Ескерту. Нормативтік қаулының тақырыбындағы және кіріспедегі "жер заңдарын", "Жер заңдарын" деген сөздер тиісінше "жер заңнамасын", "Жер заңнамасын" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 19.01.2018 № 1 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

      Жер заңнамасын дұрыс және біркелкі қолдану мақсатында, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

      қаулы етеді:

      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "заңдар", "заңдарында", "заңдарымен", "заңдарда", "заңдардың" деген сөздер тиісінше "заңнама", "заңнамасында", "заңнамасымен", "заңнамада", "заңнаманың" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 19.01.2018 № 1 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

      1. Жер құқықтық қатынастары мәселелерін реттейтін заңнама Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделген Қазақстан Республикасының Жер кодексінен (бұдан әрі - Жер кодексі) және Қазақстан Республикасының осыған сәйкес қабылданатын нормативтiк құқықтық актілерінен тұрады.

      Егер Қазақстан Республикасының жер, экология, орман, су заңнамасында, жер қойнауы, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңнамасында өзгеше қарастырылмаса, жер учаскелерiн иелену, пайдалану және оларға билiк ету, сондай-ақ олармен мәмiле жасасу бойынша мүлiктiк қатынастар Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасымен реттеледi.

      Жер кoдексі қолданысқа енгiзiлгенге дейiн қабылданған жер қатынастарын реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлер осы Кодекске қайшы келмейтiн бөлiгiнде қолданылады.

      2. Жер құқығы қатынастарынан туындайтын даулар сот тәртiбiмен қаралады.

      Жер құқығы қатынастары деп жерге меншiк құқығын және өзге де құқықтарды жүзеге асыра отырып, жер ресурстарын, жекелеген субъектiлерге бекітілген жер учаскелерiн басқаруға байланысты жердi пайдалану және қорғау жөнiндегi құқықтық қатынастарды ұғыну керек.

      Жер құқығы қатынастарынан туындайтын талаптарға (арыздарға), атап айтқанда: жер учаскелерін беру және оларды алып қою туралы (Жер кодексінің 2, 3, 4, 5, 9-тараулары); жер учаскелерін алып қоюға байланысты шығындарды өтеу туралы (Жер кодексінің 2 және 20-тараулары ); меншік құқығы және жер пайдалануды даулау туралы (Жер кодексінің 3 және 4-тараулары); Әкімдердің жер учаскелерін беру тәртібіне шағымдану туралы (Жер кодексінің 43-тен бастап 47-ні қоса алғандағы баптары); кепіл шартына шағымдану туралы (Жер кодексінің 8-тарауы ); Жер кодексінің 92, 93, 94-баптарына сәйкес, жер учаскелерін алып қою туралы; сервитут белгілеу немесе тоқтату туралы (Жер кодексінің 7-тарауы ); жер учаскесіне меншік құқығын немесе жер пайдалануын куәландыратын мемлекеттік актілерді тіркеуден және беруден бас тарту және тағы басқалары туралы талаптар жатқызылады.

      3. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі - АК) 117-бабының 1-тармағына сәйкес, жер учаскелері жылжымайтын мүлікке жатады. Осыған байланысты жер учаскелеріне құқық туралы талап арыздар Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодекстің (бұдан әрі - АПК) 31-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, олардың орналасқан орны бойынша сотқа берілуі тиіс.

      Тараптары заңды тұлға құрмай дара кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар мен заңды тұлғалар болып табылатын жер учаскелеріне құқықтар туралы талап қоюлар жер учаскесі орналасқан жердегі мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттарда қаралады.

      4. Соттар істі сот талқылауына дайындау кезінде тараптардың өзара қатынастарының сипатын, даулы құқықтық қатынастардың туындау себебі мен уақытын анықтаулары, тараптарға жер учаскесіне құқық белгілейтін және сәйкестендіру құжаттарын беруге ұсыныс жасаулары қажет.

      Жер учаскесіне құқық белгілейтін құжат - жер учаскесіне құқықтар туындайтын, өзгертілетін немесе тоқтатылатын заңдық фактілердің (заңдық құрамдардың) басталғанын растайтын құжат, оның ішінде шарттар, соттардың шешімдері, атқарушы органдардың құқықтық актілері, мұрагерлікке құқық туралы куәлік, меншік құқығымен жер учаскесін иеленген немесе уақытша өтеулі жер пайдалану құқығын сатып алған (жалға алған) мемлекеттік емес заңды тұлғаларды қайта ұйымдастыру кезіндегі табыстау актісі немесе бөлу балансы.

