Қазақстан Республикасының заңдарындағы өзгерiстерге байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

      қаулы етедi:

      1. Қорқытып алушылық меншiкке қарсы пайдакүнемдiк қылмыстар қатарына жатады.

      Қорқытып алушылықтың мәнiсi болып бөтен мүлiк (заттар, ақша, оның iшiнде шетел валютасы, бағалы қағаздар, шығармашылық зияткерлiк қызметтiң объектiлендiрiлген нәтижелерi, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымдарды жеке сипаттайтын өзге де құралдар); мүлiкке құқық (өсиет, сақтандыру полисi, қолхат, шарт, қандай да болмасын құндылықтарды әр түрлi құнды қағаздарды алуға сенiмхат және оған басқа да мүлiктi алуға құқық беретiн өзге де құжат) немесе мүлiктiк сипаттағы басқа да әрекеттердi жасау (баламалы емес сипаттағы қызметтер, мысалы "үй-жайды күзеткенi" үшiн, бұйымдарды сатуға, қарыз алу туралы қолхатты жоюға, ортақ мүлiктегі қарыздан бас тартуға, проценттiк ставканы төмендетуге, қандай да болмасын жұмыстарды жүргiзуге "көмектескенi" үшiн және т.с.с.) табылады.

      Кiнәлi адамның қалаған мақсатына жеткенiне не жетпегенiне, талап еткен мүлкiн, мүлкiн иелену құқықтарын алғанына не алмағанына немесе жәбiрленушiнiң мүлiктiк сипаттағы әрекеттердi жасауға қол жеткiзгенiне қарамастан жәбiрленушiге қорқыту арқылы мүлiктiк талаптар қойылған сәтте қорқытып алушылық аяқталған болып есептеледi.

      2. Кiнәлi адамның әрекетiн қорқытып алушылық ретiнде айқындау кезiнде қорқытудың заңның диспозициясында көзделген нақты түрiн анықтап алған жөн, осы орайда меншiк иесiнiң немесе қарауында мүлiк бар не мүлiк күзететiн тұлғаның, сондай-ақ олардың жақындарының қорқытып алушылықтан жәбiр көрушiлер болуы мүмкiн екенiн назарда ұстау керек. Қорқытып алушылықты айқындау үшiн қорқытудың түрi (ауызша немесе жазбаша, өзi айтып немесе делдал арқылы айтқызып, ашық немесе бүркемеленген түрде айтып қорқыту) маңызды емес, алайда жәбiрленушi қорқытудың мазмұнын оның нақты мағынасына сәйкес сол қалпында қабылдауы тиiс.

      Қорқытып алушының әрекетiн айқындау үшiн осы қорқытуды өзiнiң немесе оның қатысушыларының iске асыруы маңызды емес.

      3. Күш қолданамын деп қорқытып, мәжбүрлi психологиялық ықпал ету ниетiн бiлдiретiн әрекеттердi қорқытып алушылық деп түсiнген жөн (өлтiремiн, денсаулығына ауыр, орташа немесе жеңiл зиян келтiремiн, зорлаймын немесе өзге де зорлау әрекеттерiн жасаймын деп қорқыту).

      4. Мүлiктi жоюмен немесе бүлдiрумен қорқыту арқылы жасалған қорқытып алушылық кезiнде кiнәлiнiң әрекеттерiн айқындау үшiн қандай мүлiк туралы сөз болып отырғаны (жәбiрленушiге күзету үшiн сенiп тапсырылған немесе меншiк иесiнiң, жылжитын немесе жылжымайтын мүлкi) және осы қорқытудың қандай тәсiлмен iске асырылатыны маңызды емес. Мұндай жағдайларда қорқытудың шын мәнiсiнде орын алуға тиiс екенiн және жәбiрленушiнi қорқытатындай әсерiнiң болу мүмкiндiгiн назарда ұстаған жөн.

