Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізу ережесін бекіту туралы

      Қолданушылардың назарына!
      Бұйрықтың қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз.

      Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 116-бабының 4-тармағына сәйкес БҰЙЫРАМЫН:
      1. Қоса беріліп отырған Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізу ережесі бекітілсін.
      2. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Бухгалтерлік есеп, аудиторлық қызмет әдіснамасы департаменті (А.О.Төлеуов) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін және заңнамада белгіленген тәртіппен ресми жариялануын қамтамасыз етсін.
      3. Осы бұйрық 2013 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі.

      Министр                                         Б. Жәмішев

Қазақстан Республикасы 
Қаржы министрінің    
2010 жылғы 3 тамыздағы 
№ 393 бұйрығымен    
бекітілген       

Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізу
ережесі 1-бөлім. Жалпы ережелер 1. Жалпы ереже

      1. Осы Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізу ережесі (бұдан әрі - Ереже) Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес әзірленді және республикалық және жергілікті бюджеттер есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізу тәртібін белгілейді.
      2. Мемлекеттік мекемелер бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті қалыптастыруды осы Ережеде көзделген есептің нақты модельдерін анықтайтын есеп саясатына сәйкес жүзеге асырады.
      3. Осы Ережеде мынадай ұғымдар пайдаланылады:
      1) активтер - болашақта экономикалық пайда немесе сервистік әлеуетті қамтамасыз ете алатын, өткен оқиғалар нәтижесінде мемлекеттік мекеме бақылайтын ресурстар;
      2) амортизация – пайдалы қолдану мерзімі ішінде активтің құнының жүйелі бөлінуі;
      3) аннуитет – белгілі жылдар саны ішінде жүйелі төлемдер арасындағы тең аралықтағы, бір бағыттағы төлемдердің ағымы;
      4) аннуитеттің болашақ құны – аннуитетке енгізілген әрбір жеке төлемнің немесе түсімнің болашақ құндарының сомасы;
      5) ақшалай (монетарлы) баптар – иелікте бар ақшалай қаражат, алуға немесе тіркелген немесе анықталған сомада төлеуге жататын активтер мен міндеттемелер;
      6) ақшалай балама – ақша қаражатының белгілі бір сомасына оңай айырбасталатын және құндылықтың өзгеруінің елеусіз тәуекеліне ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді инвестициялар;
      7) активтің өтелетін құны – сатуға және оның тұтыну бағасына (пайдалану құндылығын) жұмсалатын шығындарды алып тастағанда активтің әділ құнының ең көп мәні;
      8) активтің құнсыздануы – ішкі немесе сыртқы факторлардың әсерінен туындаған активтің елеулі арзандауы;
      9) ақшалай емес (монетарлы емес) баптар – ақшалай болып табылмайтын баптар;
      10) айырбасталмайтын операциялар – айырбастаулы болып табылмайтын операциялар. Айырбасталмайтын операцияларды жүзеге асырғанда мемлекеттік мекеме не шамамен құнына тең айырбасқа тікелей тапсырусыз басқа ұйымнан құн алады не шамамен құнына тең айырбасқа тікелей алусыз басқа тарапқа құнды тапсырады;
      11) айырбасталатын операциялар – бұл операцияларды жүзеге асыру кезінде мемлекеттік мекеме алынатын активтерге/қызметтерге, өз міндеттемелерін өтеуге айырбасқа шамамен құнға тең баламаны тапсырады (негізінен ақшалай қаражат, көрсетілетін қызметтер немесе қолдануға басқа активтерді ұсыну түрінде);
      12) активті алмастыру құны – бұл активтің жалпы пайдалы әлеуетін алмастыру үшін қажет құн;
      13) ағымдағы қалпына келтіру құны – есептілік күніне активті сатып алу нәтижесінде мемлекеттік мекемеде туындауы мүмкін шығындар;
      14) активтің құнсыздануынан болатын шығын – оны алмастыратын құннан асатын активтің баланстық құнының сомасы;
      15) ақша қаражатының ағыны – ақша мен олардың баламаларының ағындары (түсімдері) мен шетке кетуі (төлемдер);
      16) ауылшаруашылық қызметі – оларды сату, ауылшаруашылық өнімін алу немесе қосымша биологиялық активтер өндіру мақсатында субъектінің биологиялық активтердің биотрансформациясын басқаруды жүзеге асыруы;
      17) әділ құн – актив айырбастала алатын сома, ол бойынша жақсы хабардар, мұндай операция жасауға ниетті, тәуелсіз тараптар арасында операциялар жасағанда міндеттеме өтеле алатын сома;
      18) ауылшаруашылық қызметі – субъекттің биологиялық активтерді сату, ауылшаруашылық өнімін алу немесе қосымша биологиялық активтерді өндіру мақсатында биологиялық активтердің биоөзгеруін басқаруы.
      19) белсенді нарық – мынадай шарттар орындалатын нарық:
      нарық айналымындағы тауарлар біртекті болып табылады;
      іс жүзінде мәміле жасауға ниетті кез келген уақытта сатып алушылар мен сатушылар бар;
      баға туралы ақпарат жалпы қол жетімді болып табылады;
      20) баланстық құн – ол бойынша актив немесе міндеттеме бухгалтерлік баланста танылатын сома;
      21) биологиялық актив – жануар немесе өсімдік;
      22) бағамдық айырма – басқа валюталық бағамдар бойынша бір валюта бірлігінің бірдей санын басқа валютаға қайта есептеу кезінде туындайтын айырма;
      23) болашақ кезеңдердің шығыстары – осы кезеңде жүргізілген, бірақ болашақ кезеңдерге жатқызылған шығыстар;
      24) болашақ кезеңдердің кірістері – болашақ кезеңдерге жатқызылған, бірақ іс жүзінде есепті кезеңде алынған кірістер;
      25) валюталық бағам - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен бірлесіп белгіленген тәртіппен айқындалған, бір валютаны екіншісіне айырбастау коэффициенті;
      26) есептеу әдісі – операциялар мен оқиғалар орын алған есепті кезеңдегі (ақшалай қаражаты мен олардың баламаларының нақты түсімі мен төлеміне байланысты емес) оларды жасау фактісі бойынша танылатын бухгалтерлік есеп әдісі;
      27) ең аз жалдау төлемдері – жалға алушыдан шартты жалдау төлемін, жалға беруші төлейтін қызметтер мен салықтардың төлемі бойынша соманы немесе оған қайтарылатын соманы алып тастағанда жалдау мерзімі бойы талап етілетін немесе талап етіле алатын төлемдер:
      жалға алушы үшін – жалға беруші кепілдік беретін немесе жалға берушімен байланысты тарап кепілдік беретін кез келген сомамен;
      жалға беруші үшін – мынадай тараптардың бірі жалға берушіге кепілдік берген кез келген қалдық құнмен:
      жалға алушы;
      жалға алушымен байланысты тарап;
      28) есеп саясаты – барлық мемлекеттік мекемелер үшін бірыңғай болып табылатын, мемлекеттік мекемелер қаржылық есептілікті жасау және ұсыну кезінде қолданатын қағидаттар, негіздер, ережелер, қағидалар мен тәжірибе;
      29) жалдау – ол бойынша жалға беруші жалға алушыға келісілген уақыт кезеңі ішінде төлемге немесе төлемдер тобына айырбастауға активті пайдалану құқығын беретін шарт;
      30) жалдау мерзімі – жалға алушы активті жалдауға келіскен кезең, сондай-ақ, егер жалдау мерзімінің басталу сәтінде жалға алушы осындай таңдау жасайды деген дәлелді сенімділік болса, кез келген қосымша мерзім, ол мерзімде жалға алушының таңдауы бойынша төлем арқылы немесе онсыз активті жалдауды жалғастыра алады;
      31) заңды міндеттеме – заңнама немесе шарт негізінде туындайтын міндетте;
      32) инвестициялық жылжымайтын мүлік – жалдау төлемдерін алу немесе капитал немесе екеуінің де құнын өсіру мақсатында иеліктегі (меншік иесінің немесе жалға алушының қаржылық жалдау шарты бойынша) жылжымайтын мүлік (жер немесе ғимарат не анау да мынауда), бірақ:
      өндірісте немесе әкімшілік мақсаттар үшін тауарларды жеткізгенде, қызметтерді көрсеткенде қолдану үшін емес;
      қалыпты шаруашылық қызмет барысында сату үшін;
      33) кірістер - капиталда қатысатын тұлғалардың жарналарына байланысты арттырудан ерекшеленетін таза активтердің\капиталдың өсуіне әкеп соқтыратын активтердің ағымы немесе өсуі немесе міндеттемелердің азаюы нысанында есеп кезеңі ішінде экономикалық пайдалардың немесе сервистік әлеуеттің өсуі;
      34) қорлар – мынадай:
      өндірістік процесте пайдалану үшін шикізат және материалдар түріндегі;
      қызмет көрсету кезінде тұтынылатын немесе таратылатын шикізат пен материалдар түріндегі;
      кәсіпорынның қалыпты қызметі барысында сатуға немесе таратуға арналған;
      сату немесе тарату үшін өндірілетін активтер;
      35) қаржылық жалдау – жалдау мерзімінің уақыты өткеннен кейін меншік құқығының ауысуына қарамастан, активті иеленуге байланысты барлық тәуекелдер мен пайдалардың жалға алушыға елеулі ауыстырылуы болатын жалдау;
      36) квазимемлекеттік сектор субъектілеріне қаржы инвестициялары – мемлекеттік кәсіпорындарға, жауапкершілігі шектулі серіктестіктерге, акционерлік қоғамдарға, оның ішінде қатысушысы немесе акционері мемлекет болып табылатын ұлттық басқарушы холдингтерге, ұлттық холдингтерге, ұлттық компанияларға, сондай-ақ мемлекеттік мүлікті басқару саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес олармен аффилиирленген болып табылатын еншілес, тәуелсіз және өзге де заңды тұлғаларға бюджет қаражатын салу;
      37) қаржы міндеттемелері – бұл:
      ақша қаражатын немесе кез келген басқа қаржы активін басқа субъектіге төлеу туралы;
      анағұрлым әлеуетті қолайсыз болып табылатын жағдайда басқа субъектімен қаржы құралдарымен алмасу туралы шартты міндеттеме болып табылатын кез келген міндеттеме;
      38) функционалдық валюта – субъект жұмыс істейтін негізгі экономикалық орта валютасы;
      39) қаржылық есептілікті беру валютасы – қаржылық есептілік берілетін валюта;
      40) мәдени мұра активтері – мәдени, экологиялық немесе тарихи маңыздылығы салдарынан мәдени мұра активтері болып табылатын активтер. Оларға тарихи ғимараттар мен монументтер, археологиялық қазбалар орны, қорлар мен табиғи қорғалатын аумақтар, сондай-ақ өнер туындылары жатады;
      41) материалдық емес актив – физикалық нысаны жоқ сәйкестендірілетін монетарлы емес актив;
      42) міндеттеме – өткен оқиғалардан туындайтын мемлекеттік мекеменің міндеттемесі, оны реттеу экономикалық пайданы немесе сервистік әлеуетті қамтитын ресурстың шығып қалуына әкеп соқтырады;
      43) негізгі қаражат – мынадай:
      басқа тараптарға жалға беру үшін немесе жеке қажеттіліктер үшін, өндірісте қолдану үшін немесе тауарларды не қызметтерді жеткізу үшін ұсталатын;
      бір жылдан астам уақыт ішінде қолданылады деп күтілетін материалдық объектілер;
      44) нарықтық белгіленген баға – сатудан алына алатын немесе белсенді нарықта қаржы құралын сатып алу кезінде төленуі тиіс ақша қаражатының сомасы;
      45) операциялық жалдау – қаржы жалдауынан ерекшеленетін жалдау;
      46) орындылық - ақпарат шешім қабылдайтын қолданушылар үшін орынды болуы және оқиғаларды бағалауға көмектесуі, олардың өткен бағаларын растауы немесе түзетуі тиіс;
      47) өзіндік құн – төленген ақша қаражатының немесе оның баламасының сомасы немесе оны сатып алу не құру сәтінде активті сатып алу мақсатында берілген басқа орнын алмастырудың әділ құны;
      48) пайдалы қолдану мерзімі – актив субъектінің пайдалануы үшін жарамды болады деп күтілетін уақыт кезеңі; не мемлекеттік мекеме осы активтің көмегі арқылы алуға болжап отырған өнімнің белгілі бір саны немесе ұқсас көрсеткіш;
      49) ретроспективті қолдану (есеп саясатындағы өзгерістер) – бұл есеп саясаты үнемі қолданылатын операцияларға, өзге оқиғаларға және жағдайларға жаңа есеп саясатын қолдану;
      50) сервистік әлеует – мемлекеттік мекеменің функцияларына сәйкес ақылы қызметтер көрсету, сондай-ақ тауарларды өндіру үшін пайдаланылатын, бірақ ақша қаражатының таза түсімін тікелей қамтамасыз етпейтін активтер;
      51) сенімділік – пайдаланушылар ақпаратқа сенімді ретінде сүйене алатын елеулі қателер мен бұрмалаулардың болмауы;
      52) салыстырмалық – түрлі кезеңдердегі және түрлі мемлекеттік мекемелердің ақпаратын салыстыру мүмкіндігі. Ұқсас операциялардың қаржылық нәтижелері барлық мемлекеттік мекемелер үшін ортақ әдіснама бойынша жүзеге асырылуы тиіс;
      53) тарату құны – егер актив ескі, ал оның жай-күйі пайдалы қолдану мерзімінің аяғында күтілетіндей жағдайда болған кезде есеп шығындарын есептен шығарғаннан кейін бүгінгі таңда активті есептен шығару кезінде алуға болатын есептеу сомасы;
      54) тану – қаржы жағдайы туралы есепке немесе қаржылық қызметтің қорытындысы туралы есепке қаржы есептілігінің бір бөлшегінің анықтамасына келетін және мойындаудың төменде көрсетілген талаптарын қанағаттандыратын бапты қосу процесі;
      55) таза активтер/капитал – оның барлық міндеттемелерін алып тастағанда қалатын, мемлекеттік мекеменің активтердегі үлесі;
      56) таза сатылатын құн – сатуға, айырбастауға немесе таратуға байланысты болжамды шығындарды және аяқтау бойынша болжамды шығындарды алып тастағанда, қалыпты қызмет процесінде сатудың күтілетін бағасы;
      57) шығыстар – шетке кету түрінде есепті кезең ішінде экономикалық пайда немесе сервистік әлеуеттің азаюы немесе капиталда қатысатын тұлғаларға бөлуге қатысты азаюдан ерекшеленетін, таза активтердің/капиталдың азюына әкелетін активтердің азаюы мен міндеттемелердің туындауы;
      58) түсініктілік – қаржылық есептілікте ұсынылатын ақпарат пайдаланушыларға түсінікті болуы тиіс;
      59) шартты міндеттеме - өткен оқиғалардан туатын және тууы мемлекеттік мекемемен бақыланбайтын бір немесе бірнеше ықтимал болашақ оқиғалардың орын алуы не алмауымен нақтыланатын ықтимал міндеттеме;
      60) шартты актив - өткен оқиғалардан туатын және болуын мемлекеттік мекеме толық бақыламайтын бір немесе бірнеше ықтимал болашақ оқиғалардың орын алуы не алмауымен нақтыланатын ықтимал міндеттеме;
      61) шетел валютасы – функционалдық валютадан ерекшеленетін валюта;
      62) шетел валютасындағы операция – шетел валютасында көрсетілген немесе реттеуге жататын мәміле.

2. Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру тәртібі

      4. Қаржы жағдайы, қаржы жағдайындағы өзгерістер мен қызмет нәтижелері туралы толық және анық ақпарат беру бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің мақсаты болып табылады.
      5. Мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есебінде операциялар мен оқиғалар Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 15 маусымдағы № 281 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 6314 болып тіркелген) Мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары (бұдан әрі – Шоттар жоспары) негізінде көрсетіледі.
      6. Мемлекеттік мекеменің басшысы бухгалтерлік есепті дұрыс жүргізу үшін жағдайлар жасайды, есепке қатысы бар мемлекеттік мекемелердің барлық бөлімшелерінің және қызметкерлерінің құжаттар мен мәліметтерді есепке алу үшін рәсімдеу мен ұсынудың тәртібіне қатысты талаптардың мүлтіксіз орындауын қамтамасыз етеді.
      7. Мемлекеттік мекемеде бухгалтерлік есепті оның дербес құрылымдық бөлімшесі болып табылатын мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік қызметі немесе бас бухгалтер басқаратын орталықтандырылған бухгалтериясы жүзеге асырады.
      8. Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органмен келісім бойынша өз жүйесінің мемлекеттік мекемелерінде олардың қызметінің ерекшелігін ескере отырып және мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп жүргізуді және есеп саясатын сақтай отырып, бухгалтерлік есеп жөніндегі жалпы ережелерді қолдану тәртібі туралы нұсқаулар беруі мүмкін.
      9. Бухгалтерлік қызметі жоқ мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп пен есептілікті мекеме басшысының жазбаша өкімімен тағайындалған тиісті маман жүзеге асырады.
      10. Орталықтандырылған есепке алу бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің бұйрығымен бекітілетін Орталықтандырылған бухгалтерия туралы ережеге сәйкес жүзеге асырылады.
      Орталықтандырылған бухгалтерия қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекемелердің басшыларына осы мемлекеттік мекемелер басшыларының келісімімен орталықтандырылған бухгалтерияның бас бухгалтері белгілеген мерзімде қаржы есептілігін ұсынады.
      11. Бухгалтерлік қызметтердің басшылары өз жұмыстарында Қазақстан Республикасының Бюджет кодексін, мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік жөніндегі нормативтік құқықтық актілерді және бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті қалыптастыру басқармалары (бөлімдері) туралы ережелерді басшылыққа алады.
      12. Мемлекеттік мекеменің бас бухгалтері лауазымына басшы тағайындайды және босатады және мемлекеттік мекеменің басшысына тікелей бағынады.
      Мемлекеттік мекеменің бас бухгалтері барлық жүзеге асырылатын шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есеп шотында көрінуі мен бақылануын, шұғыл операцияның ұсынылуын, қаржы есептілігінің белгіленген мерзімде жасалуын қамтамасыз етеді.
      13. Бас бухгалтер мемлекеттік мекеме басшысымен бірлесіп банк құжаттарына және материалдық құндылықтарды және ақша қаражатын қабылдау мен беруге негіз болатын құжаттарға, сондай-ақ қаржы міндеттемелері мен мемлекеттік сатып алу туралы шарттарға қол қояды. Мемлекеттік мекеменің басшысы бас бухгалтердің ұсынымы бойынша банк құжаттары мен бухгалтерлік құжаттарға қол қою құқығын уәкілетті тұлғаларға бере алады. Осы өкілеттіктер мемлекеттік мекеме басшысының бұйрықтары негізінде жүргізіледі. Бас бухгалтердің немесе оны алмастыратын тұлғаның қолтаңбасыз құжаттар жарамсыз болып есептеледі және орындалуға қабылданбайды.
      14. Бас бухгалтер атқаратын лауазымынан босатылған (жұмыстан шығарылған, басқа жұмысқа тағайындалған, ауыстырылған) кезде Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасына сәйкес лауазымға тағайындалған бас бухгалтерге, ал соңғысы болмаған кезде мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығымен тағайындалған қызметкерге істерді тапсыру жүргізіледі.
      Істерді тапсырушы бас бухгалтердің (бұдан әрі - тапсырушы) және істерді қабылдаушы қызметкердің (бұдан әрі - қабылдаушы) істерді тапсыруы және қабылдауы мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығы негізінде жүргізіледі. Бұйрықта бухгалтерлік қызмет істерінің қабылдау-тапсыру мерзімі, бірақ екі аптадан аспауы тиіс; тапсырушы мен қабылдаушының еңбекақы төлеу тәртібі көрсетіледі. Бұйрықта сондай-ақ істерді қабылдау-тапсыру кезеңінде қол қою құқығы кімге берілетіні көрсетіледі, бұл ретте қабылдаушы тұлғаның қол қою құқығын рәсімдегенге дейін құжаттарға қабылдаушының бақылауымен істерді тапсырушы қол қоятыны келісілуі тиіс.
      Істерді тапсыру процесінде осы мемлекеттік мекемедегі бухгалтерлік есептің жағдайы және есеп мәліметтерінің дұрыстығы анықталады, бұл ретте істерді қабылдаушы мен тапсырушының жауапкершілігін шектейтін істерді қабылдау-тапсыру актісі жасалады (онда басшының бұйрығына сәйкес комиссия құрамы, бухгалтерлік тіркелімдердің атауы мен саны есептілік: қаржылық, бюджеттік, салықтық және статистикалық, активтердің, міндеттемелердің, таза активтердің/капиталдың сомасы мен атауы көрсетіледі).
      Бухгалтерлік қызмет істерін тапсыру соңғы ұсынылған баланстың негізінде жүргізіледі. Қабылдап алу-беру актісінде істерді беруді жүзеге асыру күні көрсетілуі тиіс.
      Істерді қабылдау және тапсырудың басында істерді қабылдау-тапсыру кезіндегі кассаның (қолда бар ақша қаражатының сақталуына тиісті жағдайлар қамтамасыз етілген бе, кассада сақталатын басқа құндылықтар бойынша жағдай және олардың бухгалтерлік жазбаларға сәйкестілігі, чек кітапшаларының, қолданылмаған чектер нөмірлерінің болуы) жағдайы тексеріледі. Кассадағы қолма-қол ақшаның қалдығын тексеру актісіне (онда ерекшеліктер бойынша ақша қаражатының қалдық сомасы, соңғы шығыс және кіріс ордерлерінің нөмірлері мен күні көрсетіледі) бухгалтерлік қызмет істерін тапсырушы және қабылдаушы адам, сондай-ақ кассир не кассалық операцияның жүргізілуіне жауап беретін тұлға қол қояды.
      Істерді қабылдау және тапсыру кезінде ақшалай есептің, есептеу операцияларын есептеу жағдайы, есептеу баптары балансының жағдайы (дебиторлық және кредиторлық берешектің нақтылығы, осыған кінәлі тұлғалардың көрсетілуімен өндіріп алуға болмайтын берешектің болуы, өзара есептесудің салыстыру актісінің болуы, бюджетке уақытылы аударылмаған сомалардың болуы), сондай-ақ мемлекеттік мекеменің қаржы есептілігінің жасалуы (есеп тәртібінің сақталуы, ұсынылатын есептің сапасы) тексеріледі.
      Бұдан басқа қабылдап алу-беру актісінде:
      бухгалтерлік қызметте есепті ұйымдастырудың жағдайы (штат, оның жинақталуы, міндеттердің бөлінуі, лауазымдық нұсқаулықтар, бухгалтерлік есеп пен есептілік бойынша нұсқаулық материалдардың болуы, бухгалтерлік кітаптармен, есеп пен есептілік бланкілерімен қамтамасыз етілуі), есеп жүйесінің қалыптасуы;
      есептің, бухгалтерлік есептіліктің алғашқы құжаттамасының жағдайы;
      есеп пен қаржылық бақылауды ұйымдастыру үшін қажетті іс-шаралар;
      құжаттардың ресімделуінің және сақталуының дұрыстығы, мұрағаттың жағдайы көрсетіледі.
      Мемлекеттік мекеменің есебі мен есептілігінің жағдайын тексеруді аяқтау бойынша жасалған қабылдап алу-беру актісіне істерге қабылдаушы мен тапсырушы қол қояды және мемлекеттік мекеменің басшысы бекітеді. Қабылдап алу-беру актісінің қандай-да бір ережелерімен қабылдаушы келіспеген жағдайда, ол оған қол қойғанда тиісті дәлелденген ескертулерді көрсетуге етуі тиіс. Қабылдап алу-беру актісі екі данада жасалады, оның біреуі істі тапсырушы тұлғада қалады.
      15. Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік қызметтер мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасының сақталуын, қаржыландыру жоспарының орындалу барысын, ұйымдармен, мемлекеттік мекемелермен және тұлғалармен есеп айырысудың жағдайын, ақша қаражаты мен материалдық құндылықтардың сақталуын бақылау үшін толық және нақты ақпаратпен мемлекеттік мекемелерді қамтамасыз етуі тиіс.
      16. Мемлекеттік мекемені бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық есептілікті жасау үшін нұсқаулық құжаттармен қамтамасыз етуді бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері жүзеге асырады.
      17. Мемлекеттік мекеме осы Ережеге сәйкес бухгалтерлік есептің мемориалды-ордерлік нысаны бойынша бухгалтерлік есепті жүзеге асырады.
      18. Операция мен оқиғаларды жасау фактісін белгілейтін, дұрыс рәсімделген алғашқы құжаттар бухгалтерлік есептің тіркелімдерінде жазбаларды көрсетуге негіз болып табылады.
      Алғашқы құжаттар операцияны немесе оқиғаларды жасау кезінде жасалуы тиіс, егер бұл мүмкін болмаса операция мен оқиғалар аяқталғаннан кейін тікелей жасалуы тиіс.
      Алғашқы құжаттардағы жазбалар ұзақ уақыт бойы жазбалардың сақталуын қамтамасыз ететін құралдар арқылы ғана жүргізіледі.
      Алғашқы құжаттарда мынадай міндетті деректемелер қамтылуы тиіс:
      құжаттың атауы (нысандар);
      жасау күні;
      ұйым атауы немесе құжат кімнің атынан жасалса, соның тегі мен аты-жөні;
      операция немесе оқиға мазмұны;
      операция мен оқиғаның өлшем бірлігі (сандық және құндық шамада);
      операцияның жасалуына (оқиғаны растауға) және оның дұрыс рәсімделуіне жауапты тұлғалардың лауазымдарының атауы, тектері, аты-жөндері және қолдары;
      салық төлеушінің тіркеу нөмірі (бұдан әрі - СТН).
      Алғашқы құжаттың электрондық нысаны қағаз жүзінде ресімделген алғашқы құжаттың күшінде болады. Электрондық қолдарды қолданушы электрондық қолтаңбаларды пайдалану және қол жеткізу құқығына қатысты тиісті сақтану шараларын және бақылауды белгілеуі тиіс.
      Мемлекеттік мекемелер электрондық тасымалдағыштарда алғашқы құжаттарды және бухгалтерлік есептілік тіркелімдерін жасау кезінде операцияның басқа қатысушылары үшін осындай құжаттардың көшірмесін қағаз тасығыштарда дайындауы тиіс.
      Алғашқы құжатта мынадай қосымша деректемелер көрсетілуі мүмкін:
      құжат нөмірі, мемлекеттік мекеменің мекен-жайы, құжатпен тіркелген операция жасау үшін негіздеме, құжатталатын операциялардың сипатымен анықталатын басқа қосымша деректемелер.
      Материалдық құндылықтарды сатып алуға арналған құжаттарда осы құндылықтарды алғаны жөніндегі материалдық жауапты тұлғаның қолхаты, ал орындалған жұмыстар үшін құжаттарда – тиісті тұлғалардың жұмыстарды қабылдау растамасы болуы тиіс.
      Алғашқы құжаттарда мәтіндік бөлімде де, сандық мәліметтерде де келісілмеген түзетулер мен тазартуларға жол берілмейді.
      Алғашқы құжаттарда қателер дұрыс емес мәтінді немесе соманы сызып тастау жолымен түзетіледі және сызып тасталғанның үстінен дұрыс мәтінді немесе соманы жазу арқылы түзетіледі. Сызып тастау бұрынғы жазылғанды оқитындай етіп, жіңішке сызықпен жүргізіледі. Алғашқы құжатта қатені түзеу «Түзетілді» деген жазумен ескертілу және құжатқа қол қойған тұлғалардың қолымен, түзету енгізу мерзімін көрсету арқылы расталуы тиіс.
      Кассалық және банктік алғашқы құжаттарға түзетулер енгізуге жол берілмейді.
      19. Есепке алу тіркелімдерінде жазбалар үшін негіз болып қызмет ететін құжаттар бас бухгалтер белгілеген және мемлекеттік мекеменің басшысы бекіткен мерзімде бухгалтерлік қызметке беріледі.
      Материалдық жауапты тұлғалар алғашқы құжаттарды екі данада жасалатын Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі Қазынашылық департаментінің 1998 жылғы 1 желтоқсандағы № 548 бұйрығымен (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 677 болып тіркелген) бекітілген Мемлекеттік мекемелер үшін бухгалтерлік құжаттама нысандары альбомының (бұдан әрі – Нысандар альбомы) 442-нысанына сәйкес құжаттарды беруді тізілімге алу кезінде (кіріс және шығыс құжаттары бойынша жеке толтырылады) екі данада тауар-материалдық құндылықтардың кірісі және шығысы бойынша алғашқы құжаттарды ұсынады. Материалдық жауапты тұлғаның қатысуында ұсынылған алғашқы құжаттардың рәсімделуінің дұрыстығы өткізілгеннен кейін тізілімнің бір данасы бас бухгалтердің қолымен материалдық жауапты тұлғаға қайтарылады, екінші дана бухгалтерлік қызмет істерінде қалады.
      Ақша қаражатының және материалдық құндылықтардың сақталуына жауапты тұлғалармен Нысандар альбомының 321-нысаны бойынша толық материалдық жауапкершілік туралы жазбаша шарт жасалады.
      20. Бухгалтерлік қызметке түскен алғашқы құжаттар нысан бойынша да (алғашқы құжаттарды рәсімдеудің толықтығы мен дұрыстығы, деректемелердің толтырылуы), мазмұны бойынша да (құжатталатын операциялардың заңдылығы, жекелеген көрсеткіштердің қисынды үйлесімі) тексеруге жатады.
      21. Тексерілген және есепке алынған құжаттар операцияларды жасау күні бойынша жүйеленеді және мемориалды ордерлермен – нысандар альбомының нысандары бойынша жинақтау ведомостерімен ресімделеді, оларға мынадай тұрақты нөмірлер беріледі:
      1-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 381 нысанды кассалық операциялар бойынша жинақтау ведомосі;
      2-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 381 нысанды мемлекеттік мекемелердің кодтарындағы қаражаттың қозғалысы жөнінде жинақтау ведомосі;
      3-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 381 нысанды ақылы қызметтердің қолма-қол ақшаны бақылау шоты (бұдан әрі - ҚБШ), демеушілік, қайырымдылық көмектің ҚБШ, ақша қаражатын уақытша орналастыру ҚБШ, шетел валютасындағы шоттағы және сыртқы қарыздар мен гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоттарындағы ақша қаражатын есепке алу жөніндегі жинақтау ведомосі;
      5-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 405 нысанды еңбекақы мен стипендиялар бойынша есептеу ведомостерінің жиынтығы;
      6-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 408 нысанды ұйымдармен есеп айырысу бойынша жинақтау ведомосі;
      7-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 408 нысанды аванстық төлемдер тәртібіндегі есеп айырысу бойынша жинақтау ведомосі;
      8-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 386 нысанды есеп беруге жауапты тұлғалармен есеп айырысу бойынша жинақтау ведомосі;
      9-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 438 нысанды ұзақ мерзімді активтердің шығып қалуы мен орын ауысуы бойынша жинақтау ведомосі;
      10-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 438 нысанды арнайы киім-кешекті және жеке пайдаланудағы басқа да заттардың шығып қалуы мен орын ауысуы бойынша жинақтау ведомосі;
      11-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 398 нысанды тамақ өнімдерінің кірісі бойынша жинақтау ведомостерінің жиынтығы;
      12-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 411 нысанды тамақ өнімдерінің шығысы бойынша жинақтау ведомостерінің жиынтығы;
      13-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 396 нысанды материалдардың шығысы бойынша жинақтау ведомосі;
      14-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 406 нысанды балаларды қамсыздандыру үшін ата-аналармен есеп айырысу бойынша жинақтау ведомостерінің жиынтығы;
      15-мемориалды ордер - Нысандар альбомының 409 нысанды айырбасталмайтын операциялардан кірістерді есептеудің жинақтау ведомосі;
      16-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 409-а нысанды тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатудан кірістерді есептеудің жинақтау ведомосі;
      17-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 409-б нысанды  активтерді басқарудан түсетін кірістерді есептеудің жинақтау ведомосі;
      18-мемориалды ордер - Нысандар альбомының 409-в нысанды өзге операциялар бойынша кірістерді есептеудің жинақтау ведомосі;
      19-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 458 нысанды операциялық шығыстарды есептеудің жинақтау ведомосі;
      20-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 458-а нысанды бюджеттік төлемдер бойынша шығыстарды есептеудің жинақтау ведомосі;
      21-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 458-б нысанды активтерді басқару бойынша шығыстарды есептеудің жинақтау ведомосі;
      22-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 458-в нысанды өзге операциялар бойынша шығыстарды есептеудің жинақтау ведомосі.
      Қалған операциялар және «Сторно» операциялары бойынша Нысандар альбомының 274 нысанды жеке мемориалды ордерлер жасалады, олар әр ай үшін 23-тен бастап жеке нөмірленеді.
      Жеке мемориалды ордерлер операцияны жасау шамасына қарай, бірақ келесі күннен кешіктірмей (алғашқы құжатты алғаннан кейін), жеке құжаттардың негізінде де, біртекті құжаттар тобының негізінде де жасалады. Мемориалды ордерде қосалқы шоттарды корреспонденттеу бір қосалқы шоттың дебеті бойынша және басқа қосалқы шоттың кредиті бойынша немесе бір қосалқы шоттың дебеті бойынша және бірнеше қосалқы шоттардың кредиті бойынша немесе керісінше бір қосалқы шоттың кредиті бойынша немесе бірнеше қосалқы шоттардың дебеті бойынша операция сипатына қарай жазылады.
      Мемориалды ордерлерге бас бухгалтер мен оның орынбасары және орындаушы қол қояды.
      22. Барлық мемориалды ордерлер Нысандар альбомының 308 нысанды «Басты-журнал» кітабында тіркеледі. «Басты-журнал» кітабындағы есеп әдетте қосалқы шоттар бойынша жүргізіледі.
      «Басты-журнал» кітабы өткен жылдың қорытынды балансына сәйкес жыл басындағы сома қалдықтарының жазбаларымен ашылады. Онда жазбалар мемориалды ордерлерді жасау шамасына қарай жүргізіледі, ал жинақтау ведомостерінің мемориалды ордерлерін жасау кезінде айына бір рет жүргізіледі. Мемориалды ордердің сомасы алдымен «Ордер бойынша сома» бағанына, содан кейін тиісті қосалқы шоттардың дебеті мен кредитіне жазылады. Бір айда айналымдардың сомасы дебет бойынша да, кредит бойынша да, барлық қосалқы шоттар бойынша «Ордер бойынша сома» бағанының қорытындысына тең болу керек. Бір айдағы айналымнан кейін екінші жолда әрбір қосалқы шот бойынша келесі айдың басындағы қалдық шығарылады.
      23. Талдамалы есеп есепке алу тіркелімдерінде (кітаптарда, карточкаларда, жинақтау ведомостерінде және басқа есепке алу тіркелімдерінде) жүргізіледі.
      24. Бухгалтерлік кітаптарда жазбаға дейін барлық беттер (парақтар) нөмірленеді. Беттің соңғы парағында бас бухгалтердің қолымен: «Осы кітапта барлығы ___ бет (парақ) нөмірленді» деген жазу жазылады. Нысандар альбомының КО-4 нысанды және 440 нысанды кассалық кітап, Нысандар альбомының 449 нысанды еңбек кітапшаларының бланкілерін есепке алудың кіріс-шығыс кітабы да бау өткізілуі және сүргіш немесе мастикалық мөрмен басылуы тиіс, КО-4 және Нысандар альбомының 440 нысандарындағы беттердің саны мемлекеттік мекеме басшысының және бас бухгалтердің қолдарымен расталуы және Нысандар альбомының 449 нысанына мемлекеттік мекеме басшысы қол қоюы тиіс.
      Әр кітапта мемлекеттік мекеме, орталықтандырылған бухгалтерияның атауы және кітап ашылған жыл жазылады. Кітапта онда ашылған қосалқы шоттардың мазмұны болуы тиіс. Жазбаларды кітаптың басқа бетіне көшіргенде, осы қосалқы шот бойынша мазмұнда жаңа беттерді көрсете отырып жазуларды көшіру туралы белгі жасалады.
      Бухгалтерлік есеп кітаптары жыл өткенен кейін бос беттер болған кезде келесі жылдың операцияларын жазу үшін пайдаланылуы мүмкін. Бұл жағдайларда кітаптар екі жылда бір рет мұрағатқа тапсырылады.
      Карточкалар (активтер бойынша карточкалардан басқа) әр шот бойынша жеке жүргізілетін Нысандар альбомының 279 нысанды каточкалар тіркелімінде тіркеледі. Активтерді есепке алу карточкалары Нысандар альбомының ОС-10 нысанды активтерді есепке алу бойынша түгендеу карточкаларының тізімдемесінде тіркеледі.
      Карточкалар картотекада сақталады, олар онда қосалқы шоттар бойынша іштей материалды жауапты тұлғалар бойынша бөліну арқылы орналасады, ал орталықтандырылған бухгалтерияларда қызмет көрсететін мемлекеттік мекемелер бойынша да орналасады.
      Материалдарды есепке алу карточкалары тігілген түрде карточкалар тізілімімен, тіркелімдерімен және басқа бухгалтерлік құжаттармен бірге жыл сайын немесе екі жылда бір рет мұрағатқа тапсырылады. Жыл бойы шығып қалған активтерді есепке алу карточкалары осындай мерзімдерде мұрағатқа тапсырылады.
      Нысандар альбомының ОС-10 нысанды активтерді есепке алу бойынша түгендеу карточкаларының тізімдемесі Нысандар альбомының ОС-6, 8, 9 нысанды соңғы түгендеу карточкасы бойынша мүкәммалды есептен шығару туралы белгі болғанда мұрағатқа тапсырылады. Тізімдемесіз түгендеу карточкаларын мұрағатқа тапсыру кезінде олар жеке ведомосте жазылады, онда карточка нөмірі және есептен шығарылған мүкәммалдың атауы көрсетіледі, ал орталықтандырылған бухгалтерияларда одан басқа қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекеменің атауы да көрсетіледі.
      Бухгалтерлік есеп тіркелімдеріндегі жазбалар алғашқы құжаттардан, оларды алғаннан кейін келесі күннен кешіктірмей жүргізіледі. Әр ай аяталғаннан кейін талдамалы есеп тіркелімдерінде айналымдар қорытындысы саналады және қосалқы шоттар бойынша қалдықтар шығарылады.
      25. Өткен жыл үшін бухгалтерлік есеп жазбаларында анықталған қателерді түзеу мынадай тәртіппен жүргізіледі:
      1) осы мемориалды ордердің мәліметтерін өзгертуді талап етпейтін, бухгалтерлік балансты ұсынған сәтке дейін осы есепті кезеңде анықталған қате сызылып тасталғанды оқу үшін, дұрыс емес мәтінді немесе соманы жіңішке сызықпен сызу жолымен түзетіледі және сызып тастағанның үстінен түзетілген мәтін мен сома жазылады. Бір уақытта бас бухгалтердің қолтаңбасымен жолақта тиісті жолға қарама-қарсы «Түзетілді» деген ескертпе жасалады;
      2) мемориалды ордердегі қатеден туындаған бухгалтерлік балансты ұсыну сәтіне дейін анықталған қате сипатына қарай қосымша мемориалды ордермен немесе «Қызыл сторно» тәсілі бойынша түзетіледі; баланс ұсынылған есеп кезеңіндегі бухгалтерлік есеп жазбаларында анықталған барлық жағдайларда қателер дәл осылай түзетіледі. Қателерді түзету бойынша қосымша бухгалтерлік жазбалар, сондай-ақ «Қызыл сторно» тәсілімен жасалған түзетулер мемориалды ордерлермен рәсімделеді, оларда қалыпты деректемелерден басқа осы мемориалды ордермен түзетілетін нөмірлерге және мемориалды ордердің күніне сілтеме жасалады.
      26. Синтетикалық және талдамалы есеп шоттары бойынша бухгалтерлік жазбалардың дұрыстығын бақылау үшін тиісті синтетикалық шотпен біріктірілетін сараптама шоттарының әр тобы бойынша Нысандар альбомының М-44, 285, 326-ОС, 326-НА, 326-ИН және 326-БА нысандардағы айналым ведомостері жасалады. Айналымдардың қорытындысы және әрбір талдамалы шот бойынша айналым ведомостерінің қалдықтары айналымдардың қорытындыларымен және Нысандар альбомының 308 нысанды «Басты-журнал» кітабының осы қосалқы шоттарының қалдықтарымен салыстырылады.
      Айналым, оның ішінде активтер бойынша ведомостер ай сайын жасалады. Нысандар альбомының 326-ОС, 326-НА, 326-ИН, 326-БА нысандарындағы айналым ведомостеріндегі жазбалар бірнеше жыл бойы жүргізіле алады.
      27. Жаңа қаржы жылында бухгалтерлік есептің тіркелімдерінде синтетикалық және талдамалы шоттар бойынша бухгалтерлік есеп тіркелімдерінде қорытынды балансқа және өткен жылдағы есеп тіркеліміне толық сәйкестікте жыл басындағы соманың қалдықтары жазылады.
      Егер бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі қаржылық есептілікті қабылдау кезінде қорытынды баланста түзетулер жасаса, онда тиісті жазбаша өкімнің негізінде бұл түзетулер өткен қаржы жылының бухгалтерлік есебінің тіркелімдеріне де (бухгалтерлік жазбаны түзету жолымен), ағымдағы жылдың бухгалтерлік есебінің тіркелімдеріне де (кіріс қалдықтарын өзгерту жолымен) енгізіледі.
      28. Әрбір есептік ай өткенен кейін барлық мемориалды ордерлер, мемориады ордерлер – жинақтау ведомостері оларға қатысты құжаттармен бірге хронологиялық тәртіппен іріктелуі және түптелуі тиіс. Құжаттар саны аз болған кезде түптеуді үш айда бір дестеге жүргізуге болады. Мұқабада: мемлекеттік мекеменің немесе орталықтандырылған бухгалтерияның атауы; істің, дестенің атауы мен реттік нөмірі; есепті кезең жыл мен ай; мемориалды ордерлердің бастапқы және соңғы нөмірлері; істегі беттердің саны жазылады.
      29. Мемлекеттік мекемелер Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы заңнамасында белгіленген кезең ішінде алғашқы құжаттарды, бухгалтерлік есептің тіркелімдерін қағаз және электрондық тасығыштарда, қаржылық есептілікті, есеп деректерінің электрондық өңдеу бағдарламасын сақтауы тиіс.
      30. Алғашқы құжаттардың, бухгалтерлік есеп тіркелімдерінің, қаржылық есептіліктің сақталуын, олардың рәсімделуін және мұрағатқа тапсырылуын мемлекеттік мекеменің бас бухгалтері қамтамасыз етеді.
      Алғашқы құжаттар, бухгалтерлік есеп тіркелімдері, қаржылық есептілік мұрағатқа тапсырғанға дейін бухгалтерияда арнайы үй-жайларда немесе жабылатын шкафтарда бас бухгалтердің уәкілетті тұлғаларының жауапкершілігінде сақталуы тиіс.
      Мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік мұрағатында істер іс номенклатурасында белгіленген мерзім ішінде сақталады. Сақтау мерзімі өткеннен кейін істер тиісті мемлекеттік мұрағатқа тапсырылады. Мұрағатқа істердің тапсырылуын растайтын құжаттар үнемі бухгалтерлік қызметте сақталады.
      31. Алғашқы құжаттар жоғалған немесе жойылған жағдайда мемлекеттік мекеме басшысы тергеу органдарының, күзеттің және мемлекеттік өрт бақылау өкілдерін тарта отырып, бұйрықпен жоғалу немесе жойылу себебін қызметтік тергеу бойынша комиссия тағайындайды.
      Комиссия жұмысының нәтижелері актімен (еркін нысандағы) ресімделеді, оған комиссия мүшелері қол қояды және мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді.

