыстық Табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасында болғанда - Басқармада;

      3) орман орналастыру объектісі басқа министрліктер мен ведомстволар қарамағында болғанда – орман орналастыру объектісі бағынатын жоғарғы ұйымда;

      261. Кеңес орман орналастыру объектісі бағынатын жоғарғы ұйым өкілінің төрағалығымен жүргізіледі.

      262. Кеңеске мына өкілдер қатысады:

      1) орман орналастыру объектісі бағынатын жоғарғы ұйымынан;

      2) облыстық орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциялары;

      3) облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасынан;

      4) орман орналастыру ұйымынан;

      5) орман иеленушілерден;

      6) басқа ұйымдар өкілдері (тізімді кеңес төрағасы анықтайды).

      263. Жобаланған орманшаруашылық шаралардың көлемдері бойынша келіспеушіліктер болғанда, оларды кеңесте келіседі немесе орман орналастыру жобасын жасаушы келісілмеген сұрақтар бойынша "ерекше пікір" жазады, және оларды орман орналастыру объектісі бағынатын жоғарғы ұйымға жібереді.

      264. Екінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасында келтірілген ұсыныстарға кеңеске қатысушылар, оны алдын ала қарастырғанда ешқандай ескертулер болмаған жағдайда, хаттамаға кеңес төрағасы кеңес шақырмай-ақ қол қояды.

      265. Екінші орман орналастыру кеңесі бекіткен орман шаруашылығы шараларының көлемі және басты пайдалану кесулері бойынша есепті кеспеағаштар орман орналастыру жобасының түсіндірме жобасын құрастыру үшін негіз болып табылады.

      266. Орман орналастыру ұйымы екінші орман орналастыру кеңесі қабылдаған басты пайдалану кесулері бойынша есепті кеспеағаштар көлемін рәсімдеп, өкілетті органға бекіту үшін жібереді.

      267. Барлық орман шаруашылық шаралар бүкіл тексеру кезеңіне жыл сайынғы жұмыстардың көлемін анықтаумен жасалады, далалық орман орналастыру жұмыстары жүргізілген жылдан кейінгі, 1 қаңтардан басталады.

Параграф 3. Орман орналастыру жобасын тапсыру және
іске асыру тәртібі

      268. Орман орналастыру жобасын дайындау кезінде орман орналастыру ұйымы жасаған барлық материалдар келісімшартта белгіленген мерзімде тапсырыс берушіге өткізіледі.

      269. Орман орналастыру жобасы өкілетті органмен бекітілгенге дейін экологиялық сараптамадан өтеді.

      270. Экологиялық сараптаманың қорытындысы алынып, орман орналастыру жобасына қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін орман орналастыру ұйымы өкілетті органға орман орналастыру жобасын белгіленген тәртіп бойынша бекіту үшін жобаланған шаралардың көлемі мен орман орналастыру жобасын қолданысқа енгізу туралы Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 27-қосымшасына сәйкес анықтама жібереді.

      271. Орман орналастыру жобасы камералдық орман орналастыру жұмыстарынан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізіледі.

Параграф 4. Орман орналастыру жобасы құжаттарының
мазмұны мен сапасына қойылатын талаптар

      272. МОҚ мен орамдардың санаттары бойынша топталған телімдердің сипаттамаларын жазу үшін арнайы бағдарламаның көмегімен мәліметтер алынатын таксациялық карточкалардың негізінде компьютерден өңделіп құрастырылатын және әр телімнің таксациялық және орман шаруашылық сипаттамасын беретін нысан бойынша Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 28-қосымшасына сәйкес таксациялық сипаттамалар негізгі құжат болып табылады.

      Таксациялық сипаттамалар орманшылықтар бойынша түптеледі және оларды партия бастықтары тексеріп, қолдарын қояды. Мазмұнынан кейін орамдардың тізбесі мен таксацияны жүргізген орындаушылардың аты-жөні келтіріледі.

      Таксациялық сипаттамалардың мазмұны мен сапасына қойылатын талаптар төмендегідей:

      1) таксациялық карточкаларға толық сәйкес болуы;

      2) телімдердің таксациялық көрсеткіштерінің бір-бірімен сәйкестігі;

      3) қор мөлшерінің бақылаулық мөлшерден 1 (бір) гектар ауытқуы плюс, минус 10 пайыздан аспауы (қабаттың орташа биіктігі мен толымдылығы арқылы кесте бойынша);

      4) белгіленетін орман шаруашылық шараларының учаскелердің нақты сипаттамаларына, МОҚ санаттарына байланысты орман шаруашылығын жүргізуге және нормативтік құжаттарға сәйкес болуы.

      273. Мемлекеттік орман қорын есепке алу пішінінің мазмұны мен құрастырылу сапасына қойылатын талаптар тиісті нұсқаулықпен белгіленеді.

      274. Орман қорын сипаттайтын барлық кестелер үшін қадағалау деректері "Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитеті әзірлеген ведомстволық статистикалық бақылаулардың статистикалық нысандары мен оларды толтыру бойынша нұсқаулықтарды бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті төрағасының міндетін атқарушының 2015 жылғы 30 желтоқсандағы № 231 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 13573 болып тіркелген) бекітілген орман қорының мемлекеттік есебінің нысандары болып табылады.

      275. Орман қорын есепке алу формалары мен орман шаруашылық ведомостарындағы және орман орналастыру жобаларының түсіндірме жазбаларындағы қорлар бойынша мәліметтер текше метрлерде немесе мың текше метрлерде келтіріледі.

      276. Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасына орман орналастыру ұйымының басшысы, бас инженер және партия бастығы қол қояды (авторы).

      277. Орман орналастыру жобасына түсіндірме жазбаның мазмұны оны құрастыру бағдарламасымен Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 25-қосымшаға сәйкес, ал сапасы – эксперттік бағалау тәсілімен анықталады. Сапасына қойылатын негізгі талаптар төмендегідей:

      1) орман орналастыру есептері мен жобалық шешімдерінің қолданыстағы нормативтік құжаттарға, Негізгі қағидалар мен орман орналастыру кеңестерінің шешімдеріне сәйкес болуы;

      2) орман қоры динамикасының өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық қызметі нәтижелерінің және орман шаруашылығын жүргізу мен орман пайдаланудағы жіберілген кемшіліктердің дұрыс талдануы;

      3) орман орналастыруды жобалаудағы ормандардың санитарлық, экологиялық жағдайын жақсартып, олардың өнімділігі мен сапасын арттыратын және орман қоры ресурстары мен жерлерді тиімді пайдалануға әсерін тигізетін басым бағыттарды анықтауда осы талдау нәтижелерінің толық пайдаланылуы;

      4) орман орналастыру есептерінің қатесіз болуы, қабылданған жобалық шешімдердің негізделуі және цифрлы мәліметтердің бір біріне сәйкестігі;

      5) мәтіннің қысқа, нақты және стилистикалық ережелерге сәйкес болуы.

Параграф 5. Үздіксіз орман орналастыру құжаттамасының
құрамы мен оған қойылатын талаптар

      278. Орман орналастыру жобасы мен арнайы әдіспен қарастырылған барлық құжаттама, толық көлемде жасалатын базалық орман орналастырудың материалдары үздіксіз орман орналастырудың негізі болып табылады. Орман қоры мен орман пайдалану және орман шаруашылық қызметі бойынша жинақталған мәліметтер банкі құрылады.

      279. Кейін, шаруашылық шаралармен қамтылған немесе орманға жағымсыз жағдайларда болған мемлекеттік орман қоры учаскелерінде жыл сайын тексеру жүргізіледі. Үздіксіз орман орналастыруды жүргізудің нәтижесінде орман иеленушісіне жыл сайын электронды түрде мына құжаттар беріледі:

      1) орман қорының есебі;

      2) таксациялық сипаттамасы өзгерген телімдерге таксациялық сипаттама;

      3) өзгерістер болған орамдарға орамдар жиынтығының ведомосы;

      4) тапсырыс берушімен келісілген, түзетілген жобаланған орман шаруашылық шараларының ведомосы.

      (бес) жыл сайын электронды түрде берілетін материалдар:

      1) орман қорының бір жолғы мемлекеттік есебінің мәліметтері (белгіленген мерзімде);

      2) болған өзгерістері енгізілген, таксациялық сипаттама;

      3) жобаланатын орман шаруашылық шараларының түзетілген ведомосы;

      4) орман мекемесі аумағының өзгерген бөлігіне орманшылықтар бойынша (бір дана) орман алқаағаштарының жаңартылған планы толық парақ көлемінде немесе фрагментпен.

      280. Есепке алу – есеп беру құжаттамасын алу және орман қоры, орман пайдалану, ормандарды қорғау және күзету бойынша анықтамаларға түскен ресми сұрауларды орындау тәртібі негізгі орман орналастыруды жүргізу туралы келісімшартпен белгіленеді, орман иеленушісінің тиісті бағдарламалық құралдармен қамтамасыз етілуі мен мамандардың мәліметтер банкімен жұмыс істеуі ескеріледі.

      281. Үздіксіз орман орналастыру объектілеріне орман қорын мемлекеттік мерзімдік есепке алу жылдары, бұйрықпен бекітілген, орман қоры есебінің нысандары бойынша тиісті құжаттама беріледі.

      Орман қорын есепке алу жұмыстары негізгі орман орналастырудан 6 жыл өткеннен кейін және одан да көп жылда жүргізілген жағдайда, есепке алу алдындағы соңғы 2 жылда аралап жүріп таксацияланғандардан басқа барлық алқаағаштардың таксациялық көрсеткіштері актуализацияланды.

      Актуализация Қазақстан ормандарын таксациялау үшін қабылданған алқаағаштардың өсу барысының кестелері бойынша жүргізіледі. Мұндай кестелер жасалмаған жағдайда алқаағаштардың орман орналастырудан кейінгі жасы бойынша ғана актуализация жүргізіледі.

      282. Тексеру кезеңінің жартысы өткеннен кейін орман қорында елеулі өзгерістер болған жағдайда, орман иеленушісінің тапсырысы бойынша басты пайдалану кеспеағашы мен аралық пайдалану және, қажет болған жағдайда, ормандарды ұдайы өндіру шараларының көлемдері мен түрлері қайта есептеледі.

      Қайта есептеу орман қоры бойынша жаңа мәліметтер базасын табиғи өсуіне актуализациялау арқылы жүргізіледі. Қайта есептеу материалдарын қарау және бекіту тәртібі кәдімгі орман орналастырудағыдай.

      283. Үздіксіз орман орналастыру кезінде қабылданатын және барлық құжаттар пішіні мен мазмұны базалық орман орналастыру кезінде қабылданғандарға сәйкес болу керек.

      Жаңартылған картографиялық материалдар (орман карталары немесе олардың фрагменттері) жүктелімі мен дәлдігі бойынша Орман карталарын дайындау жөніндегі Техникалық басқару талаптарына сәйкес болу керек.

      284. Үздіксіз орман орналастырудың басты мақсаттары төмендегідей:

      1) орман шаруашылығын жүргізудің тиімділігі мен орман қорын үздіксіз, тиімді және сарқылмастай пайдаланылуын қамтамасыз ету;

      2) орман орналастыру жобаларының толық көлемде іске асырылуы. Олар негізгі орман орналастыру материалдары бойынша белгілі бір кезеңде орман қорында болатын және күтпеген өзгерістерді ескере отырып құрастырылады;

      3) жоспарлау кезінде орман пайдаланудың барлық түрлерінің және орман шаруашылық шаралардың кезектілігі, ұйымдастырылуы және орналастырылуы бойынша оңтайлы шешімдер табу;

      4) орман мониторингін мәліметтермен қамтамасыз ету.

      285. Үздіксіз орман орналастыру кезінде қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегідей мәселелер шешіледі:

      1) орман қоры, орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметі бойынша актуализацияланған жағдайында жинақталған мәліметтер банкін қолдау;

      2) орман кадастры мен ормандарды мемлекеттік есепке алу және орман шаруашылығы бойынша есеп беру құжаттамасын жүргізу;

      3) орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметті ағымдағы жоспарлау (жыл сайын);

      4) орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметті ағымдағы бақылауға алу;

      Орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметті перспективалық жоспарлаудың кешенді тапсырмалары негізгі орман орналастыру кезінде, ал қажет болған жағдайда – негізгі орман орналастыру арасындағы кезеңде шешіледі.

      286. Үздіксіз орман орналастырудың барлық кешенді тапсырмалары бағдарламалық құралдары арнайы техножұмыс жобасымен анықталатын мәліметтер банкі арқылы шешіледі. Бұл жобаның құрамына сондай-ақ бағдарламалар кешені мен орман қорын есепке алу, жоспарлау, бақылаудың нақты міндеттері кіреді.

Параграф 6. Ұзақ мерзімді пайдалануға берілген мемлекеттік
орман қоры учаскелері құжаттарының құрамы

      287. Ұзақ мерзімді пайдалануға берілген учаскелері бар орман қорын орман орналастыру кезінде орман орналастыру жобасымен бірге қосымша төлемге ұзақ мерзімді пайдалануға берілген әр учаскеге қысқаша түсіндірме жазба жасалады. Түсіндірме жазбада учаскенің мөлшері, орналасуы және сипаттамасы беріледі. Сондай-ақ осы учаскедегі алқаағаштардың боялған және боялмаған пландары немесе планшеттері жасалады.

2. Орман қорының сипаттамасы
Параграф 1. Орман қоры жерлерін МОҚ санаттары бойынша бөлу

      288. Орман қорын МОҚ санаттарына бөлу Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 45-бабының 2-тармағына сәйкес жүргізіледі.

      Орман кодексі МОҚ санаттарын нақтылайтын негізгі құжат болып табылады.

      289. Әрбір МОҚ санатына орман шаруашылығын жүргізудің режимі, орман пайдаланудың түрі мен көлемдері белгіленген.

      МОҚ санаттары далалық орман орналастыру жұмыстарының басталуына дейін немесе орман орналастыру жұмыстары кезінде анықталады.

      Орман иеленушісі аумағының МОҚ санаттары бойынша бөлінуіндегі өзгерістер далалық орман орналастыру жұмыстарынан кейін заңды түрде рәсімделген болса, орман орналастыру материалдарына енгізілетін түзетулер қосымша қаржы мен қосымша келісімшарт бойынша енгізіледі.

Параграф 2. Орман қорын сипаттайтын кестелер

      290. Орманшылықтардың орман қоры мен орман орналастыру объектін сипаттайтын кестелер мен ведомостар тізімі орман орналастыру жобасының мазмұнымен анықталады және Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 23-қосымшада берілген.

      291. Сүрекдіңдердің орташа таксациялық көрсеткіштерін анықтау кезінде олардың жасы, бонитеті және толымдылығы телім аудандарының қосындысы бойынша анықталады. Сүрекдіңдердің орташа өсімі ағаш тұқымдылардың өсімі бойынша қолданыстағы стандарттарға сәйкес анықталады.