      Eгep қорқытып алушылықты iске асыру кезiнде жәбiрленушiнiң мүлкi Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 202-бабының диспозициясында көрсетiлген жағдайларда жойылса немесе бүлдiрiлсе, онда кiнәлiнiң әрекеттерi аталған қылмыстардың жиынтығын құрайды.

      5. Жәбiрленушiнi немесе оның туыстарын масқаралайтын мәлiметтердi не жариялануы жәбiрленушiнiң немесе оның жақындарының мүдделерiне елеулi зиян келтiруi мүмкiн өзге де мәлiметтердi таратамын деп қорқытуды, жәбiрленушiнiң ар-намысы мен қадiр-қасиетiне зиян келтiретiн кез келген мәлiметтердi жариялаймын деп қорқытып, бөтен мүлiктi не мүлiкке құқықты берудi немесе мүлiктiк сипатқа ие өзге де әрекеттердi жасауды талап ету деп түсiнген жөн. Осы орайда мәлiметтердi таратамын деп қорқыту кезiнде осы мәлiметтердiң шындыққа сәйкес келу-келмеуi маңызды емес. Солай бола тұра жәбiрленушiнiң осы мәлiметтердi құпия сақтауға тырысатынын, ал оларды жариялаймын деп қорқытуды кiнәлiнiң жәбiрленушiнi қойған талаптарын орындауға мәжбүрлеу үшiн пайдаланатынын назарда ұстаған жөн.

      Жәбiрленушiнi масқаралайтын мәлiметтердi тарату арқылы да елеулi зиян келтiрiлуi мүмкiн.

      Елеулi зиянды анықтау кезiнде жәбiрленушiге келтiрiлген жан азабының субъективтiк бағасы, сондай-ақ оны масқаралайтын мәлiметтердi таратамын деп қорқытып жасалған қорқытып алушылықтың нәтижесiнде жәбiрленушiнiң шеккен жан азабы мен тән азабының деңгейiн куәландыратын объективтiк мәлiметтер ескерiледi.

      Келтiрiлген жан азабын анықтау кезiнде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы" 2015 жылғы 27 қарашадағы № 7 нормативтік қаулысын басшылыққа алу қажет.

      Масқаралайтын болып табылмайтын өзге де мәлiметтердi жариялау жәбiрленушiге елеулi зиян келтiруi мүмкiн, мысалы бизнеске шығын келтiретiн коммерциялық құпияны жариялау, бала асырап алу құпиясын не отбасы және жеке өмiрге қатысты және тағы сол сияқты мәлiметтердi жариялау.

      6. Жәбiрленушiнiң бас бостандығын шектеумен, тән азабын шектiрумен, соққы берумен, ұрып-соғумен, денсаулығына жеңiл немесе ауырлығы орташа зиян келтiрумен байланысты жасалған қылмыс күш қолдану арқылы қорқытып алушылық болып танылады.

      7. Кiнәлi адамдардың "адамдар тобының алдын ала сөз байласу" белгісi бойынша жасалған қорқытып алушылық әрекеттерiн саралаған кезде ҚК-нiң 31-бабының екiншi бөлiгiн және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Бөтеннiң мүлкiн заңсыз иемдену жөнiндегі iстер бойынша сот тәжiрибесi туралы" (бұдан әрі – "Бөтеннiң мүлкiн заңсыз иемдену жөнiндегі iстер бойынша сот тәжiрибесi туралы" ҚР ЖС НҚ) 2003 жылғы 11 шiлдедегі N 8 нормативтiк қаулысының 8, 9, 10-тармақтарын басшылыққа алу керек.

      8. Бірнеше рет жасалған саралау белгісін қолдану кезінде ҚК-нің 12-бабын және "Бөтеннiң мүлкiн заңсыз иемдену жөнiндегі iстер бойынша сот тәжiрибесi туралы" ҚР ЖС НҚ-ның 12-тармағын басшылыққа алу қажет.