3. Бухгалтерлік есепті және қаржылық есептілікті жасаудың
қағидаттары мен негізгі сапалық сипаттамалары

      32. Қызметтің есептелуі мен үздіксіздігі бухгалтерлік есепті жүргізу мен қаржылық есептілікті жасаудың қағидаттары болып табылады.
      Есептеу қағидаты төлем уақытына қарамай, оларды жасау фактісі бойынша операция қорытындыларын танумен қамтамасыз етіледі.
      Қызметтің үздіксіздігі қағидаты мемлекеттік мекеме болашақта жұмыс істеуге ниетті екендігін, қызметті жою қажеттілігі немесе қызмет ауқымын анағұрлым қысқартуға болмайтынын білдіреді. Егер мұндай ниет немесе қажеттілік болса, онда қаржылық есептілік арнайы ереже бойынша жасалады.
      33. Қаржылық есептіліктің негізгі сапалық сипаттамалары түсініктілік, орындылық, сеніміділік пен салыстырмалық болып табылады.
      34. Операциялар мен оқиғалар есепке алу құжаттамасында тіркеледі және олар жататын кезеңдердің қаржылық есептіліктерінде танылады.
      Қаржылық есептілік операциялар мен басқа оқиғалардың қаржылық нәтижелерін олардың экономикалық сипаттамаларына сәйкес негізгі санаттарға (қаржылық есептілік элементтеріне) топтай отырып көрсетеді.
      35. Активтер, міндеттемелер және капитал қаржылық есептіліктің қаржы ережесін бағалауға байланысты элементтері болып табылады.
      Кірістер мен шығыстар қаржылық қызмет нәтижелері туралы есепте қызмет нәтижелерін тікелей өлшеуге байланысты элементтер болып табылады.
      36. Активтерге өткен оқиғалар нәтижесінде мемлекеттік мекеменің бақылауындағы ресурстар жатқызылады, олардан болашақта экономикалық пайда немесе сервистік әлеует күтіледі.
      Активке негізделген болашақ экономикалық пайдалар түрлі жолдармен түсуі мүмкін. Актив жеке немесе басқа активтермен үйлесімділікте тауарларды өндірген және қызметтер көрсеткен кезде басқа активтерге айырбастала, міндеттемені өтеуге қолданыла алады. Тауарларды өндіру және қызметтер көрсету үшін пайдаланылатын, бірақ ақша қаражатының таза түсімін тікелей қамтамасыз етпейтін активтер сервистік әлеуетті білдіреді.
      Актив мынадай өлшемдердің кез келгеніне сәйкес келген жағдайда айналымды (қысқа мерзімді) ретінде жіктеледі:
      оны сату немесе іске асыру ұйғарылады немесе ол қалыпты операциялық цикл барысында қолдануға арналған;
      ол негізінен сауда мақсаттарына арналған;
      есепті кезеңнен кейін 12 ай ішінде оны сату ұйғарылады; немесе есепті кезеңнен кейін кем дегенде 12 айға міндеттеме бойынша есептеу үшін айырбастау немесе қолдану рұқсат етілсе – бұл ақша қаражаты немесе ақшалай баламалар.
      Барлық өзге активтер ұзақ мерзімді (айналымнан тыс) ретінде жіктеледі.
      37. Мемлекеттік мекеменің реттелуі экономикалық пайданы немесе сервистік әлеуетті қамтитын ресурстардың шығып қалуына әкеп соқтыратын өткен оқиғалардан туындайтын елеулі міндеті міндеттеме болып табылады.
      Бар міндеттенді реттеу екінші тараптың талаптарын қанағаттандыру үшін әдетте мемлекеттік мекемеден экономикалық пайдасы бар ресурстардың ағып кетуіне байланысты. Бар міндеттемені реттеу ақша қаражатын төлеумен басқа активтерді берумен, қызмет көрсетумен не бір міндеттемені басқасымен айырбастаумен жүзеге асырыла алады.
      Міндеттеме сондай-ақ кредит берушінің өз құқықтарынан бас тарту немесе оны жоғалту сияқты басқа құралдармен өтелуі мүмкін.
      Міндеттеме мынадай кез келген талаптарды қанағаттандырғанда қысқа мерзімді ретінде жіктеледі:
      оны өтеуді қалыпты операциялық цикл шегінде жүргізу ұйғарылады;
      ол негізінен сауда мақсаттарына арналған;
      ол есепті кезеңнен кейін 12 ай ішінде өтелуі тиіс; немесе есепті кезеңінен кейін кем дегенде 12 айға субъект міндеттемені өтеуге мерзімін өткізіп алуға шарттсыз құқығы болмағанда.
      Барлық өзге активтер ұзақ мерзімді ретінде жіктеледі.
      38. Барлық міндеттемелерді алып тастағаннан кейін қалатын активтердегі үлес таза активтер/капитал болып табылады.
      Тану бапты сөзбен сипаттауды және оның ақшалай шамасын және осы соманы қаржылық жағдай туралы есеп немесе қаржылық қызмет нәтижелері туралы есеп қорытындыларына енгізуді қамтиды. Тану өлшемдеріне жауап беретін баптанды мойындамау пайдаланылатын есеп саясатын ашумен де, ескертулермен де өтелмейді.
      39. Қаржылық есептілік элементінің анықтамасына жауап беретін бап егер:
      1) бапқа байланысты кез келген болашақ экономикалық пайданы немесе сервистік әлеуетті субъекті алады немесе жоғалтады деген ықтималдық болғанда;
      2) объектіні сатып алуға немесе құнына іс жүзіндегі шығындар сенімді өлшенгенде танылуы тиіс.
      40. Қаржылық есептілік элементтерінің арасындағы өзара байланыс нақты элемент, мәселен актив үшін тану анықтамасына және өлшемдеріне жауап беретін бап автоматты түрде екінші бір элементті, мәселен табыс немесе міндеттемені тануды талап етеді дегенді білдіреді.
      41. Қаржы жылы жылдық қаржылық есептілік үшін есепті кезең болып табылады. Қайта құрылған мемлекеттік мекеме үшін бірінші есепті жыл оның мемлекеттік тіркелген сәтінен бастап сол жылдың 31 желтоқсанын қоса алғандағы кезеңде басталады.
      42. Қаржылық есептілік Қазақстан Республикасының ұлттық валютасында беріледі.
      Мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілікті жасауы және беруі бекітілген нысандарға және Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 8 шілдедегі № 325 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 6352 болып тіркелген) Қаржы есептілігін жасаудың және ұсынудың ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.
      Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасау және беру Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 25 маусымдағы № 303 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 6339 болып тіркелген) Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің шоғырландырылған қаржылық есептілік жасау ережесіне сәйкес жүзеге асырылады.

2-бөлім. Жалпы есепке алу қағидаттары 4. Ақша қаражатын және олардың баламаларын есепке алу тәртібі

      43. Бюджет шоттарынан шығыс операцияларын жүзеге асыруды ағымдағы қаржы жылына арналған төлемдер бойынша қаржыландыру жоспары шегіндегі шығыстардың экономикалық сыныптамасының ерекшеліктері бойынша қазынашылық органдары жүргізеді.
      Бюджет қаражатын пайдалану нысаналы мақсатына сай қатаң жүзеге асырылады. Ағымдағы қаржы жылының 31 желтоқсанының аяғына дейін пайдаланылмаған жоспарлы тағайындаулардың қалдықтары жойылады.
      44. Ақша қаражаты және олардың баламалары оларды мемлекеттік мекеме бақылағанда, өлшенгенде және ықтимал болған кезде танылады.
      45. Ақша қаражатымен және олардың баламаларымен жасалатын операцияларды есепке алу үшін «Ақша қаражаты және олардың баламалары» кіші бөлімінің шоттары пайдаланылады:
      1010 «Кассадағы ақша қаражаты»;
      1020 «Мемлекеттік мекеменің ағымдағы шоты»;
      1030 «Есеп айырысу шоты»;
      1040 «Түсімдер мен есеп айырысуларды есепке алу үшін ҚБШ»;
      1050 «Шетелдік валютадағы шот»;
      1060 «Арнайы шот»;
      1070 «Өзге де ақша қаражаты»;
      1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары»;
      1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары».
      46. Мемлекеттік мекеменің қолма-қол ақшаны екінші деңгейлі банктер немесе банк операцияларының тиісті түрлеріне Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің лицензиясы бар ұйымдар (әрі қарай – банк) арқылы алу Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 26 ақпандағы № 220 қаулысымен бекітілген Бюджеттің атқарылуы және оның кассалық қызмет көрсету ережесінде анықталған тәртіппен жүргізіледі.
      47. Аумақтық қазынашылық бөлімшесінің чекі бойынша қолма-қол ақша алу кезінде мынадай жазба жүргізіледі: 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті, 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шотының кредиті.
      48. Есепке қолма-қол ақша қаражатын беру мынадай жазбамен көрсетіледі: 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті, 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті.
      49. Кінәлі тұлғалардың есебінен жатқызылған, мемлекеттік мекеменің кассасындағы ақша қаражатының анықталған жетіспеушіліктерінің сомасы 1262 «Қызметкерлердің өзге есеп айырысу түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шотының дебеті бойынша немесе 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Жетіспеушілікті өтеуге мемлекеттік мекеменің кассасына соманың түсуі 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті және 1262 «Қызметкерлердің өзге есеп айырысу түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
      50. Мемлекеттік мекеменің кассасындағы ақша қаражатының анықталған артық сомасы бюджет кірісі болып табылады және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі, бір уақытта 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шоты дебеттеледі, 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шоты кредиттеледі. Бюджетке ақша қаражатын аудару 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      51. Корпоративтік төлем карточкасын қолдану арқылы есеп айырысуды іске асыру рұқсат етілетін шығыстар мен лимиттердің экономикалық сыныптамасы ерекшелігінің тізбесі Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасымен анықталған.
      Мемлекеттік мекеменің ағымдағы шотын толықтыру сомасына 1020 «Мемлекеттік мекеменің ағымдағы шоты» қосалқы шоты дебеттеледі және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» немесе 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1040 «Түсімдер мен есеп айырысуларды есепке алу үшін ҚБШ» шоттарының тиісті қосалқы шоттары кредиттеледі.
      Ағымдағы шоттан кассалық операцияларды жүргізу жөніндегі уәкілетті орган (есеп беретін тұлға) алған ақшаның сомасына 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» дебеті және 1020 «Мемлекеттік мекеменің ағымдағы шоты» қосалқы шотының кредиті бойынша жазба жүргізіледі. Кассаға енгізілген ақшаның сомасына: 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» дебеті және 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» кредиті жүргізіледі.
      52. 1030 «Есеп айырысу шоты» шотында Қазақстан Республикасының елшіліктері Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігінен (бұдан әрі - СІМ) және басқа ұйымдар алған бюджет қаражатын есепке алу жүзеге асырылады.
      Түскен сома мынадай жазбамен көрсетіледі: 1030 «Есеп айырысу шоты» шотының дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті. Елшіліктер жүргізген шоттар 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының тиісті қосалқы шоттарының, 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» және 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» қосалқы шоттарының дебеті және 1030 «Есеп айырысу шоты» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      53. 1041 «Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ» қосалқы шотында Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасына сәйкес мемлекеттік мекемелердің өздері алатын демеушілік, қайырымдылық көмектен түсетін түсімдер ескеріледі.
      Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ түскен сомаға 1041 «Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ» қосалқы шоты дебеттеледі және 6050 «Демеушілік және қайырымдылық көмектен алынатын кірістер» қосалқы шоты кредиттеледі.
      Сатып алынатын тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) үшін өнім берушілерге демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ-дан қаражат аудару кезінде 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1041 «Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ» қосалқы шотының кредиті бойынша жазба жүргізіледі.
      54. 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотында мемлекеттік мекеменің иелігінде қалатын және Қазақстан Республикасы Бюджет кодексіне сәйкес пайдаланылатын тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатудан алынатын ақшаның түсімі мен жұмсалуы ескеріледі.
      Мемлекеттік жалпы білім беретін мектептер жанындағы жалпы міндетті орта білім қорына мемлекеттік мекемелердің демеушілік және қайырымдылық көмек шотынан бюджеттік ақша қаражатын және ақша қаражатын аударуға рұқсат етіледі.
      Ақылы қызметтер ҚБШ-ға түскен сома 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының дебеті және 1230 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шотының тиісті қосалқы шоттарының кредиті бойынша жазылады.
      1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті бойынша қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жолымен ақылы қызметтер ҚБШ-дан төленген сома және мемлекеттік мекеменің кассасына алынған және кіріске жазылған қолма-қол ақша сома көрсетіледі. Бұл ретте 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3270 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоттарының тиісті қосалқы шоттары дебеттеледі.
      Бюджет кірісіне ақылы қызметтер ҚБШ-дан аударылған сома 3130 «Бюджетпен есеп айырысу бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоты қосалқы шоттарының дебетіне жатқызылады.
      55. 1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шотында мемлекеттік сатып алу саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес жеке және (немесе) заңды тұлғалар оларды қайтаруы не тиісті бюджетке немесе үшінші тұлғаларға белгілі бір шарттар басталған кезде аудару шарттарында мемлекеттік мекемеге беретін ақша қозғалысы ескеріледі.
      Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ-да ақшаның түсуі 1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шотының дебеті және 3271 «Ақшаны уақытша орналастыру бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Жеке не заңды тұлғаларға ақша қаражатын қайтарған не тиісті республикалық не жергілікті бюджеттерге ақшаны беру кезінде 1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шотының кредиті және 3271 «Ақшаны уақытша орналастыру бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті бойынша жазылады.
      Бұдан басқа 1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шотында түзеу мекемелерінің сотталғандары орындаған жұмыстар үшін түскен ақша көрсетіледі, бұл ретте 1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шоты дебеттеледі, 3271 «Ақшаны уақытша орналастыру бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шоты кредиттеледі.
      56. 1050 «Шетелдік валютадағы шот» шотында осы Ереженің «Валюта бағамдары өзгеруінің әсері» бөлімінің ережелеріне сәйкес мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есебінде көрсетілген валюталық операциялардың есебі жүргізіледі.
      Шетел валютасындағы шоттар бойынша операцияларды жасау және ресімдеу тәртібі валюталық реттеу туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
      Бухгалтерлік есепте шетел валютасындағы шоттарда қаражат қозғалысы және шетел валютасындағы операциялар есеп айырысу-ақшалай құжаттарды берген күні әрекет ететін валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамы бойынша шетел валютасын қайта есептеу жолымен алынған Қазақстан Республикасының валютасында көрсетіледі. Осы операцияларды есепке алу бір уақытта есеп айырысу және төлемдер валютасында жүргізіледі.
      57. Шетел валютасын сатып алу кезінде 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шоты дебеттеледі және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоттарының тиісті қосалқы шоттары кредиттеледі.
      Шотқа шетел валютасының түсуі мынадай жазбалармен көрсетіледі:
      1050 «Шетелдік валютадағы шот» шотының дебеті, алынған шетел валютасының сомасына 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шоты және комиссиялық алым сомасына 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шоты.
      58. Өнім берушілермен шетел валютасында есеп айырысу кезінде 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 4110 «Жеткізушілерге және мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шоттарының қосалқы шоты дебеттеледі және 1050 «Шетелдік валютадағы шот» қосалқы шоты кредиттеледі.
      59. 1061 «Гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шотында байланысты гранттар бойынша қаражаттың түсімі мен жұмсалуы бойынша қаржы операциялары ескеріледі. Арнайы шотты бюджеттік бағдарламаның әкімшісі тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатып алуға жұмсалатын шығыстардың үлесін үкіметтік байланысты гранттың есебінен жабу үшін және байланысты грант туралы келісімге сәйкес бюджеттік инвестициялық жобаны немесе бағдарламаларды әкімшілендіру үшін ашылады. Байланысты гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шотына қаражат түскен кезде мынадай жазба жүргізіледі: 1061 «Гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шотының дебеті, 6060 «Гранттар бойынша кірістер» шотының кредиті. Осы шоттағы қаражатты пайдалану 1061 «Гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шотының кредиті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» тиісті қосалқы шоттарының дебеті бойынша көрсетіледі.
      60. 1062 «Сыртқы қарыздар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шотында бюджеттік бағдарламаның әкімшісі сыртқы қарыздар (қарыз қаражаты) бойынша қаражаттың түсімі мен жұмсалуы бойынша қаржы операцияларының есебін жүргізеді. Арнайы шот үкіметтік сыртқы қарыздың есебінен тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатып алуға және халықаралық қарыз шартына сәйкес бюджеттік инвестициялық жобаға немесе бағдарламаға әкімшілік жүргізуге жұмсалатын шығыстардың үлесін үкіметтік сыртқы қарыздың есебінен жабу үшін ашылады.
      Сыртқы қарыздар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шотына қаражат түскен кезде 1062 «Сыртқы қарыздар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шотының дебетіне, 5012 «Күрделі салымдарды сыртқы қарыздар есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының кредитіне жазба жүргізіледі.
      61. 1071 «Аккредитивтер» қосалқы шотында активтерді жеткізгені үшін төлем бойынша өнім берушілер алдында туындайтын, мемлекеттік мекемелердің міндеттемелеріне сәйкес ашылған аккредитивтердің сомасы ескеріледі. Аккредитив ашу кезінде 1071 «Аккредитивтер» қосалқы шоты дебеттеледі және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоттарының тиісті қосалқы шоттары кредиттеледі.
      Пайдаланылған аккредитив сомасына 1071 «Аккредитивтер» қосалқы шотының кредиті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының дебеті бойынша жазба жүргізіледі.
      Аккредитивтің пайдаланылмаған сомасы тиісті бюджеттік немесе ағымдағы шоттарға есептеледі: 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоттары қосалқы шоттарының дебетіне, 1071 «Аккредитивтер» қосалқы шотының кредиті.
      Бухгалтерлік есепте шетел валютасында ашылған аккредитивтер бойынша оң бағамдық айырманы көрсету 1071 «Аккредитивтер» қосалқы шотының дебеті және 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» қосалқы шотының кредиті бойынша жүргізіледі, ал теріс бағамдық айырма сомасына 1071 «Аккредитивтер» қосалқы шотының кредиті және 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» қосалқы шотының дебеті бойынша жазба жасалады.
      62. 1072 «Ақша құжаттары» қосалқы шотында жанар және жағар май материалдарына, тамаққа төленген талондар, демалыс үйлері, санаторийлер, туристік базаларда төленген жолдамалар, почта аударымдары үшін алынған хабарламалар, почта маркалары мен баж маркалары, еңбек кітапшаларының бланкілері және басқа ақша құжаттары ескеріледі.
      63. 1073 «Жолдағы ақша қаражаты» қосалқы шотында шетелдік мекеменің шығындарын қаржыландыруға СІМ аударған, бірақ СІМ шетелдік мекемелерінің есептік шотына түспеген ақша қаражатының қозғалысы ескеріледі.
      Шетелдік мекеменің есеп айырысу шотына жолда деп есептелген сома түскен кезде мынадай жазба жүргізіледі: 1030 «Есеп айырысу шоты» қосалқы шотының дебеті және 1073 «Жолдағы ақша қаражаты» қосалқы шотының кредиті.
      64. 1074 «Өзге де ақша қаражаты» қосалқы шотында алдындағы қосалқы шоттарда көрсетілмеген өзге ақша қаражаты ескеріледі.
      65. 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоты мынадай қосалқы шоттардан тұрады:
      1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары»;
      1082 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар»;
      1083 «Басқа да бюджеттердің есебінен міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар»;
      1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар»;
      1085 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар»;
      1086 «Республикалық бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операциялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар»;
      1087 «Сыртқы қарыздардың және байланысты гранттардың есебiнен жобалар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар».
      66. Осы шоттың қосалқы шоттарының дебетінде мемлекеттік мекеменің міндеттемелер бойынша жеке қаржыландыру жоспарында көзделген міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулардың сомасы, сондай-ақ ағымдағы жылдың кассалық шығындарын қалпына келтіруге енгізілген сома, ал кредитте мақсатты тағайындау бойынша Қазақстан Республикасының Бірыңғай бюджеттік сыныптамасының кодтарына Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 141 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 6148 болып тіркелген) сәйкес жұмсалған қаражат көрсетіледі.
      Мемлекеттік мекеменің міндеттемелерін қабылдауға міндеттемелер бойынша жеке қаржыландыру жоспарында көзделген жоспарлы тағайындаулардың сомасына мынадай жазба жүргізіледі:
      1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1083 «Басқа да бюджеттердің есебінен міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1086 «Республикалық бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операциялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шоттарының дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті.
      1082 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шотының кредиті;
      1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6030 «Трансферттер бойынша кірістер» шотының кредиті;
      1085 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6040 «Субсидиялар төлемдері бойынша қаржыландырудан түсетін кірістер» шотының кредиті;
      1087 «Сыртқы қарыздардың және байланысты гранттардың есебiнен жобалар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6060 «Гранттар бойынша кірістер» немесе 6070 «Сыртқы қарыздар есебінен қаржыландырудан түскен кірістер» немесе 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шоттарының кредиті.
      Ағымдағы жылдың кассалық шығыстарын қалпына келтіруге түскен сома 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шоттарының дебетіне және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шоттарының, 1260 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты қосалқы шоттарының және басқа шоттардың кредитіне жазылады.
      67. Алғашқы құжаттардың негізінде қаражатты пайдалану кезінде чектер және төлеуге берілетін шоттар бойынша сома Шоттар жоспарының «Қорлар» кіші бөлімінің шоттары тиісті шоттарының, 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 1230 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоттарының және басқа шоттардың дебетіне, 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шоттарының кредитіне жазылады.
      68. Төлеуге берілетін шот негізінде жоғары тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің аударған нысаналы трансферттер сомасына мынадай жазба жүргізіледі: 1212 «Ағымдағы нысаналы трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1213 «Нысаналы даму трансферттері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шоттарының дебеті және 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шоттарының кредиті.
      Жалпы сипаттағы алынған трансферттер тиісті бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті органға жеткізіледі, бұл ретте 7210 «Трансферттер бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредитті бойынша жазба жүргізіледі.
      Алынған трансферттердің қаражаты есебінен жүргізілген шығыстарды есептен шығару мынадай жазбамен жергілікті атқарушы органдардың есептері негізінде жүзеге асырылады: 7210 «Трансферттер бойынша шығыстар» шотының дебеті, 1210 «Бюджеттік төлемдер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының тиісті қосалқы шоттарының кредиті.
      69. 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоты бойынша қалдықтар (сыртқы қарыздар мен байланысты гранттарсыз) мемлекеттік мекеменің коды бойынша қаражаттың қалдығына сәйкес келуі тиіс.
      Есепті жылдың аяғында бұрын кірістер құрамында ескерілген қаржыландыру сомасы мынадай тізбекпен пайдаланылмаған жоспарлы тағайындаулар сомасына түзетіледі: 6090 «Қаржыландыруды бюджетке қайтару» шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының кредиті.
      70. Бюджет қаражатының жұмсалуын бақылауды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік мекеме, аумақтық қазынашылық бөлімшесі 4-09 нысанды «Мерзімді міндеттемелердің бөлшектері» есебін, 4-12 нысанды «Орындалмаған міндеттемелердің бөлшектері» есебін және 4-20 нысанды «Шығыстар бойынша жиынтық есеп» есебін қалыптастырады.
      Мемлекеттік мекеме 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоты бойынша бухгалтерлік жазбаларды тексеруі үшін 4-20 «Шығыстар бойынша жиынтық есеп» нысаны бойынша ай аяқталғаннан кейін екі жұмыс күнінің ішінде тоқсан сайын аумақтық қазынашылық бөлімшесімен айдың бірі күніне салыстыруды жүргізеді.
      Осы шоттың қосалқы шоттарының дебетінде міндеттемелерді қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулардың сомасы, сондай-ақ ағымдағы жылғы қаржыландырудың кассалық шығыстарын қалпына келтіруге енгізілген сома, ал кредитте мақсатына сай бюджеттік сыныптаманың кодтарына сәйкес жұмсалған қаражат көрсетіледі.
      Жергілікті бюджеттен қаржыландыру түскен кезде мемлекеттік мекеме мынадай жазбаларды жүргізеді:
      1091 «Жеке қаржыландыру жоспарына бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті;
      1092 «Күрделі салымдар бойынша міндетттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының кредиті;
      1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6030 «Трансферттер бойынша кірістер» шотының кредиті;
      1094 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6040 «Субсидиялар төлемдері бойынша қаржыландырудан түсетін кірістер» шотының кредиті;
      1095 «Жергілікті бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операциялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті.
      71. Активтер мен көрсетілетін қызметтерді сатып алуға арналған шарттарға сәйкес төлемдерді жүзеге асыру кезінде мынадай тізбектер жүзеге асырылады:
      3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» қосалқы шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының, 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шоттарының кредиті.
      72. Ағымдағы жылдың кассалық шығыстарын қалпына келтіруге бюджет шотына қаражат түскен кезде 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының дебетіне және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шотының, 1260 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоты қосалқы шотының және басқа шоттар кредитіне жазба жүргізіледі.
      73. Бюджет қаражатының жұмсалуын бақылауды қамтамасыз ету үшін мемлекеттік мекеме, аумақтық қазынашылық бөлімшесі 4-09 нысанды «Мерзімді міндеттемелердің бөлшектері» есебін, 4-12 нысанды «Орындалмаған міндеттемелердің бөлшектері» есебін және 4-20 нысанды «Шығыстар бойынша жиынтық есеп» есебін қалыптастырады.
      1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоты бойынша бухгалтерлік жазбаларды тексеру үшін мемлекеттік мекеме 4-20 «Шығыстар бойынша жиынтық есеп» нысаны бойынша ай аяқталғаннан кейін екі жұмыс күнінің ішінде тоқсан сайын аумақтық қазынашылық бөлімшесімен айдың бірі күніне салыстыруды жүргізеді.
      74. Банктен алынған қолма-қол ақша сол күні Нысандар альбомының № КО-1 нысаны бойынша кіріс кассалық ордері бойынша мемлекеттік мекеменің кассасына кіріс ретінде тіркеледі. Кіріс және шығыс кассалық ордерлерін кассаға жіберілгенге дейін Нысандар альбомының № КО-3а нысаны бойынша бухгалтерия кіріс және шығыс кассалық ордерлерін тіркеу журналында тіркейді.
      Мемлекеттік мекемелердің кассалары қолма-қол ақшаны қабылдауды бас бухгалтер немесе ол уәкілеттік берген тұлға қол қойған кіріс кассалық ордерлері бойынша, соңғылары мен кассирдің қолы қойылған, кассир мөрімен (мөртабанымен) расталған түбіртек беру арқылы жүргізеді.
      Кассалардан қолма-қол ақшаны беру Нысандар альбомының КО-2 нысаны бойынша шығыс кассалық ордерлері КО-2 нысаны бойынша мақсатына сай жүргізіледі.
      Кассирді жұмысқа тағайындау туралы бұйрық шыққаннан кейін мемлекеттік мекеменің басшысы кассирге қол қойдыра отырып, Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің міндетін атқарушының 2009 жылғы 6 тамыздағы № 331 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 5760 болып тіркелген) Кассалық операциялар жүргiзу, мемлекеттiк мекемелердiң кассаларындағы және карт-шотындағы қолма-қол ақша қалдығының лимитiн анықтау ережесiмен таныстыруға міндетті, содан кейін кассирмен немесе оны алмастыратын тұлғамен толық материалдық жауапкершілік туралы шарт жасалады.
      Жұмыс істейтіндердің саны аз, штатта кассирі жоқ мемлекеттік мекемелерде кассирдің міндеттерін мемлекеттік мекеме басшысының жазбаша өкімі бойынша, онымен толық материалдық жауапкершілік туралы шарт жасаса отырып басқа қызметкер орындай алады.
      Егер мемлекеттік мекемеде бюджеттік шот бойынша, ақылы қызметтер ҚБШ бойынша, демеушілік, қайырымдылық көмек ҚБШ бойынша және ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ бойынша ақшалай операциялар болса, мемлекеттік мекемелерде кассалық операцияларды есепке алу кассалық кітапта Нысандар альбомының КО-4 немесе 440 нысаны бойынша жүргізіледі.
      Әрбір кассалық ордер бойынша ақшаны алғаннан не бергеннен кейін, кассир дереу касса кітабына жазбалар жүргізеді. Күн сайын, жұмыс күнінің аяғында кассир бір күндегі операциялардың қорытындысын санайды, келесі күнге қалған кассадағы ақшаның қалдығын шығарады және бухгалтерияға кассир есебі ретінде екінші жыртпалы бетті (бір күндегі касса кітабындағы жазбалардың көшірмесін) кіріс және шығыс құжаттарымен бірге, касса кітабындағы қолхат арқылы тапсырады. Кассир бір мезгілде кассадағы қолма-қол ақшаның қалдығын кассада нақты бар ақшамен салыстырады.
      Кассалық кітаптың және Нысандар альбомының 453 нысаны бойынша бюджет қаражаты бойынша жеке және демеушілік, қайырымдылық көмек түрінде тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатудан түскен қаражат бойынша жеке мақсатына сай қолма-қол ақшаның, Нысандар альбомының 454 нысаны бойынша жеке немесе заңды тұлғалардың уақытша орналастыруынан ақшаның пайдаланылуын бақылау кітапшаларының дұрыс жүргізілуін бақылау бас бухгалтерге немесе мемлекеттік мекемеде бухгалтерлік есеп жүргізуді қамтамасыз ететін бөлімшені басқаратын тұлғаға жүктеледі.
      75. Жоспарлы тағайындаулардың және төленген міндеттемелердің талдамалы есебі жоспарлы тағайындауларды және төленген міндеттемелерді ерекшеліктер бойынша бөле отырып, әрбір бағдарлама, кіші бағдарлама бойынша Нысандар альбомының 294-а нысаны бойынша талдамалы есеп карточкаларында жүргізіледі. Карточкаларда бір айдағы және жыл басынан қорытындылар саналады.
      76. Корпоративтік төлем карточкасын қолдана отырып 1020 «Мемлекеттік мекеменің ағымдағы шоты» шоты бойынша бюджет ақша қаражатының нысаналы пайдаланылуын талдамалы есепке алу Нысандар альбомының 453 нысаны бойынша кітапта жүргізіледі.
      77. 1030 «Есеп айырысу шоты» қосалқы шоты бойынша талдамалы есепке алу Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларда жүргізіледі.
      78. 1041 «Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ» қосалқы шоты жөнінде ақша қаражатының қозғалысы бойынша операцияларды есепке алу Нысандар альбомының 5-20 «Қолма-қол ақшаның бақылау шотынан көшірме», 5-15 «Мемлекеттік мекеменің жүргізілген төлемдері бойынша күн сайынғы үзінді көшірме» нысандарының негізінде Нысандар альбомының 381 нысаны және оған қосымша берілген құжаттар бойынша жинақтау ведомосінде жүргізіледі. Демеушілік, қайырымдылық көмектің жекелеген түрлері бойынша 1041 «Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ» қосалқы шоты бойынша талдамалы есеп Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларда (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) жүргізіледі.
      1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шоты бойынша ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі операцияларды есепке алу 5-33 «Ақылы қызметтердің ҚБШ қалдықтар туралы есеп», 5-15 «Мемлекеттік мекеменің жүргізген төлемдері бойынша күнделікті көшірме» нысандарының және оларға қосымша құжаттардың негізінде Нысандар альбомының 381 нысаны (3-мемориалды ордер) бойынша жинақтау ведомосінде жүргізіледі.
      1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шоты бойынша ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі операцияларды есепке алу «Мемлекеттік мекеменің шотынан көшірме» 5-20, 5-15 «Мемлекеттік мекеменің жүргізген төлемдері бойынша күнделікті көшірме» нысандары және оларға қосымша құжаттардың негізінде Нысандар альбомының 381 нысаны (3-мемориалды ордер) бойынша жинақтау ведомосінде жүргізіледі. 1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шоты бойынша талдамалы есеп Нысандар альбомының 292-а нысаны бойынша карточкаларда (Нысандар альбомының 292 нысаны бойынша кітапта) жүргізіледі.
      79. Шетел валютасындағы операцияны есепке алу есеп айырысу және төлемдер валютасында жүргізіледі. 1050 «Шетелдік валютадағы шот» қосалқы шоты бойынша ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі операцияны есепке алу теңгеде, Нысандар альбомының 381 нысаны (3-мемориалды ордер) бойынша жинақтау ведомосінде, ал операциялардың талдама есебі Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында немесе Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында жүргізіледі.
      80. 1061 «Гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шоты байланысты гранттардың қозғалысы бойынша операцияларды есепке алу Нысандар альбомының 381 нысанды (3-мемориалды ордер) жинақтау ведомосінде жүргізіледі. 1061 «Гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шоты бойынша талдама есеп Нысандар альбомының 294-а нысанды карточкаларында жүргізіледі.
      81. 1062 «Сыртқы қарыздар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» шотының сыртқы қарыздар қаражатының қозғалысы бойынша операцияларды есепке алу Нысандар альбомының 381 нысанды (2-мемориалды ордер) жинақтау ведомосінде жүргізіледі. Жазбалар екінші деңгейдегі банктің шоты бойынша үзінді көшірменің және оған қоса берілген құжаттардың негізінде жүргізіледі. 1062 «Сыртқы қарыздар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» шоты бойынша талдама есеп шығыстардың бюджеттік сыныптамасы кодтары бойынша Нысандар альбомының 294-а нысанды карточкаларында жүргізіледі.
      82. 1071 «Аккредитивтер» қосалқы шоты бойынша талдама есеп Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) әрбір ашылған аккредитив бойынша жүргізіледі.
      Жанар және жағар май материалдарына талондар (1072 «Ақша құжаттары» қосалқы шоты) мемлекеттік мекеме басшысының өкімі бойынша жүргізушіге беріледі. Талондарды қайта беру алдында алынғандарға есеп тапсырғаннан кейін ғана жүргізіле алады.
      Еңбек кітапшаларының бланкілерінен басқа ақша құжаттарының талдама есебі олардың түрлері бойынша Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (292 нысанды кітапта), еңбек кітапшаларының бланкілерін есепке алу Нысандар альбомының 449 нысанды кітабында жүргізіледі.
      83. Мемлекеттік мекемелердің кодтарындағы қаражаттың қозғалысы бойынша операцияларды есепке алу жинақтау ведомосінің Нысандар альбомының 381 нысаны бойынша (2-мемориалды ордер) жүргізіледі. Жазбалар «Шығыстар бойынша жиынтық есеп» 4-20 нысанды есептер және 5-15 «Мемлекеттік мекемелер бойынша төлемдер тізілімі» нысаны мен оған қоса берілген құжаттар негізінде жүргізіледі. Ағымдағы қаржы жылының төлемдерін қайтару бойынша жазбалар үшін 2-38 нысаны бойынша төлем тапсырмасы мен аумақтық қазынашылық бөлімшесі ұсынған 5-17 «Қалпына келтіру мен тасымалдар тізілімі» нысанының есебі негіз болып табылады. Өткен жылдардың төлемдерін қайтару бойынша жазбалар үшін аумақтық қазынашылық бөлімшесі ұсынған 2-38 нысан бойынша төлем тапсырмасы, ал жергілікті бюджеттің кірісіне бұрынғы жылдардың дебиторлық берешегін қайтару сомасын аудару бойынша аумақтық қазынашылық бөлімшесінің төлемдік тапсырмасы негіз болып табылады.
      Орталықтандырылған бухгалтерияларда жоспарлы тағайындаулардың және төленген міндеттемелердің талдамалы есебі Нысандар альбомының 294-а нысанды талдама есеп карточкаларында, бағдарламалар мен кіші бағдарламалар бөлінісінде жүргізіледі. Нысандар альбомының 294-а нысанды карточкаларындағы қорытындылар бір айға және жылдың басынан есептеледі.
      Міндеттемелер мен төлемдер бойынша жеке қаржыландыру жоспарының орындалуын дербес жүзеге асыратын мемлекеттік мекемелерде және орталықтандырылған бухгалтерияларда мемлекеттік мекемелер бойынша міндеттемелер мен төлемдер бойынша қаржыландырудың жалпы жеке жоспарын жасау кезінде міндеттемелерді қабылдауға, кассалық және нақты шығыстардың талдамалы есебі бағдарламалар, кіші бағдарламалар және бюджеттік сыныптама ерекшеліктері бойынша Нысандар альбомының 294 нысанды жоспарлы тағайындауларда және шығыстарды есепке алу кітабында жүргізіледі. Жазбалар бір күнде түскен әр құжат бойынша жүргізіледі.