      292. Сүрекдіңнің өнімділігі өсу тенденциясына немесе ормандардың жағдайы мен сапасының, жас құрылымының өзгеруіне, орман шаруашылық қызметінің нәтижелеріне және өткен тексеру кезеңіндегі орман пайдаланудың әдістері мен қарқындылығына байланысты. Өсімінің төмендеуі орташа таксациялық көрсеткіштер бойынша анықталады.

Параграф 3. Пайдалану қоры, оның тауарлық және
сортименттік құрылымы

      293. Пайдалану қорын Ағаш кесу ережелері бойынша МОҚ санаттарындағы ерекше қорғалатын деп бөлінген учаскелерден басқа, Орман кодексімен басты пайдалану кесулері рұқсат етілген МОҚ санаттарындағы барлық толысқан және көнерген алқаағаштар құрайды.

      294. Пайдалану қоры туралы телім бойынша мәліметтерде орман орналастыру объектісінің көлік үшін қолайлы болуы ескеріледі. Учаскелердің көлік үшін қолайлылығы және аумақтың (орам тізбесі) көлік үшін қолайсыз учаскелерге жатқызылуы бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      295. Пайдалану қорын құрайтын және басты пайдалану есебіне енгізілетін, сондай-ақ есептен шығарылған алқаағаштар туралы жиынтық мәліметтер орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасындағы кестелер мен екінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасында басты пайдалану кесулерінің мөлшері негізделген жағдайда келтіріледі.

      Тексеру кезеңіне белгіленген кеспеағаш қорының орналасуы орманшылық алқаағаштарының жалпы планында көрсетіледі.

      296. Пайдалану қорының тауарлық құрылымы әр тұқым үшін тауарлық кестелер бойынша материалдарды компьютерлік өңдеу кезінде анықталады. Құрамындағы тұқымдылардың түбір қоры тауарландырылады. Сонымен қатар кәделік сүрек ірілік санаты мен сорттары бойынша бөлінеді, ал отындық сүрек технологиялыққа және жағылатынға бөлінеді.

      Әр басым тұқым бойынша пайдалану қорының құрамы жөнінде мәліметтер МОҚ санаттары шегінде келтіріледі.

      297. Арендаға берілетін учаскелерде пайдалану қоры немесе кеспеағаш қоры тапсырыс беруші арендатордың сұранысы бойынша және келісімшарт бойынша оның қаражатына және өзі таңдаған вариантында, мақсатты сортименттердің максималды шығымын алу қажеттілігін ескере отырып, сұрыптау жүргізіледі (қолданыстағы сортимент кестелері бойынша).

Параграф 4. Өскін мен табиғи жаңарудың және орман
екпелерінің сипаттамасы

      298. Толысушы, толысқан және көнерген сүрекдіңдердің орман қолтығындағы табиғи жаңару барысын анықтау үшін орман қолтығындағы өскінін көз мөлшерімен есепке алу мәліметтері қолданылады.

      Табиғи жолмен жаңаруын қамтамасыз ететін басты тұқымдылардың өскіні бар толысушы, толысқан және көнерген алқаағаштардың аудандары табиғи жаңаруды бағалау шкаласына сәйкес анықталады.

      299. Орманмен қамтылмаған жерлердегі орманды қалпына келтіру процестерінің барысы көз мөлшермен таксациялау мәліметтері мен тексеру кезеңінде пайда болған балауса ағаштарды ескере отырып жүргізілген табиғи жаңаруды тексеру нәтижелері бойынша сипатталады.

      Орманмен қамтылмаған жерлердегі шаруашылық жағынан құнды тұқымдылардың жаңаруына әсер ететін факторлар анықталып, талданады.

      300. Орман екпелерін далалық есепке алу мәліметтері мен тексеру және аралап таксациялау нәтижелері бойынша орман орналастыру объектісіндегі орман екпелерінің барын, сақталуын, жағдайын көрсететін тексеру кезеңіндегі орман екпелері мен үлкен жастағы орман екпелерінің ведомостары құрастырылады. Осы мәліметтер бойынша орман екпелерін өсіру өндірісінің жалпы сипаттамасы жасалады және оған баға беріледі. Сонымен қатар, осы мәліметтер бойынша орман орналастыру белгілеген орман екпелері ауданының орман иеленушісі берген есептің мәліметтеріне сәйкестігі, ауытқулардың себептері анықталады және орман екпелерін орманмен қамтылған жерге ауыстыруда қолданыстағы стандарт талаптарының орындалуы, жағдайының дұрыс бағалануы таксация мәліметтерімен салыстырғандағы, өлу себептері талданады, сондай-ақ орман иеленушісінің өткен тексеру кезеңіндегі орман екпелерін өсіру шараларын орындауы анықталады.

      301. Өскіннің жағдайы мен табиғи жаңарудың сипаттамасы және өткен тексеру кезеңіндегі орман екпелерін өсіру өндірісінің бағалануы орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында келтіріледі. Осы мәліметтер бойынша жасалған қорытындылар алдағы тексеру кезеңіне белгіленетін орманды қалпына келтіру шараларын жобалауда қолданылады.

Параграф 5. Жидектер мен дәрілік өсімдіктердің және
техникалық шикізаттың сипаттамасы

      302. Жұмыстар қосымша төлемақыға жасалады. Орманды аралап таксациялау кезіндегі шикізат ресурстарын ағаштан басқа тексеру нәтижелері бойынша жидек, жаңғақ, жеміс, дәрілік өсімдіктер мен техникалық шикізатын дайындауға жарамды телімдердің орамдық ведомостары құрастырылады.

      303. Ормандағы шикізат ресурстарының биологиялық және кәсіпшілік өнімі тиісті нормативтер бойынша анықталады. Ормандағы шикізат ресурстарын дайындау көлемін белгілеген кезде көлікке қолайсыз жерлер есептелмейді: тік беткейлер, өнімділігі мен шикізат көлемі төмен учаскелер және аумақтың химиялық немесе радиоактивтік ластануына байланысты шикізат ресурстары пайдалануға жарамсыз болып табылатын учаскелер.

Параграф 6. Ормандардың санитарлық және экологиялық жағдайы

      304. Аралап таксациялау мәліметтері бойынша орман зиянкестері мен орман аурулары ошақтарын, өнеркәсіп, көлік және коммуналдық қалдықтармен зақымданған орман учаскелерін сипаттайтын тиісті ведомостар құрастырылады. Ормандардың санитарлық және экологиялық жағдайы жөнінде жиынтық мәліметтер, олардың бағалануы және тиісті ұсыныстар орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында келтіріледі.

Параграф 7. Мемлекеттік орман кадастры.
Ормандарды экономикалық бағалау

      305. Орман орналастыру материалдары бойынша орман иеленушілер орман кадастры кітабын жүргізеді. Орман орналастыру жұмыстары кезінде бұл кітаптардың формалары мен Параграфтарының дұрыс толтырылуы тексеріліп, қажет болған жағдайда, қолданыстағы нормативтерден ауытқулар көрсетіледі.

      306. Экономикалық бағалау нормативтері табиғи-экономикалық аймақтар мен МОҚ санаттары бойынша мақсаты мен шаруашылық маңыздылығына байланысты жасалады.

      Бұл нормативтерде ормандардың саны мен сапасы (тұқымдық құрамы, жасы мен тауарлық құрылымы, өнімділігі), орманның сүрексіз өнімдері ормандардың табиғи пайдалы қасиеттері, аудандардың шаруашылық игерілуі мен орман учаскелерінің көлікпен жетуге қолайлығы ескеріледі.

      307. Орман орналастыру объектісіндегі орман қорының экономикалық бағалануы жер түрлері мен МОҚ санаттары бойынша келтіріледі. Орман қоры объектісін бағалау құқықтық және шаруашылық тәртіптегі жеке тұлға параметрімен белгілі жерде орналасқандығы сипатталатын және белгіленген шекарасы бар учаскелер болып табылады.

      308. Экономикалық бағалаудың мәліметтері жобаланатын шараларды негіздеу мен тиімділігін болжау үшін қолданылады. Орман иеленушісі оларды тексеру кезеңі бойы орман қоры жерлерін қайтып алу үшін өтемақы мөлшерін, жалға беру (алу) төлемін және орман заңдарын бұзу үшін айыппұл мөлшерін анықтауда қолданады. Ормандарды экономикалық бағлау, оларды кадастрлық бағалау үшін негіз болып табылады.

3. Өткен тексеру кезеңіндегі орман
қорының динамикасы мен орман шаруашылық қызметін талдау
Параграф 1. Орман қорының динамикасын талдау

      309. Орман қорының динамикасы орман шаруашылық және ағаш дайындау қызметінің нәтижесімен талданады (олардың орманға әсер ету деңгейін анықтау үшін). Талдау нәтижелері орман қоры динамикасындағы негативтік тенденцияларды жоюға және ормандардың экологиялық және санитарлық жағдайын жақсартуға бағытталады және орман орналастыруды жобалаудағы басымдылықты анықтаудың негізі ретінде қолданылады.

      310. Талдау осы және өткен орман орналастыру мәліметтерін салыстыру әдісімен жасалады. Орман қорының ұзақ кезеңдегі динамикасы туралы мәліметтер болған жағдайда, тапсырыс берушінің талабы бойынша сол кезеңге талдау жасау жүргізіледі. Ол бірінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасына жазылады.

      Мыналар талданады:

      1) орман қоры аудандарының МОҚ санаттары бойынша, ал олардың шегінде – жер түрлері бойынша бөлінуі;

      2) ормандардың тұқымдық құрамы мен ормандардың жас құрылымы;

      3) басым тұқымдылар бойынша орташа таксациялық көрсеткіштер;

      4) ормандардың экологиялық жағдайы; орман зиянкестері мен аурулары ошақтарының динамикасы; тұқымдылар бойынша жас сүректің түбірлік қоры; өткен тексеру кезеңіндегі ормандардың кесілуі, өлуі және ұдайы өндірілуі араларындағы балансы.

      311. Көрсетілген өзгерістер бүтін орман орналастыру объектісі бойынша, ал объектінің шекарасында елеулі өзгерістер болған жағдайда салыстыруға келетін шекаралармен салыстырылады.

      Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында орман қорында болған өзгерістерге баға беріледі. Өзгерістердің себептері үш топқа бөлінеді:

      1) табиғи (табиғи апаттар, өсімі және басқалары);

      2) орман шаруашылық қызметтің жүргізілуі, жүргізілмеуі, өнеркәсіп қалдықтарының орманға тигізетін әсері, рекреациялық жүктелім;

      3) объект ауданының кесу жастарының өзгеруіне байланысты және басқалары.

      Өнеркәсіп қалдықтары мен басқа да зиянды заттардың орманға әсер ету дәрежесі және сипат көрсетіледі.

      Орман қорын мемлекеттік есепке алу түрлері бойынша орман орналастыру мәліметтері орман иеленушісінің орман орналастыру жылындағы орман кадастры кітабындағы мәліметтерімен салыстырылып, үйлеспеушіліктердің себептері анықталады.

Параграф 2. Орман шаруашылық қызметін талдау

      312. Орман шаруашылық қызметін талдау орман шаруашылығын жүргізудің жақсы және жаман жақтарын (өткен тексеру кезеңіндегі) анықтап, оны жетілдіру шараларын жасау мақсатында жүргізіледі. Орман шаруашылық шараларын жүргізу әдісінің сапасы мен технологиясы және ережелермен нұсқауларды қолдануға болатындығы бағаланады.

      Ағаш кесу ережелерін бұзушылықтар анықталады. Орман ресурстарын пайдалану толықтығы мен үнемділігі бағаланады.

      Сүректің шығыны аралап таксациялау нәтижелері бойынша анықталады.

      Өткен орман орналастырудағы орман орналастыру жобасына сәйкес нақты орындалған орман шаруашылық жұмыстардың көлемдері және олардың орман қорындағы орналасуы салыстырылады. Ол үшін орман шаруашылық шаралар жүргізілген телімдердің таксациялық мәліметтері, табиғи жаңаруын, орман екпелерінің жағдайын, ормандардың экологиялық және санитарлық жағдайын тексеру нәтижелері, статистикалық есеп беру материалдары және басқа да мәліметтер қолданылады.

      Осы жұмыстардың соңында (нәтижесі ретінде) жобаланған және нақты орындалған орман шаруашылық шаралардың негізделуі мен тиімділігі бойынша қорытынды шығарылады, өткен орман орналастыру жобасынан ауытқулардың себептері талданады және олардың орман қорының сапалық құрамы мен құрылымы бағаланады.

      313. Жалпы қорытындыда орман орналастыру объектісі бойынша шаруашылық қызметке жиынтық баға беріледі. Тиісті қорытындыларында атқарылған орман шаруашылық шаралары мен ағаш дайындау қызметінің негізгі таксациялық көрсеткіштеріне, ормандардың сапасына, өнімділігіне экологиялық және санитарлық жағдайына тигізетін әсері сипатталады.

4. Орман орналастыруды жобалау
Параграф 1. Орман қоры иеленушілері үшін жобалау

      314. Орман қоры иеленушілері мен орман пайдаланушылар үшін орман шаруашылық шараларын жобалау Орман кодексі талаптарына, Үкіметтің қаулылары мен шешімдеріне, басқа да директивтік құжаттар мен ережелердің талаптарына байланысты орман орналастыру жобасына түсіндірме жазбаның бағдарламасына сәйкес.

Параграф 2. Ұйымдық-шаруашылық бірліктің құрылуы

      315. МОҚ санаттары мен орман құрушы тұқымдылар Қазақстан Республикасының орман шаруашылығын жүргізудің негізі болып табылады.

      МОҚ санаттары белгіленген тәртіп бойынша жеке аумақтардың мақсатын ескере отырып Орман кодексінің 45-бабының 2-тармағына сәйкес бөлінеді.

Параграф 3. Тұқымдылар топтары мен мақсатты тұқымдылар

      316. Басым тұқымдыларының ерекшеліктері мен өнімділігі және орман шаруашылығын жүргізу мақсаттары бойынша ағаш тұқымдылары 5 топқа топтасады:

      қылқан жапырақты, қатты жапырақты, жұмсақ жапырақты, сексеуілдіктер және басқалары.

      Әр топ ормандардың қорғаныш және басқа да пайдалы функцияларын тиімді атқаруын қамтамасыз ететін шаралар жүйесін іске асыру арқылы нақты бір мақсатты тұқымды өзіне сәйкес орман өсіру жағдайларында өсіруге бағытталады. Барлық бұталы тұқымдылар бұталар тобына біріктіріледі.

      317. Орман қорының тұқымдық құрамы орман шаруашылығын жүргізу мақсаттарына сәйкес келмеген жағдайда, құндылығы аз сүректерді мақсатты тұқымдылармен алмастыру шаралары қарастырылады (қайта құру).