      Жер учаскесіне сәйкестендіру құжаты - жер, құқықтық және қала құрылысы кадастрларын жүргізу мақсатында қажетті жер учаскесінің сәйкестендіру сипаттамаларын қамтитын құжат.

      Сәйкестендіру құжаттарына жер учаскесіне жеке меншік құқығын, тұрақты жер пайдалану құқығын және уақытша жер пайдалану (өтеулі, өтеусіз) құқығын беретін актілер жатады.

      Мемлекеттік жер кадастрын жүргізетін "Азаматтарға арналған үкімет" мемлекеттік корпорациясы жер учаскесіне сәйкестендіру құжаттарын дайындайды және береді.

      Жер учаскесiне құқықтар ауысқан кезде сәйкестендiру құжаты сатып алушыға немесе өзге де құқық иеленушiге берiледi. Жер учаскесiнiң сәйкестендiру сипаттамаларында өзгерiстер болмаған жағдайда, мемлекеттiк жер кадастрын жүргiзудi жүзеге асыратын орган жаңа сәйкестендiру құжатын бермейдi, тек жер-кадастр кітабына және жердің бірыңғай мемлекеттік тізіліміне жер учаскесіне құқықтардың ауысуы туралы мәліметтерді енгізеді.

      Жер учаскесіне құқықтардың ауысқаны туралы мәліметтерді енгізу жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеумен айналысатын орган ұсынатын материалдардың негізінде жүргізіледі.

      Жер кодексі қолданысқа енгізілгенге дейін азаматтар мен заңды тұлғаларға берілген жер учаскелеріне құқық белгілейтін және сәйкестендіру құжаттары Қазақстан Республикасының бұрын қолданыста болған заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының жер заңнамасында белгіленген жер учаскелеріне құқықтардың өзгерістері ескеріле отырып, заңды күшін сақтайды.

      Мұндай құжаттарды Жер кодексіне сәйкес жер учаскелеріне меншік құқығын немесе жер пайдалану құқығын куәландыратын құжаттарға ауыстыру құқық иеленушілердің қалауы бойынша жүзеге асырылады.

      5. Соттар жер учаскелерін жеке меншікке және пайдалануға беру, сондай-ақ оларды алып қою туралы Жер кодексінің 16, 17, 18, 19-баптарының талаптарына сәйкес шешім қабылдаған мемлекеттік органның өкілеттігін тексеруі тиіс. Жер учаскелерін беру кезінде әкім өз өкілеттігін асыра пайдаланған жағдайда, оның шешімі заңда қарастырылған негіздер бойынша, АПК-нің 29-тарауының тәртібімен жарамсыз деп танылуы мүмкін.

      Осы мақсатта сот жер учаскелерінің орналасқан орны мен шекараларын анықтайды, нақты кенттің, қаланың, ауданның немесе облыстың аумағына кіретін жерлерді куәландыратын құқықтық құжаттарды тексереді.

      6. "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы №148-II Заңының 26, 29, 30, 33-баптарына сәйкес, әкім азаматтармен, заңды тұлғалармен және мемлекеттiк органдармен өзара қарым-қатынастарда тиiстi әкiмшiлiк-аумақтық бірліктердің мүдделерiн бiлдiредi. Демек, жер учаскелерін беру және оларды алып қою жөніндегі шешімдер мен әрекеттер дауланған кезде іс бойынша тиісті аумақтық бірліктің әкімі тарап болып табылады. Сондықтан, заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен жеке немесе заңды тұлға іс бойынша екінші тарап болған жағдайда, мұндай арыздар АПК-нің 27-бабына сәйкес мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттардың қарауына жатады.

      7. АК-нің 118-бабының 1, 2-тармақтарына сәйкес жылжымайтын мүлікке құқықтардың (құқықтар ауыртпалығының) туындауы, өзгеруі және тоқтатылуы АК-де және "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы" Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310 Заңында (бұдан әрі - Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу туралы заң) көзделген жағдайларда мемлекеттік тіркелуге жатады.

      АК-нің 195-бабының 1-тармағына сәйкес меншiк құқығымен қатар заттық құқықтарға жердi пайдалану құқығы; шаруашылық жүргiзу құқығы; оралымды басқару құқығы; бөтеннің жылжымайтын мүлкін шектеулі түрде нысаналы пайдалану құқығы (сервитут); АК-де немесе өзге заңнамалық актiлерде көзделген басқа да заттық құқықтар жатады.