5. Қаржы инвестициялары мен қаржы міндеттемелерін есепке алу
тәртібі

      84. Қаржы инвестициялары бойынша операцияларды есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      1110 «Қысқа мерзімді берілген қарыздар»;
      1120 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары»;
      1130 «Қысқа мерзімді қаржы инвестицияларының құнсыздануына арналған резерв»;
      2110 «Ұзақ мерзімді берілген қарыздар»;
      2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары»;
      2130 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестицияларының құнсыздануына арналған резерв»;
      85. Қаржы міндеттемелерімен жасалатын операцияларды есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      3010 «Қысқа мерзімді алынған қарыздар»;
      3020 «Өзге қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер»;
      4010 «Ұзақ мерзімді алынған қарыздар»;
      4020 «Өзге ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер»;
      86. Мемлекеттік мекеме мынадай әдістерді пайдалана отырып, қаржы инвестицияларының мынадай есебін жүзеге асырады:
      квазимемлекеттік сектор субъектілеріне қаржы инвестициялары:
      өзіндік құн бойынша;
      үлестік қатысу;
      өзге қаржы инвестициялары:
      әділ құн бойынша;
      амортизацияланған құн бойынша.
      87. Алғаш таныған кезде қаржы инвестициялары мәміленің бағасы болып табылатын әділ баға бойынша бағаланады. Қаржы нәтижесіне мойындау арқылы әділ құн бойынша ескерілмейтін қаржы инвестициялары алғаш танығанда оларды сатып алған құн бойынша көрсетіледі, оған оларды сатып алуға немесе шығаруға тікелей байланысты мәміле бойынша шығындар қосылады.
      88. Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімі негізінде квазимемлекеттік сектор субъектілерін құруға немесе жарғылық капиталын толықтыруға бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне бөлінген ақша қаражатын аударған кезде бюджеттік бағдарламалар әкімшісі 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шоттарының кредиті бойынша жазба жүргізеді.
      89. Өзіндік құн бойынша есепке алу әдісі өздігінен инвестициялар өзіндік құн бойынша танылатын инвестицияларды есепке алу әдісін білдіреді. Бюджеттік бағдарламалар әкімшісі ол (инвестор ретінде) инвестициялау күнінен бастап туындайтын, инвестициялар объектісінің жиналған таза табысынан бөлу алатын дәрежеде инвестициялардан алынатын кірісті таниды.
      Үлестік құралдар бойынша дивидендтер және мемлекеттік кәсіпорындардың таза табысы бір бөлігінің аударымдары төлемді алуға құқық белгіленгенде активтерді басқарудан түсетін кірістер есебіне жатады және бюджет кірістері болып табылады.
      Үлестік құнды қағаздарға дивидендтер сатып алғанға дейінгі таза кірістен жарияланса, олар бағалы қағаздардың алғашқы құнынан шегеріледі. Сатып алғаннан кейін таза кірістен жарияланған ақшалай дивидендтердің бір бөлігі дивидендті кірістер ретінде танылады, сондай-ақ активтерді басқарудан түсетін кірістеріне есебінен жатқызылады және бюджет кірістері болып табылады.
      Бюджеттік бағдарламалар әкімшісі дивидендтер мен инвестиция объектілерінің таза кірісі бір бөлігінің төлемдерін есептеуді мынадай жазбамен көрсетеді: 1250 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының дебеті және 6220 «Активтерді басқарудан алынатын өзге де кірістер» шотының кредиті, бір мезгілде: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      90. Үлестік қатысу әдісі квазимемлекеттік сектор субъектілеріне инвестицияларды есепке алу әдісі, оған сәйкес инвестициялар алғашқыда іс жүзіндегі шығындар бойынша ескеріледі, содан кейін инвестициялардың баланстық құны сатып алу күнінен кейін инвестициялар объектісінің пайдасында немесе шығынында инвестордың үлесін тануды көрсете отырып ұлғайтылады немсе азайтылады. Инвестициялар объектісінің пайдасында немесе шығынындағы инвестор үлесі инвестордың ағымдағы жылғы қаржы нәтижесінде танылады.
      Бюджеттік бағдарламалар әкімшілері инвестициялар объектісінің пайдасында (шығынында) қатысу үлесін мынадай жазбалармен көрсетеді:
      пайда үлесі: 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 6220 «Активтерді басқарудан алынатын өзге де кірістер» шотының кредиті бойынша, шығындар үлесі: 7320 «Активтерді басқару бойынша өзге шығыстар» шотының дебеті және 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының кредиті бойынша.
      Егер инвестиция объектісінің шығындарындағы инвестордың үлесі инвестициялардың баланстық құнына тең болса немесе асса, онда инвестор есептілікке өзінің болашақ шығындарының үлесін қосуды тоқтатады.
      Егер нәтижесінде инвестициялар объектісі өз есептерінде пайда көрсетсе, инвестор өз пайдасын көрсетуді танылмаған шығындар үлесіне тең болғаннан кейін ғана қалпына келтіреді.
      Инвестиция объектісінен алынған кірісті көрсету мынадай жазбамен жүзеге асырылады: 1250 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының дебеті және 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының кредиті.
      91. Әділ құн бойынша қаржы инвестицияларын есепке алу кезінде белсенді нарықтағы олардың нарықтық белгіленген бағасы қаржы инвестицияларының әділ құны болып табылады.
      Сауда үлестік бағалы қағаздардың әділ бағасының өзгеруінен болатын нәтиже былайша көрсетіледі:
      әділ құнның өзгеруінен кіріс: 1120 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 6310 «Әділ құнның өзгеруінен түсетін кірістер» шотының кредиті;
      әділ құнның өзгеруінен шығыс: 7410 «Әділ құнының өзгеруі бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1120 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» шотының кредиті.
      Сату үшін қолда бар үлестік бағалы қағаздардың әділ бағасының артуы тікелей таза активтердің/капиталдың құрамында танылады: 1120 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 5113 «Қаржылық инвестицияларын қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының кредиті.
      Жыл аяғындағы жағдай бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшісі қаржы инвестициясының құнсыздануына тест өткізеді. Құнсыздану фактісі болған кезде мынадай жазба жүзеге асырылады: 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті және 1130 «Қысқа мерзімді қаржы инвестицияларының құнсыздануына арналған резерв» шотының кредиті.
      Сату үшін қолда бар үлестік құнды қағаздардың құнсыздануынан болатын шығындар кезеңдегі қаржы нәтижесінің құрамында тиісті соманы көрсете отырып қалпына келтіріле алмайды. Оның құнсыздануынан шығынды танығаннан кейін туындаған әділ құнның кез келген артуы тікелей таза активтердің/капиталдың құрамында танылады: 1120 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 5113 «Қаржылық инвестицияларын қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының кредиті.
      92. Пайыздың тиімді ставкасы әдісін қолдана отырып амортизация құны бойынша қаржы инвестицияларын есепке алу кезінде қаржы активінің немесе қаржы міндеттемесінің амортизацияланған құны пайыздың тиімді ставкасы әдісін қолдана отырып негізгі сома төлемін шегере отырып, жинақталған амортизацияны қосып немесе шегеріп, бастапқы құн мен өтеу сәтіндегі құн арасындағы айырманы, құнсыздануға ішінара есептен шығаруды шегеріп (тікелей немесе резервтік шотты пайдалана отырып жүзеге асырылатын) қаржы активі немесе қаржы міндеттемесі бастапқы тану кезінде бағаланатын құн болып табылады.
      Пайыздың тиімді ставкасы әдісі осы Ереженің «Дисконттау қағидаттары» бөлімінде қарастырылған.
      Өтеуге дейін ұсталатын, амортизациялық құн бойынша ескерілетін бағалы қағаздардың құнсыздануының объективті белгілері болған кезде активтің баланстық құны тікелей немесе бағалау резервінің есептеу жолымен азаяды. Бұл ретте шығын сомасы есепті жылдың қаржы нәтижесінде танылады.
      Бағалау резервінің есептеуін қолдана отырып, өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың құнсыздануы мынадай жазбамен көрсетіледі: 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті және 1130 «Қысқа мерзімді қаржы инвестицияларының құнсыздануына арналған резерв» шотының кредиті.
      Егер келесі кезеңде құнсызданудан шығыс көлемі қысқарса, бұл қысқартуды құнсыздану мойындалғаннан кейін болған оқиғамен объективті байланыстыруға болады (мысалы, дебитордың кредитке қабілеттігі рейтингісінің өсуімен), құнсызданудан бұрын танылған шығынды не тікелей, не бағалау резерві есебін түзету жолымен қалпына келтірген жөн. Мұндай реверсивті жазба қаржы активінің баланстық құны оның құнсыздануды қалпына келтіру күнінде құнсыздану мойындалмауға есептелген амортизациялық құнына асуына әкелмеу керек. Реверсивті жазба сомасы пайданың немесе шығынның құрамында танылуы тиіс.
      93. Есепті жылдың аяғында өткізілген түгендеу нәтижесі бойынша мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығына сәйкес құрылған түгендеу комиссиясының, бюджеттік бағдарламалар әкімшісімен келісілген актісі негізінде есепте қаржы инвестицияларының құнсыздану фактісі тіркеледі. Түгендеу актісінде құнсыздану себептері (құнсызданудың объективті белгілерінің болуы) көрсетілуі тиіс.
      Активті алғаш танығаннан кейін орын алған бір немесе бірнеше оқиғалар нәтижесінде құнсызданудың объективті белгілері болса, қаржы активі құнсызданады. Құнсыздануды тудырған бірлі-жарым оқиғаны құнсызданудың себебі деп айтуға болмайды, өйткені бірнеше оқиғаның құрамдастырылған нәтижесі құнсызданудың себебі болып табылады.
      Қаржы инвестицияларының құнсыздануының объективті белгілеріне инвесторға белгілі:
      инвестиция объектісі тап болатын елеулі қаржы қиындықтары;
      инвестиция объектісінің банкротталу ықтималдығы немесе қаржылық қайта ұйымдастырылуы;
      қаржылық қиындықтар себебі бойынша активтің осы түріне белсенді нарықтың жоғалуы туралы және басқа ақпарат жатады.
      94. Өзіндік құн бойынша ескерілетін қаржы инвестициясының құнсыздануынан шығындардың объективті белгілері болған кезде, шығын шамасы ағымдағы нарық ставкасының пайызын қолдана отырып есептелген және осыған ұқсас қаржы инвестициялары үшін белгіленген қаржы инвестициясының баланстық құны мен ақша қаражатының ұйғарылатын болашақ ағындарының дисконтталған құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Құнсызданудан мұндай шығындар кері айдауға (қалпына келтіруге) жатпайды.
      95. Квазимемлекеттік сектор субъектілеріне бюджеттік бағдарламалар әкімшісінің қаржы инвестициялары құнсыздануға қарастырылмайды.
      96. Бастапқы тану кезінде берілген қарыздар әділ құн бойынша және осы келісіммен тікелей байланысты шығыстар бойынша танылады.
      Берілген қарыздардың әділ құны нарықтық пайыз ставкасымен дисконтталған (осы Ереженің «Дисконттау қағидаттары» бөлімі) болашақта күтілетін ақша ағындарының келтірілген (дисконтталған) құны ретінде бағаланады. Мәміле бойынша шығындар тек қарыз берумен тікелей байланысты шығындарды білдіреді, яғни егер тиісті қарыз берілмегенде шегілетін қосымша шығындар.
      97. Қарызды беру 1110 «Қысқа мерзімді берілген қарыздар», 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 3220 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоты тиісті қосалқы шотының кредиті бойынша жазбамен көрсетіледі.
      98. Нақты құн (берілген ақша қаражатының сомасы) мен нарықтық пайыздық ставка бойынша дисконтталған құн (құралдың әділ құны) арасындағы кез келген айырмашылық, егер ол оны актив немесе міндеттеме ретінде тану талаптарына жауап бермесе, қаржылық нәтиже ретінде танылады:
      1120 «Қысқа мерзімді қаржы инвестициялары», 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті, 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті және 1110 «Қысқа мерзімді берілген қарыздар», 2110 «Ұзақ мерзімді берілген қарыздар» шотының кредиті.
      99. Бастапқы танылған соң берілген қарыздар амортизацияланған құны бойынша, тиімді пайыздық ставка әдісін қолдана отырып есепке алынады (осы Ереженің «Дисконттау қағидаттары» бөлімі). Тиімді пайыздық ставка қарыз беру сәтінде есептеледі және бюджет кірісі болып табылатын сыйақыларды есепке алуға әр кезең үшін оның алғашқы баланстық құнына қолданылады.
      100. Өтеудің тұрақты мерзімі жоқ және нарықтық ставкаларға негізделген не ауыспалы, не тұрақты пайыз ставкасын қарастыратын берілген қарыздарды нақты құн бойынша бағалаған жөн.
      101. Берілген қарыздар бойынша негізгі қарыз сомасын өтеу 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1110 «Қысқа мерзімді берілген қарыздар», 2110 «Ұзақ мерзімді берілген қарыздар» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      102. Егер тиісті соманы төлеу тіпті кейінге қалдырылса да, сыйақылар бойынша кірістер өздері туындаған кезеңде танылады.
      Берілген қарыздар бойынша сыйақы есептеу 1250 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының дебеті және 6210 «Сыйақылар бойынша кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі және бір мезгілде: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      Қарыз алушы бюджетке сыйақы төлеген кезде бюджеттік бағдарламалар әкімшісі мынадай жазбаны жүзеге асырады: 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1250 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының кредиті.
      103. Бюджеттік бағдарламалар әкімшісі әрбір есепті күндегі жағдай бойынша берілген қарыздардың құнсыздануының объективті белгілерінің болуын бағалайды. Қарыздардың құнсыздануының объективті белгілері болған кезде шығын шамасы активтің баланстық құны мен осы берілген қарыздың пайызының тиімді ставкасына (яғни алғаш танылған кезде есептелген пайыздың ставкасы) шығыс бойынша есептелген ақшалай қаражаттың (әлі шегілмеген болашақ кредиттік шығындарды есептемегенде) болашақ күтілетін ағымдарының дисконтталған құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Берілген қарыздардың құнсыздануы мынадай жазбамен көрсетіледі: 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті және 1130 «Қысқа мерзімді қаржы инвестицияларының құнсыздануына арналған резерв» және 2130 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестицияларының құнсыздануына арналған резерв» шотының кредиті.
      104. Қаржылық есептілікте берілген қарыздарды тануды тоқтату мынадай:
      қарыз алушы міндеттемелерді толық орындаған;
      қарыз үмітсіз деп танылған (Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес) сәтте жүзеге асырылады.
      105. Қаржы міндеттемелерін бастапқы тану кезінде мәміленің бағасы болып табылатын әділ құн бойынша бағаланады. Қаржылық нәтижеге мойындау арқылы әділ құн бойынша ескерілмейтін қаржы міндеттемелері алғаш танылған кезде оларды сатып алумен немесе шығарумен тікелей байланысты мәміле бойынша шығыстарды қосқанда әділ баға бойынша көрсетіледі.
      106. Алынған қарыздардың әділ құны пайыздың нарықтық ставкасы бойынша дисконтталған ақша қаражатының болашақта күтілетін ағындарының дисконтталған құны ретінде есептеледі.
      Бастапқы тану кезінде туындайтын құралдың нақты құны мен әділ құны арасындағы кез келген айырмашылық, егер ол актив немесе міндеттеме ретінде танылуға жатпаса, қаржы нәтижесіне танылады.
      107. Мемлекеттік мекеме бастапқы танығаннан кейін қаржылық міндеттемелер қаржылық нәтижеге әділ құн бойынша ескерілген қаржы міндеттемелерін есептемегенде тиімді пайыздық ставка әдісін қолдану арқылы амортизациялық құн бойынша бағаланады.
      108. Қаржылық құралға немесе оның қаржы міндеттемесі ретінде жіктелген құрауышқа қатысты пайыздар, дивидендтер, шығындар және пайдалар қаржылық нәтиже есебінде түсімдер немесе шығындар ретінде көрсетіледі.
      109. Танудың тоқтатылуы бұрын танылған қаржылық міндеттеменің мемлекеттік мекеменің есебінен шығарылуын білдіреді. Мемлекеттік мекеме қаржылық міндеттемені (немесе қаржылық міндеттеменің бір бөлігін) ол өтелгенде, яғни шартта көрсетілген міндеттеме орындалғанда, жойылғанда немесе оның мерзімі аяқталғанда есептен шығарады.
      110. Алынған қарыздар мынадай жазбамен көрсетіледі: Шоттар жоспары ақша қаражатының тиісті қосалқы шотының дебеті және 3010 «Қысқа мерзімді алынған қарыздар», 4010 «Ұзақ мерзімді алынған қарыздар» шотының кредиті.
      111. Мемлекеттік мекеме алынған қарыздар бойынша сыйақыны есептеуді 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3250 «Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының кредиті бойынша көрсетеді. Сыйақы төлеу кезінде мынадай жазба жүзеге асырылады: 3250 «Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының дебеті және Шоттар жоспары ақша қаражатының шоты тиісті қосалқы шотының кредиті.
      112. Алынған қарыздар бойынша негізгі борыш сомасын өтеу 3010 «Қысқа мерзімді алынған қарыздар», 4010 «Ұзақ мерзімді алынған қарыздар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Ақша қаражаты және олардың баламалары» кіші бөлімінің шоты қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      113. Қаржы инвестициялары мен қаржы міндеттемелерінің талдамалы есебі Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында және Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында әрбір түрі бойынша есепке алу тіркелімдерінде жүргізіледі.