      318. Орманмен қамтылмаған орманды жерлер (алаңқай жерлер) орман өсіру жағдайлары бойынша болашақта ормандандырылатын мақсатты тұқымдыларға жатқызылады.

Параграф 4. Басты пайдаланудағы кесу жастарын белгілеу

      319. Басты пайдаланудағы кесу жастары кесу жұмыстары жүргізілетін МОҚ санаттары үшін белгіленеді. Басты пайдалану есебінен шығарылған ормандар үшін "толысу жастары" шартты түрде белгіленеді және олар барлық орман орналастыру құжаттарында "кесу жастары" болып алынады.

      320. Әр тұқым мен тұқымдылар тобы үшін кесу жастары олардың биологиялық ерекшеліктеріне, мақсатына және олардың табиғат қорғау, экономикалық, әлеуметтік функцияларына байланысты белгіленді.

      321. Орман пайдаланудың біркелкі болуын қамтамасыз ету үшін кесу жастары негізделген және тұрақты болады.

      322. Басты пайдаланудың кесу жастарын өзгерту немесе нақтылау қажеттілігі аумақтық органның ұсынысы бойынша орман орналастыру жұмыстарына дайындалу кезінде іске асырылады. Кесу жұмыстарын өзгерту қажеттілігінің негіздемесі дайындық жұмыстарын жүргізу қорытындылары жөніндегі хаттамаға енгізіледі.

      323. Кесу жастарын негіздеу ғылыми орман ұйымдарында жүргізіледі. Кесу жастарының өзгертілуі мен белгіленуін өкілетті орган бекітеді.

      324. Алқаағаштар жас топтарына басты пайдаланудағы белгіленген кесу жастары (немесе толысу жастары) мен жас кластарының ұзақтығына байланысты Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 1-қосымшаның 14-кестесіне сәйкес бөлінеді.

Параграф 5. Орманды көп мақсатта пайдаланудағы жобалаудың
негізгі принциптері

      325. Ормандарды сарқылтпай, үздіксіз және тиімді пайдалана отырып, олардың қорғаныштық қасиеттерінің артуының толықтай сақталуын қамтамасыз ету орманшылықтың негізгі принциптері болып табылады.

      326. Орман қорында, оларды пайдаланудың мына түрлері жүзеге асырылады.

      1) ағаш сүректерін дайындау;

      2) шайыр және шырын дайындау;

      3) қосалқы ағаш өнімдерін дайындау (қабықтарын, бұтақтарын, түбірлерін, жапырақтарын, бүршіктерін);

      4) орманды қосымша пайдалану (шөп шабу, мал жаю, марал шаруашылығы, аңшылық, бал ара шаруашылығы, бақшалық және өзге де ауылшаруашылық өнімдерін өсіру, дәрілік өсімдіктерді жинау және оларды техникалық шикізат ретінде пайдалану, жабайы жемістерді яғни жаңғақ, саңырауқұлақ, жидек және тағы басқа азықтық өнімдерді, мүкті, орман жамылғысын және түскен жапырақтарды, қамысты жинау);

      5) мемлекеттік орман қоры учаскелерін аңшылық шаруашылығына, ғылыми - зерттеу мақсатында, мәдени-сауықтыру, туристік және спорттық мақсаттарға пайдалану.

      327. Орманды пайдаланудың басым түрі МОҚ санаттарының табиғат қорғау, экологиялық және әлеуметтік функцияларының сәйкестігіне байланысты болады.

      Ормандардың функциясы мен жергілікті жер жағдайларына байланысты орман орналастыруда жобалауға жататын орман пайдалану тізімі бірінші орман орналастыру жиналысының шешімімен тағайындалады.

      328. Көп мақсатты орман пайдалануды жобалаудың негізгі принципі ретінде орманның барлық жарамды түрлерінің кешенді пайдаланылуы сүректі және сүрексіз өнімдердің анықталған түрлері мен орман пайдалану мөлшерін қоса алынады.

      Басты пайдалану үшін кесуге тыйым салынған ормандарда аралық пайдаланудың және басқа да кесу түрлерінің мөлшері мен түрі, олардың экологиялық-санитарлық жағдайы және алқаағаштардың өсімі мен сүректердің табиғи түсуін пайдалана отырып, олардың қорғаныштық қызметтерін арттыру арқылы анықталады.

      Ғылыми мекемелер орман қорларын көп мақсатта пайдаланудағы іс шараларды, орналасу аудандарының негізіне сүйене отырып анықтайды, ал өкілетті ұйымдар оларды бекітеді.

Параграф 6. Орманды басты мақсатта пайдалану

      329. Басты пайдалану мақсатында кесу Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 30 маусымдағы № 18-02/596 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11894 болып тіркелген) бекітілген Мемлекеттік орман қоры учаскелерінде ағаш кесу қағидаларына сәйкес жүргізіледі.

      Біртіндеп және таңдамалы кесулерді негіздеу кезінде төмендегілер есепке алынады:

      1) орман астарындағы табиғи жаңарудың болуы және жай-күйі;

      2) орманды молықтыру кезеңі;

      3) кесуді қабылдау саны мен қайталану мерзімі;

      4) орман қоры аумағы бойынша кесудің орналасуы;

      5) кесудің қарқындылығы.

      330. Есептік кеспеағаш орман мекемесі бойынша есептеледі, ал орманшылықтар бойынша пайдалану қорына пропорционалды және алқаағаштардың жас құрылымы ерекшеліктерін ескере отырып есептеледі. Кейбір жағдайларда өкілетті ұйымдардың талабына байланысты есептік кеспеағаштар әр немесе жеке орманшылықтар бойынша есептелуі мүмкін. Орманды пайдаланудың есептеліп бекітілген қоры арқылы облыс аумағы бойынша есептік кеспеағаштар анықталады.

      331. Басты мақсатта пайдалану үшін кесу бойынша есептік кеспеағаштар орман орналастыру кезінде анықталады. Есептік кеспеағаштар кезекті орман орналастыру мерзімінен бұрын мына жағдайларда ғана қайта есептеледі:

      1) мемлекеттік орман қоры жерлері бір МОҚ санатынан екіншісіне ауыстырылған кезде;

      2) белгілі бір аудандарды алып тастағанда немесе қабылдаған кезде;

      3) орман иеленушілерінің қайта құрылуына немесе жойылуына байланысты орман қорында өзгерістер болған жағдайда;

      4) орман қорлары табиғи аппаттардың салдарынан апатқа шырағанда.

      Сонымен қатар, есептік кеспеағаш мына жағдайларда қайта есептеледі:

      1) өзгеруі оның мөлшерінің 20 (жиырма) пайызынан көп болғанда;

      2) кезекті орман орналастыруды жүргізу мерзіміне 3 (үш) жыл қалғанда.

      332. Есептік кеспеағаш Қазақстан Республикасының орман қоры учаскелерінде есептік кеспеағаштардың мөлшерін анықтау жөніндегі әдістемелік нұсқауларға сай Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 30-қосымшаға сәйкес есептеледі. Орман орналастыру кезінде кеспеағаш тексеру кезеңінің белгіленген ұзақтығына қабылданады.

      333. Есепті кеспеағаш МОҚ санаттары шегінде басым тұқымдылар мен кесу әдістері бойынша есептеледі. Есеп жетуге қолайлылығына байланысты жеке есептеледі.

      334. Есептік кеспеағашты анықтаған кезде, төмендегілер есепке алынбайды:

      1) Орман кодексіне сәйкес мемлекеттік орман қорындағы басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынған МОҚ санаттары;

      2) қолданыстағы Ағаш кесу ережелеріне сәйкес басты пайдалану мөлшерінің есебінен шығарылған ерекше қорғалатын орман учаскелері;

      3) қолданыстағы Ережелерге сәйкес бағалы және сирек кездесетін ағаштарда кесу белгіленбейді.

      335. Орман орналастыру мекемесі объектілеріндегі есептік кеспеағаш бойынша ұсыныстар, екінші орман орналастыру кеңесінде қабылданғаннан кейін өкілетті ұйымдарға бекітуге беріледі.

      336. Есепті кеспеағаш далалық орман орналастыру жұмыстары жүргізілген жылынан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге асырылады.

      337. Телімдерді кесуге белгіленгенде бірінші кезекте төменде көрсетілгендер ұсынылады: зақымданған алқаағаштар (дауыл, жел құлатқан ағаштар), жағдайына байланысты кесуді талап ететін алқаағаштар; өткен кесу жылында толық кесілмегендер; шайыр алынғандар; көнерген алқаағаштар.

      338. Басты мақсатта пайдалану үшін кесуге белгіленген барлық телімдер шолу планында боялып көрсетіледі және олар басты мақсатта пайдалану үшін кесу ведомосына тіркеледі. Орман пайдаланушыларға, экономикалық жағдайды ескере отырып, есептік кеспеағаш аумақтарының кесу учаскелерін таңдауға ерік беріледі. Кесуді орам немесе блок бойынша шоғырландыруға жол беріледі.

Параграф 7. Орманды аралық пайдалану

      339. Аралық пайдалануға төмендегілер жатады:

      1) орманды күту үшін кесу;

      2) таңдамалы санитарлық кесу;

      3) өнімділігі аз орман алқаағаштарын құнды ағаштарға алмастыру үшін кесу, қорғаныштық қасиеттері мен су реттегіштік және басқа да атқарушы қызметтерін жоғалтқан алқаағаштарды;

      4) балауса ағаштардағы толысқан жеке тұрған ағаштарды кесу.

      340. Орман орналастыру мәліметтерінде, орман өсіру талаптарына сай кесулерді қажет ететін, алқаағаштардың барлық аудандары анықталып көрсетіледі.

      Елді мекендер мен көлік жолдарымен шектес алқаағаштарда күтіп-баптау мақсатында кесуді жобалағанда, өртке қарсы тұра алатын бөгет жыралар қарастырылады. Олардың ені сол жерде орналасқан объектілердің ерекшеліктеріне байланысты болады.

      Жыл сайынғы күту үшін кесудің мөлшері, әрбір кесу түрлеріне байланысты таңдалған сүрекдіңдерінің ауданы мен көлемі арқылы анықталады. Кесу мөлшері күтіп-баптау кесулерін талап ететін алқаағаштар ауданын кесулердің қайталану мерзіміне бөлу арқылы, ал қоры - жылдық мөлшерінің ауданын 1 (бір) гектар орташа кесу мөлшеріне көбейту арқылы орташа кесу қарқындылығы бойынша анықталады.

      Құрылуы тексеру кезеңіне жобаланатын орман екпелері мен балауса ағаштардағы жарықтандырудың жыл сайынғы мөлшері есептік жолмен анықталады және орман орналастыру жобасында жеке көрсетіледі.

      Күтіп-баптау кесулеріне белгіленген телімдерді іріктеу орамдардың игерілу кезектілігін, толымдылығын, ағаштардың жасы мен жағдайын ескере отырып жүргізіледі.

      341. Таңдамалы санитарлық кесулер, дің зиянкестері мекендеген алқаағаштардың санитарлық жағдайын, телімдегі ағаштардың бірен-саран өрттен зақымдануын және басқа да табиғи аппаттарға ұшырауын зерттеу нәтижелері мен белгіленген шаруашылық шаралардың негізінде Қазақстан Республикасы ормандарындағы санитарлық ережелерінің талаптарына сәйкес жобаланады.

      Таңдамалы санитарлық кесулерді жүргізу мерзімі зақымданған тұқымдылардың және таңдалған сүректің жалпы көлемінің биологиялық ерекшеліктері мен оны дайындау мүмкіндігіне байланысты 1-5 (бір - бес) жыл деп қабылданған. Таңдамалы санитарлық кесулердің көлемі алқаағаштардың санитарлық жағдайына байланысты жылдарға бөлініп белгіленуі мүмкін.

      Жыл сайынғы таңдамалы санитарлық кесудің көлемі таңдалған ағаш сүректерінің жалпы қорын бекітілген игеру кезеңіне бөлу арқылы анықталады. Алқаағаштардың санитарлық жағдайына байланысты таңдамалы санитарлық кесулерінің жылдық көлемі бойынша дифференциялды белгіленеді.

      342. Санитарлық-гигиеналық және денсаулықты жақсарту қасиеті жоғары, ерекше бағалы, орман жеміс алқаағаштарын, мемлекеттік табиғи саябақтарды, ғылыми маңызы бар және табиғи ескерткіштері бар ормандарды ескі, кеуіп қалған, жел құлатқан, қатты дауылдан сынған ағаштардан тазарту жобаланады. Басқа орманда бұл тек іске жарамды сүрегі болса немесе өртке қарсы талаптарға сай келмеген жағдайда ғана жоспарланады.

      Нақты шешімдер бірінші орман орналастыру кеңесінде қабылданады. Ескі, кеуіп қалған және шашылып жатқан ағаштардың жыл сайынғы көлемін анықтау, таңдамалы санитарлық кесуді жобалағандай жүргізіледі.

      343. Іріктелініп алынған телімдердегі таңдамалы санитарлық кесуді және қураған ағаштардан тазарту жұмыстарын жоспарлаудың жалпы көлемдері арнайы дайындалған ведомостарда және кестелерде көрсетіледі.

      344. Мемлекеттік орман қоры санаттарының басты мақсатта пайдалануға тыйым салынған учаскелерінде күтіп-баптау және таңдамалы санитарлық кесу барлық алқаағаштарда, толысушы, толысқан және көнерген, біртіндеп жасартуды қажет ететін, экологиялық-санитарлық қасиетін жақсартатын, қорғаныштық қасиетін сақтайтын және арттыратын ағаштарда, сонымен қоса толысқан ағаштарды техникалық қасиетін жоғалтқанға дейін және пайдалануға болатын алқаағаштардың барлығында жобаланады.

      345. Сүрегі құнсыз алқаағаштар мен бұталарды қайтадан жаңартып кесу жұмыстары төмендегідей учаскелерде белгіленеді:

      1) өздеріне тән емес орман өсіру жағдайларында өнімділігі жоғары алқаағаштар өспейтін жұмсақ жапырақты (кейде қатты жапырақты) балауса тұқымдыларда;

      2) табиғи жолмен шаруашылықта бағалы тұқым болып өнімділігі жоғары сүрек болып өсе алмайтын толымдылығы төмен, орта жастағы алқаағаштар мен балауса ағаштарда;

      3) мақсатты пайдалануға жарамсыз алқаағаштар мен бұталарда;

      Кесу және ағаш тұқымдыларын егу немесе себу арқылы жаңартуды қажет ететін құндылығы төмен алқаағаштардың ауданы қайта құру қорын құрайды. Сондықтан кесілетін ағаштардың көлемі мен алқаағаштарды жаңарту мерзімі арқылы жыл сайынғы кесілетін мөлшері анықталады.

      346. Басты мақсатта пайдалануға тыйым салынған мемлекеттік орман қоры санаттарында (мемлекеттік табиғи қорықтардан басқа), ерекше қорғалатын учаскелерде қорғаныштық, және басқа да функцияларын жоғалтқан алқаағаштардың барлығында кесу жұмыстары жүргізіледі.