      Егер АК-де және Жылжымайтын мүлікті мемлекеттік тіркеу туралы заңда өзгеше белгіленбесе, жылжымайтын мүлікке құқықтар (құқықтар ауыртпалығы) мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап туындайды, өзгереді және тоқтатылады.

      Жер кодексінің 63-бабы 2-тармағына сәйкес, жер учаскесi мен тұрақты және ұзақ мерзімді уақытша жер пайдалану құқығын өндіріп алу Қазақстан Республикасының азаматтық және азаматтық процестік заңнамада белгiленген тәртiппен жүргiзiледi және тіркелуге жатады.

      8. Бір жер учаскесіне екі және одан да көп меншік иелерінің (жер пайдаланушылардың) меншік құқығының туындауы, сондай-ақ аралас жер учаскелерінің шекарасын бұзу туралы дауды шешкен кезде сот Жер кодексінің 43-бабында белгіленген талаптарды назарға алуы керек. Жерді бөліп беру тәртібін сақтау қажет болған жағдайда, тараптардың әрқайсысының жерге құқықтарының туындау негіздерін, сонымен қатар құқық белгілейтін құжаттарын, жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу хронологиясын тексеру керек.

      Жер кодексінің 43-бабының 10-тармағына сәйкес жер учаскесін пайдалану және оған билік ету үшін нақтылы (жергілікті жердегi) шекарасын белгілеу және құқық белгілейтін құжаттарды ресімдеу қажет.

      Соттар, атқарушы органның жер учаскесіне құқық беру туралы өз шешімін онда көрсетілген талаптар орындалғанға дейін, мәселен, тұлға жер учаскесіне мемлекеттік акті алғанға дейін, өзгертуі, жоюы мүмкін екенін назарға алуы керек. Аталған құжаттарды алған сәттен бастап жер пайдаланушы жеке меншік, тұрақты немесе уақытша жер пайдалану түріндегі жер пайдалану құқықтарына ие болады, сондықтан құқық туралы туындаған дау сот тәртібімен ғана шешілуі тиіс.

      Белгілі бір жер учаскесіне немесе учаскенің бөлігіне тең құқықтар болған жағдайда, соттар азаматтық заңнамаға сәйкес құқықтың туындау күні бойынша белгіленетін жылжымайтын мүлікке бұрын туындаған құқықтардың басымдығын негізге алуға тиіс.

      Жер учаскелерінің алғашқы иелері болып табылмайтын көршілес жер учаскелері иелерінің арасындағы дау бойынша жер учаскелерінің шекаралары бір-біріне қабаттастырып орналасқаны анықталса, соттар учаскелердің тарихи қалыптасқан шекарасын негізге алуға тиіс. Екі жер учаскесі меншік иелерінің арасындағы дау басқа адамдардың құқықтарын бұзбауы тиіс. Сот шешімдері өзге жер учаскелері меншік иелерінің арасында жаңа сот дауларының туындауына жол бермеуі керек.

      Егер сот жер учаскесіне құқық туралы даудың Жер кодексінің 43-бабында белгіленген жергілікті жердегі жер учаскесінің шекараларын дұрыс белгілемеу немесе жер учаскесі шекарасының бір-біріне қабаттастырып орналасуына алып келген жер учаскесіне сәйкестендіру құжатын тиісінше ресімдемеу салдарынан жер учаскелеріне құқық беру тәртібін бұзу нәтижесінде туындағанын анықтаса, онда мұндай дау АПК-нің 29-тарауында белгіленген тәртіппен жергілікті атқарушы органның шешіміне дау айту тәртібімен қаралуы тиіс.