6. Дебиторлық және кредиторлық берешекті есепке алу тәртібі

      114. Шаруашылық операциялардың нәтижесінде қалыптасқан мемлекеттік мекеменің дебиторлық берешегі басқа мемлекеттік мекемелерді, заңды және жеке тұлғаларды қосқанда басқа тұлғалардан тиесілі сома ретінде анықталады.
      115. Дебиторлық берешекті есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      1210 «Бюджеттік төлемдер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек»;
      1220 «Бюджетпен есеп айырысу бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек»;
      1230 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»;
      1240 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек»;
      1250 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар»;
      1260 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»;
      1270 «Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек»;
      1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер»;
      1290 «Күмәнді дебиторлық берешектер бойынша резерв»;
      2210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі»;
      2220 «Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық берешек»;
      2230 «Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер».
      116. Шаруашылық операциялардың нәтижесінде қалыптасқан мемлекеттік мекеменің кредиторлық берешегі басқа мемлекеттік мекемелерді, жеке және заңды тұлғаларды қоса алғанда мемлекеттік мекеме басқа тұлғаларға төлеуі тиіс сома ретінде анықталады.
      117. Кредиторлық берешекпен жасалатын операцияларды есепке алуға мынадай шоттар арналған:
      3110 «Бюджеттен төленетін төлемдер бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3120 «Бюджетке төленетін төлемдер бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3130 «Бюджетпен есеп айырысу бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3140 «Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3220 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3230 «Стипендианттарға қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3240 «Қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3250 «Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар»;
      3260 «Жал бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      3270 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      4110 «Жеткізушілерге және мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек»;
      4120 «Жал бойынша ұзақ мерзімді кредиторлық берешек»;
      4130 «Өзге ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер».
      118. Мемлекеттік мекеменің кредиторлық және дебиторлық берешектері активтер мен міндеттемелерді тану өлшемдерін сақтаған кезде актив немесе міндеттеме ретінде танылады.
      119. 1210 «Бюджеттік төлемдер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының қосалқы шоттарында заңды тұлғаларға, оның ішінде шаруа (фермерлік) қожалықтарына трансферттер мен субсидиялар және жеке тұлғаларға трансферттер төлеу бойынша есеп айырысулар, сондай-ақ зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеу бойынша есеп айырысулар көрсетіледі.
      Бюджет шығыстары экономикалық сыныптамасының 332 «Жеке тұлғаларға трансферттер» ерекшелігі бойынша көзделген жеке тұлғаларға жоғарыда көрсетілген трансферттерді мемлекеттiк мекемелер Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырады.
      1211 «Жеке тұлғаларға трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотында жеке тұлғалармен:
      әлеуметтік төлемдер мен әлеуметтік көмек бойынша,
      жұмысшылар мен қызметшілерге мертігумен Қазақстан Республикасы еңбек заңнамаға сәйкес олардың еңбек міндеттерін орындауға байланысты өзге зақымданумен келтірілген зиянды өтеу бойынша,
      қаза болған, қайтыс болған әскери қызметшілердің ата-аналарына, асырап алушыларына, қамқоршыларына біржолғы төлемдер бойынша,
      демалысқа шыққан кезде мерзімді қызмет әскери қызметшілерге, әскери (арнайы) оқу орындарының курсанттарына төленетін азық-түлік паекінің орнына ақшалай өтемақы бойынша,
      жеке тұлғаларға басқа трансферттер бойынша есеп айырысу көрсетіледі.
      Әскери қызметшілерге тұрғын үйді ұстау бойынша шығыстарды және коммуналдық қызметтерді төлеуге берілетін ақшалай жәрдемақы.
      Тиісті жылға арналған «Республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасының заңында белгіленген мөлшерде үй-жайды ұстау жөніндегі шығыстарды және коммуналдық қызметтерді төлеуге ақшалай жәрдемақы алуға құқығы бар лауазымдар тізбесіне сәйкес мемлекеттік мекемелер өтемақы сомасын есептеуді жүргізеді. Есеп айырысу-төлем ведомосі бойынша есептелген өтемақы сомасына мынадай жазба жүргізіледі: 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебеті және 1211 «Жеке тұлғаларға трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті, өтемақы төлеу кезінде - 1211 «Жеке тұлғаларға трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының кредиті.
      120. Жоғары тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарлама әкімшісі жалпы сипаттағы трансферттер мен нысаналы трансферттер бойынша операцияларды былайша көрсетеді:
      қаржыландырудың түсуі: 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6030 «Трансферттер бойынша кірістер» шотының кредиті;
      төмен тұрған бюджеттерге нысаналы трансферттер аудару кезінде: 1212 «Ағымдағы нысаналы трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1213 «Нысаналы даму трансферттері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредиті;
      төмен тұрған бюджеттерге жалпы сипаттағы трансферттерді аудару кезінде: 7210 «Трансферттер бойынша шығыстар» қосалқы шотының дебеті және 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредиті;
      жергілікті атқарушы органдар есептерінің негізінде нысаналы трансферттерді есептен шығару: 7210 «Трансферттер бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1212 «Ағымдағы нысаналы трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1213 «Нысаналы даму трансферттері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      төмен тұрған бюджеттерден пайдаланылмаған трансферттер сомасының түсуі: 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 1212 «Ағымдағы нысаналы трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1213 «Нысаналы даму трансферттері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      бюджетке пайдаланылмаған трансферттер сомасын қайтару: 6090 «Қаржыландыруды бюджетке қайтару» шотының дебеті және 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредиті.
      121. Төмен тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарлама әкімшісі мынадай жазбалармен нысаналы трансферттер бойынша операцияларды көрсетеді:
      жоғары тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарлама әкімшілерінен трансферттер бойынша қаржыландырудың түсуі: 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6030 «Трансферттер бойынша кірістер» шотының кредиті;
      алушыларға нысаналы трансферттер аудару: 1212 «Ағымдағы нысаналы трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1213 «Нысаналы даму трансферттері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредиті;
      ұсынылған есептердің негізінде нысаналы трансферттерді есептен шығару: 7210 «Трансферттер бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1212 «Ағымдағы нысаналы трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1213 «Нысаналы даму трансферттері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      жоғарыда тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне трансферттердің пайдаланылмаған сомасын қайтару: 6090 «Қаржыландыруды бюджетке қайтару» шотының дебеті және 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредиті.
      122. Субсидиялар бойынша операцияларды мемлекеттік мекеме мынадай тізбектермен көрсетеді:
      қаражатты алу: 1085 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1094 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6040 «Субсидиялар төлемдері бойынша қаржыландырудан түсетін кірістер» кредиті;
      жеке және заңды тұлғаларға субсидиялар төлеу: 1214 «Жеке тұлғаларға субсидиялар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1215 «Заңды тұлғаларға субсидиялар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1085 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1094 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредиті;
      субсидияларды есептен шығару: 7230 «Субсидиялар бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1214 «Жеке тұлғаларға субсидиялар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1215 «Заңды тұлғаларға субсидиялар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      123. Зейнетақылар мен жәрдемақыларды төлеуге қаржыландыру алуды халықты әлеуметтік қорғау саласында реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік орган 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетеді.
      Мемлекеттік зейнетақы төлеу жөніндегі орталыққа аударылған қаражат 1216 «Зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеуге трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының кредиті бойынша ескеріледі.
      Зейнетақыларды және мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыларды төлеу бойынша жүргізілген шығыстар 7220 «Зейнетақы мен жәрдемақы төлеу бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1216 «Зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеуге трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша ескеріледі.
      124. Мемлекеттік оқу орнында стипендиялар төлеу бойынша операциялар мынадай тізбектермен көрсетіледі:
      Мемлекеттік оқу орнының стипендияны төлеуге қаржыландыру алуы: 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредитті;
      стипендияны есептеу: 7020 «Стипендиялар төлеу бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3230 «Стипендианттарға қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті;
      оқу орнының стипендия төлеуі: 3230 «Стипендианттарға қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының, 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 1020 «Мемлекеттік мекеменің ағымдағы шоты» шотының кредиті.
      125. Мемлекеттік мекеме бюджет кірісі болып табылатын сома бойынша:
      бюджеттің кірісіне өткізуге жататын активтерді және басқа материалдық құндылықтарды сатудан түскен сома;
      кінәлі тұлғаларға жатқызылған және бюджет кірісіне тапсыруға жататын материалдық құндылықтар мен ақша қаражатының анықталған жетіспеушіліктері;
      өткен қаржы жылдары пайда болған дебиторлық берешекті қайтару сомасы;
      жаңа қаржы жылында бюджеттік шоттарға мемлекеттік мекемелер қайтаратын өткен қаржы жылындағы пайдаланылмаған бюджет қаражатының сомасы;
      өзге түсімдер бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүргізеді.
      126. Бюджетпен есеп айырысу бойынша туындаған сома 3130 «Бюджетпен есеп айырысу бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоты қосалқы шоттарының кредитіне жазылады, бюджет кірісіне тиісті соманы аудару шамасына қарай – осы шоттың дебетіне жазылады.
      Активтерді сатудан түскен қаражат бойынша бюджет алдында мемлекеттік мекеменің міндеттемелерін есептеу мынадай жазбамен көрсетіледі: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3131 «Активтерді сатудан түсетін кіріс бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті; берешекті өтеу 3131 «Активтерді сатудан түсетін кіріс бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және Шоттар жоспарының ақша қаражатының тиісті қосалқы шотының/шотының 1231 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      127. Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатудан түскен ақшаның түсімі мен жұмсалуы жоспарында көзделген сомадан тыс түскен қаражат бойынша бюджет алдындағы міндеттеме мынадай жазбамен көрсетіледі: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3132 «Тауарларды, жұмыстарды және көрсетілетін қызметтерді өткізуден түсетін кірістер бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті; ал бюджетке қаражатты аудару: 3132 «Тауарларды, жұмыстарды және көрсетілетін қызметтерді өткізуден түсетін кірістер бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті.
      128. Анықталған жетіспеушіліктер мен жымқырулар тексеру немесе тексеріс актісінде көрсетілген сомада кінәлі тұлғаларға жатқызылады және жетіспеушіліктер мен жымқырулар анықталған соң 5 күнтізбелік күн ішінде материалдар азаматтық шағым ұсыну үшін тергеу органдарына тапсырылуы тиіс. Сот шешімін алу кезінде кінәлі тұлғаларға жатқызылған сома сот органының атқару парағына сәйкес нақтылануы тиіс.
      Келтірілген жетіспеушіліктер мен жымқырулардың зияны мөлшерін анықтау кезінде зиянды анықтаған күндегі материалдық құндылықтардың құнына сүйенген жөн.
      129. Түгендеу барысында анықталған ұзақ мерзімді активтердің, қорлардың және басқа активтердің жетіспеушілігі кінәлі тұлғалар есебінен өтеледі және есепке алуда корреспонденциялармен көрсетіледі:
      осы мемлекеттік мекеменің қызметкерлері жол берген жетіспеушіліктерді анықтаған кезде 1262 «Қызметкерлердің өзге есеп айырысу түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті немесе өзге тұлғалар жол берген жетіспеушіліктерді анықтаған кезде 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шотының дебеті, 1300 «Қорлар» шоты қосалқы шоттарының немесе 2300 «Негізгі құралдар» шоты қосалқы шоттарының кредиті;
      кінәлі тұлға есебінен жетіспеушілікті есептен шығару: 1262 «Қызметкерлердің өзге есеп айырысу түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті және 6330 «Өтеусіз түрде алынған активтерден алынатын кірістер» шотының кредиті және бір мезгілде: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      мемлекеттік мекеме арқылы бюджет кірісіне ақша қаражатының түсуі: 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті және 1262 «Қызметкерлердің өзге есеп айырысу түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде: 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті;
      бюджет кірісіне ақша қаражатының түсуі: 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1262 «Қызметкерлердің өзге есеп айырысу түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының кредиті.
      130. Өткен қаржы жылдарында пайда болған дебиторлық берешек сомасын қайтарған жағдайда жазбалар (бір мезгілде) жүзеге асырылады:
      дебиторлық берешек сомасы есепте болған кезде: 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті және дебиторлық берешектің тиісті шотының кредиті; 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті; 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті;
      бұрын есептен шығарылған дебиторлық берешек қалпына келтіруге жатады: дебиторлық берешектің тиісті шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті; 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті және дебиторлық берешектің тиісті шотының кредиті; 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті; 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті.
      131. Қызметкерлердің еңбек ақысынан ұсталынған, Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленген тәртіппен жүргізілген жеке табыс салығы сомасын бюджетке аудару 3121 «Жеке табыс салығы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының, 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      132. Бюджетке әлеуметтік салық төлеген кезде 3122 «Әлеуметтік салық бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шоты дебеттеледі және ақша қаражаты шотының тиісті қосалқы шоты кредиттеледі.
      133. Бюджетке қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем сомасын, мемлекеттік баж бойынша және басқа төлемдер бойынша төлем сомасын есептеу мынадай жазбамен жүргізіледі: 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебеті және 3123 «Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3124 «Бюджетке өзге салықтар және басқа да міндеттемелер бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      Есептелген соманы аудару мынадай тізбекпен көрсетіледі: 3123 «Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлем бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3124 «Бюджетке өзге салықтар және басқа да міндеттемелер бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Ақша қаражаты және олардың баламалары» бөлімшесі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті.
      134. Қызметкерлердің әлеуметтік сақтандыруға аударымдары міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген мөлшерде жүргізіледі.
      Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті әлеуметтік есептеулер сомасын есептеу мынадай жазбалармен жүзеге асырылады: 3122 «Әлеуметтік салық бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3141 «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті әлеуметтік аударымдар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті; 3141 «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті әлеуметтік аударымдар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1091 «Жеке қаржыландыру жоспарына бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті.
      Мемлекеттік мекеме әлеуметтік салықты есептеуді мынадай жазбамен көрсетеді: 7040 «Әлеуметтік салыққа арналған шығыстар» шотының дебеті және 3122 «Әлеуметтік салық бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      135. Қызметкерлерге уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы есептеу мынадай жазбамен көрсетіледі: 3244 «Уақытша еңбекке жарамсыздығы жөнінде қызметкерлерге әлеуметтік жәрдемақы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті. Уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша есептелген жәрдемақы сомасына әлеуметтік салық бойынша берешектің азаюы мынадай жазбамен көрсетіледі: 3122 «Әлеуметтік салық бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3244 «Уақытша еңбекке жарамсыздығы жөнінде қызметкерлерге әлеуметтік жәрдемақы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті. Уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша жәрдемақы төлеу Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында белгіленген нормалар шегінде жүзеге асырылады.
      136. Қызметкерлердің табыстарынан міндетті зейнетақы жарналарын ұстау 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3142 «Жинақтау зейнетақы қорларына зейнетақы жарналары бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Қосымша белгіленген зейнетақы жарналарын есептеу мынадай жазбамен көрсетіледі: 7030 «Қосымша белгіленген зейнетақы жарналарына арналған шығыстар» шотының дебеті және 3142 «Жинақтау зейнетақы қорларына зейнетақы жарналары бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      Жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті және қосымша зейнетақы жарналарын аудару 3142 «Жинақтау зейнетақы қорларына зейнетақы жарналары бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1091 «Жеке қаржыландыру жоспарына бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      137. Басқа төлемдерді есептеу бойынша операцияларда:
      Автокөлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамалық актілерінде белгіленген көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті әлеуметтік сақтандыруға арналған міндетті төлемдер және өзге де операциялар: есептеу – 7050 «Міндетті сақтандыруға арналған шығыстар» шотының дебеті бойынша және 3143 «Өзге де міндетті және ерікті төлемдер бойынша өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша; аудару - 3143 «Өзге де міндетті және ерікті төлемдер бойынша өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1091 «Жеке қаржыландыру жоспарына бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі;
      ерікті төлемдер: есептеу – 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебеті бойынша және 3143 «Өзге де міндетті және ерікті төлемдер бойынша өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша; аудару - 3143 «Өзге де міндетті және ерікті төлемдер бойынша өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1091 «Жеке қаржыландыру жоспарына бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      138. 1230 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» және 2210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі» шоттарының қосалқы шоттарында тапсырыс берушілермен олар үшін орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер үшін, өндірістік оқу процесінде кәсіптік техникалық мектептердің оқушылары орындаған сатылған дайын бұйымдар мен жұмыстар үшін есеп айырысулар, сондай-ақ балалардың жеті жылдық музыка мектептерінде оқығаны үшін, мектеп-интернаттарда тәрбиеленушілерді ұстағаны үшін, жұмысшылармен және қызметшілермен киім-кешек, мектептердің жанындағы интернаттарда балалардың тамағы үшін есеп айырысулар ескеріледі.
      Көрсетілген қосалқы шоттардың дебетіне көрсетілген қызметтер, оқу-өндірістік шеберханалар әзірлеген сатылған дайын бұйымдар құны, мемлекеттік мекемелерде оқу орнының оқушылары орындаған жұмыстар үшін оқу орнының оқушыларына төлеуге жататын сыйақы сомасы және оқу базасын кеңейтуге, оқушылардың мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуін жақсартуға демеушілік және қайырымдылық көмектен түскен сома жазылады және басқа сомалар, бұл ретте 6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер», 6050 «Демеушілік және қайырымдылық көмектен алынатын кірістер» шоты кредиттеледі.
      Мемлекеттік мекеменің ақылы қызметтерінен түскен сома 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының дебеті және 1230 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 2210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді дебиторлық берешегі» шоттарының тиісті қосалқы шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
      139. Мектеп-интернаттарда және мектеп жанындағы интернаттарда балаларды ұстауға төлемді есептеу мынадай жазбамен көрсетіледі: 1232 «Төлемдердің арнайы төлем түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер» шотының кредиті.
      Балаларды күтіп-ұстауға төлемнің түсуі: 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының, 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының дебеті және 1232 «Төлемдердің арнайы төлем түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      Мектепке дейінгі балалар мекемелерінде балаларды күтіп-ұстағаны үшін төлемді қайтару және ата-аналар алдындағы берешекті өтеу: 1232 «Төлемдердің арнайы төлем түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының, 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті; бір мезгілде қайтару сомасына сатудан кірістің азаюы 6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер» шотының дебеті және 1232 «Төлемдердің арнайы төлем түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша жүзеге асырылады.
      140. 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» және 4110 «Жеткізушілерге және мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шоттарында қорларды жеткізу және қайта өңдеу жөніндегі шығыстарды қоса алғанда сатып алынған қорлар, ұзақ мерзімді активтер, қабылданған жұмыстар мен тұтынылған қызметтер үшін өнім берушілермен және мердігерлермен есеп айырысу ескеріледі.
      141. Өнім берушілермен және мердігерлермен есеп айырысулар бойынша 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» және 4110 «Жеткізушілерге және мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шоттарының дебетіне төленген шоттардың сомасы жазылады, бұл ретте 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының, 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» шотының қосалқы шоты кредиттеледі.
      142. Мердігер орындаған жұмыстардың, қорлар түсімінің, ұзақ мерзімді активтердің сомасына 2411 «Аяқталмаған құрылыс», 1310 «Материалдар», 1340 «Тауарлар», 2300 «Негізгі құралдар», 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік», 2600 «Биологиялық активтер», 2710 «Материалдық емес активтер» қосалқы шотының дебетіне және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 4110 «Жеткізушілерге және мердігерлерге ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шоты қосалқы шотының кредитіне жазба жүргізіледі.
      143. Мемлекеттік мекемелер 1240 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» және 3220 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоттарының қосалқы шотында қайтарылым негізінде ішкі кредит міндеттемелері бойынша есеп айырысуларды ескереді.
      144. Қайтарымды негізде (ішкі кредит беру бойынша) республикалық немесе жергілікті бюджеттерден қаражат бөлген жағдайда бюджеттік бағдарламалар әкімшісі 1240 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының кредиті бойынша және бір мезгілде: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебетіне және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша жазба жүргізеді.
      Бюджеттік бағдарламалар әкімшісі ішкі кредит беру бойынша қаражатты қайтару 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1240 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының кредиті бойынша көрсетеді.
      145. Мемлекеттік мекеме ішкі кредиттеуді алуды мынадай жазбамен көрсетеді: 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоты қосалқы шотының дебеті және 3220 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоты қосалқы шотының кредиті.
      Ішкі кредиттеу қаражатын қайтару 3220 «Ведомстволық есеп айырысулар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шоты қосалқы шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоты қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      146. 3271 «Ақшаны уақытша орналастыру бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотында мемлекеттік сатып алу саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес заңды немесе жеке тұлғалар белгілеген жағдайлар туындағанда тиісті бюджетке немесе үшінші тұлғаларға ол ақша қайтарылады немесе аударылады деген шарт негізінде мемлекеттік мекемеге түскен сома ескеріледі.
      147. 3271 «Ақшаны уақытша орналастыру бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредитіне мемлекеттік мекеменің уақытша иелігіне түскен сома жазылады, бұл ретте 1043 «Ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ» қосалқы шоты, 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шоты дебеттеледі, ал осы қосалқы шоттың дебетіне тағайындау бойынша шоттан аударылған немесе берілген сома жазылады.
      Бұдан басқа 3271 «Ақшаны уақытша орналастыру бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебетіне сотталған және тергеуге алынған-сотталған тұлғалардың жеке ақшасы мен олардан алынған сома, атқару парақтары бойынша сотталғандардың еңбекақысынан, зейнетақысынан, жәрдемақысынан және өзге кірістерінен ұсталған сома, сондай-ақ сотталғандар Қазақстан Республикасының бюджет және қылмыстық-атқарушылық заңнамасында көзделген шығындарға пайдаланған қаражат жазылады, бұл ретте 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» шоты, 3240 «Қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының тиісті қосалқы шоты кредиттеледі. 3271 «Ақшаны уақытша орналастыру бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредитіне сотталған және тергеуге алынған-сотталған тұлғалардың есептік шотына есептелген еңбекақы, зейнетақы, жәрдемақы мен өзге кірістер жазылады, бұл ретте 3248 «Қызметкерлерге өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шоты дебеттеледі.
      148. Шарттар мен біржолғы тапсырыстар бойынша жұмыс үшін төленетін есептелген қаламақы сомасы 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» қосалқы шотының кредитіне жазылады, бұл ретте 7140 «Өзге операциялық шығыстар» қосалқы шоты дебеттеледі.
      Қаламақыны төлеу 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» қосалқы шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» шоты қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      149. Сыртқы қарыздар есебінен қаржыландырылатын жобалар бойынша консультант қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу және қосымша ақы төлеу сыртқы қарыздардың қаражатынан сыйақы (қаламақылар) төлеу жолымен жүргізіледі. Есептелген сыйақылардың (қаламақылардың) сомасына 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» қосалқы шотының кредитіне және 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебетіне жазба жүргізіледі.
      Төленген сыйақылардың сомасы 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының, 1060 «Арнайы шот», 1087 «Сыртқы қарыздардың және байланысты гранттардың есебiнен жобалар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» шоты қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      150. Мемлекеттік мекемені қаржыландырудың бекітілген жоспарынан тыс тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатып алу 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» қосалқы шотында ескеріледі. Егер мемлекеттік мекеменің қаржыландырудың бекітілген жоспарынан тыс алған тауарлары үшін өнім беруші құжаттар ұсынса, алайда өнім берушіге тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) қайтару мүмкін болмаса, онда 3273 «Өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешектер» қосалқы шотының кредитіне және Шоттар жоспарының тиісті қосалқы шотының дебетіне жазба жүргізіледі.
      151. Республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаты есебінен тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатып алуға азаматтық-құқықтық мәмілелер жасайтын мемлекеттік мекемелер оларды аумақтық қазынашылық бөлімшелерінде тіркейді.
      Мемлекеттік бюджет қаражатының есебінен мемлекеттік мекемелер жасайтын, бірақ аумақтық қазынашылық бөлімшелерінде тіркеуден өтпеген шарттар бюджеттік қаржы бөлумен қамтамасыз етілмейді және жасалмаған деп есептеледі.
      Мемлекеттік мекемелер жоспарлы тағайындаулар немесе қабылданған міндеттемелер көлемінен тыс қарызға сатып алған тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) бюджеттік ақша қаражаты есебінен төлеуге жатпайды.
      Қаржыландырудың бекітілген жоспарынан тыс сатып алынған тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) құнына төлеуге берілетін құжаттар (шоттар, орындалған жұмыстар актілері) және сатып алынған тауарлар өнім берушіге қайтарылуы тиіс, ал тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) қайтару мүмкін болмаған жағдайда, өнім берушіге берешек мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есебінде көрсетіледі.
      152. Мемлекеттік мекеме дебиторлармен есеп айырысуды түгендеу қорытындысы бойынша сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарттар бойынша күмәнді берешекті өндіріп алу жөніндегі жұмыс нәтижелерін ескере отырып, түгендеу комиссиясы актісіне сәйкес қабылданған мемлекеттік мекеме басшысы шешімінің негізінде есепті кезеңнің аяғында тауарларға, жұмыстарға және көрсетілетін қызметтерге ақы төлеу немесе жеткізудің мерзімі өтуі туындаған кезде резерв құрады:
      180 күннен 1 жылға дейін – берешек сомасынан 50 %-ы мөлшерінде;
      1 жылдан астам - берешек сомасынан 100 %-ы мөлшерінде.
      Күмәнді берешектер бойынша резерв құру мынадай тізбекпен көрсетіледі: 7450 «Резервтерді құру бойынша шығыстар» шотының дебеті  және 1290 «Күмәнді дебиторлық берешектер бойынша резерв» шотының кредиті.
      153. Егер кейін, күмәндіге жатқызылған дебиторлық берешектің қайтарылуы жүзеге асырылса, онда күмәнді дебиторлық берешек бойынша резервтер құру жөнінде бұрын танылған шығысты мынадай тізбекпен қалпына келтірген жөн: 1290 «Күмәнді дебиторлық берешектер бойынша резерв» шотының дебеті және 7450 «Резервтерді құру бойынша шығыстар» шотының кредиті.
      154. Дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу нәтижелері бойынша өндіріп алу үшін мүмкін емес мынадай:
      1) дебиторлық берешек:
      өндіріп алуға сот бас тартқан, оның ішінде талап ету уақытының өтіп кету себебі бойынша;
      мүлкінің жетіспеуіне байланысты борышкерді таратқан кезде қанағаттандырылмаған, сондай-ақ тарату балансын бекіткенге дейін кредит беруші мәлімдемеген;
      егер міндеттеме борышкердің қайтыс болуына байланысты тоқтатылса, егер атқару борышкердің жеке қатысуысыз жүргізіле алмаса немесе міндеттеме борышкердің жеке басына басқаша ажыратусыз байланысты болса;
      2) кредиторлық берешек: кредитор таратылған жағдайда;
      кредитор қарызды кешкен жағдайда, егер борыштан босату туралы шешімді кредит беруші мүлкінің меншік иесі немесе ол уәкілеттік берген тұлға қабылдаса;
      мемлекеттік мекемеден өндіріп алуға сот бас тартса, оның ішінде талап ету уақытының өтіп кету себебінен есептен шығаруға жатады.
      Мемлекеттік мекеменің басшысы есеп айырысуларды түгендеу актісін (онда басшының бұйрығына сәйкес комиссия құрамы, дебиторлардың және кредиторлардың атауы, берешектің сомасы, пайда болуын уақыты мен себебі көрсетіледі), сондай-ақ түгендеу комиссиясы хаттамасының негізінде бұл туралы он күн мерзімде бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне хабарлай отырып, дебиторлық және кредиторлық берешекті есептен шығару туралы шешім қабылдайды.
      155. Үмітсіз дебиторлық берешекті есептен шығару мынадай тізбектермен көрсетіледі:
      егер бұрын күмәнді берешекке резерв құрылса – тепе-тең құрылған резервке: 1290 «Күмәнді дебиторлық берешектер бойынша резерв» шотының дебеті және үмітсіз берешек қосалқы шотының кредиті;
      егер күмәнді берешекке резерв болмаса – шығыстарға: 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебеті және үмітсіз берешектің тиісті қосалқы шоттарының кредиті.
      156. Үмітсіз кредиторлық берешекті есептен шығару (бұған объективті жағдайлар болған кезде) мынадай тізбекпен көрсетіледі: кредиторлық берешектің тиісті қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті.
      157. Есепті кезеңнің аяғына өтелмеген, шетел валютасында берілген және ақша қаражатымен алуға/өтеуге жататын дебиторлық немесе кредиторлық берешек валюта айырбастаудың түпкілікті бағамы бойынша шетел валютасын қайта есептеу жолымен Қазақстан Республикасының ұлттық валютасында көрсетіледі.
      158. Әр айдың басында Нысандар альбомының 408 нысанды (6-меморалды ордер) ұйымдармен есеп айырысу бойынша жинақтау ведомосінен өткен ай үшін 2-6 бағандарда әр позиция (жол) бойынша өнім берушілердің материалдық құндылықтар алынбаған шоттарының мәліметтері жазылады. Өнім берушінің төленген шотының түсу шамасына қарай 2-4, 7-11 бағандарда әр позиция (жол) бойынша жазбалар жүргізіледі.
      159. 7-мемориалды ордерде – Нысандар альбомының 408 нысанды аванстық төлемдер тәртібінде есептеулер бойынша жинақтау ведомосі - әр өнім берушіге бір ай ішіндегі операцияны көрсету үшін қажетті жол саны бөлінеді. Жинақтау ведомосінде жазулар операцияның жасалу шамасына қарай әрбір құжат (төлеуге берілетін шот, шот) бойынша жүргізіледі. Бір айдың қорытындысы «Негізгі-журнал» кітабына жазылады. Мемлекеттік мекеменің немесе орталықтандырылған бухгалтерияның кодына өнім беруші аванс төлемін қайтарған жағдайда «Негізгі-журнал» кітабына жазба осы соманы ескерусіз жүргізіледі.
      Қалған операциялар бойынша Нысандар альбомының 274 нысанды жеке мемориалды ордерлері жасалады, олар әрбір ай үшін жеке 23-тен бастап нөмірленеді.
      160. Операциялардың көлемі бойынша жинақтау ведомостарын жасау талап етілмейтін мемлекеттік мекемелерде шоттардың корреспонденциясы Нысандар альбомының 274 нысанды жекелеген мемориалды ордерлерінде көрсетіледі.
      161. Дебиторлық және кредиторлық берешек бойынша талдама есеп есепке алу тіркелімдерінде (кітаптарда, көп бағанды карточкаларда, жинақтау ведомостерінде және басқа есепке алу тіркелімдерінде) Нысандар альбомының 292-а нысанды көп бағанды карточкаларында немесе Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында жүргізіледі:
      тегін, атын және әкесінің атын, лауазымын, берешектің және жетіспеушілік сомасының туындау күнін көрсете отырып, әрбір кінәлі тұлға бойынша – ақша қаражатының және құндылықтардың жетіспеу және талан-таражға түсу сомасы, кінәлі тұлғалардың есебінен жатқызылған материалдардың бүлінуінен болатын шығын сомасы және белгіленген тәртіппен ұстауға жататын басқа сома;
      кредиторлармен қаржыландырудың бекітілген жоспарынан тыс есеп айырысу;
      әр өнім беруші және мердігер бойынша - жоба бойынша жұмыстарды (қызметтерді) орындауға шарттар (келісімшарттар) жасаған өнім берушілермен және мердігерлермен есеп айырысу;
      әр операция бойынша - тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) құны түрінде бюджетке түсетін түсімдерге және оларды жұмсауға байланысты операциялар бойынша есеп айырысулар;
      нысаналы ағымдағы трансфертер бойынша;
      мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті әлеуметтік аударымдар жөніндегі қосалқы шоттар бойынша;
      ішкі кредит беру бойынша.
      162. Корпоративтік төлем карточкасын қолдана отырып бюджеттік ақша қаражатының нысаналы пайдаланылуын есепке алу Нысандар альбомының 453 нысаны бойынша кітапта жүргізіледі.
      163. Мемлекеттік мекемеге түсетін алименттерді өтеу туралы атқарушы парақтар мен басқа құжаттарды тіркеу және есепке алу, сондай-ақ ұстау мөлшерін есептеу үшін Нысандар альбомының 437 нысанды алименттерді өндіріп алу туралы атқарушы парақтарды есепке алу кітабы жүргізіледі.
      164. Әрбір алушы бойынша төленген қаламақы сомасы бойынша мәліметті алу үшін «Орындалған жұмыстар үшін басқа есеп айырысу» қосалқы шоты бойынша талдама есеп жүргізу үшін, егер олар жүргізілген болса Нысандар альбомының 417 нысанды карточка-анықтамасы жүргізіледі.
      165. Нысандар альбомының 283 нысанды көп бағанды карточкаларда тапсырыс берушілермен олар үшін орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер және дайын сатылған бұйымдарға есеп айырысулардың, сондай-ақ өндірістік оқыту процесінде оқушылар орындаған жұмыстар үшін кәсіпорындармен және мемлекеттік мекемелермен есеп айырысулардың; зейнетақы мен жәрдемақы төлеу бойынша; жұмыс берушілердің шотына аударылған сомада міндетті әлеуметтік сақтандыруға трансферттер бойынша есеп айырысулардың талдама есебі жүргізіледі.
      166. Нысандар альбомының 294 нысанды кітабында:
      ғылыми әзірлемелерге жұмсалатын шығыстардың;
      әрбір іс-шара және шығыстардың ерекшелігі бойынша - басқа бюджеттер есебінен шығыстардың;
      бюджеттік бағдарламалар, кіші бағдарламалар мен шығыстардың ерекшелігі бойынша – трансферттер бойынша шығыстардың;
      қаржыландырудың бекітілген жоспарынан тыс мемлекеттік мекеме шығыстарының;
      байланысты гранттар есебінен жүргізілген шығыстардың талдама есебі жүргізіледі.
      167. Карточкалар әр шот бойынша жеке жүргізілетін Нысандар альбомының 279 нысанды карточкалар тізілімінде тіркеледі.
      Карточкалар картотекаларда сақталады, онда олар іштей материалды жауапты тұлғалар бойынша бөліну арқылы қосалқы шоттар бойынша, ал орталықтандырылған бухгалтерияларда қызмет көрсететін мемлекеттік мекемелер бойынша орналасады.
      168. Дебиторлық және кредиторлық берешекті есептен шығару үшін негіздемелер болған кезде дебиторлармен және кредиторлармен есеп айырысудың түгендеу актісіне анықтама жасалады, ол мынадай мәліметтерді қамтуы тиіс:
      дебитордың, кредитордың атауы, толық нақты заңды мекен-жайы, СТН, болған кезде бизнес-сәйкестендіру нөмірі (БСН). Борышкердің мекен-жайы мен орналасқан орны белгісіз болған жағдайда оны іздестіру бойынша қабылданған шаралар (тіркелген жері бойынша салық органдарына өтініш, жергілікті атқарушы органдар және басқа) көрсетіледі;
      берешек сомасы;
      қандай баланстық шотта берешек есептелетіні, қандай міндеттемелер бойынша;
      берешектің пайда болу күні;
      берешекті растайтын құжаттар;
      берешектің пайда болуына немесе уақытылы өндіріп алмауына кінәлі лауазымды тұлғалар;
      регресті тәртіппен кінәлі есебінен шығын сомасын өндіріп алу мүмкін еместігі екені туралы дәлел;
      борышты (дебиторлық берешекті) өндіріп алуға қисынсыз деп танудың толық негіздемесі (борышты өндіріп алу жөнінде қабылданған нақты шаралар, оның ішінде талап ету-қуыну жұмыстарын жүзеге асыру, берілген атқарушы құжаттары бойынша ақпарат; тарату комиссиясы шешімінің немесе борышкерді банкрот деп таныған жағдайда тарату балансын бекіту туралы сот шешімінің күні, нөмірі. Мемлекеттік мекемеге талап арызда бас тарту негіздемесін көрсетуден бас тартқан кезде, жоғары тұрған сот инстанцияларына сот шешімін шағымдану жөнінде қабылданған шаралар);
      кредиторлық берешекті есептен шығару туралы шешім қабылдау үшін себептер (негіздер).