      Олар таңдамалы санитарлық кесу сияқты жүргізіледі. Кесілетін учаскелерді таңдау және реттеу жұмыстары нормативтік іс қағаздарына сүйене отырып, жүзеге асырылады.

      347. Балауса ағаштардағы жеке тұрған толысқан, толысу жасынан асқан және балауса ағаштар арасында өзінің тұқым беру қасиетін аяқтаған ағаштар жекелеп кесуге белгіленеді.

      Орта жастағы, толысушы, толысқан және көнерген алқаағаштардағы ерекше айқындалатын жекелеген ағаштар жекелеп кесілмейді. Олар мемлекеттік орман қорының санаттарында басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынбаған жерлеріндегі кесулермен бірге жүргізіледі. Басқа МОҚ санаттарында олар таңдамалы санитарлық кесу, күтіп-баптау кесулерін жүргізу ретінде алынуы мүмкін.

Параграф 8. Басқа да кесулер

      348. Басқа да кесулерге төмендегілер жатады:

      1) жаппай санитарлық кесулер;

      2) өртке қарсы үзілімдер мен соқпақтарды шабу;

      3) өртке қарсы үзілімдерді және соқпақтарды тазалау;

      4) қылқанды балауса ағаштарды блоктарға бөліп кесу;

      5) электр жүйелері өтетін, тас жолдарды салу мен құбырларды орнатуға байланысты жүргізілетін кесулер;

      6) әр түрлі құрылыстарға және кеңселерді салуға арналған аудандарды кесу;

      7) шашылған кәделік ағаштарды жинау;

      349. Жаппай санитарлық кесу кезінде кесілетін сүректің көлемі мен өтімді қоқырсуды жинаудың көлемін орман орналастыру таксация мәліметі бойынша анықтайды.

      Шабылуға жобаланған өртке қарсы үзілімдер мен кесілетін ағаш сүректерінің көлемі, олардың еніне, ұзындығына және бағыт бойынша басып өткен телімдердің 1 (бір) гектарындағы басым тұқымдылар бойынша қорына байланысты, есептеліп шығарылады.

      Ал соқпақтарды шабу кезіндегі көлемі, олардың қосындылар ұзындығындағы телім алқаағаштарының ені және басым тұқымдылар бойынша телімнің 1 (бір) гектардағы сүректерінің орташа қоры арқылы анықталады.

Параграф 9. Алқаағаштардан шайыр және шырын алу.
Түбір шайырын дайындау

      350. Негізгі алқаағаштардан шайыр алу қажеттілігі, сол аудандағы өкілетті ұйымдардың келісімімен шешіледі және ол бірінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасында тіркеледі.

      Қарағай сүрекдіңдерінен шайыр алудың шикізаттық базасы, қолданыстағы Ережелерге сәйкес таксация мәліметтерінің негізінде анықталады. Сонымен қатар шайыр алудағы, шайыр алуға жобаланатын және шайыр алу үшін тиімсіз сүректер жеке есептеледі.

      351. Техникалық және экономикалық тиімділігі бар шырша, майқарағай және балқарағай алқаағаштарында шайыр алуға жарамды учаскелер көрсетілген тұқымдылар бойынша таңдалады. Бұндай алқаағаштардан шайыр алудың тиімділігі туралы мәселені өкілетті орган шешеді, ал оның жүргізілетін көлемі мен технологиясы туралы шешім бірінші орман орналастыру кеңесінде қабылданады.

      352. Қарағайлы алқаағаштарда шикізат алуға жарамды және төменгі бонитетті ағаштар болған жағдайда ғана шайыр алу жобаланады. Шайыр алу жобасының қажеттілігі өкілетті ұйымдармен шешіледі және бірінші орман орналастыру кеңесінде тіркеледі.

      353. Қарағай шайырын алуға және тағы басқа да мақсатта пайдалану үшін түбірлерді дайындау орман екпелерін отырғызуға арналған және орман алқаағаштарына зияны тимейтін жерлерде жүзеге асырылады. Қарағай түбірлерінен шайыр алудың қажеттілігі, олардың ресурстық аудандары бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

Параграф 10. Қосалқы ағаш ресурстарын дайындау

      354. Қосалқы ағаш ресурстарына қабық, түбір, бұтақ, тамыр, жапырақ, бүршік жатады.

      Қосалқы ағаш сүректерінің қажеттілігі және олардың тізімі бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      355. Қосалқы ағаш ресурстарын дайындау мүмкіндігінің көлемі мен аудандары, әртүрлі кесу шараларының жобалануына сәйкес болады.

Параграф 11. Ормандарды қайта қалпына келтіру, оларды дамыту
және өнімділігі төмен ағаштарды жаңарту

      356. Ормандарды қайта қалпына келтіру және оларды дамыту шаралары шаруашылық шараларды жүргізуге болмайтын жерлерден басқа мемлекеттік орман қорының барлық рұқсат етілген жер санаттарында жүзеге асырылады. Жобалау жұмыстары орманды пайдаланушылардың көп жылдар бойы, орман екпелері мен табиғи жаңаруды зерттеу жұмыстары кезінде жиналған мәліметтеріне сәйкес жүргізіледі.

      Жобаланатын іс-шаралардың құрамына төмендегілер кіреді:

      1) орманмен қамтылмаған аумақтарға екпе ормандарын отырғызу;

      2) өнімділігі төмен және бұталы ормандарды жаңарту үшін, жасанды алқаағаштарды құру;

      3) орманды басты мақсатқа пайдалану үшін кесу кезінде жас өскіндерді ескере отырып, олардың табиғи жаңаруының артуына әсер ету;

      4) табиғи жаңарудың келешекте орман құруына мүмкіншілігі бар аудандарды қалдыру.

      357. Ұдайы өндіру мен орман өсіруді талап ететін және шаруашылық әсер етуге қолайлы учаскелерге енетін орман екпелерінің қоры аралап көріп таксациялау мәліметтері бойынша анықталады; соның ішінде

      1) шаруашылық құнды тұқымдылардың табиғи жолмен өсуі мүмкін емес орманмен қамтылмаған орман жерлері (сирек орманнан басқа);

      2) тексеру кезеңінде жаппай кесуге жіберілген басым тұқымдылардың толымдылығы бойынша, табиғи жаңаруы мүмкін емес кеспеағаштар;

      3) құндылығы толымдылығы төмен алқаағаштар мен бұталар, екпе ормандарды отырғызу жолымен қалпына келтіруге белгіленгендер.

      Одан басқа орман мелиорациясы ретінде белгіленген, (құмдар, жыралар, балкалар, карьерлер және басқа да орманмен қамтылмаған жерлер) егер бірінші орман орналастыру кеңесінде қарастырылған болса, орман екпелері жобалануы мүмкін.

      358. Тексеру кезеңіндегі ағашы кесілген жерлердің ауданының орман екпелерін қажет ететіндігі, аралап таксациялау кезіндегі алқаағаштардың орман астарындағы табиғи жолмен құнды жас буын өскіндерінің бар мәліметтерінің есебі бойынша анықталады.

      359. Орман екпелерін отырғызу шаралары белгіленген учаскелерде есептік әдістемелік картасы болмаған жағдайда, орман орналастыру жобасының түсініктеме жазбасында, осы орман өсу жағдайына отырғызылатын көшеттердің саны және орналасуы көрсетіледі.

      360. Алқаағаштары қайта құру кезінде ағаштар толық жойылғанда – орман екпелері жаппай жобаланады, ал коридорлар мен толымдылығы төмен алқаағаштардың ашық жерлерінде көшет отырғызған жағдайда – жартылай жобаланады.

      361. Табиғи жаңаруға жәрдемдесу тексеру кезеңіндегі тұқымдылардың өскіні нашар ағашы кесілген жерлерге, орман астарындағы толымдылығы төмен толысушы, толысқан және көнерген ағаштарда, бұрынғы ағашы кесілген және басқа да орманы табиғи жолмен қалыптасу үшін, жеткіліксіз өскіні бар орманмен қамтылмаған орманды жерлерге жобаланады.

      Табиғи жаңаруға қолдан ықпал етудің әдістері төмендегідей болады:

      1) басты мақсатта пайдалану үшін жаппай кескен кезде, құнды тұқымдылар өскіні мен балауса ағаштарды сақтау мен оларды келешекте күту;

      2) шаруашылықта маңызы бар өздігінен шыққан ағаштар мен балауса ағаштарды күту;

      3) сақталған өскіні жеткіліксіз учаскелерде орман екпелерін отырғызу;

      4) біртіндеп топырағын өңдеу (минералдану);

      5) табиғи жаңарып келе жатқан учаскелерді қоршау;

      6) жаңа кесілген жерлердегі табиғи жаңаруға қалдырылған жас өскіндерді жабайы және үй жануарлары зақым келтірмеуі үшін қоршап қою.

      362. Орманның табиғи жаңаруына арналған іс шаралар өткен жылдардағы кесілген жерлерді зерттеу жұмыстарының негізіне сүйене отырып, орманмен қамтылмаған аумақтардағы балауса ағаштардың динамикалық жағдайын талдау арқылы жүзеге асырылады.

      Табиғи жаңару учаскелерін таңдау басым тұқымдылардың орман жиегінде және кесілген жерлерде жақсы дамуына байланысты болады.

      363. Ормандары ұдайы өндіру шаралары жобаланатын учаскелер арнайы ведомосқа барлық іс шаралардың түрлері бойынша қорытынды шығарылып және тұқымдар екпелердің типі көрсетіліп әр отырғызу әдісі бойынша енгізіледі.

      364. Орманды дамыту кезінде жыралардың, балкалардың, құмдардың және тағы басқа ормансыз жерлердің жұмыс көлемі бөлек есептеледі.

      365. Ормандарды ұдайы өндіру, өсіру көлеміне байланысты уақытша және тұрақты орман тұқым учаскелерінің саны, орман тұқымбақтарының аудандары мен оларға қажетті орман тұқымдары есептеліп шығарылады.

      Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында орман тұқым шаруашылығы мен тұқымбақтарын дамыту, уақытша және тұрақты орман тұқым учаскелерін, аналық және ұластыру плантацияларын салу туралы ұсыныстар беріледі.

Параграф 12. Ормандарды қорғау

      366. Ормандарды өрттерден, заңсыз кесулерден, орманды пайдаланудағы ережелердің бұзылуынан және басқа да ормандарға зақым келтірулерден қорғау үшін орман орналастыру жобасына түсіндірме жазбада шаралар жете зерттеледі. Іс шаралар қолданыстағы ережелер, бұйрықтар мен басқа да құжаттардың негізінде және өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық жүргізуді талдау нәтижелерін ескере отырып жобаланады.

      367. Ормандарды орман заңдарының бұзылуынан қорғау.

      Өткен тексеру кезеңінде орын алған орман заңдарын бұзушылықтарын талдау негізіне сүйене отырып, ағаштарды заңсыз кесудің алдын алу, орманды пайдалану ережесінің бұзылуына жол бермеу, санитарлық ережелерді бұзбау, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қорғау, заңдылық актілері ережелерін бұзбау туралы шаралар жобаланады.

      368. Орманшылықтардың аудандарын орман мастерлік учаскелер мен айналымдарға бөлу, орманшылықтардың аудандарын қолданыстағы орман мастерлік учаскелер мен айналымдарға бөлу, олардың аудандарының өрт қаупі кластарына бөлінуін, ормандардың функционалдық маңызы және оларды пайдалану бағыттарын, бұрын жүргізілген талдауларды ескере отырып, бөлінуі бойынша атқарылады.

      Екінші орман орналастыру кеңесінде келісілген орман мекемесі аумағының орман мастерлік учаскелер мен орман айналымына бөлінуі карта-схемада және орман орналастыру жобасына түсіндірме жазбада көрсетіледі.

      Орман мастерлік учаскелер мен айналымдар, оларды қорғау күрделілігіне байланысты, шамамен бірдей болады. Оларды бөлу кезінде ағаш сүрегі көп дайындалатын және жергілікті тұрғындар жиі баратын орамдарды қорғау тиімділігіне ерекше назар аударылады.

Параграф 13. Ормандарды зиянкестерден және аурулардан қорғау

      369. Таксацияның және арнайы орманпатологиялық зерттеулердің мәліметтеріне сәйкес телімдер бойынша бар зиянкестер мен аурулар ошақтарының ведомостары құрастырылады.

      Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында, орман патологиясының жалпы бағасы беріледі және алдын-алу, жойғыш, және шаруашылық ұйымдастыру шараларынан тұратын орман қорғау іс шаралары жоспарланады.

      Зиянды қалдықтарды бөліп шығаратын өндіріс кәсіпорындарының маңындағы орналасқан аудандарда аймақтар алқаағаштардың зақымдану дәрежесі бойынша анықталады, құрай бастаған және өлген ағаштардың қорын есептеп шығарады. Ормандардың патологиялық жағдайларын сипаттайтын схемада зақымданған аймақтар көрсетіледі. Өндіріс кәсіпорындарының қалдықтарына төзімді алқаағаштарды отырғызу туралы ұсыныстар беріледі.

Параграф 14. Орманды қосалқы пайдалану

      370. Ормандарда шөп шабу, мал жаю, егіншілікпен айналысу, ақ қайың шырынын дайындау негізгі қосалқы пайдалану түрлері болып табылады.

      Шабындықтар, жайылымдар және жыртылған жерлер (орманды қорғау мақсатында және жұмысшылардың осы жерлерді қосалқы пайдалануын қамтамасыз ету мақсатында). Олар қысқа мерзімді пайдалануға беру түріне байланысты былай бөлінеді:

      1) орманды қорғау мен орман иеленушісі жұмысшыларының қызметтік жер үлестері;

      2) өздерінің шаруашылық мақсаттарына қосалқы пайдалану;

      3) қысқа мерзімді пайдалану үшін беру.

      Орман орналастыру жобасын дайындау кезінде, ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің құнарлылығын арттыруға арналған шаралар белгіленеді. Ормандарға кері әсерін тигізбеген жағдайда, орамдардың барлық немесе бір бөлігінде мал жаюға рұқсат беріледі. Жайылым үшін орамның тыйым салынған учаскелері қоршалған жағдайда, оның бөлігіне мал жаю белгіленуі мүмкін.

      371. Бал ара шаруашылығын дамытудың болашағын негіздеу кезінде таксация мәліметтері бойынша омарталардың қолайлы орындары анықталады және гүлдеу мерзімдерін, нормативтік және жергілікті мәліметтерді ескере отырып, бал өндірудің өнімділігі есептеледі. Орман орналастырудың есептері бойынша бал ара шаруашылығын дамыту, омарталар мен ара ұяларын тиімді орналастыру және тауарлық балды өндіру жөнінде ұсынымдар жасалады.