      9. Үйге (құрылысқа, ғимаратқа) меншiк құқығы не шаруашылық жүргiзу құқығы немесе оралымды басқару құқығы, Жер кодексінде көзделген жағдайларды қоспағанда (Жер кодексінің 52-бабы ), аталған үйлер (құрылыстар, ғимараттар) орналасқан жер учаскесiне заңнамада белгiленген тәртiппен тиiсiнше меншiк құқығына не тұрақты жер пайдалану құқығына немесе уақытша ұзақ мерзiмдi жер пайдалану құқығына ұласады. Жер кодексінің 23, 34, 37-баптары талаптарының тәртібімен әкімнің шешімі негізінде жерге және оны тіркеуге мемлекеттік акт беріліп, жер учаскесінің иесіне тапсырылған кезде жер учаскесіне аталған құқықтар туындайды. Жер учаскесі және оған тұрғызылған үйлер (құрылыстар, ғимараттар) бір-бірімен тығыз байланысты. Осыған байланысты, жылжымайтын мүлік тиісті иеліктен шығарылмайынша, үйлер (құрылыстар, ғимараттар) орналасқан, сондай-ақ оларды пайдалануға арналған жер учаскесiн иелiктен шығаруға жол берiлмейдi.

      10. Жер учаскесiне жеке меншiк құқығын немесе жер пайдалану құқығын тоқтату негiздерi Жер кодексінің 81-бабында көзделген.

      Жоғарыда көрсетілген баптың 2 және 3-тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, меншiк иесiнен жер учаскесiн және жер пайдаланушыдан жер пайдалану құқығын олардың келісімінсіз алып қоюға жол берілмейді.

      Мақсаты бойынша пайдаланылмайтын және игерілмеген немесе Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзып пайдаланылған жер учаскелерін мәжбүрлеп алып қоюға Жер кодексінің 92, 93-баптарының негізінде және аталған нормативтік құқықтық актінің 94-бабында белгіленген тәртіппен жол беріледі.

      Соттардың меншік иесінің немесе жер пайдаланушының нақты қандай бұзушылықтарға жол бергенін, оларды қашан және кім анықтағанын, олар жер учаскелерiн мәжбүрлеп алып қою үшін негіз болатын-болмайтынын, жол берілген бұзушылықтардың салдарларын жою үшін қандай шаралар қабылданғанын анықтағаны жөн.

      Соттар жер учаскесін мәжбүрлеп алып қою туралы талап әкімшілік жаза қолдану шаралары көзделмеген бұзушылықтар бойынша Жер кодексінің 92 және 93-баптарында көзделген жағдайда, жер учаскесін мақсаты бойынша пайдалану және Қазақстан Республикасы заңнамасының бұзушылықтарын жою жөнінде шаралар қабылдау үшін жер учаскесінің осы меншік иесіне немесе жер пайдаланушыға берілген нұсқама мерзімі аяқталғаннан кейін қойылатындығын ескерулері қажет.

      Жер кодексінің 92-бабының 2-тармағы уәкілетті орган жер учаскелерін алғашқы берген кезден бастап, сонымен қатар одан кейін азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша иеліктен айыру нысанасы болған жер учаскелеріне қолданылады. Соттар осы санаттағы істерді қарау барысында алғашқы және кейінгі меншік иелерінің жер, құрылыс-монтаж жұмыстарын жүргізген-жүргізбегенін, құрылыс жұмыстарын жүргізуге, эскиз жобасына уәкілетті органдардың рұқсатын алған-алмағанын тексеруге, жер учаскелерін уақтылы игермеу себептерін тексеруге тиіс.

      11. АК-нің 267-бабына сәйкес, егер мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның заңнамаға сәйкес келмейтiн нормативтік немесе жеке акт шығаруы салдарынан меншiк иесiнiң және басқа тұлғалардың мүлiктi иелену, пайдалану және оған билiк ету жөнiндегi құқықтары бұзылса, мұндай акт сот тәртiбiмен жарамсыз деп танылады. Аталған актілерді шығару салдарынан меншiк иесiне келтiрiлген зиянды тиiстi мемлекеттік орган тиiстi бюджет қаражатынан толық көлемде өтеуі тиiс. Осындай негіздер бойынша меншік иесіне және жер пайдаланушыға келтірілген зияндар толық көлемде өтелуі тиіс (Жер кодексінің 165-бабы ). Бұл ретте, жер заңнамасымен меншік иесіне және жер пайдаланушыларға келтірілген зияндарды өтеудің ерекшеліктері белгіленгенін ескеру қажет. Сондықтан соттар, жер-құқықтық қатынасын назарға алып және келтірілген зияндарды өтеу тәртібін айқындай отырып, Жер кодексінің 166-бабының ережелерін және азаматтық заңнаманың жалпы ережелерін басшылыққа алуы керек.