      9. Кiнәлi адамдардың әрекеттерiн қылмыстық топ жасаған қорқытып алушылық белгiсi бойынша саралаған кезде ҚК-нiң 3-бабының 24) тармағын және "Бөтеннiң мүлкiн заңсыз иемдену жөнiндегі iстер бойынша сот тәжiрибесi туралы" ҚР ЖС НҚ-ның 11-тармағын басшылыққа алу қажет.

      10. Денсаулыққа ауыр зардап келтiрiлгенiн анықтау кезiнде ҚК-нiң 3-бабының 11) тармағын және Қазақстан Республикасы Әділет министрінің 2017 жылғы 27 сәуірдегі № 484 бұйрығымен бекітілген "Сот сараптамасы органдарында сот сараптамалары мен зерттеулерді ұйымдастыру және жүргізу қағидаларын" жөніндегі нұсқаулықты басшылыққа алған жөн.

      Қорқытып алушылық барысында жәбiрленушiнiң денсаулығына ауыр зардап келтiрiлген жағдайда ҚК-нiң 106-бабы бойынша қосымша айқындаудың қажетi жоқ, себебi жасалған әрекеттер ҚК-нiң 194-бабының үшінші бөлігінiң 1) тармағымен толық қамтылады.

      Қорқытып алушылықты жасаған кiнәлi адамның денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтiрiп, абайсызда оның өлiмiне әкеп соққан әрекеттерi ҚК-нiң 194-бабы үшінші бөлігінiң 1) тармағымен және 106-бабының үшінші бөлiгiмен көзделген қылмыстардың жиынтығы бойынша айқындалуы тиiс.

      Қорқытудан жәбiрленушiнiң қасақана қайтыс болуына әкеп соққан қорқытып алушының әрекеттерi қорқытып алушылық пен адам өлтiрудiң жиынтығын құрайды, себебi қорқытып алушылықтың құрамы қорқытумен байланысты тиiстi талапты қойған кезде орындалған болып танылады, ал адамның өлуiне әкеп соққан қорқытуды iске асырған қорқытып алушының әрекеттерi қорқытып алушылық құрамының шегiнен шығады және қосымша айқындауды қажет етедi.

      11. Iрi және аса ірі мөлшердi анықтау кезiнде ҚК-нің 3-бабының 3), 38) тармақтарын басшылыққа алған жөн.

      ҚК-нің 194-бабы үшінші бөлігінің 2) тармағы немесе төртінші бөлігінің 2) тармағы бойынша әрекетті саралау үшiн iрi немесе аса ірі мөлшерде мүлiк алу мақсатына қол жеткiзiлгені немесе жеткiзiлмегенi маңызды деп есептелмейтiнiн соттар назарда ұстағаны жөн.

      13. Қорқытып алушылық пен өзiнше билiк етудiң ара-жiгiн ашу кезiнде қорқытып алушылық құрамында меншiк қатынастары қорқытып алушылықтың негізгі, ал жәбiрленушiнiң денсаулығы, ар-намысы мен қадiр-қасиетi қосымша объектiсi болып табылатынын, өзiнше билiк ету кезiнде басқару тәртiбi аясындағы қатынастар негiзгi объектi ретiнде, ал жеке басқа және меншiкке зиян келтiрiлген жағдайда соңғылар қосымша объектiлер ретiнде танылатынын назарда ұстаған жөн.