      372. Ақ қайың азықтық шырындарын дайындау мүмкіндігі арнайы әдістемелік нұсқаулар бойынша анықталады. Құрамында үш немесе одан көп, толысқан, кесуге белгіленген ақ қайың ағаштары болса, олар есепке алынады. Ағаштардан шырын алу кесілуге 5 (бес) жыл қалған кезде ғана рұқсат етіледі және олар өңдеуге, концервациялауға немесе 3 (үш) күн ішінде сатылатын болған кезде жобаланады.

      373. Жабайы өскен жеміс-жидек пен жаңғақты дайындау. Орманды таксациялау кезінде учаскелердегі жеміс-жидектің және жаңғақтың әр түрінің биологиялық өнімі әр аймақтарға арналған кесте арқылы анықталады. Көп жылдық орташа шаруашылық өнімділік әр түрге белгілі бір мөлшерде биологиялықтан қолданылады. Осыған байланысты, экономикалық жағдайын және учаскелердің қолайлығын ескере отырып, жеміс-жидек және жаңғақты жинау мүмкінділігінің көлемі ұсынылады. Сонымен қатар, жабайы жемісті және жаңғақ беретін ағаштар мен бұталардың өнім беруін арттыру туралы іс шаралар белгіленеді.

      374. Саңырауқұлақ, жидек, дәрілік және техникалық шикізаттарды дайындау таксациялау мен өнімділігін зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып жобаланады. Дайындауға қолайлы учаскелер орташа биологиялық, көп жылдық және шаруашылық өнімділігі мен олардың көлемі арнайы бекітілген нормативтер бойынша анықталады.

      375. Учаскелердегі азықтық, дәрілік, техникалық және сүрексіз шикізаттың түрлері, орманшылық және орман иеленушілер бойынша қорытындысы келтірілген ведомосына енгізіледі. Орман орналастыру кезінде кездескен шикізат көздерінің шаруашылық өнімділігі қолданыстағы әдістемеде берілген нормативтер бойынша есептеледі (жидектілерге, шөптесін және дәрілік өсімдіктер үшін - ауданында кездескен өсімдіктердің барлығы жүз пайыз деп алынады; жаңғақтылар, жабайы жемістілер, жидекті ағаш тұқымдылар және бұталар үшін – толымдылығы бойынша, 1 (бір) гектардағы түбір саны- шикізат дайындалатын тұқымның құрамындағы үлесі бойынша). Қосалқы пайдаланудағы тұқымдылар бойынша дайындалатын шикізаттардың жалпы көлемі туралы мәліметтер орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында жазылады.

      376. Қосалқы пайдаланудың жеке түрлері бойынша өнімдерді өндіру бойынша ұсыныстар тиісті тапсырыс болған жағдайда ғана қосымша төлемге жасалады.

Параграф 15. Жануарлар әлемін қорғау

      377. Аңшылық жұмыстарын орман орналастырумен қатар жүргізгенде (бұрын аңшылық орналастыру жұмыстарын жүргізген мәліметтері бар болған жағдайда) бұл Параграф жасалмайды, бірақ орман орналастыру жобасында аңшылық орналастыру құжаттарына сілтеме жасалады. Орман орналастыру кезінде, аңшылық орналастыру құжаттары (іс қағаздары) болмаған жағдайда, орман пайдаланушылардың шекара аумағын мекендеп жүрген жануарлардың саны туралы деректер келтіріледі. Сонымен қатар, жануарлар мен құстардың санын көбейтуге, ұя салуға қолайлы және жарамды жерлердің қоректік, қорғаныштық қасиеттерін арттыру, қыста қолдан қоректендіру учаскелерін жақсарту, жыртқыштардың санын қысқарту, адамның әсерінен болатын қауіптерді азайту мақсатында биотехникалық шаралар жасалады.

Параграф 16. Жұмысшы кадрлар және оларды басқару

      378. Өндіріс орнын басқару, ұйымдастыру мәселелері жан-жақты қаралады және барлық штат жұмысшыларының оптималдық құрамына байланысты, орманшылықтарды және орман күзетін басқарып отырған жұмыскерлерді қоса, білімділік деңгейлеріне талдау жасау ұсынылады. Өндіріс орнын жұмысшы кадрлармен қамтамасыздандыру мен маусымдық жұмыстарға кадрларды тартуға талдау жасалады және ұсыныстар қарастырылады.

Параграф 17. Жоспарланатын орман шаруашылық шараларын
экологиялық негіздеу және ормандарды экономикалық бағалау

      379. Орман шаруашылық іс-шараларын жобалау кезінде, олардың санитарлық және экологиялық жағдайын жақсартуға, алқаағаштардың өнімділігін арттыруға, орманда өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінеді.

      380. Орман шаруашылық өндірісінде жобаланатын орман шаруашылық шараларды экологиялық негіздеу орман орналастырумен ғылыми дәлелденген орман саласындағы қолданыстағы нормативтік құжаттарға сәйкес басты және аралық пайдаланудың жыл сайынғы нормасы мөлшеріне негізделеді.

      381. Жобаланатын шаралар мен есептік кеспеағаштың тиімділігінің маңызды көрсеткіштері ормандардың құрылымын қалыптандыруға олардың ықпал ету деңгейі болып табылады. Осы мақсатта тексеру кезеңінің соңында басқа да орман таксациялық көрсеткіштері мен сүрек және бұта тұқымдылардың ауданын өзгертуге болжам беріледі.

      382. Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін жерлерде санитарлық-гигиеналық, ландшафты-эстетикалық, су реттегіш және басқа да жағымды жақтарын арттыру мақсатында орман шаруашылық және басқа да іс-шараларын белгілеу керек. Бірінші кезекте, көпшілік демалатын орынның рекреациялық үлкен жүктеме жағдайында және орманның экологиялық жүйесіне кері әсер ететін зиянды қалдықтарды бөліп шығаратын өндірістік кәсіпорындардың ауданындағы ормандарды күту және олардың деградацияға ұшырауына жол бермеу бойынша ұсынымдар беріледі.

      383. Алдағы тексеру кезеңіне жобаланған орман шаруашылық шаралардың (жыл сайынғы) көлемін орман орналастыру жылындағы және оның алдындағы орман орналастыру белгілеген көлемдермен салыстыру көрсеткіштері келтіріледі. Сондай-ақ, орманмен қамтылған жерлердің 1 (бір) гектарындағы пайдалану қарқынын 1 (бір) гектар орташа өскінмен салыстыру нәтижелері келтіріледі. Жобаланған орман шаруашылық шаралардың тым кіші немесе тым үлкен көлемі орманмен қамтылған жерлердің 1 гектарындағы орташа өскінмен салыстырып талданады.

      Ормандарды ұдайы өндіру көлемдері ормандануды талап ететін орманмен қамтылмаған жерлермен (аудандармен) салыстырылады. Орманмен қамтылмаған жерлердің ормандарды ұдайы өндіру шараларымен толық қамтылмауының себептері келтіріледі.

      384. Күтілетін жер түрлерінің аудандарының өзгеруі және басым тұқымдылардың тексеру кезіндегі негізгі таксациялық көрсеткіштерінің өзгеруі орман орналастыру жылы тексеру кезеңінің соңына қарай төмендегідей болуы мүмкін:

      1) орман иеленушісінің жалпы ауданы бойынша;

      2) орманмен қамтылған жерлер бойынша;

      3) орманмен қамтылмаған жерлер бойынша;

      4) алқаағаштардың жалпы қоры бойынша;

      5) орманмен қамтылмаған жерлердің 1 (бір) гектардағы орташа қоры және жекелеген тұқымдылар мен бұталардың түрлері бойынша;

      6) жалпы ауданның 1 (бір) гектарындағы орташа қоры бойынша;

      7) 1 (бір) гектардағы орманмен қамтылған жерлердің орташа өсімі бойынша;

      8) 1 (бір) гектардағы шөп шабудың өнімділігі бойынша.

      Барлық көрсеткіштер бойынша, болжамды өзгерулердің нақты талдануы көрсетіледі. Орман орналастырылған тексеру кезеңінде жобаланған шаруашылық іс-шаралардың тиімділігі бойынша жалпы қорытындысы беріледі.

5. Ормандарды мақсатты пайдаланумен өңірлік жағдайларға
байланысты орман орналастыру жобалау
Параграф 1. Таулы ормандардағы шаруашылық
шаралардың ерекшеліктері

      385. Таулы ормандардағы, орман орналастыру жобаларының қосымша ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:

      1) республикадағы орман қоры аудандарын беткей тіктілігі топтарына байланысты бөлудің көрсеткіштері Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 1-қосымшадағы 16-кестеге сәйкес;

      2) орман шаруашылық іс-шаралар таулы орман беткейлерінің тіктігі мен басқа да ерекшеліктері ескеріле отырып қарастырылған ережелер мен ұсыныстарға сәйкестендіріліп жобаланады;

      3) орман шаруашылық іс-шараларын жобалау орамдарға көліктердің бару мүмкіндігіне байланысты болады. Барлық орамдар көлік бара алатын және бара алмайтын болып бөлінеді.

      Орамдарды көліктердің жету мүмкіндігіне байланысты бөлу бірінші орман орналастыру кеңесінде дайындық жұмыстардың қорытындысын келісу кезінде жүргізіледі;

      4) таулы ормандарды таксациялағанда орман шаруашылық шаралар жүргізуге қажет болған барлық телімдерге орамдардың жетуге қолайлығына қарамастан белгіленеді;

      5) тексеру кезеңіне жасалатын орман орналастыру жобада орман шаруашылық шаралардың көлемдері тек жетуге қолайлы бөлігіне келтіріледі.

      Жетуге қолайсыз бөлігі үшін тек орман шаруашылық шаралардың тексеру кезеңіне орындалмайтын жұмыс көлемдері анықталады.

      6) орман қорының сипаттамасы бойынша барлық мәліметтер және жобаланатын орман шаруашылық шаралар аудандары бойынша келтіріледі, жазықтық жағдайда келтірілген;

      7) орман қорын таулы жерлерге жатқызу туралы Техникалық нұсқауларға сәйкес ормандарды таулы жерлерге жатқызу Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 22-қосымшаға сәйкес жүргізіледі.

Параграф 2. Шөлді ормандарда орман шаруашылық шараларын
жобалаудың ерекшеліктері

      386. Шөлді ормандарда, орман шаруашылық шараларын жобалау кезінде жайылымдардың тиімді пайдаланылуы ескерілуі керек.

      Құмды тоқтату және топырақ эрозиясын болдырмайтын ағаш-бұта, шөптесін өсімдіктердің мал жаю салдарынан зақымдануынан қорғайтын шаралар жобаланады. Көшетін құмдарды тоқтатуға байланысты шаралар белгіленеді.

      Сексеуілдер үшін таксациялық көрсеткіштерді анықтаудың нормативтік дәлдігі Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 1-қосымшаның 8-кестесіне сәйкес анықталады.

Параграф 3. Мәдени-сауықтыру, рекреациялық, туристік,
спорттық және басқа да мақсаттарда пайдаланатын ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарда және ормандарда жобаланатын
орман шаруашылық шаралардың ерекшеліктері

      387. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы ормандар мен мәдени-сауықтыру, рекреациялық, туристік және спорттық мақсатында пайдаланылатын ормандардағы іс-шаралар Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтары туралы Заңында қарастырылған талаптарға сәйкес орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасындағы арнайы бағдарлама бойынша жобаланып жасалады.

      388. Мәдени-сауықтыру рекреациялық, туристік және спорттық мақсатта пайдаланылатын орман бойынша шаруашылық іс-шараларын орман орналастыру жобалаған кезде, орман қорының көлемі мен шекарасының негізделуі, атқаратын функционалды қызметі бойынша бөлінуі, демалушылардың жаппай келуі және жекелей келушілердің, демалыс орнының орналасуы аумақтың рекреациялық жүктеліміне сәйкестігі жазылады. Ормандардың тұқымдық құрылымы бойынша, оларды қорғау және аумақтарды сәулеттендіру шаруашылық іс-шаралар жүйесі жасалады.

      Орманның санитарлық-гигиеналық және алдағы тексеру кезеңінің соңына қарай эстетикалық қасиеттеріне оң әсер етуіне жобаланған шаралардың және демалушыларға жасалған жағдайлардың тиімділігі анықталады.

      389. Демалу мақсатында пайдаланылатын мемлекеттік орман қорының барлық санаттарында олардың эстетикалық қасиеттерін арттыру мен ормандардың құлдырауын болдырмау және пайдалану кезінде жағымды табиғат көрсеткіштерін қалыптастыру іс-шаралары жүргізіледі. Оларда әсемдік жануарларды жұмылдыру мен биотехникалық іс-шараларын жақсылап жабдықталған жанға-жай рекреациялық бағыттар жобалануы мүмкін.

      390. Ғылыми маңызы бар ормандар үшін, орман орналастырудың түсініктеме жазбасында өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық қызметін талдаумен қатар ғылыми зерттеулерден алынған нәтижелеріне, олардың тиімділігін бағалай отырып, толық талдау жүргізіледі. Зерттеулерден алынған нәтижелерді орман шаруашылығына ендіру туралы ұсыныстар беріледі.

      391. Жобаланатын іс-шараларда ормандардың мақсаты, ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік өндіріс жұмыстарының тақырыбы ескеріледі. Бұл тақырып орман иеленушісінің ғылыми бөлімшесімен өткен тексеру кезеңінде атқарылған жұмыстардың нәтижелері бойынша орман орналастырушылардың қатысуымен құрастырылады.

      Оқу мақсаттарына бағытталған ормандарда іс-шараларды жобалағанда оқу орнының бағдарына және оқу жоспарын жүргізуіне байланысты, студенттер мен тәжірибе жүргізудің қажеттілігін ескереді.

      392. Мәдени-сауықтыру және басқа да мақсатында пайдаланылатын ормандарда орман шаруашылығын жүргізуді ұйымдастыру мен орман пайдалануды жобалаудың ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

Параграф 4. Аңшылық шаруашылығына бекітілген орман қорларында
шаруашылық іс-шараларды жобалаудың ерекшеліктері

      393. Аңшылық шаруашылығына бекітілген орман қорларында ауланатын жануарларды қорғау және қайта қалпына келтіру шаралары жасалынбайды.

      Орман орналастыру жобаларында тек 1000 (бір мың) гектар жердегі жануарлардың орналасқан тығыздығымен санының тізімі көрсетіледі. Аңшылық орналастыру мәліметі бойынша немесе таксациялау кезеңіндегі мәліметтерге сүйене отырып, орман қоры бойынша жануарлардың орман шаруашылығына тигізетін зияны жөнінде қорытынды шығарылады. Бос аумаққа жануарлардың мекен етуіне қолайлы жағдай жасау және қорғау үшін іс-шаралар жобаланады.