      12. Жер кодексінің 53-бабына сәйкес, жер учаскесі екі немесе бірнеше тұлғаның ортақ меншігінде немесе ортақ жер пайдалануында болуы мүмкін. Өз кезегінде жер учаскесіне ортақ меншік немесе ортақ жер пайдалану әрбір меншік иесінің және жер пайдаланушының үлестері анықталып, үлестік меншік немесе үлестік жер пайдалану нысанында немесе үлестері анықталмай, ортақ бірлескен меншікте, бірлескен жер пайдалануда болады.

      Осы ережені ескере отырып, соттар жер учаскесін бөлісу немесе пайдалану тәртібін айқындау туралы талаптарды қараған кезде Жер кодексінің 54-тен бастап 60-ны қоса алғандағы баптарында көзделген ерекшеліктерді ескеруі қажет.

      Соттар, шаруа қожалығының мүшесі оның құрамынан шыққан кезде жер учаскесін бөліп шығаруға байланысты талап арыздарды қараған кезде, шаруа қожалығына берілген жер учаскесі, егер шартта өзгеше көзделмесе, ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік жер пайдалану құқығында не меншіктің ортақ бірлескен немесе ортақ үлестік құқығында болатындығын назарға алуы керек. Осыған байланысты, соттар жер учаскесіне меншік немесе жер пайдалану нысанын, шаруа қожалығы мүшелері арасындағы шарт талаптарын және Жер кодексінің 54-тен бастап 59-ны қоса алғандағы баптарының талаптарына сәйкес, жер учаскесін бөліп шығару туралы мәселелерді шешу үшін өзге де мән-жайларды анықтауы керек.

      Шаруа немесе фермер қожалығының қызметі аяқталған кезде қатысушылар арасындағы мүлікті, жер учаскесін және жер пайдалану құқығын бөлу Қазақстан Республикасы Кәсіпкерлік кодексінің 49-бабының 2, 3, 4-тармақтарында, сондай-ақ АК-нің 225-бабында көзделген жағдайларда және тәртіппен жүргізіледі.

      13. Соттар, бірлесіп иеленушілер арасында ортақ учаскені пайдалану тәртібі бұрын анықталғаннан кейін туындаған ортақ бірлескен меншіктегі немесе ортақ бірлескен жер пайдалану құқығындағы жер учаскесін пайдалану тәртібі туралы дауларды қарағанда ортақ меншіктегі үйге жапсарлас салу, үстіне салу және қайта салу жолымен бірлесіп иеленушілердің біреуінің үлесін көбейту жер учаскесінің мөлшерін өзгертуге негіз болып табылмайтынын ескеруі керек. Бір меншік иесі тұрғын үйдің бір бөлігін басқа біреуге иеліктен шығарған жағдайда, соның ішінде оның бөлігі мұраға қалдыру, сыйға тарту және өзге де жағдайлардың нәтижесінде өткенде, егер үйдің басқа иелерінің құқықтарына қысым жасалмаса, пайдалану тәртібі жаңадан анықталуы мүмкін. Егер үй иелерінің біреуі құрылыстың өзіне тиесілі бөлігін үшінші тұлғаның пайдасына иеліктен шығарса, онда бұрын белгіленген жер учаскесін пайдалану тәртібі жаңа меншік иесі үшін де міндетті болады ("Тұрғын үй қатынастары туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуiрдегi № 94-І Заңының 19-бабы (бұдан әрі – Тұрғын үй қатынастары туралы заң).

      14. Жеке тұрғын үйдің ортақ жер учаскесін пайдалану тәртібін анықтау туралы даулар бойынша шешімдер шығарған кезде шешімнің қарар бөлігінде: әр тарапқа берілетін учаскелердің мөлшері және шекаралары, ортақ меншіктегі жер учаскелерінің мөлшері және шекаралары, үйге, қора-жайларға, ғимараттарға учаскелер арқылы өтетін жолдардың мөлшері мен шекаралары және назар аударуға тұратын басқа да мән-жайлар көрсетілуі тиіс.

      15. Соттар, кондоминиумнің жеке мүшесіне жер учаскесі нақтылы бөлінуі мүмкін еместігін, өйткені Жер кодексінің 62-бабына ,""Тұрғын үй қатынастары туралы" Заңның 31-бабына сәйкес, кондоминиумнің құрамына кіретін жер учаскесі қатысушыларға ортақ үлестік меншік құқығы бойынша тиесілі екенін назарға алуы керек. Бұл ретте, үй-жайдың әр меншік иесі немесе тұрақты пайдаланушы (жалдаушы) жер учаскесін тұрмыстық қажеттіктерді қанағаттандыру үшін ғана пайдалануға құқылы.