7. Қызметкерлермен есеп айырысуды есепке алу тәртібі

      169. Қызметкерлермен есеп айырысу бойынша мемлекеттік мекеменің дебиторлық және кредиторлық берешектері активтер мен міндеттемелерді танудың өлшемдерін сақтаған кезде актив немесе міндеттеме ретінде танылады.
      170. Қызметкерлермен есеп айырысу бойынша операцияларды есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      1260 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі»;
      3240 «Қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек».
      171. 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотында қолма-қол ақшасыз есеп айырысу және корпоративтік төлем карточкасын қолдана отырып, бюджеттік ақша қаражаты есебінен есеп айырысу жолымен жүргізілмейтін шығыстарды төлеуге оларға берілетін іссапар шығыстарына берілетін аванстар бойынша есеп беретін тұлғалармен есеп айырысу ескеріледі.
      172. Есеп беруге аванс осы мемлекеттiк мекемеде жұмыс iстейтін тұлғаларға ғана басшының ұйғарымы бойынша беріледі. Есептілікке сома берген кезде, бухгалтерлiк қызметтiң қызметкерлерi өткен аванстар бойынша есеп беруге жауапты тұлғаның берешегінің жоқ екендігі туралы белгi жасалады.
      Есептілікке берiлген ақша оларды беру кезінде көзделген мақсаттарға ғана жұмсала алады. Есептілікке жауапты тұлғалар жүргізілген шығыстарды растайтын құжаттарды қосу арқылы аванстық соманың жұмсалуы туралы есеп ұсынады. Аванстық есепке қоса берілген құжаттарді оларды есепте жазу тәртібімен есеп беретін тұлға нөмірлейді.
      Қызметкер іссапардан оралғаннан кейін бес жұмыс күн ішінде, аванстық есеп беруге мiндеттi. Аванстың пайдаланылмаған қалдығын есеп беретін тұлға аванстық есепті тапсырғаннан кейін, үш жұмыс күннен кешіктірмей қайтаруы тиіс. Есеп беретін тұлғаға жаңа аванстар беру бұрын берілген авансты қайтарған кезде ғана жүргізіле алады.
      Корпоративтік төлем карточкасы бойынша ағымдағы шоттан ақша қаражатын пайдалану туралы есеп беретін тұлғалар корпоративтік төлем карточкасын қолдана отырып жүргізілген төлемдердің растауы болып табылатын құжаттарды қоса бере отырып аванстық есепті ұсынады.
      Бухгалтерлiк қызметте аванстық есептер арифметикалық түрде тексеріледi, сондай-ақ құжаттарды ресімдеудің дұрыстығы мен қаражаттың мақсатқа сай жұмсалуы тексеріледі. Тексерілген аванстық есептерді мемлекеттік мекеменің басшысымен бекітеді.
      173. Есеп беретін тұлғаларға берiлген сомаға 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шоты дебеттеледі және Шоттар жоспарының «Ақша қаражаты мен олардың баламалары» кіші бөлімі шоттарының тиісті қосалқы шоттары кредиттеледі.
      Аванстың жұмсалған сомасына және есепке берілген соманың қайтарылған қалдықтарына 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының кредитіне және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 7070 «Іссапарларға арналған шығыстар», 7140 «Өзге операциялық шығыстар», 1310 «Материалдар» шотының тиісті қосалқы шотының дебетіне жазбалар жүргізіледі.
      Есеп беретін тұлғаның пайдаланылмаған аванс қалдығын қайтару теңгемен қолма-қол ақшамен жүзеге асырылады, есеп беретін жауапты тұлғаның тиынмен қайтарылмаған сома қалдығы соманы кейіннен есепке беру кезінде ескеріледі.
      174. Есепке берілетін соманың жұмсалуы туралы аванстық есептерді белгіленген мерзімде ұсынбаған немесе пайдаланылмаған аванс қалдықтарын кассаға қайтармаған жағдайда мемлекеттік мекеме Қазақстан Республикасының қолданыстағы еңбек заңнамасында белгіленген талаптарды сақтай отырып аванстарды алған тұлғалардың еңбекақыларынан осы берешекті ұстауды жүргізуге құқығы бар.
      175. Еңбекақыны есептеу айына бір рет жүргізіледі және айдың соңғы күні есепте көрсетіледі.
      Мемлекеттік мекемелердің қызметкерлеріне еңбекақы төлеу Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 26 ақпандағы № 220 қаулысымен бекітілген Бюджеттің атқарылуы және оған кассалық қызмет көрсету ережесінде анықталған тәртіппен жүргізіледі.
      Айдың бірінші жартысына қызметкерлерге еңбек ақысының 50%-ы мөлшерінде аванс берілуі мүмкін, бұл сомадан Қазақстан Республикасының салық заңнамасында белгіленген тәртіппен ұстауға жататын салықтар сомасы алынып тасталады.
      176. Есептелген еңбекақы сомасына 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредитіне және 7010 «Еңбекақы төлеуге арналған шығыстар» шотының, 8012 «Еңбекақы» қосалқы шотының дебетіне жазба жүргізіледі.
      Төленген еңбекақы сомасы 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебетіне және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредитіне, 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының, 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» шоты қосалқы шотының кредитіне жазылады.
      177. Белгіленген мерзімде алынбаған еңбекақы сомасы 3243 «Депоненттелген сома бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредитіне және 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебетіне жазылады.
      Депонентке берілген еңбекақы сомасына 3243 «Депоненттелген сома бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шоты дебеттеледі және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шоты, 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының, 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» шотының қосалқы шоты кредиттеледі.
      Талап ету мерзімі өткеннен соң депоненттік берешектің талап етілмеген сомасы есептеулердің түгендеу актісінің, актіге анықтаманың және түгендеу комиссиясы Хаттамасының негізінде өзге кірістер ретінде тануға жатады және есепке алуда 3243 «Депоненттелген сома бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      178. Қазақстан Республикасының салық заңнамасының және Қазақстан Республикасында зейнетақылық қамтамасыз ету туралы заңнаманың талаптарына сәйкес мемлекеттік мекеме қызметкерлер мен қызметшілердің жалақысынан мынадай есептеулер мен ұстап қалуларды жүргізеді:
      жеке табыс салығы - есептеу мынадай тізбекпен көрсетіледі: 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3121 «Жеке табыс салығы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      міндетті зейнетақы жарналары: 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3142 «Жинақтау зейнетақы қорларына зейнетақы жарналары бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      179. Мемлекеттік мекеме қызметкердің жазбаша өтініші негізінде, кейіннен мақсатына сай аудара отырып қызметкерлер мен қызметшілердің жалақысынан мынадай ұстап қалуларды жүзеге асырады:
      мүшелік кәсіподақ жарналарын төлеуге: 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3245 «Кәсіподақтық мүшелік жарна сомаларын қолма-қол емес аударымдар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      банктерге салымдар бойынша шоттарға: 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3247 «Банктерге салымдар бойынша шоттарға аударылған қолма- қол ақшасыз аударымдар бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      сақтандыру шарттары бойынша сақтандыру төлемдерін төлеуге: 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3248 «Қызметкерлерге өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      Қазақстан Республикасының банктік заңнамасында белгіленген тәртіппен банктен алынған несиені өтеуге: 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 3248 «Қызметкерлерге өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      Ұстап қалулар сомасын аудару 3121 «Жеке табыс салығы бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3142 «Жинақтау зейнетақы қорларына зейнетақы жарналары бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3245 «Кәсіподақтық мүшелік жарна сомаларын қолма-қол емес аударымдар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3247 «Банктерге салымдар бойынша шоттарға аударылған қолма-қол ақшасыз аударымдар бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» немесе 3248 «Қызметкерлерге өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» тиісті қосалқы шотының дебеті бойынша және 1040 «Түсімдер мен есеп айырысуларды есепке алу үшін ҚБШ», 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      180. Атқару парақтары мен басқа құжаттар бойынша жалақыдан ұсталған сома 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебетіне және 3242 «Атқару құжаттары бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредитіне жазылады.
      3242 «Атқару құжаттары бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебетіне аударылған сома жазылады, бұл ретте 1040 «Түсімдер мен есеп айырысуларды есепке алу үшін ҚБШ», 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шоты кредиттеледі.
      181. Мемлекеттік мекеме есеп кезеңінің аяғында қызметкерлердің пайдаланылмаған демалыстары бойынша резервті таниды.
      Резерв мөлшері ағымдағы жылдың 31 желтоқсанындағы жағдай бойынша демалыстың пайдаланылмаған күндері үшін демалысақының сомасы қайта есептеу жолымен анықталады.
      182. Демалыстар бойынша резервті есептеудің сомасына 3246 «Пайдаланылмаған демалыс бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредитіне және 7010 «Еңбекақы төлеуге арналған шығыстар» шотының дебетіне жазба жүргізіледі.
      Қызметкерлерге демалысақы төлеу 3246 «Пайдаланылмаған демалыс бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты», 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» шотының, 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шоты қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Пайдаланылмаған демалыстар бойынша құрылған резерв сомасы жетпеген кезде демалысақыны есептеу 7010 «Еңбекақы төлеуге арналған шығыстар» шотының дебеті және 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша жүзеге асырылады.
      Мемлекеттік мекеме түгендеу қорытындысы бойынша есепті кезеңнің аяғында резервті жете есептеуді немесе демалыстар бойынша резервтің артық есептелген сомасын есептен шығаруды жүзеге асырады:
      жете есептеу: 7010 «Еңбекақы төлеуге арналған шығыстар» шотының дебеті және 3246 «Пайдаланылмаған демалыс бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      183. Есеп беретін тұлғаның алдындағы жалақының, стипендияның, берешек сомасының тиынмен төленбеген қалдығы 3272 «Ақша айналымынан қолма-қол тиындардың алынуына байланысты есеп айырысулар» қосалқы шотының кредиті және 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3248 «Қызметкерлерге өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының, 3230 «Стипендианттарға қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының дебеті бойынша көрсетіледі.
      Артық төленген тиындардың сомасы бір теңгеге дейін соманы дөңгелектеудің арифметикалық әдісін қолдану нәтижесінде артық төленген тиындардың сомасы (50 тиынға дейін аз жаққа дөңгелектеледі; 50 тиын және одан жоғары тиын үлкен жаққа дөңгелектеледі) 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3230 «Стипендианттарға қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3248 «Қызметкерлерге өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» тиісті қосалқы шотының кредиті және 3272 «Ақша айналымынан қолма-қол тиындардың алынуына байланысты есеп айырысулар» қосалқы шотының дебеті бойынша көрсетіледі.
      Жыл аяқталғанда 3272 «Ақша айналымынан қолма-қол тиындардың алынуына байланысты есеп айырысулар» қосалқы шотының кредиті бойынша төленбеген сома мен артық төленген тиындар сомасы арасындағы айырма түрінде қалыптасқан қалдық бір теңгеге дейін соманы дөңгелектеудің арифметикалық әдісін қолдану нәтижесінде жоғарыда көрсетілген төлемдер бойынша бюджетке есептеуге жатады, бұл ретте 3272 «Ақша айналымынан қолма-қол тиындардың алынуына байланысты есеп айырысулар» қосалқы шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша жазба жүргізіледі, оны бюджетке аудару кезінде 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының тиісті қосалқы шотының кредиті бойынша жүзеге асырылады. 3272 «Ақша айналымынан қолма-қол тиындардың алынуына байланысты есеп айырысулар» қосалқы шотының дебеті бойынша қалдық келесі жылға ауысады.
      184. Атқару парақтары мен басқа құжаттардың әрекет ету мерзімі аяқталған жағдайда төленбеген не керісінше артық төленген тиындардың қалдығы бір теңгеге дейін соманы дөңгелектеудің арифметикалық әдісін қолдану нәтижесінде 3272 «Ақша айналымынан қолма-қол тиындардың алынуына байланысты есеп айырысулар» қосалқы шотына есептеледі.
      185. Жұмыстан босаған сәтте немесе есеп жылының аяғында қызметкерлерге қайтарылмаған тиындағы есепке берілген, 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті бойынша ескерілетін соманың қалдығы оның еңбекақысынан ұсталады, бұл кезде 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының кредиті бойынша жазба жүргізіледі.
      Мемлекеттік мекеменің есеп беретін жауапты тұлға алдындағы тиындағы берешегінің сомасы жұмыстан шыққан кезде 3272 «Ақша айналымынан қолма-қол тиындардың алынуына байланысты есеп айырысулар» қосалқы шотына есептен шығарылады, бұл кезде 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті және 3248 «Қызметкерлерге өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» тиісті қосалқы шотының кредиті бойынша жазба жүргізіледі.
      186. Есеп беретін тұлғалармен есеп айырысудың талдамалы есебі Нысандар альбомының 386 нысанды (8-мемориалды ордер) есеп беретін жауапты тұлғалармен есеп айырысу бойынша жинақтаушы ведомосінде жүргізіледі. Әр жол бойынша есеп беретін жауапты тұлғаның тегі, берілген аванстың сомасы және жүргізілген шығыстардың сомасы, сондай-ақ қолданылмаған аванстың түскен сомасы жазылады. Ай аяқталғаннан кейін «1261 (3248) қосалқы шотының кредит есебі бойынша шығыстардың сомасы бекітілді» бағаны және «Қосалқы шоттар дебеті» мен «Екінші жазбалар» бағандары бойынша қорытындылар «Басты-журнал» кітабына жазылады.
      Есеп беруге жауапты тұлғалары аз мемлекеттік мекемелерде есеп айырысудың талдамалы есебі Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) әр есеп беретін тұлға бойынша жүргізіледі.
      Корпоративтік төлем карточкасын қолдана отырып бюджеттік ақшаны нысаналы пайдаланудың талдамалы есебі Нысандар альбомының 453 нысаны бойынша кітапта жүргізіледі.
      187. Мыналар жалақыны есептеу үшін негізгі құжаттар болып саналады: мемлекеттік мекеменің бекітілген штат кестесі және жалақы ставкаларына сәйкес қызметкерлерді қабылдау, жұмыстан шығару және ауыстыру туралы бұйрықтары, Нысандар альбомының 421 «Пайдаланылған жұмыс уақытын есепке алу және жалақыны есептеу табелі» нысаны, нысандар альбомының 423 «Жұмыс нормаларын есептеу картасы» нысаны,  Нысандар альбомының 424 «Наряд» нысаны бойынша пайдаланылған жұмыс уақытын есепке алу табельдері, Нысандар альбомының 449 «Еңбек кітапшалары бланкілерін есепке алудың кіріс-шығыс кітабы» нысаны бойынша және басқа құжаттар.
      Жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу табельдерін (Нысандар альбомының 421 «Жұмыс уақытын пайдалануды есепке алу және жалақыны санау табелі» нысаны) ай сайын мемлекеттік мекеме бойынша бұйрықпен тағайындалған тұлғалар белгіленген нысан бойынша жүргізеді. Ай соңында табель бойынша жұмыс істеген күндердің жалпы саны, сондай-ақ артық жұмыс сағаттары анықталады. Толтырылған табель мен басқа тиісті қолдармен бекітілген құжаттар белгіленген мерзімде жалақыны есептеу үшін бухгалтерлік қызметке тапсырылады.
      Бір ай үшін жалақы есептеу және айдың екінші жартысы үшін төлеу әдетте Нысандар альбомының 49 нысанды есеп айырысу-төлем ведомосі бойынша жүргізіледі. Есеп айырысу-төлем ведомосінде табельдік нөмір, қызметкерлердің аты-жөні, есептелген жалақы және жәрдемақы, берілген аванс сомасы, ұсталған салық және басқа сома жазылады.
      Жұмысшылар және қызметкерлер демалысқа кеткен кезде есеп айырысу Нысандар альбомының 425 нысанды демалыс беру туралы есебінде жүргізіледі. Бұл есеп айырысулар бойынша есептелген сома ағымдағы айға ашылған есеп айырысу-төлем ведомосына жазылады. Демалысқа не жұмыстан шыққанда жалақы бойынша біржолғы есеп айырысулар жалпы есеп айырысумен сәйкес келмесе, есеп айырысу аралық кезеңдегі төлемдер  нысандар альбомының 389 нысанды төлем ведомостары не кассалық шығыс ордері бойынша жүргізіледі. Бұл есеп айырысулар бойынша есептелген және төленген сома ағымдағы айдың есеп айырысу-төлем ведомосына жазылады. Бұл ретте «Беруге сома» бағанында тиісті аты-жөннің қасына сызық қойылады.
      Есеп айырысу-төлем және төлем ведомостарына осы ведомостарды жасаған және тексерген тұлғалар қол қояды. Жалақы төлеуге берілетін рұқсатқа мемлекеттік мекеменің басшысы және бас бухгалтер қол қояды.
      188. Төлеу уақыты аяқталғаннан кейін кассир есеп айырысу-төлем және төлем ведомостарында жалақысын алмаған адамдардың аты-жөнінің қасына мөртабан қоюға не қолымен «Депонатталды» деп жазуға және депонатталған сома тізілімін жасауға міндетті. Ведомостың соңында кассир нақты төленген сома туралы мен алынбаған жалақы сомасы туралы жазба жасап, оларды төлем және есеп айырысу-төлем ведомостары бойынша жалпы қорытындымен салыстырып әрі жазуды өз қолымен растауы тиіс. Егер ақшаны кассир емес, басқа тұлға берсе, ведомоста қосымша «Ақшаны ведомоспен берген - лауазымы, қолы, қолды таратып жазу» деген жазба жасалынады. Кассирдің төлем және есеп айырысу-төлем ведомостарында жасаған жазбалары мұқият тексерілген және берілген және депонатталған сома саналған соң берілген жалақы сомасына белгіленген тәртіппен ресімделген кассалық шығыс ордері жасалады, ол белгіленген тәртіппен ресімделеді және кассалық кіріс және шығыс ордерлері тіркелетін журналда тіркеледі. Төлем және есеп айырысу-төлем ведомостарында касса бойынша ақшаны есептен шығару жүргізілген кассалық шығыс ордерінің күні және нөмірі жазылады.
      Еңбекақы бойынша депонантталған соманың есебі Нысандар альбомының 441 нысанды депонантталған еңбекақы мен стипендияның талдамалы есебі кітабында жүргізіледі. Кітаптағы жазу әр депонент бойынша жүргізіледі.
      Ай соңында Нысандар альбомының 441 нысанды кітабында «Кредит» пен «Дебет» бағандары бойынша қорытынды саналады және келесі айдың басына кредиттік қалдық шығарылады.
      189. Қызметкердің өткен кезеңдердегі жалақысы туралы мәліметтер алу үшін Нысандар альбомының 417 нысанды карточка-анықтамасы (жеке шот) жүргізіледі, онда қызметкер туралы жалпы мәліметтерден басқа ай сайын есептелген жалақы сомасы түрлері бойынша көрсетіледі.
      190. Есеп айырысу-төлем ведомостары негізінде 5-мемориалды ордер – жалақы мен стипендиялар бойынша Нысандар альбомының 405 нысаны (сондай-ақ тұрғын үйді күтіп-ұстауға және коммуналдық қызметтерді төлеуге әскери қызметшілерге, ішкі істер органдары қызметкерлеріне, сондай-ақ өртке қарсы қызмет органдарының жедел іздестіру, тергеу және әскери бөлімшелері, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі қылмыстық-атқару жүйесі органдары мен мекемелерінің, қаржы полициясы органдары қызметкерлеріне ақшалай өтемақыны есептеуді қамтиды) есептеу ведомостерінің жиынтығы есепке алу-төлем ведомостарының негізінде жасалады.
      191. Ауру парақтары (еңбекке жарамсыздық парақтары) жеке дестеге тігіледі және жыл басынан бастап хронологиялық тәртіппен нөмірленіп отырады. Әр парақта олар есептеу үшін енгізілген есеп айырысу-төлем ведомосының нөмірі жазылады.
      192. Персоналмен есеп айырысудың сараптама есебі Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) жүргізіледі:
      әрбір сақтандыру органы бойынша – сақтандыру шарттары бойынша;
      әрбір кәсіподақ ұйымдары бойынша - мүшелік кәсіподақ жарналары бойынша;
      несие берген банктің әр мекемесі үшін жеке шоттар бойынша – банк несиелері бойынша;
      орындау парақтары және басқа құжаттар бойынша - әрбір алушы бойынша аты-жөні немесе мемлекеттік мекеме аты, орындау парағының не басқа құжаттың нөмірі, күні және орындалу мерзімі, ұсталынатын соманы (пайыз) көрсету арқылы;
      әрбір өтемақы алушы бойынша – әскери қызметшілерге тұрғын үйді күтіп-ұстау мен коммуналдық қызметтер бойынша шығындарды төлеуге ақшалай өтемақы есептеу мен төлеу.
      193. Мемлекеттік мекемеге келіп түсетін алимент өндіріп алу туралы орындау парақтарын және басқа құжаттарды тіркеу және есепке алу, сондай-ақ ұсталынатын мөлшерді есепке алу үшін Нысандар альбомының 437 нысанды алимент өндіріп алу туралы орындау парақтарын есепке алу кітабы жүргізіледі.
      194. Уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша әлеуметтік жәрдемақыны есептеу және төлеу жөніндегі есеп айырысуларды есепке алуды мемлекеттік мекеме Нысандар альбомының 283 нысанды көп бағанды карточкаларында жүргізіледі.
      195. Жеке тұлғаның (қызметкердің) аударылған міндетті зейнетақы жарналары туралы толық мәлімет алу үшін мемлекеттік мекеме жинақтаушы зейнетақы қорларына төленетін міндетті зейнетақы жарналарын есепке алу Нысандар альбомының 451 нысанды карточкасын толтырады, оның көшірмесін жылына бір рет жеке тұлғаға (қызметкерге) береді.

8. Қорларды есепке алу тәртібі

      196. Қорлар құрылыс материалдарын, оқу, ғылыми зерттеулер және басқа мақсаттар үшін материалдарды, дәрі-дәрмектер мен байлау құралдарын, тамақ өнімдерін, отын және жағу, шаруашылық материалдары мен кеңсе құралдарын, арнайы киім-кешекті және басқа жеке пайдаланудағы құралдарды, қосалқы бөлшектерді, аяқталмаған өндірісті, дайын өнімді, тауарларды, жолдағы қорларды қамтиды.
      Қорларды есепке алу материалдардың атауы мен жауапты тұлғалар бойынша сандық және сома түрінде жүргізіледі.
      197. Мемлекеттік мекеме:
      құрылысқа байланысты шарттардың орындалу процесінде туындайтын аяқталмаған жұмыстарды, оның ішінде қызметтерді көрсетуге олармен тікелей байланысты шарттарды;
      қаржы құралдарын;
      ауылшаруашылық қызметпен байланысты биологиялық активтер мен егін жинау кезеңіндегі ауылшаруашылық өнімді;
      өтеусіз көрсетілетін қызметтер бойынша немесе алушылардан тікелей нақтылы есесін қайтару бойынша аяқталмаған жұмыстарды қоспағанда қорларды есепке алу кезінде осы бөлімнің ережелерін қолданады.
      198. Қорларды есепке алудың негізгі міндеттері барлық материалдық құндылықтардың дұрыс қолданылуы мен қозғалысын бақылау және сақталуын қамтамасыз ету; қорлар мен шығыстардың белгіленген нормаларын сақтау, белгіленген тәртіппен сатуға жататын, қолданылмайтын материалдарды уақытылы анықтау; мемлекеттік мекемелердің қоймасындағы қалдықтар туралы нақты мәліметтерді алу болып табылады.
      Бухгалтерлік қызмет жүйелі түрде қоймадағы материалдық құндылықтардың түсімі мен жұмсалуына бақылауды жүргізеді, сондай-ақ қоймада (қамбада) жүргізілген жазбалармен материалдарды есепке алу жөніндегі өз жазбаларымен салыстырады.
      199. Мемлекеттік мекеменің қорларын есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      1310 «Материалдар»;
      1320 «Аяқталмаған өндіріс»;
      1330 «Дайын өнім»;
      1340 «Тауарлар»;
      1350 «Жолдағы қорлар»;
      1360 «Қорлардың құнсыздануына арналған резерв».
      200. Есепте қорлардың құны активтерді танудың белгілері орындалғанда ғана мойындалады: болашақта осы актив бойынша экономикалық пайда немесе сервистік әлеует алу мүмкіндігінің болуы, сенімді бағалау мүмкіндігі.
      Қорлар мемлекеттік мекеменің шотында тек осы қорларға байланысты тәуекелдер мен активтерді иеленуден пайдалар осы мекемеге ауысқанда ғана көрсетіледі. Қорларға байланысты пайдалар мен тәуекелдердің ауысу сәтін анықтау қорларды есепке алу кезінде негізін қалайтын сәттердің бірі болып табылады. Бұл сәт оның шарттарын сөз ететін жеткізу шартымен анықталады.
      201. Жас төлдің төлдеуі мен қосылуынан басқа, ауылшаруашылық тағайындаудың биологиялық активтеріне жатпайтын қорлар бухгалтерлік есепте және сатып алуға, баға қосуға (үстеме бағаға), мемлекеттік, сыртқы экономикалық, жабдықтаушы, делдал мекемелерге төленген комиссиялық сыйақыларға, тауар биржалары қызметінің құнына, кедендік баждарға, тасымалдауғы шығындарға, сақтау мен жеткізуге шығындарды ескере отырып анықталатын олардың нақты құны бойынша қаржылық есептілікте көрсетіледі. Сатып алуға шығындарды анықтау кезінде сауда жеңілдіктері, төлемдердің қайтарулары мен өзге ұқсас баптар алынып тасталады. Өзге шығындар қорлардың өзіндік құнына қорларды олардың қазіргі орналасқан жері мен жағдайына жеткізуге байланысты мөлшерде ғана қосылады.