      394. Орман шаруашылық іс-шараларын жобалау кезінде мыналар қарастырылады:

      1) құрлар топтасқан жерлердің айналасындағы жер ауданы, құндыздар мекендеген су жағалауларындағы жолақты ормандарды, қорғалымның ерекше қорғалатын бөлігін, ерекше қорғалатын учаскелері санатына жатқызу;

      2) құр мен шілдердің топталған жерлеріне орман екпелерін отырғызудан бас тарту;

      3) көктемгі және күзгі кезеңде жануарлардың төлдеу жерлерінде істелінетін шараларды шектеу;

      4) улы химикаттар мен тыңайтқыштардың қолданылуын шектеу.

      Орман шаруашылық қызметі мен орман пайдалану аңшылық және орман шаруашылықтарына зиян келтірмей, олардың тиімділігін қамтамасыз ету керек.

      395. Ішкі шаруашылықта аңшылық орналастыру қызығушылық танытқан мекемелердің арнайы тапсырысы бойынша Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2012 жылғы 16 шілдедегі № 17-03/362 бұйрығымен бекітілген және Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу реестрында № 7851 тіркелген Қазақстан Республикасының аумағында ішкі шаруашылығында аңшылық орналастыру бойынша ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.

Параграф 5. Мемлекеттік қорғаныштық орман жолақтарында орман
шаруашылық шараларын жобалау ерекшеліктері

      396. Мемлекеттік қорғаныштық орман жолақтарының жағдайы орман қорларының басқа санаттарынан бөлек, таксациялау сипаттамаларының ерекшеліктеріне байланысты талданады.

      Орман шаруашылық шаралар орман өсу жағдайының есебімен (орманға жарамды топырақ санатында) алқаағаштардың биологиялық төзімділігі мен өміршеңдігін арттыруға бағытталып жобаланады.

      Арнайы ұсыныстар бойынша, алқаағаштардың тіршілік жасының кезеңіне сәйкес күтіп-баптау кесулері белгіленеді. Қажеттілігі жоқ ағаш пен бұталардың өскіндерімен күресу және қанағаттанарлықсыз, құндылығы төмен қорғаныштық орман жолақтарын қайта құру шаралары белгіленеді.

      Алқаағаштары қурай бастаған және құлдырау жасына жеткен жерлерге, табиғи жаңаруы мүмкін болатын немесе орман екпелерін отырғызу жоспарланатын жерлерге, әсіресе негізгі басым тұқымды ауыстыру қажет болған жағдайда, кесулер белгіленеді. Қорғаныштық орман жолақтарын қалпына келтіру үшін бірінші кезекте құрғақшылық пен ыстыққа, аязға, тұзды жерлерге және зиянкестер мен ауруларға қарсы тұра алатын сүрек және бұта тұқымдылары жобаланады.

Параграф 6. Самырсын алқаағаштарында орман шаруашылық
шараларын жобалау ерекшеліктері

      397. Самырсын алқаағаштарында орман орналастыру жобалаудың негізгі мақсаты төменде көрсетілген:

      1) самырсын ағаштары кесілген және өлген жерлерде, олардың қайта жаңаруын қамтамасыз ету;

      2) самырсын алқаағаштарында басқа тұқымдардың алмасуына жол бермеу және құрамында самырсын ағаштары бар аумақтарда күтіп-баптау кесулерінің тиімділігін арттыру;

      3) самырсындардың өнім беруін арттыру;

      4) самырсын ағаштарын, аралық кесу кезінде тиімді пайдалану;

      5) самырсын ағаштарының жағымды қасиеттерінің барлығын, сарқылтпай - үздіксіз және кешенді пайдалану;

      6) жаңғақ беретін ағаштардың барлығын кешенді пайдалану және төмен өнімді алқаағаштарды қайта жаңарту.

      7) бірінші кезекте жалпақ жапырақты орман астарынан самырсын өскіндерін босату мақсатында, оларды қалпына келтіру қорын анықтау.

      Сонымен қатар, самырсындардың бар көлемдерін сақтау және олардың аудандарын арттыру жолдары бойынша басқа да шаруашылық іс-шаралары қарастырылуына орман шаруашылығының мамандарының белсенді араласу.

      398. Орман шаруашылық шаралары, ғылыми-зерттеу институттарымен жасалған және өкілетті ұйымдармен бекітілген ережелеріне сәйкес жобаланады немесе олар жоқ болған жағдайда, барлық мәселелер бірінші орман орналастыру кеңесінде шешіледі.

Параграф 7. Емен алқаағаштарында орман шаруашылық
шараларды жобалау ерекшеліктері

      399. Емен алқаағаштарындағы орман орналастыру жобасының негізгі мәселелері мыналар болып табылады:

      1) емен ағаштарының өнімділігі мен төзімділігін арттыру;

      2) тамыр атпалары арқылы шыққан емен ағаштарын, тұқымдық ағаштармен алмастыру;

      3) еменді қалпына келтіру кезінде еменнің тұқымдық жолмен жаңаруын, максималды пайдалану;

      4) аралас, күрделі құрамды алқаағаштарды қалыптастыру;

      5) емендердің кері әсерлерге және ауруларға төзімді түрлерін пайдалану.

      400. Орман екпелері селекциялық негізде жобаланады. Селекциялық базаға сәйкес, жоғарғы өнімді плюсті ағаштар бар болған жағдайда, орман тұқым плантациясын және орман тұқым учаскелерін салу жобаланады.

      Алқаағаштардың құрамында емен болған жағдайда, орманды күту үшін кесуді жобалау олардағы қосалқы ағаштардың шығуына жол бермеуіне бағытталады.

Параграф 8. Темір жолдар мен автомобиль жолдарында бөліп
берілген белдеулеріндегі қорғаныштық екпелерде орман
шаруашылық шараларын жобалаудың ерекшеліктері

      401. Бөлінген жолақтардағы алқаағаштар негізгі функционалдық мақсатына байланысты бөлінеді: қар тоқтататын, желдің күшін азайтатын, қоршау, құмнан қорғайтын, топырақ бекітуші, су қоймаларын қорғайтын, көгалдандыратын.

      Бөлінген жолақтардағы алқаағаштарда орман шаруашылығын жүргізудің негізгі мақсаты олардың үздіксіз және сенімді қорғаныштық, табиғат қорғау, санитарлық-сауықтыру және эстетикалық қызметін қамтамасыз ету болып табылады.

      Осы немесе өзге де жол бойындағы алқаағаштардың немесе оның қандай да бір бөлігінде жөндеуді немесе қайта құруды қажет етуі, сонымен қатар алдыңғының орнына жаңа алқаағаштарды құрудың қажеттілігі туындауы орман орналастыру кезінде далалық орман орналастырудың материалдары бойынша анықталады.

      Қалпына келтірілетін және күрделі жөнделетін барлық объектілерде (қайта құру шараларын қоса алғанда), сондай-ақ өзінің қорғаныштық функциясын жоғалтқан алдыңғылардың орнына, жаңа алқаағаштарды отырғызу бойынша осы жұмыстарды жүргізу жобасын жасау керек, оны орман мелиоративтік бағыттағы арнайы жобалау ұйымдары атқарады.

6. Өндіріске орман орналастыру жобаларын ендіруді
авторлық қадағалау
Параграф 1. Авторлық қадағалауды жүргізудің мақсаттары

      402. Орман орналастыру ұйымына жасаған орман орналастыру жобаларының орман иеленушілерімен орындалуын авторлық қадағалау – жобаланған орман шаруашылық шаралар көлемінің толық орындалуын және ағымдағы өзгерістерді орман орналастырудың материалдарына, орман есебі құжаттарына енгізу сапасын тексеру мақсатында жүргізіледі.

      403. Авторлық қадағалау Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 31-қосымшаға сәйкес авторлық қадағалауды жүргізу бағдарламасы бойынша жүргізіледі.

Параграф 2. Авторлық қадағалауды жүргізуді ұйымдастыру

      404. Авторлық қадағалау орман орналастыру жүргізілген орман иеленушілер жерлерінде орман орналастыру жобасы іске асырылғаннан кейін кемінде төрт жылдан кейін жасалады.

      405. Авторлық қадағалауды орман орналастыру жобасын жасаған орман орналастыру ұйымы, орман иеленушінің өкілдерінің қатысуымен жүргізеді.

      406. Авторлық қадағалау жүргізілетін объектісін өкілетті орган анықтайды.

      407. Авторлық қадағалаудың жетекшісі болып орман орналастыру партиясының бастығы немесе жоғары квалификациялы орман орналастыру ұйымының мамандарының бірі тағайындалады. Жеке жағдайларда басқа да мамандар қатыстырылады.

      408. Орман иеленушілері авторлық қадағалауды жүргізетін орман орналастыру ұйымының мамандарына қажетті техникалық, есеп беру және планды-картографиялық құжаттарды береді, кесу жұмыстары және орман шаруашылық шаралар жүргізілген жерлерді көрсетеді, сондай-ақ оларды көлікпен, кеңсемен, тұрғын үймен қамтамасыз етеді.

      409. Авторлық қадағалау бойынша далалық жұмыстар Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 31-қосымшаға сәйкес құрастырылған есеп берумен аяқталады.

      Берілген есепте орман шаруашылығын жүргізуде жинақталған тәжірибе мен кемшіліктер, жобаланған және нақты атқарылған шаралардың орман орналастыру жобасына сәйкестігі, жіберілген кемшіліктер және оларды жою бойынша және қажет болған жағдайда орман орналастыру жобасына тиісті өзгерістер енгізу бойынша ұсыныстар беріледі.

      410. Далалық жұмыстар аяқталғаннан кейін 1 (бір) айдың ішінде орман иеленушісіне, облыс әкімдігіне (орман иеленуші оның қарамағында болған жағдайда), аумақтық және өкілетті органдарға авторлық қадағалау нәтижелері бойынша есеп беріледі.

      411. Авторлық қадағалаудың нәтижелерін қараудың мерзімі мен орны туралы шешімді және қатысушылар тізімін өкілетті орган қабылдайды.

Параграф 3. Авторлық қадағалауды жүргізу кезінде
орындалатын міндеттер

      412. Авторлық қадағалау кезінде төмендегідей мәселелер талданады:

      1) орман иеленушілердің өз жұмысында орман шаруашылық қызметін жоспарлау мен оны іске асыру кезінде және орман ресурстарын тиімді пайдалану мен орындалған ұдайы өндіруде орман орналастыру жобасындағы ұсынымдарды қолдану толықтығы мен сапасы;

      2) нақты орындалған жұмыс көлемдері мен оларды жүргізу технологиясының, орналасуы мен орындалған орман шаруашылық шаралардың тиімділігі мен орман орналастыру жобасына сәйкес болуы;

      3) орман орналастыру, орман қоры мен орман кадастрын есепке алу материалдарына ағымдағы өзгерістерді енгізу толықтығы;

      4) орындалған шаруашылық шаралардың орман орналастыру белгілегендерден ауытқу дәрежесі мен себептері;

      орман орналастыру жобалаған шаралардың орман шаруашылығын жүргізу бағыттары мен экономикалық жағдайларына сәйкестігі.

      413. Орман орналастыру ұйымы авторлық қадағалаудың нәтижелері бойынша:

      1) орман шаруашылық шараларын жүргізу технологиясы мен сапасын жақсарту жөнінде ұсыныстар береді;

      орман иеленушісінің орман шаруашылық жұмыстарын атқару кезінде жіберілген кемшіліктері елеулі және қайшы болған жағдайда ол туралы жоғары тұрған ұйымға хабарлайды.

7. Орман орналастыру материалдарына ағымдағы
өзгерістерді енгізу

      414. Орман ресурстарын ұтымды пайдалану және орман шаруашылығын сапалы кәсіби деңгейде жүргізу мақсатында, сонымен қатар шаруашылық шараларды нақты талдау мақсатында, олардың ведомстволық бағыныстылығына байланыссыз барлық орман мекемелері мен ұйымдар табиғи апаттардан болатын және шаруашылық іс-шаралар нәтижесінде болатын орман қоры жерлеріндегі барлық өзгерістерді тұрақты түрде тіркеуі керек.

      415. Орман қорын есепке алу мен орман орналастыру материалдарындағы өзгерістер орман кадастры кітабына енгізіледі және Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 29-қосымшаға сәйкес бұл өзгерістерді бекітетін құжаттардың негізінде әр жылдың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша жүйелендіріледі.

8. Сандық орман карталарын құрастыру

      416. Белгіленген масштабты сандық орман карталары орман орналастыру кезінде орман картографиясының автоматтандырылған жүйесі арқылы құрастырылады және жеке телімдердегі өзгерістер туралы графикалық мәліметті жаңартып отыруға мүмкіндік беретін картографиялық мәліметтер банкін құру мен жүргізудің негізі болып табылады. Оларды қалыптастыру картографиялық және орман орналастыру жүктелімін өңделген аэрофотосуреттерден түсіру және геодезиялық деректерін топографиялық картадан енгізу жолымен картографиялық негізін автоматтандырылған түрде құрастырумен жүзеге асырылады. Телімдердің толық таксациялық сипаттамасы картографиялық және телімдер бойынша таксациялық мәліметтер базасын біріктіру арқылы алынуы мүмкін.

      Картографиялық мәліметтер банкіндегі көрсеткіштер бойынша жаңартылған орман картасы немесе оның қағаздағы нұсқасы немесе дисплейдегі кескіні шығарылады.

      Сандық орман карталары мен картографиялық мәліметтер банкін жасау үшін өнеркәсіпте пайдаланылатын орман картографиясының автоматтандырылған жүйесі қолданылады.

      417. Орман мекемесі бойынша карта-схемалар және орманшылықтардың орман алқаағаштарының пландары, планшеттердің масштабтары мен мөлшері (бұдан әрі – орман карталары) Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 1-қосымшадағы 17-кестеде келтірілген мәліметтерге сәйкес келу керек.

      418. Барлық орман карталары Орман карталарын дайындау бойынша техникалық басшылыққа сәйкес дайындалады.

      419. Орман карталарын құрастырудың ерекшеліктері:

      1) орамдар мен телімдердің аудандары, олардың кескіндері (абрис) немесе фотокескіндері (абрис) сызылғаннан кейін компьютерлік технологияны қолдануымен есептеліп шығарылады;

      2) орамдар ауданы үйлестіріледі, телімдер аудандары 10 (он) гектар асқан жағдайда ол сан бүтін гектарға жинақталады; ал 10 (он) гектар кем болғанда үтірден кейін бір ондық бірлікке жинақталады;

      3) есептелген телімдер аудандарының қосындысының ауытқуы белгіленген орамдар ауданынан 2 (екі) % аспау керек, ал орамдарда планшеттерден (орманшылық) 1 (бір) % аспау керек;

      4) орман алқаағаштарының планына және планшеттерге тек орам және телім нөмірлері түсіріледі (орамда бөлшекпен бөлімінде олардың ауданы жазылады);

      Барлық құрастырылған және басып шығарылған планшеттер мен орман алқаағаштарының пландарында далалық жұмыстарды жүргізген орындаушылар мен орман орналастыру партияларының бастықтары көрсетіледі.