      16. Өз бетімен басып алынған жерлерді қайтару және өз бетімен салынған құрылыстарды бұзу туралы талап арыздарды қарау кезінде соттар АК-нің 244-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының жер заңнамасының, сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы заңнамасының және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамасының талаптарын ескерулері тиіс.

      17. Иелену мерзімінің ескіруі негізінде мемлекеттік меншіктегі жер учаскелеріне жеке меншік құқығын алуға жол берілмейді, өйткені Қазақстан Республикасының жер заңнамасында осы жер учаскелеріне заттық құқықтарды алудың өзге тәртібі көзделген. Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелеріне құқықтар алу тәртібі Жер кодексінің 43-бабында белгіленген.

      17-1. Жер кодексінің 43 және 48-баптарының ережелерін қолдануға қатысты сауда-саттықты (конкурстарды, аукциондарды) өткізбестен мемлекеттік меншіктегі жерлерден жер учаскесіне құқық беру Жер кодексінің 48-бабының 1-тармағында көзделген жағдайларда ғана жүзеге асырылады.

      17-2. Соттар жалға алушы немесе меншік иесі келіспеген жағдайда мақсаты бойынша пайдаланылмаған не заңнаманы бұзып пайдаланылған жер учаскесін жалдау және оны сатып алу-сату шартын бұзу сот тәртібімен жүргізілуі мүмкін емес екенін ескерулері тиіс, өйткені Жер кодексінің 92 және 93-баптарында жер учаскесін мәжбүрлеп алып қоюдың арнайы рәсімі айқындалған.

      Жер учаскесін алып қою рәсімі белгілі бір мерзім мен тәртіптің сақталуын көздейді, белгілі бір дәлелдемелерді ұсынуды міндеттейді. Мұндай талаптар, әдетте, жалдау, сатып алу-сату шарттары жағдайында қамтылмайды.

      Кепіл нысанасы болып табылатын жер учаскелерін мәжбүрлеп алып қою барысында АК-нің 324-бабының 1-тармағында көрсетілген заңдық салдарлар қолданылады.

      18. Шартты жер үлесі құқығына байланысты барлық даулар сот тәртібімен қаралады. Егер иеленуші шартты жер үлесіне құқығын 2011 жылғы 20 шілдеге дейін қолданыста болған Жер кодексінің 170-бабының 4-тармағында белгіленген мерзім ішінде – 2005 жылғы 1 қаңтарға дейін жүзеге асырмаса, онда оның шартты жер үлесіне құқығының күші жойылып, жер учаскесі аудандық (қалалық) атқарушы органның шешімімен жүзеге асырылмаған шартты жер үлестерінің есебінен арнайы жер қорына енгізілуі тиіс екендігін ескеру қажет.

      Шартты жер үлесіне құқығы бар жеке тұлғалар өз құқықтарын: жер учаскесін жеке меншікке сатып алу; шаруа немесе фермер қожалықтарын немесе тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін дербес жүргізу үшін жер учаскесін уақытша ортақ немесе бөлек жер пайдалануға алу; шаруашылық серіктестіктің жарғылық капиталына салым ретінде, акционерлік қоғамның акцияларын төлеуге немесе өндірістік кооперативіне жарна ретінде беру жолымен өз құқықтарын заңдастыруға міндетті болғаны түсіндірілсін.

      Шартты жер үлесiнiң иесі шаруа немесе фермер қожалығын құру үшiн шаруашылық серіктестіктің қатысушылар құрамынан шыққан кезде, үлестi немесе пайды, жер учаскесiн қоса алғанда нақтылы бөлiп алуға (бөлiсуге) не үлестің немесе пайдың құнын төлеуге құқығы бар. Бұл ретте нақтылы бөлiнетiн жер учаскесiнiң орналасқан жерi Жер кодексінің 54-бабында, 101-бабының 3 және 4-тармақтарында көзделген тәртiппен анықталады.

      19. Азаматтар және мемлекеттік емес заңды тұлғалар Жер кодексінің 20-бабының 2-тармағына сәйкес, жер учаскелеріне жеке меншік құқығының субъектілері бола алады.

      Бұл ретте, жер учаскесінің меншік иесі болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде оның меншік құқығы Жер кодексінің 24-бабының 5-тармағына және 66-бабына сәйкес иеліктен шығарылуға немесе қайта ресімделуге жататынын соттар назарға алуы керек.