      Ауылшаруашылық мақсатындағы биологиялық активтерге жатпайтын жас төлдің төлдеуі мен қосылуын кіріске жазу жоспарланған өзіндік құн бойынша жүзеге асырылады.
      202. Мемлекеттік мекеме:
      басқа мемлекеттік мекемеден алынған - тапсыратын қорлардың баланстық құнын;
      қайтарусыз негізде үшінші тараптан алынған, - қорлардың әділ бағасын қорлардың өзіндік құны деп таниды.
      203. Қорларды сатып алу мынадай корреспонденциялармен көрсетіледі:
      сатып алу: 1310 «Материалдар», 1340 «Тауарлар» шоты тиісті қосалқы шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті (қайтарымды немесе айырбастау ыдысын алып тастағанда, сатып алу бағасы бойынша);
      басқа мемлекеттік мекемеден түсім: 1310 «Материалдар», 1340 «Тауарлар» шоты тиісті қосалқы шотының дебеті және 6330 «Өтеусіз түрде алынған активтерден алынатын кірістер» (баланстық құны бойынша) шотының кредиті;
      демеушілік, қайырымдылық көмек немесе гранттар түрінде түсім: 1310 «Материалдар», 1340 «Тауарлар» шоты тиісті қосалқы шотының дебеті және 6050 «Демеушілік және қайырымдылық көмектен алынатын кірістер» (әділ құн бойынша) шотының кредиті.
      Қайтарымды немесе айырбасталатын ыдыс (бөшкелер, бидондар, жәшіктер, бөтелкелер және басқа ыдыс) босы да, қорлардағы да өнім берушілердің шотында көрсетілген баға бойынша ескеріледі: 1319 «Өзге материалдар» қосалқы шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті.
      204. Дайын бұйымдар мен баспа өнімі оның жасалуына жұмсалатын іс жүзіндегі шығындардың деректері бойынша анықталған іс жүзіндегі өзіндік құн бойынша ескеріледі. Дайын өнімнің сомасына 1330 «Дайын өнім» қосалқы шотының дебеті және 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотының кредиті бойынша жазба жүргізіледі.
      205. Жолдағы қорларға мемлекеттік мекемелер басқа қалалық жеткізілімдер бойынша төлеген, бірақ айдың соңында қоймаға түспеген, сондай-ақ орталықтандырылған қамтамасыз ету және шаруашылық қызмет көрсету топтарының қоймасына алынған және мемлекеттік мекемелерге бөлінбеген қорлар жатады.
      Жолдағы қорларды тану мынадай жазбамен көрсетіледі: 1350 «Жолдағы қорлар» қосалқы шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті. Қорлар мемлекеттік мекемеге түскенде мынадай жазба жүргізіледі: «Қорлар» шотының тиісті қосалқы шотының дебеті және 1350 «Жолдағы қорлар» шотының кредиті.
      206. Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері Қазақстан Республикасының бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті органымен келісім бойынша осы Ереженің активтерді есепке алудың жалпы тәртібіне сәйкес келетін іш киімді, төсек жабдықтарын, киім-кешекті және аяқ киімді ведомстволық бақылауды анықтайды.
      207. Дәрі-дәрмектер мен байлау құралдарын есепке алу тиісті орталық пен өзге мемлекеттік органдар шығаратын және Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігімен келісілген нұсқаулықтарға сәйкес жүргізіледі.
      208. Кейіннен есепке алу кезінде қорлар екі шаманың ең кемі бойынша бағаланады – қорларды айырбасталмайтын операция тәсілімен сатып алу, тегін тарату немесе атаулы құны бойынша тарату үшін сақтау, тегін таратуға немесе атаулы құны бойынша таратуға жататын тауарларды өндіру процесінде тұтыну жағдайларынан басқа өзіндік және таза сату құны.
      Таза сатылатын баға деп іс қалыпты жүргенде қорларды сату нәтижесінде мемлекеттік мекеменің күтетін таза сомасы түсініледі. Қорлардың таза сату бағасы сату бойынша шығыстарды шегере отырып әділ құнға сәйкес келе бермейді.
      Егер қорлар тегін тарату үшін немесе атаулы бойынша тарату, тегін таратуға немесе атаулы құн бойынша таратуға жататын тауарларды өндіріс процесінде қолдану үшін сақталса, онда олар өзіндік құнның көлемдерінің ең азы бойынша және ағымдағы қалпына келтіру бағасы бойынша бағаланады. Егер қорлардың сақталу мақсаты өзгерсе, онда қорлар екі көлемнің ең кішісі бойынша: өзіндік құны және таза сатылатын құны бойынша бағаланады.
      Қорлардың ағымдағы қалпына келтіру бағасы деп субъектіде есептілік күніне активтерді сатып алу нәтижесінде туындаған шығындар ұғынылады.
      209. Есепті жылдың аяғында жүргізілген түгендеу нәтижелері бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшісімен келісілген, мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығына сәйкес құрылған түгендеу комиссиясының актісі негізінде есепте егер өтелетін құн қордың баланстық құнынан төмен болса бар қорлардың құнсыздану фактісі тіркеледі. Түгендеу актісінде құнсыздану себептері көрсетілуі тиіс. Егер бұл қорлар зақымдалса, толық немесе жартылай ескірсе қорлардың өзіндік құнының орны өтелмеуі мүмкін.
      210. Қорларды таза сату құны бойынша баланстық құн есебінде көрсету қорлардың ағымдағы нарықтық құны мен қорлардың іс жүзіндегі құнының арасындағы айырма мөлшерінде қорлардың құнсыздануына резерв құру жолымен жүргізіледі.
      Резерв құру 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті және 1360 «Қорлардың құнсыздануына арналған резерв» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Егер келесі есеп жылының соңында қорларды өзіндік құннан төмен бағамен есептен шығаруды туындатқан жағдайлар әрекет етпесе немесе экономикалық жағдайлардың өзгеруінің салдарынан таза сату құнының көтерілуінің анық айғақтары болса, есептен шығару сомасы қалпына келтіріледі (бұл ретте қалпына келтіру есептен шығарудың алғашқы сомасы шегінде жүзеге асырылады). Осы операция есепте 1360 «Қорлардың құнсыздануына арналған резерв» шотының дебеті және 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      211. Баланстан есептен шығарылатын қорлардың өзіндік құнын бағалау үшін мынадай әдістер қолданылады:
      шығындардың ерекше сәйкестігі;
      орташа өлшем құны;
      ФИФО: бірінші түсім-бірінші демалыс.
      212. Мемлекеттік мекеме субъектінің оларды қолдану мақсаты және ұқсас табиғаты бар барлық қорлар үшін өзіндік құнды есептеудің бір әдісін қолданады. Өзара сипаты мен қолданылу мақсаты бойынша ерекшеленетін қорларға қатысты өзіндік құнды бағалаудың әр түрлі әдістерін қолдану ақталған болып табылады. Мемлекеттік мекеме таңдаған қорларды бағалаудың әдісі есепті кезең ішінде қолданылады.
      213. Ерекшелікті сәйкестендіру әдісі өзара алмастырушы болып табылмайтын қорлардың, сондай-ақ олар сатып алынды ма не өндірілді ме, қарамастан арнайы жобалар үшін өндірілген және арналған тауарлар немесе көрсетілетін қызметтердің өзіндің құнын анықтау үшін қолданылады. Шығындардың ерекшелікті сәйкестендіруі ерекшелікті шығындар қорлардың белгілі бір баптарына жатады дегенді білдіреді.
      214. Орта өлшем құнының әдісі кезең басында ұқсас баптардың орта өлшем құнынан әр баптың бағасын анықтауды және кезең ішінде сатып алынған немесе өндірілген осындай баптардың бағасын анықтауды болжайды. Орташа мәні мерзімді немесе субъекті жұмысының шарттарына байланысты әр қосымша жеткізілімді алу шамасына қарай есептеле алады.
      215. ФИФО әдісі (бірінші түсім - демалысқа бірінші) бірінші сатылып алынған қорлар бірінші болып есептен шығарылатындығын, демек қорларда қалатын баптар кезең соңында кешірек алынғанын ұйғарады.
      216. Қорларды есептен шығару 7060 «Қорлар бойынша шығыстар», 8011 «Материалдар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
      217. Қорлар құнын есептен шығару шығыс ретінде танылады, бұл ретте 7060 «Қорлар бойынша шығыстар» шоты дебеттеледі және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шоты кредиттеледі.
      Құнсызданудан резерв құру есебінен құны бұрын төмендеген қорларды есептен шығару: құрылған резерв сомасына - 1360 «Қорлардың құнсыздануына арналған резерв» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде қорлардың баланстық құнына - 7060 «Қорлар бойынша шығыстар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті көрсетіледі.
      218. Нақты кінәлілер анықталмаған жағдайларда, қорлардың бұзылудан, табиғи апаттан (су тасқыны, өрт және басқа табиғи апаттар) шығыны кінәлі тұлғалардың нақты жоқтығы мұқият тексерілгеннен және болашақта залал фактілерін жібермеуге қажетті шаралар қолданылғаннан кейін ғана есептен шығарылады.
      Бұзылудан қорлардың шығыны туындаған кезде шығыстар ретінде танылады: 7460 «Өзге шығыстар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті.
      219. Бос ыдысты қайтару немесе сату кезінде сатып алу бағасы мен бос ыдыс сатылған баға арасындағы айырма іс жүзіндегі шығыстарға жатқызылады: 7140 «Өзге операциялық шығыстар» қосалқы шотының дебеті және 1319 «Өзге материалдар» қосалқы шотының кредиті.
      220. Сатып алынған және бір мезгілде ағымдағы қажеттіліктерге берілген кеңсе жабдықтары (қағаз, қаламсаптар, сиялар, қауырсындар және басқа кеңсе жабдықтары), сондай-ақ дәрі-дәрмектер мен дайын дәрілер (спиртті, байлау құралдары мен қымбат тұратын дәрі-дәрмектерді қоспағанда) кіріс пен шығыс бойынша жалпы сомасын көрсету арқылы нақты шығындарға 1316 «Шаруашылық материалдары және кеңсе жарақтары» қосалқы шотында есептен шығарылады.
      221. Арнайы киім мен жеке қолданысқа арналған басқа заттардың бірлігіне екі айлық есептік көрсеткіш шегіндегі құны қоймадан берілгенде мынадай тізбекпен есептен шығарылады: 7060 «Қорлар бойынша шығыстар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті. Құны бір бірлігі үшін екі айлық есептік көрсеткіштен асатын көрсетілген қорлар белгіленген мерзім аяқталғаннан кейін мемлекеттік мекеменің тұрақты әрекет ететін комиссиясының есептен шығару туралы актісінің негізінде есептен шығарылады.
      222. Кейбір қорлар басқа активтердің шотына жатқызылуы мүмкін, мысалы, негізгі қаражаттың дербес өндірілген құрауышы ретінде пайдаланылған қор: «Негізгі құралдар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті. Осылайша бөлінген қорлар осы активтің қызмет ету мерзімі ішінде шығыс ретінде (амортизацияны есептеу) танылады.
      223. Қорлардың сақталуын және есепке дұрыс қойылуын қамтамасыз ету мақсатында қойма есебін тиісті ұйымдастыруды қамтамасыз ету қажет. Қорларды сақтау арнайы жабдықталған үй-жайларда (қоймаларда) жүргізілуі тиіс. Қоймалық үй-жайларда қорларды орналастыру тәртібі оларды қабылдау, беру мен түгендеу жүргізу жөніндегі операциялардың жылдамдығын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл тұлғаларды ауыстыру қойманы түгендеумен және мемлекеттік мекеме басшысы бекіткен қабылдау-тапсыру актілерін жасаумен сүйемелденуі тиіс.
      Қорларды сақтау орындары салмақ жабдықтарымен, өлшеу құралдарымен, өлшеу ыдысымен және басқа бақылауға арналған құралдармен жабдықталуы тиіс.
      Қоймадағы материалдарды есепке алуды материалды жауапты тұлға атауы, сұрпы мен саны бойынша ғана Нысандар альбомының М-17 нысанды материалдарды қоймалық есепке алу кітабында жүргізеді.
      224. Бухгалтерлік есеп тіркелімдеріне материалдар мен тамақ өнімдері кіріс бойынша алғашқы құжаттар (шоттар, актілер мен басқалар) негізінде, құндылықтар алынған күнмен жазылады. Алғашқы құжаттарда мынадай деректер көрсетілуі тиіс: материалдар мен тамақ өнімдері кімнен түсті, атауы, сұрпы, саны (салмағы), бағасы, сомасы, қоймаға түскен күні мен осы құндылықтарды қабылдап алған материалды жауапты тұлғаның қолхаты.
      Өнім беруші құжаттарының деректерімен алшақтық болған жағдайда Нысандар альбомының 429 нысаны бойынша қорларды қабылдап алу туралы акті жасалады. Актіні қабылдау комиссиясы екі данада қойма меңгерушісінің және мүдделі тараптың міндетті қатысуымен жасайды. Актінің бір данасы қабылданған материалдық құндылықтарды есепке алу үшін, екіншісі өнім берушіге қарсылық хатын рәсімдеу үшін қолданылады.
      Қоймадан материалдарды беру мемлекеттік мекеме басшысы бекіткен құжаттар арқылы жүргізіледі. Материалдарды беру үшін мынадай құжаттар қолданылады:
      Нысандар альбомының 434 нысанды жүкқұжаты (талабы) қоймадан материалдарды беру кезінде және мемлекеттік мекеме ішінде материалдарды алмастыру кезінде қолданылады. Жүкқұжат (талап) әдетте бір данада беріледі;
      Нысандар альбомының 299 нысанды тізім-талабы қоймадан тамақ өнімдерін беру үшін қолданылады. Тізім-талап күн сайын тамақ өнімдерін тарату нормалары негізінде және қанағаттанғандар саны туралы деректер негізінде жасалады.
      Тұлғалардың азық-түліктерді алу мен беру туралы қолхаты кестеде белгіленген мерзімде бір айда кемінде үш рет бухгалтериялық қызметке жіберіледі.
      Тамақ өнімдерінің түсімін есепке алу азық-түліктердің кірісі бойынша Нысандар альбомының 300 нысанды жинақтау ведомосінде жүргізіледі. Ведомость әрбір материалдық жауапты тұлға бойынша жеке жасалады. Ведомостегі жазбалар алғашқы құжаттар негізінде сандық және сома шамасында жүргізіледі. Ай аяқталғаннан кейін ведомосте қорытындылар есептеледі. Нысандар альбомының 300 нысанды жинақтау ведомосі 11-мемориалды ордерін жасау үшін негіз болып табылады.
      Тамақ өнімдерінің шығыстарын есепке алу Нысандар альбомының 399 нысанды тамақ өнімдерінің шығыстары жөніндегі жинақтау ведомосінде жүргізіледі. Бұл ведомость материалдық жауапты тұлғалар бойынша жасалады. Ондағы жазбалар Нысандар альбомының 299 нысанды тізім-талап және басқа құжаттары негізінде жүргізіледі. Ай аяқталғаннан кейін ведомосте қорытындылар есептеледі, ол жұмсалған тамақ өнімдерінің құнын анықтауға септігін тигізеді. Бір мезгілде балалардың қатысуы туралы деректемен балаларға арналған мекемелер бойынша, аурулардың болуы туралы мәліметтер бойынша емделу мекемелеріндегі қанағаттанушылардың саны және басқа мәліметтер салыстырылады. 12-мемориалды ордерді жасау үшін Нысандар альбомының 399 нысанды жинақтау ведомосі негіз болып табылады. Жинақтау ведомосінің деректерінен басқа, Нысандар альбомының 411 нысанының жиынтығына тамақ өнімдеріне басқа шығыс құжаттарының (азық-түліктердің жетіспеушілігіне, қайтарылуына актілердің және басқа шығыс құжаттарының) деректері жазылады.
      Тамақ өнімдерінің талдамалы есебі атаулары, сұрыптары, саны, бағасы мен материалдық жауапты тұлғалар бойынша Нысандар альбомының М-44 нысанды айналым ведомостерінде жүргізіледі. Айналым ведомостеріне жазбалар Нысандар альбомының 300 және Нысандар альбомының 399 нысанды жинақтау ведомостерінің мәліметтері мен тамақ өнімдерінің кірісі мен шығысы бойынша басқа құжаттардың негізінде жүргізіледі. Айналым ведомостерінде ай сайын айналымдар саналады және айдың басына қалдықтар шығарылады.
      Нысандар альбомының 397 нысанды азық пен жем бөлуге ведомость. Азық пен жем қоймадан белгіленген нормалар шегінде жіберіледі;
      Нысандар альбомының 410 нысанды мемлекеттік мекеменің қажеттіліктеріне материалдарды бөлу ведомосі бір ай ішіндегі шаруашылық материалдарын, оқу және басқа мақсаттарға материалдарды бөлу үшін қолданылады. Бұл ретте ведомостегі жазуларды хронологиялық емес тәртіпте жүргізген жөн, ал айдың соңында материалдардың әр түрі бойынша жалпы қорытындыны шығару үшін материалдардың әр түрі үшін жолдың белгіленген санын қалдыру керек;
      Нысандар альбомының 431 нысанды жинау картасы материалдар мен отынды күнделікті бөлген кезде де, ай ішінде уақыттың анықталған арлығында да қолданылады.
      Жинау картасы әр алушыға материалдың бірнеше атауына тікелей қолданылуы бойынша жұмсау үшін беріледі. Бұл карта екі данада беріледі, біреуі алушының қолхатымен қоймада, екіншісі алушыда сақталады. Материалдарды күнделікті бөлу кезінде жинау картасы 15 календарлық күн мерзіміне, ал мерзімді бөлінгенде бір ай мерзімге беріледі.
      225. Материалдар мен отын алушы жинау картасының өзіндегі данасын көрсеткен кезде белгіленген лимит шегінде беріледі. Белгіленген лимиттен тыс материалдарды бөлу Нысандар альбомының 434 нысанды жүкқұжаты бойынша жүргізіледі.
      Қоймадан жүкқұжат немесе жинау картасы бойынша отын беру мүмкін болмаған жағдайда, отын шығындарын есептен шығару қалдықтарды өлшеу актісі бойынша жүзеге асырылады. Өлшеу актісі бойынша шығынның белгіленген нормаларын салыстырғанда отын жетіспеген жағдайда мемлекеттік мекеменің басшысы артық жұмсау себептерін анықтауға шаралар мен тиісті жағдайда өндіріп алу шараларын қолданады;
      жол парағы автомобиль жанар және жағар май материалдың шығынға есептен шығару үшін қолданылады. Жанар және жағар май материалдар іс жүзіндегі шығын бойынша, бірақ автомобильдердің жеке түрлері үшін бекітілген нормалардан артық емес мөлшерде есептен шығарылады;
      Нысандар альбомының 1-т нысанды тауар-көлік жүкқұжаты жеке автомобильдерінде мемлекеттік мекеменің өз қажеттіліктері үшін жүктерді тасымалдау үшін қолданылады.
      226. Дайын бұйымдар мен баспа өнімі қоймада қабылдау актісі немесе басқа құжаттар негізінде кіріске жазылады. Дайын бұйымдар мен баспа өнімдерінің талдамалы есебі атауы, саны, құны мен сақтау орындары бойынша Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында жүргізіледі.
      227. Құрылыс материалдарының талдамалы есебі материалдардың атаулары, саны, бағасы бойынша Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында жүргізіледі.
      Материалдарды шығысқа жазу мемлекеттік мекеме басшысы бекіткен актілер мен басқа құжаттардың негізінде жүргізіледі.
      228. Дәрілік құралдардың талдама есебі бағандарды толтырусыз сандық есебі тұтастай алғанда мемлекеттік мекеме және әрбір бөлімше (кабинет) бойынша құндылықтардың мынадай топтары бойынша Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 296 нысанды кітабында) сома шамасында мынадай құндылықтар топтары бойынша жүргізіледі:
      дәрі-дәрмектер, оларға мыналар жатады: дәрілік құралдар, сарысулар мен вакциналар, дәрілік шөптік шикізат, емдік минералды сулар, залалсыздандыру құралдары және басқа дәрі-дәрмектер;
      таңу құралдары, атап айтқанда: дәке, жаратаңғыш, мақта, компресстік үлбі мен қағаз және басқа таңу құралдары;
      көмекші материалдар: жылтырақ, жарғақ және сүзгіш қағаз, қағаз қораптар, қаптар және басқа көмекші материалдар;
      ыдыс: сыйымдылығы 5000 миллилитрден жоғары шыны сауыттар мен банкаалар, бөтелкелер, тобатайлар, жәшіктер және құны сатып алынған дәрілердің бағасына кірмейтін басқа қайтарылатын ыдыс заттары.
      Денсаулық сақтаудың емдеу-алдын-алу мемлекеттік мекемелерінің бөлімшелерінде (кабинеттерінде) дәрі-дәрмектер мынадай топтар бойынша заттық-сандық есепке жатады:
      улы дәрі-дәрмектер;
      есірткі дәрі-дәрмектері;
      этил спирті;
      Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің нұсқауларына сәйкес клиникалық сынақ пен зерттеуге арналған жаңа препараттар;
      тапшы қымбат тұратын дәрі-дәрмектер мен байлау құралдары;
      бос та, дәрі-дәрмектерден бос емес те ыдыс.
      229. Кеңсе құралдарын сатып алу мен алуды растайтын құжаттарда осы материалдарды алған тұлғаның қолы болуы тиіс.
      230. Қара металл сынығы мен қалдықтары, түрлі-түсті металл қалдықтары және арнайы қор материалдары бойынша талдама есеп Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларда немесе Нысандар альбомының 296 нысанды кітабында жеке жүргізіледі.
      231. Жолдағы материалдардың талдамалы есебі жеке өнім берушілер бойынша Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 296 нысанды кітабында) жүргізіледі. Орталық жабдықтау мен шаруашылық қызмет көрсету топтарының қоймасына түскен материалдар олардың атауы бойынша, бағасын, саны мен сомасын көрсете отырып Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 296 нысанды кітабында) ескеріледі.
      232. Қосалқы бөлшектердің талдамалы есебі қосалқы бөлшектердің атауы, таңбалары зауыттық нөмірлері, саны, құны мен материалдық жауапты тұлғалар бойынша Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 296 нысанды кітабында) жүргізіледі. Бұл ретте қоймадан тозғандарды айырбастау үшін берілген автомобиль шиналары мен доңғалақ қабын бухгалтерлік қызмет арнайы киімнің, жеке пайдаланылатын заттардың және пайдаланудағы басқа материалдардың қозғалысын Нысандар альбомының 412 нысанды жедел (сандық) есепке алу ведомосінде ескереді, онда алған тұлғаның лауазымы мен тегі, алған уақыты мен зауыттық нөмірлері жазылады. «Есептен шығару туралы белгілер» бағанында жарамсыздық салдарынан қолданудан шығып қалған автомобиль шиналары мен доңғалақ қабының күні мен зауыттық нөмірі жазылады.
      233. Тамақ өнімдерінен басқа материалдардың шығысы бойынша операцияларды есепке алу Нысандар альбомының 396 нысанды (13-мемориалды ордер) материалдардың шығысы бойынша жинақтау ведомосінде жүргізіледі.
      Сынған ыдысты есептен шығару үшін Нысандар альбомының 325 нысанды ыдыстың сынуын тіркеу журналы жүргізіледі. Журналдағы жазуларды тиісті лауазымды тұлғалар жүргізеді. Тұрақты әрекет ететін комиссия журналдың дұрыс жүргізілуін тексереді және тоқсан сайын (ай сайын) сынған ыдысты есептен шығару үшін акт жасайды, актіні мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді.
      Ішкі киім, төсек құралдары, киім мен аяқ-киім жеке топтарға бөле отырып, олардың атаулары, саны, материалдық жауапты тұлғалары бойынша Нысандар альбомының М-17 нысанды материалдарды қоймалық есепке алу кітабында ескеріледі:
      ішкі киім (жейделер, ішкі көйлектер, халаттар және басқа да ішкі киім);
      төсек орындары мен жабдықтары (матрацтар, жастықтар, көрпелер, ақжаймалар, көрпе тыстары, жастық тыстары, жапқыштар, ұйықтауға арналған қаптар және басқа төсек орындары мен жабдықтары);
      арнайы киімді қоса алғанда киім мен нысанды киім (костюмдер, пальто, плащтар, қысқа тондар, көйлектер, әйелдер киетін көкірекшелер, юбкалар, курткалар, шалбарлар және басқа да киімдер мен киім-кешектер);
      арнайысын қоса алғанда аяқ киім (бәтеңкелер, етіктер, қонышты аяқ киімдер, жазғы аяқ киімдер, пималар және басқа да аяқ киім);
      спорттық киім мен аяқ киім (костюмдер, бәтеңкелер және басқа да спорттық киім мен аяқ киім).
      Жұмсақ мүкәммалдың көрсетілген заттарын мемлекеттік мекеме басшысы мен бухгалтерлік қызметтің қызметкерінің қатысуында қойма меңгерушісі мемлекеттік мекеменің атауын көрсете отырып, заттың сыртқы түрін зақымдамай, жуылып кетпейтін бояумен, арнайы мөрмен таңбалайды, заттарды қолдануға берген кезде қосымша қоймадан берілген күннің мерзімі айы мен жылы көрсетіледі. Таңбалау мөртабандары мемлекеттік мекеме басшысында немесе оның орынбасарында сақталуы тиіс.
      234. Қолданыстағы ішкі киім, төсек орындары, киім мен аяқ-киімнің талдамалы есебі заттардың атаулары, саны, құны, топтары мен материалдық жауапты тұлғалары бойынша Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 296 нысанды кітабында) жүргізіледі немесе түгендеу тізімдемесіне (салыстырмалы ведомоске) Нысандар альбомының 402 нысанды қосымша парақтарында жүргізіледі.
      Ескірген және жарамсыз болған ішкі киім, төсек орындары, киім мен аяқ-киімді есептен шығару «Баланстан ішкі киім, төсек орындары, киім мен аяқ-киімді, құралдарды, өндірістік және шаруашылық мүкәммалды есептен шығаруға акті» Нысандар альбомының 443-а нысаны бойынша мемлекеттік мекеме басшысы бекіткен есептен шығаруға акті негізінде, өз жүйесі үшін бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бекіткген қызмет ету мерзімін ескере отырып жүргізіледі.
      Арнайы киімнің, арнайы аяқ-киімнің және сақтау құрылғыларының талдамалы есебі Нысандар альбомының МБ-6 «Арнайы киімнің, арнайы аяқ-киімнің және сақтау құрылғыларының жеке карточкасы» нысаны бойынша және Нысандар альбомының МБ-7 «Арнайы киімді, арнайы аяқ-киімді және сақтау құрылғыларын беруді (қайтаруды) есепке алу» нысаны бойынша жүргізіледі.
      235. Жинақтау ведомостіне жазулар әр құжат және қызмет көрсететін мемлекеттік мекемелер немесе материалдық жауапты тұлғалар бойынша, оның ішінде соманы белгілей отырып әрбір құжат және тиісті қосалқы шоттар бойынша жүргізіледі. Ай аяқталғаннан кейін қосалқы шоттар бойынша қорытындылар «Негізгі-журнал» кітабына жазылады.

9. Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі

      236. Негiзгi құралдар:
      өндiрiсте қолдану немесе тауарларды немесе қызметтердi жеткізу үшін, басқа тұлғаларға жалға беру үшін немесе жеке қажеттілік үшін ұсталатын;
      күтiлгендей, бiр жылдан астам уақыт ішінде қолданылатын материалды объектілер.
      237. Мемлекеттiк мекеме осы бөлiмнiң талаптарын негiзгi құралдарға, оның ішінде:
      мәдени мұра активтеріне;
      арнайы әскери жабдыққа;
      инфрақұрылым активтерiне;
      жылжымайтын мүлiктерге, ғимараттарға және ауылшаруашылық қызметіне қатысы бар биологиялық активтерді дамытуға немесе қамтамасыз етуге пайдаланылатын жабдықтарға және минералды ресурстарды, мұнайды, табиғи газды және ұқсас қалпына келтiрiлмейтiн табиғи қорларды әзірлеуге құқықтарға;
      инвестициялық жылжымайтын мүлiк ретiнде келешекте қолдануға салынып немесе қайта жаңартылатын, бірақ «инвестициялық жылжымайтын мүлiк» анықтамасына жауап бермейтін жылжымайтын мүлiкке;
      ересек жұмысқа жарамды малға;
      мемлекеттiк мекеме бір кезеңнен астам уақыт ішінде қолдануды жоспарлаған қосалқы бөлшектерге және резервтік жабдыққа, сондай-ақ егер қосалқы бөлшектер мен көмекші жабдықтар тек негiзгi құралдардың объектілеріне байланысты қолданылса.
      238. Негізгі құралдар ретінде мемлекеттік мекеме үшін оларды қолдану тікелей экономикалық пайда әкелмейтін, бірақ басқа объектілерді (қоршаған ортаның қауіпсіздігі мен қорғауын қамтамасыз ету үшін сатып алынатын негізгі құралдар) қолданудан пайда алу үшін қажет объектілер танылады.
      239. Резервтік жабдықтаудың бір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылатыны күтілетін қосалқы бөлшектері, сондай-ақ тек негiзгi қаражаттардың объектілеріне байланысты қолданыла алатын қосалқы бөлшектер мен көмекші жабдықтаулар негізгі құралдар ретінде танылады және ескеріледі.
      240. Инфрақұрылымдық активтер төмендегі сипаттамалардың біреуі немесе бірнешеуі болған кезде негізгі құралдардың объектілері ретінде танылады:
      жүйенің немесе желінің бөлігі болып табылады;
      арнайы сипаты бар және баламалы қолданысы жоқ;
      жылжымайтын болып табылады; сатуға белгіленген шектеулер болады.
      Жолдардың желілері, кәріздеу жүйелері, су және электржабдықтаулар жүйелері және коммуникация желілері инфрақұрылымдық активтер болып табылады.
      241. Экономикалық пайданы тура көбейтпейтін, бірақ мұндай пайданы негізгі құралдардың басқа объектілерінен алу үшін қажет қоршаған ортаның қауіпсіздігі мен қорғалуын қамтамасыз ету үшін активтер негізгі құралдардың объектісі ретінде танылады.
      242. Осы бөлімнің ережелері жылжымайтын мүлiк ретiнде келешекте қолдануға қайта жаңартылатын инвестициялық жылжымайтын мүлiкті есепке алу үшін қолданылады. Құрылыс жұмыстары немесе қайта жаңарту аяқталған сәтте жылжымайтын мүлiк инвестициялық жылжымайтын мүлiк болады және мемлекеттік мекеме осы Ереженің «Инвестициялық жылжымайтын мүлiкті есепке алу тәртібі» бөлімінің ережелерін қолданады.
      243. Негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі дұрыс құжатты ресімдеуді және мемлекеттік мекеме ішінде олардың ауысуының түсімі мен шығуын есепке алу тіркелімдерінде уақытылы көрсетуді, сондай-ақ әрбір объектінің (заттың, жиынтықтың) сақталуы мен дұрыс қолданылуын бақылауды қамтамасыз етуі тиіс.
      244. Мемлекеттік мекеменің негізгі құралдарын есепке алу үшін мынадай шоттар/қосалқы шоттар арналған:
      2310 «Жер»;
      2320 «Ғимараттар»;
      2330 «Құрылыстар»;
      2340 «Беріліс құрылғылары»;
      2350 «Көлiк құралдары»;
      2360 «Машиналар мен жабдықтар»;
      2370 «Аспаптар, өндірістік және шаруашылық мүкәммалы»;
      2380 «Өзге негiзгi құралдар»;
      2390 «Негiзгi құралдардың жинақталған амортизациясы мен құнсыздануы»;
      2411 «Аяқталмаған құрылыс»;
      5111 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв».
      245. Негізгі құрал объектісінің құны:
      осы объектіге байланысты мемлекеттік мекемеге болашақ экономикалық пайда мен әлеуеті бар қызметтің түсуіне ықтималдық болғанда, іс жүзіндегі шығындарды немесе объектінің әділ құнын сенімді өлшеу мүмкін болса, актив деп танылуы мүмкін.
      Негізгі құрал түскен кезде мемлекеттік мекеме активті иеленуде қандай шамада пайда мен тәуекел болатынын бағалайды. Бұл ретте:
      егер активті иеленуден тәуекел мен пайда алу көбірек болса, мемлекеттік мекеме активті мойындайды;
      егер активті иеленуден тәуекел мен пайда алу аз болса, мемлекеттік мекеме активтің түсуін мойындамайды;
      егер активті иеленуден пайда мен тәуекел алу аз болса, мемлекеттік мекеменің актив үстінен бақылау дәрежесі бағаланады;
      егер мемлекеттік мекемеде бақылау құқығы туындаса, мемлекеттік мекеме активті таниды;
      егер бақылау құқығы беруші тарапта қалса, мемлекеттік мекеме активті сатып алуды мойындамайды.
      Егер мемлекеттік мекеме активті иеленуден барлық пайдаларды алса, бірақ активті иеленуге байланысты барлық тәуекелдер тапсырушы тарапта қалса, актив тапсырушы тараптың есебінде қала береді. Меншік құқығының ауысуын мемлекеттік тіркеу қажет болған жағдайларда шарттағы талаптарға көңіл аудару қажет, атап айтқанда:
      егер шарт талаптары бойынша активті иеленуден пайдалар мен тәуекелдер актіге қол қойған сәтте сатып алушыға ауысса, онда бұл жағдайда активтің шығып қалуы активті акті бойынша беру күніне көрсетіледі;
      егер шарт талаптары бойынша активке иелік етуге байланысты тәуекелдер меншік құқығының ауысуын мемлекеттік тіркеген сәтке дейін беруші тарапта қалса, онда бұл жағдайда активті есептен шығару тіркеу күніне көрсетіледі.
      246. Активтерді тану өлшемдеріне жауап беретін мәдени мұра активтері баланста танылады, мәдени мұраның өзге активтері Шоттар жоспарының 09 «Мәдени мұра активтері» балансталған шотында ескеріледі (мысалы: тарихи ғимараттар мен монументтер, археологиялық қазбалар орындары, қорлар мен табиғи қорғау аймақтары, сондай-ақ өнер туындылары).
      Мемлекеттік мекеме мәдени мұра активтерін бухгалтерлік есепте егер:
      олардың мәдени, экологиялық, ағартушылық және тарихи құндылықтары тек нарықтық бағаға негізделген қаржы құнымен толық көрсетілмесе;
      заңды міндеттемелер тыйым салуларды және сату жолымен шығып қалуға салмақты шектеулер туындатады;
      олар жиі ауыстырылмайтын болып табылады және олардың физикалық жағдайы төмендесе де, олардың құндылықтары уақыт өте өсе алады;
      кейбір жағдайларда бірнеше жүз жыл жасалатын алатын олардың пайдалы қолдану мерзімін белгілеу күрделі.
      247. Түгендеу объектісі негізгі құралды бухгалтерлік есепке алудың бірлігі болып табылады. Негізгі құралдың түгендеу объектісі деп барлық жабдықтаулары мен керек жарақтары бар объект немесе белгіленген өзіндік функцияларды орындауға арналған жеке конструктивті жекеленген зат немесе бірыңғай бүтін және белгіленген жұмыстарды орындауға арналған заттардың конструктивті жекелеген кешені танылады.
      Егер жер мен ғимарат жеке активтер болып табылса, олар бөлек ескеріледі.
      Кітапханалық кітаптар, компьютерлік қосымша құрылғылар мен жабдықтаудың кішігірім бөлшектері сияқты жеке маңызды емес жиынтық бірліктер үшін мемлекеттік мекеме жиынтық құнның өлшемдерін қолдана алады.
      Конструктивті бөлшектенген заттардың кешеніне жалпы тағайындаулары мен жалпы басқарулары немесе бір іргетаста жөнделген бір немесе әртүрлі тағайындаудың бір немесе бірнеше заттары, осының негізінде кешенге әр кіруші зат тек кешен құрамында өз функцияларын орындай алады, бірақ жеке емес.
      Бірнеше объектіні бір кешенге жатқызу техникалық мамандар растаған жобалау құжаттамасының негізінде жүзеге асырылуы тиіс.
      248. Негізгі құралдардың объектісі алғаш танылған кезде өзіндік құны бойынша көрсетіледі. Кітапханалар қорына енгізілген кітаптар, оқулықтар мен басқа баспалар олардың алғашқы түптеу құнын қоса алғанда атаулы бағасы бойынша ескеріледі.
      Негізгі құралдар объектісінің өзіндік құны:
      сатып алуға саудалық жеңілдіктер мен түсірулерді алып тастағаннан кейін, импорттық баждар мен қайтарылмайтын салықтарды (акциздер, қосылған құн салығы, кедендік баждар мен басқа салықтар) қосқанда, оның сатып алынған бағасы кіреді;
      учаскеге активті жеткізуге және мақсатына қарай жұмыс қалпына келтіру үшін жағдай дайындауға тура жататын кез келген шығындар;
      ол орналасқан учаскені қалпына келтіруге, объектіні қайта жөндеуге және ауыстыруға арналған есептік шығындар.
      Тікелей сипатты шығындарға мыналар жатады:
      учаскені дайындауға жұмсалатын іс жүзіндегі шығындар;
      жеткізу мен түсіруге жұмсалатын алғашқы шығындар;
      орнату мен монтаждауға жұмсалатын шығындар;
      осы орынға активті тасымалдаған уақытта жасалған объектілер мен жағдайлардың кірісін (мысалы, жабдықты сынау кезінде үлгілерді тексеретін өндіріс) алып тастағанда, активті сынауға және оның тиесілі қызмет етуін сынауға жұмсалатын шығындар;
      кәсіби қызметтерге жұмсалатын шығындар;
      өзге шығындар.
      Негізгі құралдардың өзіндік құнына енгізілетін шығындар болып табылмайтын іс жүзіндегі шығындарға мыналар жатады:
      жаңа ғимаратты ашуға жұмсалатын шығындар;
      қызметтер немесе жаңа өнім өндірісін енгізуге жұмсалатын шығындар (тауарды жылжыту бойынша шараларға және жарнамаға жұмсалатын шығындар);
      әкімшілік немесе өзге жалпы жүкқұжат шығындары.
      Негізгі құралдар объектісінің баланстық құнына енгізілетін шығындарды тану объект тікелей мақсаты бойынша қолдануға дайын болғанда тоқтатылады. Мынадай шығындар негізгі құралдардың баланстық құнына енгізілмейді:
      объект жұмыс істейтін қалпында қолданысқа енуі тиіс немесе толық емес қуаттылыққа жұмыс істейді деген жағдайлармен туындаған шығындар;
      объекті өндірісіне сұраныс артқан уақытта шегілген алғашқы операциялық шығын; және
      мемлекеттік мекемелердің барлық операцияларының бір бөлігін немесе барлығын ауыстыруға немесе қайта ұйымдастыруға жұмсалатын шығындар.
      249. Егер актив айырбасталмайтын операция жолымен, яғни қайтарусыз негізде сатып алынса, оның өзіндік құны деп сатып алу мерзіміндегі әділ бағасы танылады. Бұл ретте нөлдік немесе атаулы баға бойынша сатып алынған және әділ құны бойынша танылатын негізгі құралдар объектілерін таныған кезде баға қайта есептеу болып табылмайды.
      Негізгі құралдар объектісі басқа активке айырбасқа сатып алынса, алынған объектінің іс жүзіндегі құны оның әділ құны тең баға бойынша қабылданады, ол тапсырылған активтің ақша қаражаты мен олардың баламаларының төленген сомасына түзетілген әділ құнына тең келеді. Жаңа активтің анықталған әділ құны мен оған айырбасқа берілген активтің баланстық құны арасындағы айырма айырбастау операциясынан кіріс немесе шығысты құрайды.
      Алынған активтің де, жіберілген активтің де әділ құны сенімді бағалана алмаса, онда негізгі құралдардың сатып алынған объектісінің құны жіберілген активтің баланстық құны бойынша бағаланады. Бұл ретте алынған объектіні құнсыздану тұрғысынан тексеру қажет.
      250. Мемлекеттік мекеме негізгі құралдар объектісінің түсімін Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының дебеті және мыналардың:
      бюджеттік қаржыландыру есебінен немесе ақылы қызметтерден, демеушілік және қайырымдылық көмек есебінен - сатып алу құны бойынша – 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының;
      әділ құн бойынша – қайырымдылық және демеушілік көмек ретінде алынған 6050 «Демеушілік және қайырымдылық көмектен алынатын кірістер» шотының;
      әділ құн бойынша – үшінші тұлғаларға қайтарусыз беру нәтижесінде алынған; сондай-ақ баланстық құн бойынша – мемлекеттік мекемелер арасында негізгі құралдарды беру нәтижесінде 6330 «Өтеусіз түрде алынған активтерден алынатын кірістер» шотының, бұл ретте жинақталған амортизация сомасына 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының кредиті бойынша бір уақытта жазба жүргізіледі;
      бір бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелер арасында бұрын қаржыландыру есебінен сатып алынған (баланстық құн бойынша) негізгі құралдарды беру нәтижесінде алынған 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының кредиті бойынша негізгі құралдар объектілерінің түсімін көрсетеді, бұл ретте жинақталған амортизация сомасына 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының кредиті бойынша бір уақытта жазба жүргізіледі.
      251. Негізгі құралдарды кейіннен есепке алу үшін мемлекеттік мекеме іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделін не қайта бағалау бойынша есепке алу моделін қолданады және негізгі құралдардың барлық сыныбына (тобына) осы модельді қолданады.
      Негізгі құралдардың сыныбы сипаты және мемлекеттік мекеме қызметінде қолданылуы жағынан ұқсас активтер тобы.
      252. Іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделі: актив ретінде танығаннан кейін негізгі құралдар объектісін есепке алу кез келген жиналған амортизация мен шығындардың құнсыздануы нәтижесінде жиналған кез келген амортизацияны алып тастағанда, оның өзіндік құны бойынша жүргізіледі.
      253. Қайта бағалау моделі: әділ құны сенімді бағаланатын негізгі құралдар объектісін актив ретінде танығаннан кейін есепке алу кез келген жиналған келесі амортизация мен шығындардың құнсыздануы нәтижесінде жиналған кез келген келесі амортизацияны алып тастағанда, қайта бағалау күніне әділ құнды білдіретін оның қайта бағалау құны бойынша жүргізіледі. Қайта бағалау бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган белгіленген кезең мен мерзімде өткізіледі, бірақ негізгі құралдардың әр объектісі бойынша жеке 3-5 жыл жиілігімен өткізіледі.
      Негізгі құралдар объектісін қайта бағалау кезінде осы актив жататын негізгі құралдардың барлық сыныбы (тобы) қайта бағаланады.
      Жер мен ғимараттардың әділ құны деп кәсіби бағалаушылар орындаған, бағалау жолымен анықталатын олардың нарықтық құны болып табылады.
      Машиналар мен жабдықтар санаттарының әділ құны деп әдетте бағалау жолымен анықталатын олардың нарықтық бағасы болып табылады.
      Машиналар мен жабдықтың арнайы сипаттағы себебі бойынша немесе осы активтердің сатылуы сирек болу себепті нарықтық құн туралы ақпарат болмағанда, тозуын ескере отырып, олар нақты құны бойынша бағаланады.
      254. Жүргізілген қайта бағалау нәтижесінде активтер сыныбының баланстық құнының артуы таза активтерге/капиталға жатқызылады және Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» кіші бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының дебеті және 5111 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Қайта бағалаудан осы актив объектісі құнының азаюы бұрын танылса, онда негізгі құрал құнының артуы ағымдағы жылдың қаржы нәтижесіне бұрын қаржы нәтижесінің құрамында танылған сол активтің қайта бағалау құнының азаю сомасын қалпына келтіретін мөлшерде жатқызылады.
      Егер негізгі құралдардың баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде азайса, онда мұндай азаюдың сомасы ағымдағы жылдың қаржы нәтижесінде көрсетіледі. Алайда, бұл азаю осы активке жататын негізгі құралдардың қайта бағалауға резервте көрсетілген, бар кредиттік қалдығы мөлшерінде таза активтерге/капиталға жатқызылады.
      255. Негізгі құралдар объектісін қайта бағалау кезінде, қайта бағалау күніне кез келген жинақталған амортизация:
      не активтің баланстық құнының барабар өзгеруіне қарай қайта есептеледі (активтің алғашқы құны мен жинақталған амортизация сомасы қайта бағалауға дейін баланстық құнға қайта бағаланған құнның қатысына тең бір көрсеткішке көбейеді). Жинақталған амортизацияның түзету сомасы: 5111 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының кредиті және 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының кредиті бойынша жазумен көрсетіледі;
      не активтің баланстық құны анықталады, бұл ретте 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шоты дебеттеледі және активтің қайта бағаланған құнына дейін қайта есептелетін Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шоты кредиттеледі (бұл әдіс ғимараттар үшін жиі пайдаланылады).
      256. Қайта бағаланған негізгі құралдарды пайдалану шамасына қарай жете бағалау сомасы қаржылық нәтижеге есептен шығарылады: 5111 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының дебеті және 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті.
      Негізгі құрал шығып қалған жағдайда пайдаланған уақытта қаржылық нәтижеге ауыстырылмаған жете бағалау сомасы қалдығын есептен шығару жүргізіледі: 5111 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының дебеті және 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті.
      257. Алғашқы құнның өзгеруі есепке алу моделін таңдауға байланысты емес, Қазақстан Республикасының Үкіметінің шешіміне сәйкес жүргізілетін активтерді бағалау жағдайында да рұқсат етіледі.
      258. Амортизация төмендегі мынадай негізгі құралдардың объектілеріне есептелмейді:
      жерге;
      мәдени мұра активтеріне;
      жабдыққа, экспонаттарға, үлгілерге, әрекет етуші және әрекет етпейтін модельдерге, макеттерге және кабинеттер мен зертханалардағы және оқыту және ғылыми мақсаттар үшін пайдаланылатын басқа да көрнекі құралдарға;
      жұмысшы малға, буйволдарға, өгіздерге, ауылшаруашылық қызметке байланысты емес, пайдалану жасына жетпеген көп жылдық екпелерге;
      жануарлар әлемінің экспонаттарына (зообақтар және басқа ұқсас мемлекеттік мекемелерде);
      кітапханалық қорларға, киноқорға, сахналық-қойылым құралдарына, мұражайлық және көркем құндылықтарға;
      қару-жарақ пен әскери техникаға;
      консервациялауға ауыстырылған активтерге.
      Мемлекеттік мекемелердің бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілігі саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген бірдей тозу нормасы бар негізгі құралдар объектілерінің элементтері амортизациялық есептеулерді анықтау үшін топталады.
      259. Негізгі құралдардың амортизациясы ай сайын есептеледі.
      Сатып алынған негізгі құралдардың амортизациясын есептеу айдан кейінгі айдың 1-і күнінен бастап жүргізіледі:
      монтаждауды жүзеге асыру талап етілмесе, сатып алулар;
      монтаждау қажет болса, қолданысқа енгізу.
      Шығып қалған негізгі құралдардың амортизациясын есептеу негізгі құралдар объектілерінің шығып қалған айынан кейінгі айдың 1-нен тоқтатылады.
      Негізгі құралдың тұрып қалу немесе белсенді емес қолданылу жағдайы болғанда немесе оны алып тастау үшін ұстап қалған жағдайда осы Ереженің 258-тармағында көрсетілген активтерден басқа, негізгі құралдар объектісінің амортизациясы толық амортизацияланғанға дейін тоқтатылмайды.
      260. Әр кезеңге амортизациялық есептеулер егер олар басқа активтің баланстық құнына кірмесе, сол кезеңдердің шығыстарында танылады.
      261. Негізгі құралдардың құнынан 100% асырып амортизация есептеу жүргізілмейді. Әрі қарай қолдануға жарамды, негізгі құралдар объектісі құнының 100% мөлшерінде жинақталған амортизация тозу себебіне байланысты есептен шығару үшін негіз болып табылмайды.
      262. Амортизацияны есептеу әдісі мемлекеттік мекеменің активтің экономикалық пайдасы мен қызметтік әлеуетін тұтыну сызбасын көрсетеді. Активтің амортизациялық құнын жүйелі бөлу үшін оның пайдалы қолданылу мерзімі ішінде амортизацияны есептеудің түрлі әдістері қолданылады:
      тозуды есептеудің біркелкі әдісі;
      азаятын қалдық әдісі;
      өнім бірлігінің әдісі.
      Тозуды біркелкі есептеу әдісі активті пайдалы қолдану мерзімінің ішінде тұрақты аударымдарға әкеледі.
      Азаятын қалдық әдісі активті пайдалы қолдану мерзімі ішінде аударымдардың азаюына әкеледі.
      Өнім бірлігінің әдісі күтілетін қолдануға немесе алған өнімнің санына негізделген есептеулерге әкеледі.
      263. Активті пайдалы қолдану мерзімі әрбір есепті күнге қарастырылады.
      Пайдалы қолдану мерзімін анықтау кезінде барлық мынадай төмендегі аспектілер ескеріледі:
      активті күтілетін пайдалану (күтілетін қуат, активтің физикалық өнімділігі);
      өндірістік факторларға тәуелді күтілетін физикалық тозу және тоқтап қалу кезеңінде активті жөндеу, оған қызмет көрсету және сақтау жөніндегі бағдарлама;
      объектіні өзгерту немесе жаңғырту нәтижесінде туындайтын техникалық немесе коммерциялық ескіру;
      активті пайдалануға заңды немесе осыған ұқсас шектеулер.
      Активті пайдалы қолдану мерзімі активтің күтілетін пайдалылығын ескере отырып анықталады. Пайдалы қолдану мерзімі активтің экономикалық қызметі мерзімінен қысқа болуы мүмкін.
      Негізгі құралдар объектілерінің тарату құны нөлге тең қабылданады.
      264. Тозуды біркелкі есептеу әдісін қолдану кезінде негізгі құралдардың амортизациясын есептеу мынадай тәсілдермен:
      1) амортизацияның белгіленген нормаларын пайдалана отырып;
      2) пайдалы қолданудың белгілі бір мерзімін пайдалана отырып жүргізіледі.
      Негізгі құралдардың тозу нормалары негізгі құралдардың (активтердің) құнын өтеудің нормативтік мерзімін көрсететін олардың қызметінің экономикалық мерзіміне сүйене отырып белгіленді және «Мемлекеттік мекемелердің негізгі құрал-жабдықтары (активтері) бойынша тозудың жылдық нормаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 3 қыркүйектегі № 1308 қаулысымен бекітілді.
      265. Амортизацияның белгіленген нормаларын пайдалана отырып негізгі құралдар объектілерінің амортизация сомасы негізгі құралдардың алғашқы құнын (қайта есептелгендер үшін – ағымдағы құнын) мемлекеттік мекемелердің негізгі құралдары бойынша тозудың бекітілген жылдық нормаларына сүйене отырып анықталған ай сайынғы амортизация нормасына көбейту жолымен анықталады.
      Мемлекеттік мекемелердің негізгі құралдары (активтері) бойынша жылдық тозу нормаларында көзделмеген негізгі құралдар бойынша тозуды есептеу осыған ұқсас негізгі құралдарға (активтерге) тозу нормалары бойынша жүргізген жөн.
      266. Негізгі құралдар объектілерін амортизациялау әдісі мен тәсілі бірыңғай есеп саясатымен анықталады және кезеңнен кезеңге кезекті қолданылады.
      267. Негізгі құралдар амортизациясын есептеу 7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар» шотының дебеті және 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» шотының кредиті бойынша жүзеге асырылады.
      Егер негізгі құрал бір мезгілде амортизацияны есептей отырып бюджет қаражатының есебінен сатып алынса, осы актив жататын топты амортизациялау нормасы бойынша есептелген сомада күрделі салымдарды қаржыландыруды тұтынудан кіріске ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға күрделі салымдарды қаржыландыруды есептен шығару жүзеге асырылады. Бұл ретте мынадай тізбек жүзеге асырылады: 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» шотының дебеті мен 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» кредиті.
      268. Мемлекеттік мекеме осы Ереженің «Активтердің құнсыздануы» бөлімінің ережелеріне сәйкес құнсыздану тұрғысынан активтің баланстық құнын қайта қарастырады.
      269. Негізгі құралдардың құнсыздануы 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті және 2392 «Негізгі құралдардың құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      270. Мемлекеттік мекеме негізгі құралдардың құнсыздануынан шығындарды қалпына келтірген жағдайда мынадай тізбекті жүзеге асырады: құнсызданудан бұрын есептелген шығын сомасының шегінде 2392 «Негізгі құралдардың құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының кредиті және 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті.
      271. Негізгі құралдар объектілерінің құрылысын аяқтау, толық жабдықтау мен қайта жаңарту бойынша жұмыстарын жүргізу кезінде мемлекеттік мекеменің шығындары олардың құнын өсіреді. Бұл ретте егер мемлекеттік мекемеге болашақ экономикалық пайдалар алғашқы бағаланған нормалардан тыс түссе, кейінгі күрделі салымдар нәтижесінде негізгі құралдар объектілерінің баланстық құнын өсіру жүргізіледі.
      Болашақ экономикалық пайдаларды (күрделі салымдарды) арттыратын шығындардың үлгілері:
      оның қуаттылығын қоса алғанда пайдалы қолданылу мерзімін ұзарту үшін негізгі құралдар объектілерінің модификациясына;
      өнім сапасын анағұрлым жақсартуға қол жеткізу үшін машиналардың бөлшектерін жетілдіру; және
      бұрын бағаланған шығындарды анағұрлым қысқартуға мүмкіндік беретін жаңа өндірістік үрдістерді енгізу.
      272. Мемлекеттік мекеме күрделі шығындарды 2411 «Аяқталмаған құрылыс» қосалқы шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті бойынша көрсетеді. Аяқталмаған құрылыс іс жүзіндегі шығындар бойынша өлшенеді.
      Аяқталмаған және аяқталған, бірақ пайдалануға тапсырылмаған құрылыс және қайта жөнделген объектілер бойынша шығындар келесі жылдың балансына ауысады.
      Аяқталған және пайдалануға берілген құрылыс объектілері қабылдау актілері негізінде оларға кеткен шығындар толық сомада көрсетіліп, ұзақ мерзімді активтерді есепке алу шотына жатқызылады, бұл ретте мынадай жазба көрсетіледі: Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының дебеті және 2411 «Аяқталмаған құрылыс» қосалқы шотының кредиті.
      273. Негізгі құралдар объектілеріне объектінің техникалық жағдайын сақтау мен қолдау мақсатында жүргізілетін қызмет көрсетуге, жөндеуге және негізгі құралдарды қолданысқа беруге жұмсалатын шығындар алғашқы құнды өсірмейді, ал олар туындау кезіндегі ағымдағы шығыстар ретінде танылады. Кітаптарды жөндеуге және қайта жөндеуге, оның ішінде екінші рет түптеуге жұмсалатын шығындар кітап құнын өсіруге жатқызылмайды және шығысқа есептен шығарылады.
      Жөндеуге жұмсалатын шығындарды есептен шығару мынадай жазбамен көрсетіледі: 7090 «Ағымдағы жөндеуге арналған шығыстар» шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті.
      274. Егер негізгі құралдар объектілерінің баланстық құнына объект бөлшегін ауыстыру құны кірсе, онда ауыстырылған бөлшектің баланстық құны ауыстырылған бөлшек жеке амортизацияланғанына қарамастан баланстан есептен шығарылуы тиіс. Егер объектінің ауыстырылған бөлшегінің баланстық құнын анықтау мүмкін болмаса, мемлекеттік мекеме ауыстыру құнын ауыстырылған бөлшек құнының сатып алу немесе құру кезіндегі көрсеткіші ретінде қолдана алады.
      275. Негізгі құралдар объектілерінің қалған құны немесе оны қолданудан немесе шығып қалуынан ешқандай болашақ экономикалық пайда немесе қызметтік әлеует күтілмесе баланстан шығып қалу ретінде есептен шығарылады. Негізгі құралдар объектілерінің шығып қалуы түрлі тәсілдермен, (сату, қайтарусыз тапсыру, тарату жолымен) өтуі мүмкін.
      Негізгі құралдардың шығып қалуы Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылады.
      Мемлекеттік мекеме қаржыландыру жоспары бойынша оларға бөлінген қаражат есебінен сатып алынған, оған бекітілген активтерді өзінше сатуға тиіс емес. Активтерді сату Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлікті басқару саласындағы заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
      Бір бағынудан екіншіге активтерді беру белгіленген тәртіппен жүргізіледі:
      республикалық меншіктегі - өңіраралық мемлекеттік мүлік және жекешелендіру департаменттерінің рұқсаты бойынша;
      коммуналдық меншіктегі - әкімшілік-аймақтық бірлігі әкімінің уәкілетті жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органының тиісті рұқсаты бойынша.
      276. Мемлекеттік мекеме негізгі құралдардың сатылуын корреспонденциялармен көрсетеді:
      бұрын бюджеттік қаржыландыру есебінен сатып алынған негізгі құралдарды сатқан жағдайда: 7420 «Ұзақ мерзімді активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар» шотының дебеті және баланстық құнға - Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде осы актив бойынша жиналған амортизацияның сомасына 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» кіші бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті. Бір мезгілде күрделі салымдарды қаржыландыру қалдықтарын есептен шығару жүргізіледі: 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының және 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының дебеті. Құнсызданудан бұрын есептелген резерв болған кезде шығып қалған ұзақ мерзімді активтер бойынша оның есептен шығуы жүзеге асырылады: 2392 «Негізгі құралдардың құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының дебеті және 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының кредиті;
      ақылы қызметтер есебінен, сондай-ақ демеушілік және қайырымдылық көмек ретінде бұрын сатып алынған негізгі құралды сатқан жағдайда: 7420 «Ұзақ мерзімді активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар» шотының дебеті және баланстық құнға - Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» кіші бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының дебеті және осы актив бойынша жиналған амортизацияның сомасына - Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті. Құнсызданудан бұрын есептелген резерв болған кезде шығып қалған ұзақ мерзімді активтер бойынша оның есептен шығуы жүзеге асырылады: 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының кредиті және 2392 «Негізгі құралдардың құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының дебеті.
      277. Егер Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен бұл соманы қолданудың өзге тәртібі белгіленбесе, активтерді сатудан түсетін соманы мемлекеттік мекемелер бюджет кірісіне аударады және есепте көрсетеді: 1231 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті және 3131 «Активтерді сатудан түсетін кіріс бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      278. Негізгі құралдардың жетіспеушілігін анықтаған кезде жазбамен оларды есептен шығару жүргізіледі:
      жетіспейтін негізгі құралдар бойынша күрделі салымдарды қаржыландырудың қалдығы есептен шығарылады: 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының дебеті және Шоттар жоспарының 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті;
      жетіспейтін негізгі құралдардың баланстық құны есептен шығарылады: 7420 «Ұзақ мерзімді активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар» шотының дебеті және 2300 «Негізгі құралдар» шоты тиісті қосалқы шоттарының кредиті;
      жинақталған амортизация есептен шығарылады: 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» бөлімі шотының (жинақталған амортизацияның сомасына) тиісті қосалқы шотының кредиті.
      Құнсызданудан бұрын есептелген резрв болған кезде, оның есептен шығуы шығып қалған ұзақ мерзімді активтер бойынша жүзеге асырылады: 2392 «Негізгі құралдардың құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының дебеті және 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының кредиті.
      Бюджетке жетіспеушіліктер сомасын өтеу осы Ереженің «Дебиторлық және кредиторлық берешекті есепке алу тәртібі» кіші бөлімінде қарастырылған.
      279. Негізгі құралдардың жойылуынан алынған материалдар құнын кіріске жазу 1319 «Өзге материалдар» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      280. Мемлекеттік мекемеде активтер түскен кезде негізгі құралдар объектілерінің іске қосылуын және инвестициялық жылжымайтын мүліктің пайдалануға берілуін есепке алу үшін және олар ауыстырылған кезде үнемі тұрақты жұмыс істейтін комиссия әр жеке объектіге немесе объекті құрауышына екі данада Нысандар альбомының ОС-1 нысанды актісін жасайды.
      Материалдық жауапты тұлға бухгалтерлік қызметке бас бухгалтердің қол қоюы және мемлекеттік мекеме басшысының немесе оған уәкілеттік берген тұлғалардың бекітуі үшін қоса берілген техникалық құжаттамасы бар ресімделген актіні береді.
      Негізгі құралдарды есепке алу түгендеу объектілері бөлінісінде олардың сақталу орындары мен жауапты тұлғалары бойынша жүргізіледі.
      Негізгі құралдарды есепке алуды ұйымдастыру және сақталуын бақылауды қамтамасыз ету үшін кітапханалық қорлардан басқа әр объектіге (затқа) түгендеу нөмірі беріледі. Талдамалы есеп негізгі құралдар объектілерін есепке алуға, ауыстыруға, түгел жабдықтауға, қайта жөндеуге, жаңғыртуға, күрделі жөндеу мен есептен шығару жөніндегі құжаттардың негізінде толытырылатын түгендеу карточкасында жүргізіледі.
      Түгендеу нөмірлері негізгі құралдар объектілеріне олардың түсу шамасына қарай реттік-сериялық жүйе бойынша беріледі. Түгендеу нөмірі он белгіден тұрады: бірінші төрт белгі - шотты/қосалқы шотты, бесінші – топты және соңғы бес белгі – заттың топтағы реттік нөмірін білдіреді. Топтар белгіленбеген шоттар/қосалқы шоттар бойынша төртінші белгі нөлмен белгіленеді.
      Түгендеу нөмірлерінің тізбесін мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді. Түгендеу объектісі күрделі болып табылғанда, яғни онымен бір бүтінді құрайтын сол не өзге реттелген элементтерді қосқанда, әр осындай элементте негізгідегідей оларды біріктіретін объектідегі сол түгендеу нөмірі белгіленуі тиіс. Түгендеу нөмірі объектіге бекітілетін жетонда немесе бояумен немесе өзге тәсілмен белгіленеді. Объектіге (затқа) берілген түгендеу нөмірі осы мемлекеттік мекемеде болған кезең бойы онда сақталады. Шығып қалған немесе жойылған түгендеу объектілерінің нөмірлері басқа объектілерге берілмеуі тиіс.
      Барлық негізгі құралдар мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығымен тағайындалған лауазымды тұлғалардың жауапты сақталуында болуы тиіс. Негізгі құралдар объектілерінің сақталуына жауапты тұлғалар Нысандар альбомының ОС-13 нысаны бойынша объект бойынша негізгі құралдардың және инвестициялық жылжымайтын мүліктің түгендеу тізімін жүргізеді. Жауапты тұлғалар негізгі құралдардың сақталуын қадағалайды және барлық өзгерістердің есебін жүргізеді.
      Жауапты тұлға ауысқан кезде, оның сақтауындағы негізгі құралдарды түгендеу жүргізіледі, ол туралы Нысандар альбомының ОС-1 «Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру (ауыстыру) актісі» нысаны бойынша негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі жасалады, оны мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді.
      281. Объектінің немесе ұзақ мерзімді активтер объектілер тобының бір құрылымдық бөлімшеден екіншісіне ішкі ауысуын ресімдеу үшін, объектіні немесе негізгі құралдар объектілері топтарын қоймаға қабылдауды ресімдеу үшін немесе қоймадан (қордан) қолданысқа беру үшін Нысандар альбомының 434 нысанды жүкқұжаты (талабы) қолданылады.
      282. Жеке түгендеу объектісі деп оған тиесілі барлық құрылғыларымен және жабдықтарымен бірге аяқталған конструктивті құрылғы немесе белгіленген жеке функцияларды орындау үшін конструктивті оқшауланған зат немесе белгіленген жеке функцияларды орындау үшін оқшауланған зат немесе бірыңғай жалпылықты білдіретін және белгіленген жұмысты бірлесе орындайтын конструктивті жиналған заттардың реттелген кешені болып табылады.
      «Ғимараттар» қосалқы шоты бойынша түгендеу объектісі деп жеке тұрған ғимарат болып табылады. Ғимарат құрамына ғимарат ішіндегі жылытуға арналған бу қазандығы қондырғысын қоса алғанда жылу жүйесі (егер соңғысы ғимараттың өзінде болса), су мен газ құбырының ішкі желісі және барлық құрылғылары бар кәріздеулер, барлық жарықтандыру арматуралары бар жарық беруші өткізгіштің ішкі қондырғысы, ішкі телефондық және дабылдау желілері мен жалпы санитарлық маңыздылығы бар желдеткіш қондырғылары, көтергіштер (лифттер) сияқты, оны қолданысқа беруге қажет, ғимарат ішіндегі барлық коммуникациялар кіреді.
      Егер ғимараттар бір бірімен қиылысса және қабырғасы жалпы болса, бірақ бір дербес конструктивті тұтастықты білдірсе, олар жеке түгендеу объектілері болып табылады.
      Аула алдындағы құрылыстар, қоршаулар мен басқа аула алдындағы үй құрылыстары, қызмет көрсетуші ғимараттар (қора, қоршау, құдық және басқа шаруашылық құрылыстары) бір түгендеу объектісін құрайды. Егер бұл құрылыстар мен үй құрылыстары бір не бірнеше ғимаратқа қызмет көрсетсе, олар дербес түгендеу объектісі болып есептеледі.
      Дербес шаруашылық маңызы бар ғимаратқа сыртқы құрылыстар, жеке тұрған бу қазандықтарының ғимараттары, сондай-ақ күрделі аула алдындағы құрылыс (қоймалар, гараждар, тоңазытқыштар және басқа құрылыстар) дербес түгендеу объектілері болып табылады.
      283. Нысандар альбомының ОС-6, ОС-9 нысанды түгендеу карточкалары активтерді есепке алу Нысандар альбомының ОС-10 нысанды түгендеу карточкаларының тізілімінде тіркеледі. Тізілім бір данада жүргізіледі. Онда жазулар карточканы ашу жылын көрсете отырып активтер тобының бөлінісінде жүргізіледі. Әр топ үшін беттердің тиісті саны беріледі. Нөмірлеу әр топ бойынша 1-нөмірден бастап жүргізіледі. Орталықтандырылған бухгалтерияларда тізілімдер әрбір қызмет көрсететін мемлекеттік мекеме бойынша осындай тәртіпте жүргізіледі. Активтер шығып қалған не ауысқан жағдайда тізілімнің «Ескертпе» бағанында мемориалды ордердің мерзім (күні, айы, жылы) мен нөмірі көрсетіледі.
      Түгендеу карточкалары бухгалтериялық қызмет картотекаларында сақталады, онда олар материалдық жауапты тұлғалар бойынша, оларды іштей бөлу арқылы, тиісті қосалқы шоттар мен топтар бойынша, ал орталықтандырылған бухгалтерияларда – қосымша қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекеме бойынша орналасады.
      Нысандар альбомының ОС-6 нысанды карточкасы ғимараттарды, құрылыстарды, тапсыру құралдарын, машина мен жабдықтарды, өндірістік (тиістілігін қоса алғанда) және шаруашылық мүкәммалын, көлік құралдарын, мәдени мұра активтерін, кітапхана қорларын және өзге негізгі құралдарды есепке алуға арналған, онда жазулар алғашқы құжаттар: қолданысқа беру туралы қабылдау актілері, дайындаушы зауыттардың техникалық төлқұжаттары мен басқа құжаттардың негізінде жүргізіледі. Карточкада объектілердің (заттардың) сипаттама белгілері көрсетіледі: сызбасы, моделі, үлгісі, таңбасы, зауыттық нөмірі, шығарылған (дайындалған) мерзімі, қолданысқа енгізу актісінің күні мен нөмірі көрсетіледі. Бұдан басқа объектінің (заттың) қысқаша жеке сипаты жазылады. Жабдықтың, приборлардың, есептеу техникасының және басқа жабдықтың құрамында бағалы металдар болған жағдайларда «Объектінің қысқа жеке сипаты» бөлімінде құрамында бағалы металл бар бөлшектердің тізбесі, төлқұжатта көрсетілген бөлшек атауы мен металл салмағы көрсетіледі. Нысандар альбомының ОС-6 нысанды негізгі құралдарды және инвестициялық жылжымайтын мүлікті есепке алудың түгендеу карточкаларында теңгемен амортизацияның жылдық сомасы, жылдық тозу нормасының шифрі, тозу соңғы рет есептелетін жыл және ай, есепті жылдағы құнсызданудан шығындардың сомасы жазылады.
      Нысандар альбомының ОС-9 нысанды карточкасы бір үлгідегі негізгі құралдар объектілерін және инвестициялық жылжымайтын мүлікті, кітапханалық қорларды және сахналық-қойылымдық құралдарды топтық есепке алуға арналған.
      Кітапханалық қорлар үшін бір карточка ашылады. Онда есепке алу жалпы сомамен ақшалай шамада ғана жүргізіледі. Сахналық-қойылымдық құралдар бойынша топтық есепке алу үшін карточкалар материалдық жауапты тұлғалар бойынша, мөлшері бойынша, материал сапасы бойынша жақын және номенклатуралық нөмірді көрсету арқылы бір атау тұрғысынан ашылады.
      Мемлекеттік мекеме ішінде ауысқан кезде осы карточканың арғы бетінде жазба жүргізіледі.
      Ай сайын карточкалардан амортизация сомасы Нысандар альбомының 459 нысанды Ұзақ мерзімді активтер амортизациясының сомасын есепке алудың әзірлеме кестесіне жазылады, оның негізінде есепті кезеңдегі негізгі құралдардың (активтердің) жалпы тозу сомасы анықталады.
      Жалпы тозу сомасына айдың соңғы күні мемориалды ордер жасалады, кейін ол «Басты-журнал» кітабына ауыстырылады.
      284. Негізгі құралдар объектілерін жөндеген, қайта жаңартқан (жаңғыртқан) жағдайда техникалық төлқұжатқа, сондай-ақ тиісті негізгі құралдың түгендеу карточкасына күрделі жөндеуге, қайта жаңартуға (жаңғыртуға) байланысты объектінің сипаттамасына қажетті өзгерістер енгізілуі тиіс.
      285. Негізгі құралдар объектілерінің физикалық және моральді тозу салдарынан, зілзала апаттар мен авариялар нәтижесінде, Қарулы Күштерде, басқа әскерлерде және Қазақстан Республикасының әскери құрамаларында пайдаланылмайтын қару-жарақ, әскери техника, қорғаныс объектілері мен өзге әскери мүлікті алып тастағанда жарамсыздығын, оларға жөндеу жүргізудің тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ негізгі құралдарды есептен шығаруға қажет құжаттарды ресімдеу үшін мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығымен тұрақты әрекет ететін комиссия құрылады. Комиссия құрамына міндетті түрде мыналар: мемлекеттік мекеме басшысының орынбасары (комиссия төрағасы), бас бухгалтер немесе оның орынбасары (штат кестесі бойынша бас бухгалтер лауазымы жоқ болған жағдайда, бухгалтерлік есепті жүргізу жүктелген тұлға) негізгі құралдардың сақталуына жауапкершілік артылған тұлғалар кіреді, негізгі құралдардың жеке түрлерін есептен шығарғанда комиссия құрамына сондай-ақ тиісті мамандар (сарапшылар), жол полициясының өкілі (автокөлік құралдарын есептен шығарғанда) кіреді. Тұрақты әрекет ететін комиссия техникалық құжаттаманы (төлқұжат, әр қабат сайынғы жоспарлар мен басқа құжаттар) тарта отырып, есептен шығаруға жататын объектіні тікелей тексеруді жүргізеді, сондай-ақ бухгалтерлік есептің деректерін қолданады және қалпына келтіруге және әрі қарай қолдануға жарамсыз екенін белгілейді.
      286. Комиссия есептен шығару себептерін (тозу, қайта жаңарту, апат және басқа есептен шығару себептері), есептен шығарылатын объектінің жекелеген материалдарын, бөлшектерін, материалдарын пайдалану мүмкіндігін анықтайды, оларды бағалуды жүргізеді және негізгі құралдар объектілерін есептен шығару актісін жасайды. Жарамсыз негізгі құралдарды есептен шығару белгіленген нысандардағы актілермен ресімделеді: «Мемлекеттік мекемелерде негізгі құралдарды есептен шығару актісі» (Нысандар альбомының ОС-3 нысаны), «Автокөлік құралдарын есептен шығару актісі» (Нысандар альбомының ОС-4 нысаны), «Баланстан өндірістік және шаруашылық құралдарды есептен шығару актісі» (Нысандар альбомының 443 нысан), «Мемлекеттік мекемелерде кітапханадан әдебиетті есептен шығару актісі» (Нысандар альбомының 444 нысаны). Негізгі құралдарды есептен шығару актісін мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді. Есептен шығару актісін бекіткенге дейін негізгі құралдар объектілерінің жинауға және қайта жөндеуге рұқсат етілмейді. Мемлекеттік мекемелердің мүлігін есептен шығару мемлекеттік басқару органымен келісім бойынша жүзеге асырылады.
      Негізгі құралдардың жекелеген объектілерін жинаудан алынған және мемлекеттік мекеменің шаруашылық қажеттілігі үшін қалдырылған материалдар қорларға қайта сыныпталады.
      Бағалы металдарды қолдана отырып жасалған бөлшектер мен желілер мамандандырылған кәсіпорындарға тапсыруға жатады, ал түсті металлдардан жасалған және басқа жабдықты жөндеуге қолданылмайтын детальдар мен желілер осындай шикізатты жинау жүктелген ұйымдарға тапсыруға жатады. Бағалы металлдарды қолдана отырып баланстан есептен шығарылған бөлшектер мен желілер белгіленген тәртіпке сәйкес ескеріледі.
      287. Негізгі құралдарды баланстан есептен шығарудың қолданыстағы тәртібі бұзылған, сондай-ақ материалдық құндылықтарға салғырт қараған жағдайда (жою, жандыру, жоғалту), бұған кінәлі тұлғалар заңнамада белгіленген тәртіппен жауапкершілікке тартылады.
      Негізгі құралдар объектілерін (автокөлік құралдарынан басқа) толық немесе жартылай есептен шығаруды ресімдеу үшін негізгі құралдардың шығып қалуына (есептен шығарылуына) акті қолданылады. Акт екі данада жасалады, комиссия мүшелері қол қояды және ұйым басшысы немесе оған уәкілеттік берілген тұлға бекітеді. Актінің бірінші данасы бухгалтерлік қызметке негізгі құралдарды есептен шығару үшін тапсырылады, екіншісі – осы объектінің сақталуына жауапты тұлғада қалады әрі қоймаға тапсыруға және есептен шығару нәтижесінде қалған қосалқы бөлшектерді, материалдарды, метал сынығын және есептен шығарғаннан кейін қалған басқа да қосалқы бөлшектерді іске асыруға негіз болып табылады.
      Автокөлік құралдарын есептен шығару актісі автокөлік құралдарын есептен шығаруды ресімдеу үшін қолданылады. Акт екі данада жасалады, комиссия мүшелері қол қояды және жеке кәсіпкер немесе ұйым басшысы немесе оған уәкілеттік берген тұлға бекітеді. Актінің бірінші данасы жол полициясы органдарында есептен шығарылғанын дәлелдейтін құжатпен бухгалтерлік қызметке тапсырылады, актінің екінші данасы автокөлік құралдарының сақталуына жауапты тұлғада қалады әрі қоймаға тапсыруға және есептен шығару нәтижесінде қалған қорлар мен металл сынығын іске асыруға негіз болып табылады.
      Негізгі құралдардың шығып қалуы мен ауысуы бойынша операцияны есепке алу Нысандар альбомының 438 нысанында (9-мемориалды ордер) жинақтау ведомосінде жүргізіледі. Жинақтау ведомосіне жазбалар әр құжат бойынша жүргізіледі. Бұл ретте «Жиыны» бағанында шығып қалған және ауыстырылған материалдық құндылықтардың сомасы жазылады, ол қосалқы шоттар дебеті бойынша жазбалар сомасына тең болуы тиіс. Ай аяқталғаннан кейін қосалқы шоттар бойынша қорытындылар «Басты-журнал» кітабында жазылады.
      288. Жабдықты тексеру, монтаждау немесе сынау процесінде ақаулықтар анықталған кезде, жабдықтың анықталған ақаулары туралы акт қолданылады.
      289. Жерлерді жақсарту бойынша күрделі шығындарды есепке алу мынадай іс-шаралар бөлінісінде жүргізіледі: алып жатқан алқабы мен әр іс-шара бойынша орындалған жұмыстардың құнын көрсете отырып жер учаскілерін жоспарлау, егістік алқабын тазарту, тоғайларды тазалау.
      290. Есепті кезең ішінде негізгі құралдардың (активтердің) тозуының жалпы сомасын есепте өзгерту түгендеу объектілері түскен (көнергендігі мен тозуы бойынша жоюға байланысты есептен шығаруды қоса алғанда шығып қалу) кезде жүргізіледі.
      291. Негізгі құралдардың жалға алынған объектілері оған жалға беруші берген түгендеу нөмірлерімен 01 «Жалға алынған активтер» балансталған шотында ескеріледі.