Орман орналастыру разрядтары

      Орман орналастыру нормативтері

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулыққа 1-қосымшаға

      1-кесте

      Орман орналастыруды

      жүргізу нұсқаулыққа

      1-қосымшаға

      2-кесте

Орман орналастыру жұмыстарының қайталану мерзімі

      Ескерту. 3-кесте жаңа редакцияда – ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің 30.01.2017 № 43 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

Далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын бақылау көрсеткіштері

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулыққа 1-қосымшаға

      4-кесте

Алқаағаштардың тауарлық кластары

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулыққа 1-қосымшаға

      5-кесте

Таксация кезінде жіберілетін нормативтердің дәлдігі

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      6-кесте

Шеңберлі қайта есептеу алаңшаларының радиустары

      Әр түрлі радиустағы шеңбер алаңының ауданы туралы мәліметтер төменде берілген:

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      7-кесте

Әртүрлі сүрекдің санаттарындағы олардың толымдылығына
байланысты салынатын реласкопиялық алаңдардың саны

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      8-кесте

Таксациялық көрсеткіштерді анықтау дәлдігі

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      9-кесте

Жинақталған және жинақталмаған орман екпелерінің жерсінуін
бағалау көрсеткіштері

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      10-кесте

Телімде салынатын есепке алу алаңшаларының телім ауданы мен
алқаағаш толымдылығына байланысты саны

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      11-кесте

Жер бедерінің тіктік бұрышына белгіленген түзету
коэффициенттері

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      12-кесте

Сызық ұзындығын шатқал тіктігіне байланысты көлденеңге ауыстыру

      Мысал: өлшенген сызықтың ұзындығы 146 метр, еңіс бұрышы 20⁰

      100 м сызықтың түзетуі 6,0 м құрайды

      -"- -"- 40 метр -"- 2,4 метр

      -"- -"- 6 метр -"- 0,36 метр

      146,0 метр 8,76 метр

      Осыдан көлденең табаны 146,0 метр - 8,8 метр = 137,2 метр болады.

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      13-кесте

Орман мекемелері бойынша жасалған орман орналастыру
материалдарының тізбесі:
1. өкілетті органның қарамағындағы мекемелер бойынша

2. коммуналдық меншігіндегі орман мекемелері бойынша

      Ескерту: 1. Орман орналастыру жобасы томдарының толық мазмұны

      мен олардың жинақталу тәртібі 22-қосымшада берілген.

      2. Қажет болғанда қосымша материалдар келісімшарт бойынша

      қосымша төлемге жасалады.

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      14-кесте

Алқаағаштардың жас топтарына бөлінуі

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      15-кесте

Орман қоры аумағын табиғи өрт қауіптілігі кластарына
бөлу шкаласы

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      16-кесте

Республикадағы орман қоры аудандарын беткей тіктіктерінің
топтары бойынша бөлу көрсеткіштері

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулығына 1-қосымшаға

      17-кесте

Орман карталарының түрі, масштабы, мөлшері

Көрсетілген қызмет актісі

      Ескерту. 2-қосымша жаңа редакцияда – ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 28.01.2020 № 24 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      №__ "___"___________ 20_____жылғы Құжаттың нөмірі* қол қою күні* (тапсырыс беруші актіні қабылдаған күнін және уақытын тіркейді) Осы акті төменде қол қойылған Өнім беруішінің атынан _____________________, (Өнім беруші) берілгені, ал (өнім берушінің атауы*) 20 ___ жылғы "__"______ № __ _________ шартқа (және қосымша келісімге) (шарттың (және қосымша келісімнің) атауы, күні және нөмірі*) сәйкес тапсырыс берушінің өкілі атынан _______________ (Тапсырыс беруші) (Тапсырыс берушінің атауы*)

      қабылдағаны жөнінде жасалды:

      Шартқа сәйкес осы акт бойынша көрсетілген қызметтердің құны _________ (цифрмен, әріппен жазылады) теңгені құрайды, оның ішінде ҚҚС/ҚҚС есепке алмағанда**

      Қосымшасы: құжаттардың электрондық көшірмелерінің тізбесі (болған жағдайда өнім беруші/тапсырыс беруші тіркеп отырады)

      Ескертпе:

      *автоматты түрде мемлекеттік сатып алу веб-порталымен толтырылады;

      ** орындаушы толтырады;

      *** тапсырыс беруші толтырады;

      ****ғылыми зерттеулер, маркетингтік, консультациялық және өзге де қызметтер туралы есеп болған жағдайда толтырылады;

      Аббревиатураларды таратып жазу:

      БСН – бизнес-сәйкестендіру нөмірі;

      БСК – банктік сәйкестендіру коды;

      ЖСК – жеке сәйкестендіру коды;

      ЖСН – жеке сәйкестендіру нөмірі;

      ҚҚС – қосылған құн салығы;

      Т.А.Ә. – тегі, аты, әкесінің аты (бар болған жағдайда).

      Нысан

Көрсетілген қызметтерді бағалау актісі

      __________________ "____" ______________ 2012 жыл

      (облыс, елді мекен)

      ___________________________________________________ құрылған комиссия

      (Комиссияның кімнің шешімімен қабылданғаны, күні және нөмірі)

      құрамында: Комиссия төрағасы ________________________________________

      (Т.А.Ә. лауазымы)

      Комиссия мүшелері __________________________________________________,

      (Т.А.Ә. лауазымы)

      сонымен қатар ____________________________________, мүддесін жақтаушы

      (Т.А.Ә. лауазымы)

      РМҚК "Қазақ орман орналастыру кәсіпорны"

      "___" __________ 201___ жылы № _____ Келісімшартқа сәйкес көрсетілген

      қызметтерді бағалауды жүргізді және келесі қорытындыны жасады:

      Қызметтің қысқаша сипаттамасы, қызметті жеткізу шарты

      _____________________________________________________________________

      Көрсетілген қызметтерге шағым жоқ (шағым бар болған жағдайда-аталсын)

      _____________________________________________________________________

      _____________________________________________________________________

      Бір айға көрсетілген қызметтің жалпы сомасы

      _____________________________________________________________________

      _____ теңге Комиссия қабылдаған.

      Комиссия төрағасы:___________________________________________________

      (қолы Т.А.Ә.)

      Комиссия мүшелері:___________________________________________________

      (қолы Т.А.Ә.)

      Жеткізушіден:________________________________________________________

      (қолы Т.А.Ә.)

      Нысан

Қабылдау - өткізу актісі

      " _____" ____________________ 20 жыл

      Бұл акт _________ облысы _________ мекемесі директоры (бас орманшысы)

      Т.А.Ә.

      __________________ орман орналастыру партиясы _______________________

      Т.А.Ә.

      "__" ______ дан "__" ______ 20_ жылға дейін атқарған далалық орман

      орналастыру жұмыстарын қабылдағаны, ал партия бастығы сол жұмыстарды

      өткізгені жөнінде құрастырылған.

      Далалық орман орналастыру жұмыстарының жалпы бағасы:

      ____________________________________________________________________

      Осы акт орманшылықтар бойынша қабылдау-өткізу актісі және орман

      мекемелері мен орманшылықтар мамандары жүргізген тексеру актісінің негізінде құрастырылған.

      Жұмысты орман мекемесінің директоры

      (немесе оның орынбасары) қабылдады __________________________________

      /қолы/

      Жұмысты орман орналастыру

      партиясының бастығы өткізді _________________________________________

      /қолы/
Орман орналастыруды жүргізу
нұсқаулыққа 5–қосымша

      Нысан

Далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын тексеру
актісі

      ________________ "_____" ____________ 20 жыл

      (қала, ауыл)

      Мен _________________________________, ____________________ қатысумен

      дәрежесі, тегі, аты, әкесінін аты дәрежесі, тегі, аты, әкесінін аты

      ________ облысында _______ орман мекемесінде ________ орманшылығында

      ______ маманымен істелінген далалық орман орналастыру жұмыстарына тексеру жүргіздім.

      Жоспар және оның орындалуы

Салыстырмалы ауытқуды анықтау кестесі

Жұмыс сапасы келесі көрсеткіштер бойынша бағаланады

      3. Техникалық қауіпсіздігі мен өндіріс санитариясының және өрт

      қауіпсіздігінің жағдайы (нұсқау беру мерзімдері) мен техника және өрт

      қауіпсіздігі ережелерінің бұзылуы

      _____________________________________________________________________

      4. Тексеру толықтығы: тексеру күні, бағасы. Табылған кемшіліктерді түзету

      _____________________________________________________________________

      ______________________________________ Бағасы _______________________

      5. Аумақты ұйымдастыру жұмысының сапасы

      _____________________________________________________________________

      ___________________________________ Бағасы __________________________

      6. Тексеру жұмыстарының орындалуының сапасы (Карточка №)

      __________________________________ Бағасы ___________________________

      7. Тексеру кезеңіндегі іс шараларының қорытындысын толтыру (телімдер

      ескертумен)

      _____________________________________________________________________

      _________________________________ Бағасы ____________________________

      8. Өскінді дұрыс сипаттау (телімдер № ескертумен)

      _____________________________________________________________________

      ____________________________________ Бағасы _________________________

      9. Қосымша мәліметтерді толтыру макетін дұрыс шифрлау. (телімдер №

      ескертумен)

      _____________________________________________________________________

      _____________________________________________________________________

      ______________________________________ Бағасы _______________________

      10. Телімдерді дұрыс кескіндеу және дешифровка жасау, түсіру сапасы

      _____________________________________________________________________

      ___________________________________________ Бағасы __________________

      11. Орындалған жұмыс туралы жалпы қорытынды. Анықталған кемшіліктерді

      жою бойынша ұсыныстар

      _____________________________________________________________________

      _____________________________________________________________________

      _____________________________________________________________________

      _____________________________________________________________________

      __________________ Бағасы ___________________________________________

      Тексеруді жүргізген ____________________________

      Актімен оқып танысты ___________________________

      Жалпы бағалау (11 пункт) барлық пункттерді бағалау пайызы бойынша

      анықталады. Екінші пункт бойынша бағалау 60 (алпыс) пайыз болып

      алынады, ал қалған (3-10) пункттер 5 (бес) пайыздан есептеледі.

      Орман орналастыруды жүргізу

      нұсқаулыққа 5-қосымшаның

      сыртқы беті

2. Жұмыс сапасын тексерудегі таксацияның дәлдігін
салыстыратын ведомость

      Орман мекемесі _________________________

      Орманшылық _____________________________

      20 орман телімі кем емес тексерілуге жатады (шөлді ормандарда 15-тен кем емес). Орманмен қамтылған телімдердің саны тексерілгеннен 80% кем болмау керек.

      Ауытқу саны, мөлшерден ауытқу % __________ екі есе және одан жоғары %

      ______________________________

      Жұмыс сапасы туралы жалпы қорытынды келтіріледі _____________________

      Бағасы ______________________________________________________________

Облыста орман шаруашылығын жүргізу
және ұйымдастыру жөніндегі негізгі қағидалары (аймақта)
1. Негізгі қағидалар

      1. Облыстағы орман шаруашылығын ұйымдастыру мен жүргізу бойынша Негізгі қағидалар (бұдан әрі – Негізгі қағидалар) облыс аумағындағы объектілерде далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуден бір-екі жыл бұрын құрастырылады (орман орналастыру ұйымымен). Негізгі қағидалар белгіленген тәртіп бойынша бекітілген Қазақстан Республикасы Орман кодексінің, Қазақстан Республикасының басқа да заңдарының, ережелері, нұсқаулары мен орман шаруашылығын жүргізу мәселелеріне қатысты басқа да құжаттардың талаптары негізінде құрастырылады.

      Аумақтық орган мақұлдағаннан кейін және белгіленген тәртіп бойынша уәкілетті органмен бекітілгеннен кейін облыс аумағында орналасқан барлық орман иеленушілер және орман орналастыру мекемесі орман орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде міндетті түрде қолданады.

      2. Негізгі қағидалар саны төмендегідей белгіленген:

      1) өкілетті органға - лазерлік дискіде 1 дана;

      2) облыстық аумақтық органға - 3 дана;

      3) облыстық әкімдік орман

      бөлімшелеріне (орман иеленушілер

      солардың қарамағында болса) - 3 дана;

      4) облыс аумағында орналасқан әр

      орман иеленушісі үшін - 3 дана;

      5) орманшылықтарға - 1 дана әр орманшылыққа;

      6) орман орналастыру ұйымына - 20-30 дана.

      3. Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығының 7-қосымшасына сәйкес, облыста (аймақта) орман шаруашылығын ұйымдастыру мен жүргізу бойынша Негізгі қағидаларда кестелерді толтыру мәліметтері келтірілген.

2. Орман қорының сипаттамасы

      4. Облыс аумағындағы орман иеленушілердің орналасуы мен алаңы (әкімшілік аудандар бойынша мәлімет келтіріледі), облыс аумағының ормандылығы (орман иеленушілердің аумағы мен орталық усадьбалары көрсетілген облыстың карта-схемасы қоса беріліп отыр) Орман орналастыруды жүргізу нұсқаулығына 7-қосымшадағы 1-кестеге сәйкес толтырылады.

      Осында және бұдан әрі мәліметтер бағыныстылық бойынша келтіріледі - облыстық әкімдіктерге, Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетіне, басқа да министрліктер мен ведомстволарға.

3. Мемлекеттік орман қоры санаттары

      5. Орман қорының қысқаша сипаттамасы. МОҚ санаттары бойынша орман қоры жерін бөлу, оларды бөлу бойынша негіздеме осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 2-кестеге сәйкес толтырылады.

      Орман қоры жерлерін МОҚ санаттарына бөлудің шаруашылық функциялары мен белгіленген нормативтеріне сәйкес. Орман қорының жалпы ауданын жер түрлері бойынша бөлу осы Нұсқаулыққа 7-қосымшасының 3-кестесіне сәйкес орманмен көмкерген жердің ауданын басым тұқымдылар мен жас топтары бойынша бөлу осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаның 4-кестесіне сәйкес толтырылады.

      Орман құрайтын негізгі тұқымдылар бойынша орташа таксациялық көрсеткіштер осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 5-кестеге сәйкес толтырылады.

      6. Облыстық әкімдіктің қарамағындағы облыс аумағындағы орман мекемесі шегінде ерекше күзетілетін табиғи аумақтар болса, олардың тізімі, атқаратын қызметі мен жағдайы осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 6-кестеге сәйкес келтіріледі.

4. Табиғи және орман өсірушілік аудандастыру

      7. Табиғи және орман өсіру аудандарының жалпы сипаттамасы осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 7-кестеге сәйкес толтырылады. Орман иеленушілерді осы аудандар бойынша бөлу (облыстағы табиғи және орман өсіру провинциялары мен аудандардың және басқалардың карта-схемасы келтіріледі).