      Шетел азаматтарына, азаматтығы жоқ адамдарға, шетелдік заңды (мемлекеттік емес) тұлғаларға жер учаскелерін жеке меншікке беру мәселені шешкен кезде соттар Жер кодексінің 23-бабының 4-тармағын басшылыққа алуы керек. Жер кодексінің 34-бабының 2-тармағына сәйкес, тұрақты жер пайдалану құқығы шетелдік жер пайдаланушыларға тиесiлi болмайды.

      Тауар ауылшаруашылығы өндірісін жүргізу үшін уақытша өтеулі жер пайдалану (жалдау) құқығы шетелдіктерге, азаматтығы жоқ адамдар мен шетелдік заңды тұлғаларға, сонымен қатар жарғылық капиталындағы шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адамдардың, шетелдік заңды тұлғалардың үлесі елуден астам пайызды құрайтын заңды тұлғаларға жиырма бес жылға дейінгі мерзімге беріледі (Жер кодексінің 37-бабы 5-тармағының 2) тармақшасы, оның қолданысы "Қазақстан Республикасы Жер кодексінің жекелеген нормаларының қолданысын және "Қазақстан Республикасының Жер кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2015 жылғы 2 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының қолданысқа енгізілуін тоқтата тұру туралы" Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 30 маусымдағы № 5-VI Заңына сәйкес 2021 жылғы 31 желтоқсанға дейін тоқтатылды).

      Шартты жер үлесiнiң иесi болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде оның жер үлесiне құқығы тоқтатылған болып саналады (Жер кодексінің 103-бабының 7-тармағы).

      20. Бөтен жер учаскелерiн шектеулi мақсатта пайдалану, аңшылық және балық шаруашылықтары оның iшiнде жаяу өту, көлiкпен өту, қажеттi коммуникацияларды тарту және пайдалану, аңшылық және балық шаруашылықтары және өзге қажеттер үшiн пайдалану құқығы сервитут болып табылады.

      Меншік иесі немесе жер пайдаланушы тек Қазақстан Республикасының Жер кодексінде және өзге де заң актілерінде көзделген жағдайларда ғана мүдделі жеке және заңды тұлғаларға жер учаскелерiн шектеулi мақсатты пайдалану құқығын беруге міндетті.

      Бөтен жер учаскесін шектеулi мақсатта пайдалану құқығы (сервитут) тікелей нормативтік құқықтық актіден, мүдделі адамның меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен жасаған шартының негізінде, жергілікті атқарушы органның актісінің негізінде, мүдделі адам тарапынан сервитутты белгілеу туралы талап бойынша шығарылған сот шешімінің негізінде, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге де жағдайларда туындауы мүмкін.

      Сервитутты мемлекеттік тіркеу негіздері мен тәртібі Жер кодексінің 75-бабында көзделген.

      Жасалуы міндетті шарт жеке сервитуттың негізі болып табылады, сондықтан осы құқықтық қатынастарға АК-нің 399-бабының ережелері қолданылуы тиіс.

      Соттарға сервитутты белгілеу туралы істерді қарау кезінде талап қоюшының талабы нақты қандай мұқтаждарды қанағаттандыруға бағытталғаны және олардың сервитутты, оның ерекше сипатын ескере отырып, белгілеу арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін қажеттіліктерге қатысының бар-жоғы туралы мәселені зерттеуі тиіс екендігі түсіндірілсін.

      Мүдделері үшін сервитут белгіленген тұлғалардың ақы төлеу мөлшерін айқындау кезінде сот маманды тартуға, жер учаскесін пайдалануға қатысты тараптардың қалыптасқан белгілі бір өзара қарым-қатынастарын (сервитут белгіленгенге дейін), iскерлiк айналым ғұрпын назарға алуға, әділдік пен парасаттылық өлшемшарттарының негізінде дауларды шешуге құқылы.

      Ақы төлеу мөлшері тараптардың келісімі бойынша, келісімге қол жеткізілмеген жағдайда, соттың шешімімен өзгеруі мүмкін.

      22. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Соттардың жер туралы заңдарды қолдану тәжірибесінің кейбір мәселелері туралы" 1998 жылғы 14 мамырдағы N 2 нормативтік қаулысының күші жойылды деп танылсын.

      23. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап күшіне енеді.