      Осы құрамдарда субъективтiк жақтың белгілерi бойынша да айтарлықтай айырмашылықтар бар. Қорқытып алушылық тiкелей ниетпен және пайдакүнемдiк себеппен сипатталады, яғни қорқытып алушы жәбiрленушiден мүлiктi, мүлiкке құқықты тегiн алуды, кiнәлiнiң немесе өзге тұлғалардың пайдасына мүлiктiк сипаттағы басқа әрекеттердi жасауға қол жеткiзудi қалайды, осы орайда қорқытып алушы талап еткенiн алуға өзiнiң нақты немесе ықтимал құқығы жоқ екенiн ұғынады және басқа тұлғаның есебiнен заңсыз баюға тырысады. Өзiнше билiк етудiң субъективтiк жағы да кiнәлi адамның өзiнiң әрекеттерi жөнiнде тiкелей ниетiнiң болуымен сипатталады, алайда қылмыскерде пайдакүнемдiк себеп болмайды, себебi ол мүлiкке нақты немесе ықтимал құқығы бар екенiн, жәбiрленушiлер тарапынан оның пайдасына мүлiктiк сипаттағы әрекеттердiң жасалатынын ұғынады, осы заттардың өзiне немесе басқа тұлғаларға берiлуiн, ал әрекеттердiң өзiнiң пайдасына немесе басқа тұлғалардың пайдасына жасалуын қалайды.

      Объективтiк жағынан қорқытып алушылықтың өзiнше билiк етуден айырмашылығы қорқытып алушылық объективтiк жағының құрылымы бойынша қылмыстың формальдi құрамы, ал өзiнше билiк ету материалдық құрамы болып табылатындығында, өйткенi азаматтардың немесе ұйымдардың құқықтарына немесе заңды мүдделерiне не қоғамның немесе мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерiне айтарлықтай зиян келтiру түрiнде қоғамдық қауiптi салдар туындайды.

      14. ҚК-нiң 191-бабы екінші бөлiгiнiң 1) тармағымен көзделген кiсi тонауды және қарақшылықты күш көрсетуге ұласқан қорқытып алушылықтан ажырату мәселесiн шешу барысында, егер тонау немесе қарақшылық кезiнде күш қолдану мүлiктi иемдену мен оны ұстап тұрудың құралы болса, қорқытып алушылық кезiнде бiлек күшiн қолдану қорқытуды растаудың түрi болып табылатындығын, бiрақ сол сәтте емес, белгiлi бiр уақыт өткеннен кейiн, таяу арада немесе тым кейiнiрек iске асырылатындығын ескеру керек. Егер кiнәлi адам талапты қойған мезгiлмен қабаттас мүлiктi алған жағдайда да бұл қорқытып алу болып табылады.

      15. ҚК-нiң 194-бабында көрсетiлген қылмысты айқындайтын белгiлердi жәбiрленушiге, сондай-ақ оның туыстарына қатысты қорқытып алушылық жасалғанда да ескерiлуi керек.

      Жәбiрленушiнiң туыстары болып оның тек жақын туыстары ғана емес, сонымен бiрге қалыптасқан өзара қарым-қатынастарға байланысты осындай туыстар болып табылатын адамдар да (заңды некеде тұрмайтын жұбайлар, күйеу мен қалыңдық, қамқоршылар мен қорғаншылар, және олардың қамқорлығындағы адамдар және т.с.с.) оның жақын туыстары болып танылуы мүмкiн.

      16. Қылмыстық кодекс қорқытып алушылықтың арнайы құрамдары: радиоактивтi материалдарды (ҚК-нiң 284-бабы), қаруды, оқ-дәрiнi, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын (ҚК-нiң 291-бабы), есiрткi немесе жүйкеге әсер ететiн заттарды (ҚК-нiң 298-бабы) қорқытып алушылықты көздейдi. Қорқытып алушылықтың осы түрлерi жасалғанда ҚК-нiң 194-бабы бойынша қосымша айқындау қажет емес.

      17. Осы қаулының қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Қорқытып алушылық туралы iстер жөнiндегi сот тәжiрибесi туралы" 1995 жылғы 22 желтоқсандағы N 11 қаулысының(енгізiлген өзгерiстермен және толықтырулармен бiрге) күшi жойылды деп танылсын.

      18. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтiк қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, сондай-ақ жалпыға мiндеттi болып табылады әрi ресми жарияланған күнiнен бастап қолданысқа енгізiледi.