5. Климаттық және топырақ-гидрологиялық жағдайлары

      8. Климаттық және топырақ-гидрологиялық жағдайларының қысқаша сипаттамасы және оның орман алқабының өсуі мен жағдайына тигізетін әсері.

      Атмосфера, топырақ және су көздерінің ластану себептері. Облыс аумағындағы алқаағаштардың антропогендік әсерлерге берілетіндігінің бары.

6. Ауыл шаруашылығы мен өндірістің сипаттамасы

      9. Ауыл шаруашылығы мен өндірістің негізгі салалары және олардың ормандарға тигізетін әсері. Облыс ормандарының облыс пен аудандардың экономикалық жағдайына тигізетін әсері (жергілікті тұрғындарды сүрек пен шабындық және жайылым жерлерімен қамтамасыз ету). Облыстағы орман қоры аумағындағы жол жүйесі осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 8-кестеге сәйкес келтіріледі

7. Орман қорының зерделенгендігі

      10. Өткен орман орналастырудың қысқаша сипаттамасы (орман орналастыру жұмыстарын жүргізу уақыты, технологиясы мен әдістері). Орман шаруашылығы бойынша ғылыми және жобалау ұйымдары дайындаған техникалық құжаттардың бары. Орман қорының жағдайын жақсартуға бағытталған арнайы тексерулер мен ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттілігі.

8. Орман типтерінің топтары

      11. Алдағы орман орналастыруда қолдануға ұсынылатын ормандардың басым тұқымдылары бойынша орман типі топтарының схемалары осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 9-кестеге сәйкес толтырылады.

      12. Орман астары мен ағашы кесілген аудандардағы табиғи жаңарудың заңдылықтары. Тұқымдылардың ауысуы.

9. Шаруашылық бірліктерінің құрылуы

      13. Оның мақсаты, принциптері және ұсынымдары. Негізгі орман құраушы тұқымдылар, орман қорының тұқымдық құрылымы. Тұрақты шаруашылық учаскелерін құру перспективасы. Телімдер бойынша орман таксациялық мәліметтер банкін құру мүмкіндігі мен қажеттілігі. Орман қоры жерлерінде табиғи-қорықтық қордың алдағы дамуы.

10. Ормандарды кесу жастары

      14. Алдағы тексеру кезеңіне орман құраушы тұқымдылар бойынша ұсынылған кесу жастары. Қажет болған жағдайда олардың өзгеруі орман орналастыру немесе ғылыми ұйымдармен негізделеді және өкілетті органмен осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 10-кестеге сәйкес бекітіледі.

11. Кесу тәсілдері

      15. Облыс ормандарында қолданылатын басты мақсатқа пайдаланудағы кесу ережелеріне талдау жүргізу. МОҚ санаттары мен басты пайдалану есебінен шығарылған учаскелердің тізімі. Басты пайдалануда жобаланатын кесу әдістері және оларды талдау (басым тұқымдылары бойынша кесу әдістері осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 11-кесте пішіні ретінде келтіріледі. Кеспеағаштарды кесу қалдықтарынан тазарту және оларды жою әдістері.

      16. Кеспеағашты белгілеген кезде өскінді сақтап қалу принциптері және табиғи жаңару процесстерінің кесу әдістері мен байланысы осы Нұсқаулыққа 12-кестеге сәйкес толтырылады. Табиғи түлеу бағасының қолданыстағы шкаласы осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 13-кестеге сәйкес толтырылады.

12. Орманға күтім жасау. Санитарлық кесулер

      17. Күтіп-баптау үшін кесудің мақсаты, экономикалық маңызы. Әртүрлі мақсаттағы ормандарда негізгі орман құраушы тұқымдылар шегіндегі күтіп-баптау кесулерін жүргізу ерекшеліктері. Күтіп-баптау кесулері бойынша қолданыстағы нұсқаулар және олардың облыс алқаағаштарының үшін өсу жағдайында қолданылуы. Табиғи алқаағаштар мен орман екпелеріндегі күтіп-баптау кесулерін жүргізу технологиясы (негізгі орман құраушы тұқымдылар мен кесу түрлері бойынша көрсеткіштер осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 14, 15-кестелерге сәйкес толтырылады. Химиялық әдістерді қолдану мүмкіндігі. Жабайы жемісті алқаағаштар мен бақтарда күтіп-баптау шараларын жүргізу бойынша ұсыныстар.

      18. Санитарлық кесулер. Әртүрлі алқаағаштарда іріктеп және жаппай кесулерді жүргізу технологиясы мен ерекшеліктері, белгілеу принциптері осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 16-кестеге сәйкес толтырылады. Ормандарды қоқыстан тазарту мүмкіншілігі мен қажеттілігі.

13. Орманды қорғау

      19. Орман аурулары мен зиянкестер ошағының динамикасы осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасындағы 17-кестеге сәйкес толтырылады. Орман зиянкестерінің биологиясы жөніндегі мәліметтер және оларды бақылау тәсілдері осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасындағы 18-кестеге сәйкес толтырылады. Орман аурулары және зиянкестерімен күресу тәсілдері. Орман патологиясының мониторингі. Орман қорғау қызметін ұйымдастыру осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасындағы 19, 20-кестелерге сәйкес толтырылады.

14. Орманды ұдайы өндіру

      20. Орман екпелерін өсірудің қысқаша сипаттамасы осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасындағы 21-кестеге сәйкес толтырылады. Ұдайы өндіру аудандарының көлемі. Ұсынылатын орман екпелерінің типтері, агротехникасы және оларды жасау тәсілдері осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасындағы 22, 23-кестелерге сәйкес толтырылады.

      Орман екпелеріне күтім жасау. Минералдық тыңайтқыштарды қолдану. Орман екпелерін орманмен қамтылған жерлерге ауыстыру осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасындағы 24-кестеге сәйкес толтырылады.

      21. Табиғи жаңаруға жәрдемдесу. Қорғаныштық орман ағаштарын отырғызу. Арнайы мақсаттағы плантацияларды жасау технологиясы (тез өсетін ағаш тұқымдар, шырғанақ, итмұрын, жаңа жылдық шыршалар және басқалар). Экзоттар мен реинтродуценттердің ұсынылатын тізімі.

15. Алқаағаштарды (бұталарды) қайта құру

      22. Алқаағаштарды қайта құру жұмыстарының тәжірибесі мен нәтижелерін талдау. Алқаағаштар (бұталар) қорын қайта құру принциптері. Қайта құру тәсілдері мен әдістері.

16. Сүрек тұқымдыларын селекциялау мәселесі

      23. Плюсті ағаштар, плюсті алқаағаштар, тұрақты орман тұқым учаскелері, орман тұқым плантациялары, аналық плантациялар мен генетикалық резерваттары және негізгі орман құраушы тұқымдылардың өнімділігі туралы селекциялық орталықтардың мәліметтері. Орман қоры жерлерінде ғылым объектілерінің бары: плюсті ағаш клондарының архивтері, плюсті ағаштардың сынақ екпелері, тәжірибелік тұқым плантациялары, гибрид пен сорттардың коллекциялық учаскелері, географиялық және экологиялық екпелері мен ведомстволық сорт сынау учаскелері. Орман орналастыру кезінде селекциялық тұқым өсіру объектілерін есепке алу мүмкіндігі және оларды бір мезгілде түгендеу қажеттілігі. Алқаағаштарды селекциялық бағалау шкаласы осы Нұсқаулықтың 7-қосымшасындағы 25-кестеге сәйкес толтырылады. Алқаағаштарды селекциялық санаттарға жатқызу критериясы толымдылығына байланысты. Селекциялық негіздегі тұқым базасын құру перспективасы. Орман генетикалық резерваттарын бөлу осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 26-кестеге сәйкес толтырылады.

      24. Гүлдеу мезгілі, жемістену қарқындылығы, бүршік, жеміс және тұқымды жинау, өңдеу және сақтау.

17. Тікпе ағаш көшеттерін өсіру

      25. Базистік тұрақты орман тұқымбақтарының болуы жөніндегі мағлұматтар. Декоративтік орман және тұқымдық түрлердің көшеттерін өсіру бойынша арнайы кәсіпорындар мен базистік тұқымбақтарын құру мүмкіндіктері. Тұқымбақта екпе материалдарын (топырақ өңдеу, қар тоқтату, тыңайтқыштарды қолдану, топырақты микоризациялау, егу алдында тұқымдарды егуге дайындау, микроэлементтерді қолдану, тұқымдарды себу осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 27-кестеге сәйкес, суару осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 28-кестеге сәйкес толтырылады. Көлеңкелеу, арам шөптермен күресу, өскіндерді тыңайту және тағы басқа), әртүрлі ағаш түрін, декоративті, жемісті тұқымдылар мен бұталарды өсіру технологиясы. Үлкен көшеттерді өсіру. Аналық плантацияларды құру. Жабық тамыр жүйесі бар өскіндерді пленкалы жамылғысы бар жылыжайларда өсіру.

18. Гидроорманмелиорациясы

      26. Гидроорманмелиоративтік қорды құру принциптері. Суармалы жерлердің бар болуы. Орманмелиоративтік жұмыстарын дамыту негізі және жаңа жерлерді кешенді мелиоративтік игеру перспективасы.

19. Орманды қорғау

      27. Орманды өрттерден қорғау жағдайы. Ормандардың табиғи өртенуі (орман өрттерін аудандастыру карта-схемасы келтіріледі). Орман өрттерінің көлемі және саны осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 29-кестеге сәйкес толтырылады. Ормандарды өрттен әуеден және жер бетінен қорғауды ұйымдастыру бойынша, өртке қарсы химиялық станцияларды құру бойынша ұсыныстар. Жобаланатын өртке қарсы шараларды негіздеу. Орман өрттерін сөндіру және аймақты өртке қарсы ұйымдастыру үшін қолданылатын химиялық құралдар мен жаңа техниканың жалпы көрінісі осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 30, 31-кестелерге сәйкес толтырылады.

20. МОҚ учаскелерін орман және аңшылық шаруашылығы
мүддесі үшін қолдану

      28. Аң аулаудың негізгі объектілері, орман иеленушілердің мәліметтері бойынша олардың саны осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 32-кестеге сәйкес толтырылады.

      Аңшылық жерлердің 1 мың гектар ауданындағы тығыздығын есептеу, аңшылық фаунасының санын есептеу әдістері осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 42, 43-кестелерге сәйкес толтырылады.

      29. Аңшылық жерлерді бағалау үшін қабылданған шкала.

      Объектілердегі биотехникалық шаралар және түрлерін жоспарлау, азық қорын анықтау әдістемелері осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 33, 34, 35, 36-кестелерге сәйкес толтырылады.

      30. Спорттық және шетелдік туризм бойынша аң аулау шаруашылықтарына берілетін ұсынымдар. Аумағын ұйымдастыру. Жабайы аңдар мен құстарды қорғау туралы ұсынылатын шаралар. Шаруашылықаралық және (немесе) ішкішаруашылық аң орналастыруды жүргізу бойынша ұсыныс. Күзет қызметкерлерінің есептік санының нормативтері және оларды материалдық-техникалық тұрғыда жабдықтау.

21. Қосалқы ауыл шаруашылығы. Жанама орман пайдалану.
Екінші дәрежедегі ағаш ресурстарын дайындау

      31. Жабайы жемістер мен дәрілік және техникалық шикізаттарды дайындау көлемі мен қосалқы ауыл шаруашылығы өндірісінің өнім көлемі. Шайыр алу және химиялық кәсіпшіліктің бары. Жайылым, шабындық, жыртылатын жерлерді жақсарту үшін жобаланатын шаралар. Жанама орман пайдаланудың өнімі мен азықтық және дәрілік ресурстарын болжау және есепке алу әдістемесі (шөп дайындау, бұтақты өнім, жапырақты-витаминді ұн, қылқан бұтақтар, қарағай шайырын алу, қайың шырынын алу, ара шаруашылығы, саңырауқұлақ дайындау, жабайы жидек, дәрілік шөптер және тағы басқалар). 2-ші дәрежедегі орман ресурстарын дайындау (қабықтар, бұтақтар, түбірлер, тамырлар, жапырақтар, бүршіктер) осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 37, 38, 39, 40-кестелерге сәйкес толтырылады.

22. МОҚ учаскелерін ғылыми зерттеу, мәдени сауықтыру,
туристік рекреациялық, спорттық және мақсаттарға пайдалану

      32. Орман қоры жерлерін жоғарыда аталған мақсаттарға пайдалану мүмкіндігі бойынша қысқаша талдау келтіріледі.

23. Орман шаруашылық жұмыстарын механикаландыру

      33. Негізгі орман шаруашылық жұмыстарын механикаландырудың қазіргі деңгейі мен болашағы. Жаңа машиналар мен механизмдердің қысқаша техникалық сипаттамасы.

24. Орман шаруашылығын басқаруды ұйымдастыру

      34. Жеке мекемелерді қайта құрудың қажеттілігі мен тиімділігі. Жасөспірімдерді еңбекке тарту түрлері және мектеп орманшылықтарын ұйымдастыру.

25. Жобаланатын шаралардан күтілетін өнімділік

      35. Орман шаруашылығы өнімділігін жақсартуға бағытталған шаралар тізімі, ағаш өсімін көтеру және оларды жүргізуден күтілетін экономикалық тиімділігі.

      Ұсынылатын орман қорының тиімді тұқымдық және жас құрылымы.

26. Орман шаруашылығы бойынша жобаланған
жұмыстардың экологиялық негіздері

      36. Орман пайдаланудың экологиялық көрсеткіштері. Жобаланатын шаралардың қоршаған ортаға тигізетін әсерін бағалау мүмкіндігі туралы қорытынды.

27. Орман орналастырудың анықтамалық нормативтік негізі

      37. Орман таксациясын аудандастыру. Қорларды түзетуге пайдалану қорын тауарландыру, ағымдағы өсім таксациясы, табиғи жаңаруды бағалау шкаласы кестелері тізімі, Негізгі қағидаларды құрастыруда қолданылатын және орман орналастыру жұмыстарын жүргізуде және орман шаруашылық шараларды жобалауда міндетті түрде қолданылатын анықтамалық нормативтік құжаттардың тізімі осы Нұсқаулыққа 7-қосымшадағы 41-кестеге сәйкес толтырылады.

28. Ғылыми зерттеу және тәжірибелік жұмыстар

      38. Орман шаруашылығы саласы бойынша сұрақтарға жауап беретін тәжірибелік және ғылыми-зерттеу жұмыстарының тізімі.

29. Қосымшалар

      39. Қосымшаларда орман шаруашылығы саласын жүргізу мәселесіне қатысты, Негізгі қағидалардың құрамына енбей қалған, барлық негізгі директивті-нормативтік құжаттар, шарттар мен ережелер және пайдаланылған әдебиеттер тізімі көрсетіледі.