10. Инвестициялық жылжымайтын мүлікті есепке алу тәртібі

      292. Жалға беру төлемдерін алу немесе капитал құнын өсіру мақсатында иеліктегі (қаржылық жалдау шарты бойынша жалға алушының немесе меншік иесінің иелігіндегі) жылжымайтын мүлік (жер немесе ғимарат немесе ғимарат бөлігі немесе анау да, мынау да) ивестициялық жылжымайтын мүлік болып табылады, бірақ:
      өндірісте немесе тауарларды жеткізуде, қызмет көрсетуде, әкімшілік мақсаттарға қолдану үшін емес;
      қалыпты шаруашылық қызметі барысында сату үшін.
      Инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде оларды жалға тапсырудан кіріс алуға арналған объектілер (ғимарат, жер немесе олардың бір бөлігі) танылады.
      Мыналар инвестициялық жылжымайтын мүлік болып табылады:
      қысқа мерзімнен кейін сату үшін емес, ұзақ мерзімді перспективада капиталдың өсімін алуға арналған жер;
      әрі қарай қолданылуы қазіргі уақытта әлі анықталмаған жер;
      мемлекеттік мекемеге тиесілі (қаржылық жалдау шарты бойынша оның иелігіндегі) және шарт бойынша операциялық жалға берілген ғимарат;
      бос емес, бірақ сыртқы тараптарға операциялық жалға беруге арналған ғимарат.
      Инвестициялық жылжымайтын мүлік баптары болып табылмайтын, сондықтан Ереженің осы бөлімінің саласынан тыс мыналар болып табылады:
      қалыпты қызмет барысында сатуға арналған немесе салу немесе сату процесіндегі сату мақсатында қайта жөндеудегі жылжымайтын мүлік қорлар ретінде қарастырылады;
      мемлекеттік мекеме тапсырысы бойынша үшінші тұлғалар салатын немесе қайта жөндейтін жылжымайтын мүлік құрылысқа шарттар ретінде қарастырылады;
      тек қызметтік қолданыста қолданылатын жылжымайтын мүлік (меншік иесі алып отырған);
      құрылыс жұмыстары аяқталған сәтке дейін инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде болашақта қолдану үшін салынып жатқан немесе қайта жаңартылып жатқан жылжымайтын мүлік. Мұндай жұмыстар аяқталғаннан кейін бұл жылжымайтын мүлік инвестициялық жылжымайтын мүлік болып танылады;
      әлеуметтік қызмет көрсетуге арналған жылжымайтын мүлік;
      стратегиялық мақсаттарға арналған жылжымайтын мүлік, оның есебі осы Ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөліміне сәйкес жүргізіледі.
      293. Егер объектінің бір бөлігі жалдау ақысын немесе капитал өсімін алу үшін, ал басқа бөлігі – әкімшілік мақсаттар үшін қолданылса әрі объектінің осындай бөліктері бір біріне қатыссыз сатылса (немесе бір-біріне қатысты емес қаржылық жалдауға берілсе), мемлекеттік мекеме объектінің көрсетілген бөліктерін жеке ескереді. Егер объектінің бөліктерін жеке-жеке сатуға болмаса, егер бұл объектінің елеусіз бөлігі әкімшілік мақсаттар үшін қолданылса, тек сол жағдайда объект инвестициялық жылжымайтын мүлік болып табылады.
      294. Инвестициялық жылжымайтын мүліктің бухгалтерлік есебі дұрыс құжатты ресімдеуді және инвестициялық жылжымайтын мүлік түсімін есепке алу тізілімінде уақытылы көрсетуді, инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде қайта жіктелген немесе негізгі құралдардың объектілеріне қайта жіктелген жылжымайтын мүліктің ауыстырылуын қамтамасыз етуді қамсыздандыруы тиіс.
      295. Мемлекеттік мекеменің инвестициялық жылжымайтын мүлігін есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік»;
      2520 «Инвестициялық жылжымайтын мүліктің жинақталған амортизациясы мен құнсыздануы».
      296. Инвестициялық жылжымайтын мүлік мынадай:
      инвестициялық жылжымайтын мүлікке байланысты мемлекеттік мекемеге болашақ экономикалық пайдалар мен қызметтер әлеуеті түсімінің ықтималдығы болғанда, және іс жүзіндегі шығындар немесе инвестициялық жылжымайтын мүліктің әділ құны сенімді өлшенсе, актив деп танылады.
      Инвестициялық жылжымайтын мүлік алғаш танылғанда өзіндік құны бойынша, яғни іс жүзіндегі шығындары бойынша бағаланады.
      Инвестициялық жылжымайтын мүліктің өзіндік құны сатып алу бағасын және оған жатқызылатын тікелей шығындарды қамтиды. Бұл ретте тікелей шығындар, мысалы: кәсіби заңды қызметтердің құнын, мүлікті тапсыруға салықтарды және басқа операциялық шығындарды қамтиды.
      Өз күшімен салынған инвестициялық жылжымайтын мүліктің өзіндік құны құрылыс немесе қайта жаңарту аяқталған күнге өзіндік құн болып табылады. Инвестициялық жылжымайтын мүліктің құрылысы немесе оны қайта жаңарту кезеңінде есепке алу тәртібі осы Ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөліміне сәйкес жүргізіледі. Жұмыстың аяқталу күніне Ереженің осы бөлімі қолданылады.
      297. Инвестициялық жылжымайтын мүліктің құны:
      алғашқы шығындар сомасына (жылжымайтын мүлікті оның мақсатты функцияларына сәйкес жұмыс істеу жағдайына келтіру үшін қажет осындай шығындарды қоспағанда);
      инвестициялық жылжымайтын мүліктің жұмыспен қамтудың жоспарланған деңгейіне қол жеткізген сәтіне дейін тартқан бастапқы шығыстар сомасына; немесе
      жылжымайтын мүлікті салу немесе қайта жаңарту кезінде жүзеге асырылған материалдардың, еңбектің немесе өзге ресурстардың нормадан тыс шығындарының сомасына арттырылады.
      298. Егер актив айырбасталмайтын операция жолымен немесе атаулы құны бойынша немесе мүлікті тәркілеу өкілеттіктерін қолдану арқылы сатып алынса, сатып алу күніндегі әділ құн оның құны болып табылады.
      299. Жалға ұсталатын инвестициялық жылжымайтын мүліктің алғашқы құны осы Ереженің «Жалдауды есепке алу тәртібі» бөлімінде, яғни жылжымайтын мүліктің әділ құнынан ең азы бойынша немесе ең төмен жалдау төлемдерінің дисконтталған құнынан ең азы бойынша анықталады, бұл ретте балама сома міндетті болып тартылады.
      300. Инвестициялық жылжымайтын мүлікті сатып алу шоттардың мынадай корреспонденциясымен көрсетіледі: 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті.
      301. Қолдануға қабылданған көтерілген ғимараттар немесе құрылыстар немесе инвестициялық жылжымайтын мүлікті тану өлшемдеріне жауап беретін, қайта жөндеуден кейінгі ғимараттар мен құрылыстар, сондай-ақ «Негізгі құралдар» санатынан «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» санатына ауыстыру кезінде мынадай тізбек жүзеге асырылады: 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» шотының дебеті және 2310 «Жер» шотының немесе 2320 «Ғимараттар» шоты қосалқы шотының кредиті.
      302. Инвестициялық жылжымайтын мүлікті қолдану процесінде пайдалы қызмет ету мерзімін созу үшін, бұл келешек экономикалық пайдалардың өсуіне әкеледі, сондай-ақ одан келешек экономикалық пайдаларды қалпына келтіру немесе сақтау мақсатында объектіні жұмыс жағдайында қолдау үшін жағдайын жақсартуға бағытталған мынадай шығындарда қажеттілік туындайды.
      Бұл ретте келесі күрделі салымдар нәтижесінде инвестициялық жылжымайтын мүліктің баланстық құнының өсуі болашақ экономикалық пайдалар алғашқы бағаланған нормалардан тыс мемлекеттік мекемеге түскен жағдайда ғана жүргізіледі.
      Жылжымайтын мүліктің немесе оның қызмет көрсетуінің бөліктерін айырбастау, қосу мақсаты салдарынан шегілген шығындар инвестициялық жылжымайтын мүліктің баланстық құнына кіреді. Мемлекеттік мекеме баланстық құнда тану өлшемдерінің талаптарын орындауда, осындай шығындардың туындау сәтінде бар инвестициялық жылжымайтын мүлік бөліктерін ауыстыруға шығындарды көрсетеді.
      Барлық өзге кейінгі шығындар олар шегілген кезеңдегі шығын ретінде танылуы тиіс:
      объектінің техникалық жағдайын қолдау және сақтау мақсатында жүргізілетін инвестициялық жылжымайтын мүлікті жөндеуге және қолдануға шығындар;
      активті дұрыс қолданбау нәтижесінде, апат салдарынан не өзге бұзулар салдарынан болатын инвестициялық жылжымайтын мүлікті жөндеуге және қалпына келтіруге шығындар.
      303. Инвестициялық жылжымайтын мүлікті келесі есепке алу үшін мемлекеттік мекеме іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделін немесе қайта бағалау бойынша есепке алу моделін қолданады және инвестициялық жылжымайтын мүліктің барлық сыныбына осы модельді қолданады.
      304. Іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделі: актив ретінде танылғаннан кейін инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісін есепке алу кез келген жинақталған амортизация мен шығындардың құнсыздану нәтижесінде жинақталған кез келген амортизацияны алып тастағанда оның өзіндік құны бойынша жүргізіледі (Іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделін қолдану жөніндегі осы Ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөлімінің ережелеріне ұқсас).
      305. Қайта бағалау моделі: актив ретінде танылғаннан кейін әділ құны сенімді өлшене алатын инвестициялық жылжымайтын мүлікті есепке алу кез келген жинақталған амортизация мен құнсыздану нәтижесінде жинақталған кез келген келесі шығындарды алып тастағанда, қайта бағалау мерзіміндегі әділ құнды білдіретін, қайта бағаланған құн бойынша жүргізіледі. Инвестициялық жылжымайтын мүлікті қайта бағалау мемлекеттік мекеменің негізгі құралдарын қайта бағалауға ұқсас жүргізіледі.
      306. Әділ құн бойынша есепке алу моделі бойынша инвестициялық жылжымайтын мүліктің барлық объектілері алғашқы танылғаннан кейін салыстырмалы нарықтық операциялар жиі жүзеге аспаған және әділ құнның баламалы бағалануы болмаған кезде, әділ құнды анықтау мүмкін болмаған жағдайды қоспағанда әділ құн бойынша бағаланады (мысалы, ақша қаражатының дисконтталған ағындары болжауларының негізінде). Бұл жағдайда мемлекеттік мекеме іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделін қолданады және инвестициялық жылжымайтын мүлік шығып қалғанға дейін немесе ол ұзақ мерзімді активтердің басқа санатына ауысқан сәтке дейін (қайта жіктеу) осы Ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөлімінің ережелерін қолданады.
      307. Әділ құн бойынша есепке алу моделін қолданатын мемлекеттік мекеме мұндай өлшеуді шығып қалғанға дейін немесе меншік иесі алып отырған жылжымайтын мүлік болған сәтке дейін немесе салыстырмалы нарықтық операциялар анағұрлым жиі немесе нарықтық бағалар анағұрлым қолжетімді болғанына қарамастан келесі сату үшін қайта жөндеуді бастағанға дейін жалғасады.
      Инвестициялық жылжымайтын мүліктің әділ құны әдетте кәсіби бағалаушылар орындаған, бағалау жолымен анықталатын олардың нарықтық бағасы болып табылады.
      Егер инвестициялық жылжымайтын мүлік операциялық жалдауда болса, әділ құн бойынша есепке алу моделі қолданылады.
      Инвестициялық жылжымайтын мүліктің әділ бағасының өзгеруінен кірісті немесе шығысты олар туындаған кезеңнің кірістерінде не шығыстарында таныған жөн:
      қайта бағалау нәтижесінде активтер сыныбының баланстық құнының өсуі 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» шотының дебеті және 6310 «Әділ құнның өзгеруінен түсетін кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі;
      инвестициялық жылжымайтын мүлік құнының азаюы 7410 «Әділ құнының өзгеруі бойынша шығыстар» шотының дебеті және 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Егер бұрын активтер сыныбы құнының азаюы танылса, кейіннен қайта бағалауға байланысты активтің сол сыныбының құны өскен кезде құн азаюының қайтарылымы жүргізіледі.
      308. Инвестициялық жылжымайтын мүлік санатына ауыстыру немесе одан алып тастау активтің қолданылуы өзгерген кезде жүргізіледі:
      меншік иесінің жылжымайтын мүлігі ретінде жылжымайтын мүлікті қолдану басында жылжымайтын мүлік санатынан негізгі құралдар санатына ауыстырған кезде;
      сату мақсатында қайта жаңарту басында - инвестициялық жылжымайтын мүлік санатынан қорлар санатына ауыстырғанда;
      меншік иесінің жылжымайтын мүлікті пайдалануы аяқталғанда - негізгі құралдар санатынан инвестициялық жылжымайтын мүлік санатына ауыстырғанда; немесе
      жылжымайтын мүлікті салу немесе қайта жаңарту аяқталғанда – салу немесе қайта жаңарту процесіндегі жылжымайтын мүлік санатынан (осы ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөлімі) жылжымайтын мүлік санатына ауыстырғанда.
      309. Егер мемлекеттік мекеме инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісіні қайта жаңартусыз есептен шығару туралы шешім қабылдаса, онда берілген объектіні оны тану тоқталғанға дейін оны қорларға ауыстырмайды, ал инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде ескеруді жалғастырады. Сондай-ақ егер мемлекеттік мекеме инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде әрі қарай қолдану үшін бар инвестициялық жылжымайтын мүлікті қайта жаңартуды бастаса, онда қайта жаңарту ішінде объекті активтердің басқа баптарына қайта жіктелмейді.
      310. Іс жүзіндегі шығындар моделі бойынша инвестициялық жылжымайтын мүлікті ескеретін мемлекеттік мекеме инвестициялық жылжымайтын мүлікті негізгі құралдар немесе қорлар санатына ауыстыруды объектілердің баланстық құнын, сондай-ақ ақпаратты ашу мен өлшеу мақсаты үшін осы объектілердің құнын өзгертпей жүргізеді.
      Іс жүзіндегі шығындар бойынша ескерілетін негізгі құрал объектісін инвестициялық жылжымайтын мүлік санатына ауыстыру жиналған амортизация мен негізгі құралдың құнсыздануы бойынша резервті есептен шығаруды ескере отырып көрсетіледі: 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» шотының дебеті, 2320 «Ғимараттар» шоты қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде 2392 «Негізгі құралдардың құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының дебеті, 2522 «Инвестициялық жылжымайтын мүліктің құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының дебеті және 2521 «Инвестициялық жылжымайтын мүліктің жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының кредиті.
      311. Әділ құн бойынша ескерілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісін негізгі құралдар санатына ауыстырған кезде осы ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөлімдеріне сәйкес келесі есепке алу үшін берілген активтің құны деп оның мақсатын өзгерту мерзіміндегі әділ құн болып табылады: Шоттар жоспарының «Негізгі құралдар» бөлімінің шоттарының тиісті қосалқы шоттарының дебеті және 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» шотының кредиті.
      Әділ құн бойынша бағаланатын негізгі құралдарды инвестициялық жылжымайтын мүлікке ауыстыру мынадай тізбектермен көрсетіледі: 2510 «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» шотының дебеті және 2320 «Ғимараттар» шотының кредиті; бір мезгілде ауыстырылатын объект бойынша жиналған амортизация 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» шотының дебеті және 2320 «Ғимараттар» шотының тиісті қосалқы шотының кредиті бойынша есептен шығарылады. Бір мезгілде осы негізгі құралға қатысты таза активтерге/капиталға (қайта бағалауға резерв) енгізілген қайта бағалаудан құнның өсуі ағымдағы жылдың қаржылық нәтижесіне ауыстырылады: 5111 «Негізгі құралдарды қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының дебеті және 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті.
      312. Егер есепте негізгі құралдар ретінде танылатын жылжымайтын мүлік объектісі әділ құн бойынша ескерілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік санатына ауысса, мемлекеттік мекеме оның тағайындалу мерзімін өзгерткенге дейін осы Ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөлімімен регламенттелетін есепке алу тәртібін қолданады. Мемлекеттік мекеме осы күнге бұл объектінің баланстық құны мен оның әділ бағасы арасындағы кез келген айырманы осы Ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» бөлімінің ережелеріне сәйкес ескереді. Мемлекеттік мекеме негізгі құралдар ретінде танылатын жылжымайтын мүлік объектісін амортизациялауды жалғастырады және оның құнсыздануынан туындаған шығындарды әділ құн бойынша ескерілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік болғанға дейін тануды жалғастырады.
      313. Мемлекеттік мекеменің өз күшімен құрылған, әділ құн бойынша ескерілетін инвестициялық жылжымайтын мүлік объектісінің құрылысы мен қайта жаңартуын аяқтағанда, осы объектінің осы күнге әділ бағасы мен алдындағы баланстық құны арасындағы кез келген айырма кезеңдегі кірістерде және шығыстарда танылады.
      314. Жылжымайтын мүлік объектісін тану қолданудан шығып қалған немесе түпкілікті алып тастау сәтіне және шығып қалудан ешқандай экономикалық пайда немесе пайдалы әлеует күтілмесе тоқтатылады.
      Инвестициялық жылжымайтын мүліктің шығып қалуы сату немесе басқа мемлекеттік мекемеге тапсыру жолымен жүргізіледі.
      Инвестициялық жылжымайтын мүліктің шығып қалуы нәтижесінде туындаған кірістер мен шығыстар шығып қалудан таза түсімдер мен активтің баланстық құны арасындағы айырма ретінде анықталады.
      Инвестициялық жылжымайтын мүлік шығып қалған кезде алуға тиесілі өтеу әділ құн бойынша танылады.
      315. Инвестициялық жылжымайтын мүлікпен жасалатын операцияларды құжаттамалық ресімдеу негізгі құралдармен жасалатын операцияларды құжаттамалық ресімдеу тәртібіне сәйкес жүзеге асырылады.

11. Биологиялық активтерді есепке алу тәртібі

      316. Биологиялық активтерге мыналар жатады – малдар немесе өсімдіктер.
      Ереженің 1-қосымшасына сәйкес нысанда биологиялық активтер, ауылшаруашылық өнімдерінің және олардың алғаннан (жиналғаннан) кейінгі соңғы қайта өндіру нәтижелері көрсетілген.
      317. Ауылшаруашылық қызметі әртүрлі қызмет түрлерін қамтиды: мал шаруашылығы, орман шаруашылығы, біржылдық не көпжылдық дақылдарды өсіру, бақтар мен плантацияларды өсіру, гүл шаруашылығы және аквамәдениет (балық шаруашылығын қоса алғанда). Мынадай сипаттамалар ауылшаруашылық қызметінің барлық түрлеріне тән:
      биологиялық активтер биоөзгеруге қабілетті болуы тиіс;
      ауылшаруашылық қызметі басқарылуы тиіс;
      биоөзгеруден болатын сандық және сапалық өзгерістер үнемі зерттеліп отырады және ауылшаруашылық қызметін басқару процесінің бір бөлігі ретінде өлшенеді (мысалы, жеміс пен жидектің пісу барысындағы сапалық өзгерістерді не олардың мөлшері мен салмағын – сандық өзгерістерді бақылап отыру).
      Нәтижесінде биоөзгеру активтердің дамуына (жануарлардың не өсімдіктердің санының артуы немесе олардың сапалық сипаттамаларының жақсаруы), мал не өсімдік тұқымының азуы немесе олардың сапалық сипаттамасының нашарлауына, немесе молаю (қосымша биологиялық активтердің пайда болуы) өзгеруіне немесе латекс, шай жапырағы, жүн және сүт, мақта сияқты және басқа өнімді өндіруге әкеледі.
      318. Осы бөлім Осы Ереженің «Негізгі құралдарды есепке алу тәртібі» және «Инвестициялық жылжымайтын мүлікті есепке алу тәртібі» бөлімдеріне сәйкес ескерілетін, осы Ереженің «Қорларды есепке алу тәртібі» бөліміне сәйкес жүзеге асырылатын ауылшаруашылық жерлерін, ауылшаруашылықпен байланысты материалдық емес активтерді, ауылшаруашылық өнімдерін жинаудан кейін есепке алу үшін қолданылмайды.
      319. Биологиялық активтерді есепке алуға мынадай шоттар арналған:
      2610 «Жануарлар»;
      2620 «Көпжылдық екпелер»;
      2630 «Биологиялық активтердің жинақталған амортизациясы мен құнсыздануы».
      320. Биологиялық актив және ауылшаруашылық өнімі оны жинау кезінде тек мына жағдайларда танылады:
      актив өткен оқиғалар нәтижесінде қадағаланады;
      осы активтен болашақта экономикалық пайда немесе сервистік әлеует алу ықтималдығы бар;
      активтің әділ немесе өзіндік құнын жеткiлiктi сенімділік дәрежесімен есептеуге болады.
      Ауылшаруашылық қызметінде бақылаудың болу дәлелі ірі қара малға заңдық меншіктік құқықтың болуы, сатып алу, туылуы немесе ажырауы кезінде оны таңбалау немесе өзгеше белгілеу болып саналады. Болашақ экономикалық пайда негізгі физикалық өлшемдер шамасына қарай бағаланады.
      Ауылшаруашылық өніміне алғашқы тану сәтінде одан жиналған биологиялық активке қолданған бағалау әдісін қолданған жөн.
      Ауылшаруашылық мақсатындағы жерді есепке алу тағайындалуына қарай «Негізгі құралдар» және «Инвестициялық жылжымайтын мүлік» бөлімдерінің ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.
      321. Биологиялық активтерді сатып алу мынадай есептер корреспонденциясымен көрсетіледі: 2610 «Жануарлар», 2620 «Көпжылдық екпелер» шотының дебеті және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотының, 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті, 1041 «Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ», 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шотының кредиті.
      322. Сатуға шығындарды алып тастағанда, биологиялық активті немесе ауылшаруашылық өнімін әділ құны бойынша алғаш тану кезінде, сондай-ақ әділ құнның өзгеруі нәтижесінде туындайтын қаржылық нәтиже кірістер мен шығыстар құрамына енгізіледі (6310 «Әділ құнның өзгеруінен түсетін кірістер» шоты, 7410 «Әділ құнының өзгеруі бойынша шығыстар» шоты). Шығыстар алғаш танылған кезде сатуға шығындарды шегеруге байланысты, ал кірістер, мысалы, төл төлдегенде туындауы мүмкін.
      323. Өз шаруашылығында төлдеуден алынған жануарлардың жас төлі үнемі тұрақты әрекет ететін комиссия құрған төлдеу актісінің негізінде төлдеу күні кіріске жазылады, бұл ретте алынған төлдің құнына 2610 «Жануарлар» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті бойынша жазба жүргізіледі.
      324. Өсім немесе биоөзгерту процесінде алынған салмақ өсімі 2610 «Жануарлар» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      325. Материалдық жауапты тұлғаның кінәсі бойынша жануарлардың өлімі болған жағдайда шаруашылыққа келтірілген залал Қазақстан Республикасының әкімшілік және қылмыстық заңнамасына сәйкес кінәлі тұлғалардан өндіріп алынуы тиіс.
      326. Биологиялық активтер жеке топтарға бөліне отырып ескеріледі:
      жас көшеттердің барлық түрлері толық дамуға жеткен көшеттерден яғни жеміс әкелу басындағы жастан, ағаштың ұшар басының қосылуынан және бөлек ескеріледі;
      өнімді және тұқымды малдың жас төлі түрлері және жас топтары бойынша бөліну арқылы ескеріледі;
      ересек малдар түрлері бойынша бөлу арқылы ескеріледі.
      Биологиялық активтерді бір топтан екінші топқа ауыстыру ішкі ауыстыру ретінде танылады.
      327. Биологиялық активтер алғаш танылған сәтінде және әрбір есепті кезеңге әділ құны бойынша биологиялық активтерді есепке алу кезінде әділ құнын анықтау мүмкін емес жағдайларды қоспағанда, сатуға қосымша шығындарды алып тастағанда әділ бағасы бойынша өлшенеді.
      Биологиялық активтерден алынған ауылшаруашылық өнімі мемлекеттік мекеменің тұрақты әрекет ететін комиссиясы актісінің негізінде өнімді алу сәтінде анықталатын оның сатылуына қосымша шығындарды шегере отырып анықталатын әділ баға бойынша өлшенеді.
      Белсенді нарық болған кезде биологиялық активтің немесе ауылшаруашылық өнімінің әділ құнын негізгі сипаттамалары бойынша (мысалы, осы нарықта бағаны белгілеу үшін қолданылатын жас бойынша немесе сапа бойынша) биологиялық активтер мен ауылшаруашылық өнімді топтау жолымен анықтауға болады.
      Активтерді қаржыландыруға өнім жиналғаннан кейін қайта қалпына келтіруге байланысты ақша қозғалысы (мысалы, ормандағы кесілген ағаштардың орнына ағаш отырғызуға байланысты шығыстар) есепке қосылмайды.
      Ауылшаруашылық өнімінің егінді жинау кезіндегі әділ құны жеткiлiктi нақтылық дәрежесімен анықталады.
      Сатуға қосымша шығындар комиссиялық шығыстарды, салықтарды, меншікке беруге алымдар мен баждарды қамтиды. Сатуға қосымша шығындарға нарыққа активтерді жеткізуге байланысты көліктік және өзге шығыстар жатпайды.
      Нарықтық баға немесе басқа өзіндік құн көрсеткіші болмаған жағдайда биологиялық активті жиналған амортизация мен оның құнсыздануынан шығындарды алып тастағанда, өзіндік құн бойынша бағалаған жөн (іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделі).
      Биологиялық активтің әділ құнын сенімділіктің жеткілікті дәрежесімен бағалау мүмкіндігі болмаған кезде, сату бойынша болжамды шығыстарды шегере отырып, әділ құн бойынша бағалауға көшу керек.
      Жекелеген жағдайларда активтің өзіндік құны оның әділ құнына тең болуы мүмкін:
      биоөзгеру бастапқы шығыстардан бастап орын алмаса (мысалы, тікелей есептік күн алдында отырғызылған жеміс-жидек ағаштарының көшеттері);
      биоөзгерудің бағаға маңызды әсер беруі күтілмесе (мысалы, өндірістік циклі 30 жылды құрайтын орман шаруашылығындағы қарағайлардың алғашқы өсу сатысында).
      Егер биологиялық актив болжамды өткізу шығындары шегеріле отыра әділ құны бойынша бағаланса, бұл биологиялық актив есептен шығарылғанша бағалануы тиіс. Әділ құн бойынша бағалаудан өзіндік құн бойынша бағалауға көшуге, тек әділ құн бойынша бағалаудан нарықтағы бағалардың төмен түсіп кетуіне байланысты бас тартуға тыйым салынады.
      Жермен тығыз байланысты биологиялық активтер (мысалы, орман шаруашылығындағы ағаштар) болжамды өтімді шығыстарды шегере отырып әділ құны бойынша жерден бөлек көрсетіледі.
      Биологиялық активтерден алынған ауылшаруашылық өнімі «Қорлар» шотының тиісті қосалқы шотының дебеті және 2610 «Жануарлар», 2620 «Көпжылдық екпелер» шотының кредиті бойынша кіріске жазылады.
      328. Биологиялық активті танығаннан кейін биологиялық активтерді іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу кезінде кез келген жиналған амортизацияны және құнсыздану нәтижесінде кез келген жиналған шығындарды алып тастағанда оның өзіндік құны бойынша жүргізіледі.
      Биологиялық активтердің амортизациясы амортизацияның белгіленген жылдық нормаларға сүйене отырып ай сайынғы амортизация нормаларын пайдалана отырып, толық тозғанға дейін тұрақты негізде ай сайын есептеледі. Биологиялық активтердің жойылу құны нөлге тең. Сатып алынған биологиялық активтердің амортизациясын есептеу сатып алудан кейінгі айдың 1-інен бастап жүргізіледі және биологиялық активтің шығып қалуынан кейінгі айдың 1-інен бастап тоқтатылады.
      Биологиялық активтердің амортизациясын есептеу мынадай жазбамен көрсетіледі: 7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар» шотының дебеті және 2631 «Биологиялық активтердің жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының кредиті.
      Биологиялық активті бюджет қаражаты есебінен сатып алған жағдайда, биологиялық активтің амортизациясын есептеумен бір мезгілде осы актив жататын топты амортизациялау нормасы бойынша есептелген сомада күрделі салымдарды қаржыландыруды тұтынудан биологиялық активті сатып алуға күрделі салымдарды қаржыландыруды есептен шығару жүргізіледі. Бұл ретте мынадай тізбек жүргізіледі: 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шоты қосалқы шотының дебеті және 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті.
      Жыл соңында мал өнімінің және малдың жас төлі салмағы құнының жоспарланған өзіндік құнына мынадай жазба жүргізіледі:
      2610 «Жануарлар», 2620 «Көпжылдық екпелер» шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті, немесе 7460 «Өзге шығыстар» шотының дебеті және 2610 «Жануарлар», 2620 «Көпжылдық екпелер» шотының кредиті.
      329. Биологиялық активтерді сату және беру негізгі құралдармен жасалатын операцияларға ұқсас ескеріледі.
      Жемдеу аяқталғаннан кейін сойылған малдардың құны 7460 «Өзге шығыстар» шотының дебеті және 2610 «Жануарлар» шотының кредиті бойынша есептен шығарылады. Бұл ретте алынған өнімнің құны акті негізінде 1330 «Дайын өнім» шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті бойынша кіріске жазылады.
      Материалдық жауапты тұлғаның кінәсі бойынша жануарлардың өлімі болған жағдайда шарушылыққа келтірілген залал заңнамада белгіленген тәртіпте кінәлі тұлғалардан өндірілуі тиіс.
      330. Түгендеу барысында анықталған биологиялық активтердің жетіспеушілігін өндіріп алу кінәлі тұлғалар есебінен жүргізіледі. Залалды немесе жетіспеушілікті есепте көрсету осы Ереженің «Дебиторлық және кредиторлық берешекті есепке алу тәртібі» бөлімінде көрсетілген.
      331. Мемлекеттік мекемеге жануарлар мен өсімдіктер түскен кезде және ауысқанда тұрақты әрекет ететін комиссия екі данада Нысандар альбомының БА-1 «Биологиялық активтерді (жануарларды) қабылдау – тапсыру (ауыстыру) актісі» нысанды актісін, Нысандар альбомының БА-1А «Биологиялық активтерді (өсімдіктерді) қабылдау – тапсыру (ауыстыру) актісі» нысанды актісін жасайды. Материалдық жауапты тұлға бас бухгалтерге қол қою үшін және мемлекеттік мекеме басшысы немесе уәкілетті тұлғалар бекіту үшін рәсімделген актіні қосымша құжаттарымен бірге бухгалтерлік қызметке тапсырады.
      Барлық биологиялық активтер мемлекеттік мекеме басшысының бұйрығымен тағайындалған тұлғалардың жауапты сақталуында болады. Жауапты тұлғалар биологиялық активтердің түгендеу тізімдерін Нысандар альбомының «Мемлекеттік мекемелерде биологиялық активтерді (жануарларды) есепке алудың түгендеу карточкасы», «Мемлекеттік мекемелерде биологиялық активтерді (өсімдіктерді) есепке алудың түгендеу карточкасы» БА-3 пен БА-3А нысаны бойынша объект бойынша жүргізеді. Жауапты тұлғалар сақталуын қадағалайды және барлық өзгерістердің есебін жүргізеді. Нысандар альбомының БА-3 және БА-3А нысанды түгендеу карточкалары Нысандар альбомының ОС-10 нысанды мемлекеттік мекемелердегі ұзақ мерзімді активтерді есепке алу жөніндегі түгендеу карточкаларының тізімдемесінде тіркеледі. Тізімдеме бір данада жасалады. Ондағы жазба карточкаларды ашу жылын көрсете отырып, ұзақ мерзімді активтердің топтары бөлінісінде жүргізіледі. Нөмірлеу 1-нөмірден бастап әрбір топ бойынша жүргізіледі. Орталықтандырылған бухгалтерияларда әрбір қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекеме бойынша сол тәртіппен жүргізіледі. Ұзақ мерзімді активтер шығып қалған және ауысқан кезде тізімдеменің «Ескертпе» бағанында мемориалды нөмірдің мерзімі (күні, айы, жылы) көрсетіледі.
      Түгендеу карточкалары бухгалтерлік қызмет картотекаларында сақталады, онда олар өз ішінде материалдық жауапты тұлғалар бойынша, орталықтандырылған бухгалтерияларда – қосымша қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекемелер бойынша да бола отырып, тиісті қосалқы шоттар мен топтар бойынша орналастырылады.
      Жауапты тұлға ауысқан кезде оның сақталуындағы биологиялық активтерді түгендеу жүргізіледі, ол туралы Нысандар альбомының БА-1 және БА-1А нысаны бойынша қабылдау-өткізу актісі жасалады, оны мемлекеттік мекеменің басшысы бекітеді.
      332. Биологиялық активтерді есепке алу олардың сақталу орны мен жауапты тұлғалар бойынша түгендеу объектілері бөлінісінде жүргізіледі.
      Түгендеу карточкалары бухгалтерлік қызмет картотекаларында сақталады, онда олар өз ішінде материалдық жауапты тұлғалар бойынша, орталықтандырылған бухгалтерияларда – қосымша қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекемелер бойынша да бола отырып, тиісті қосалқы шоттар мен топтар бойынша орналастырылады.
      333. Оның негізінде төлдеуден алынған малдың жас төлі кіріске жазылатын құжат төлдетуге арналған акт болып табылады, оны мемлекеттік мекеменің тұрақты әрекет ететін комиссиясы жасайды.
      334. Жануарлардың жас төлін талдама есепке алу - түрлері мен жас топтары бойынша, ал жемдеудегі жануарлар бойынша - тек түрлері бойынша Нысандар альбомының 395 нысанды жануарларды есепке алу кітабында жүргізіледі. Деректерді есепке алу жануарлардың тірі салмағы, өсімі, салмақ өсімі туралы мәліметтерді алуға мүмкіндікті қамтамасыз етеді.
      335. Биологиялық активтердің шығып қалуы мен есептен шығуы Нысандар альбомының БА-2 «Биологиялық активтерді (жануарларды) есептен шығару актісі» және БА-2А «Биологиялық активтерді (өсімдіктерді) есептен шығару актісі» нысанын ресімдеумен жүзеге асырылады.

12. Материалдық емес активтерді есепке алу тәртібі

      336. Объект материалдық емес актив анықтамасына жауап беру үшін ол материалдық емес активті тану өлшемдеріне, яғни сәйкестендірімділікке, ресурстарды басқаруға және болашақ экономикалық пайданың болуына жауап беруі тиіс.
      Материалдық емес актив егер:
      оны ұйымнан бөлу мүмкін болса, яғни егер мемлекеттік мекеме оны жеке не онымен шарт бойынша тығыз байланысты активпен немесе міндеттемемен бірге сатуға, жалға беруге немесе айырбастауға құқылы болса; немесе
      ол заңды құқықтардан туады, олардың берілетіндіктері немесе мемлекеттік мекемелерден бөлінетіндіктеріне қарамастан, немесе басқа құқықтар мен міндеттемелерден туады.
      Мысалы, компьютермен басқарылатын станокқа арналған бағдарламалық қамтамасыз ету, бұл арнайы бағдарламалық қамтамасыз етусіз жұмыс атқара алмайтын станок үшін оның ажырамас бөлігі болып саналады және негізгі құралдарға арналған тәртіппен есепке алынады. Осы жағдай компьютердің операциялық жүйесіне де қатысты. Егер бағдарламалық қамтамасыз ету ол тиесілі жабдықтың ажырамас бөлігі болып табылмаса, ол материалдық емес актив ретінде есептеледі.
      Бақылау мынаны бiлдiредi:
      материалдық емес активті пайдаланудан болашақта экономикалық пайда және қызмет әлеуетін алу құқығы (заңдық құжаттармен ресімделген құқық - патент, лицензия);
      материалдық емес активті пайдаланудан түсетін пайданы басқалардың пайдалануына шек қою мүмкіндігі (коммерциялық құпияны жариялағаны үшін заңдық жауапкершілік арту арқылы).
      337. Материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі дұрыс құжаттамалық ресімдеуді және мемлекеттік мекеме ішінде олардың ауысу түсімдері мен шығып қалуын есепке алу тізілімдерінде уақытылы көрсетілуін, сондай-ақ әрбір материалдық емес активтердің сақталуын және дұрыс қолданылуын қамтамасыз етуі тиіс.
      338. Мемлекеттік мекеменің материалдық емес активтерін есепке алу үшін мынадай шоттар/қосалқы шоттар арналған:
      2710 «Материалдық емес активтер»;
      2720 «Материалдық емес активтердің жинақталған амортизациясы мен құнсыздануы»;
      2412 «Материалдық емес активтерге күрделі салымдар».
      339. Материалдық емес актив мынадай:
      осы активтің қолданылуына қатысты болашақ экономикалық табыстар және қызметтер әлеуетінің ұйымға келетіні ықтималдылығы болса, және
      активтің құны сенімді бағаланған болса танылады.
      340. Материалдық емес актив бастапқыда нақты құны бойынша өлшенеді, ол құн сенімді өлшенуі және мына көрсеткіштерді қамтуы тиіс:
      сауда жеңілдіктерін және арзандатуларын шегеруден кейін импорттық баждарды және сатып алуға өтелмейтін салықтарды қоса алғанда материалдық емес активті сатып алу құны (акциздер, салықтар, кедендік баждар);
      активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге жұмсалған кез келген тікелей шығындар.
      Тікелей шығындарға мыналар жатқызылуы мүмкін:
      активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын қызметкерлерге сыйақы төлеуге байланысты шығындар;
      активті жұмыс істеу жай-күйіне келтіруге байланысты пайда болатын кәсіби қызметтерді төлеуге жұмсалатын шығындар;
      активтің тиісті жұмыс істеуін тексеруге жұмсалған шығындар.
      Материалдық емес активтің іс жүзіндегі құнының құрамына енгізілмейтін шығындарға мыналар жатқызылуы мүмкін:
      жаңа өнімдерді немесе қызметті енгізуге байланысты шығындар (жарнамаға және оларды жылжыту жөніндегі іс-шараларды жүргізуге жұмсалатын шығындарды қоса алғанда);
      әкімшілік және басқа да жалпы үстеме шығыстар.
      Материалдық емес активтің баланстық құнындағы шығындарды тану актив басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану қалпына келтірілген кезде тоқтатылады.
      341. Кейбір операциялар материалдық емес активті әзірлеуге байланысты орын алады, бірақ бұл активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану үшін тиісті қалыпқа келтіру міндетті болып табылмайды. Бұл міндетті емес операциялар әзірлеу кезеңіне дейін немесе әзірлеу кезеңінде жүзеге асырыла алады. Міндетті емес операциялар активті басшылықтың мақсатына сәйкес пайдалану қалпына келтіру үшін қажетті болып табылмайтындықтан, міндетті емес операциялар бойынша кірістер мен шығыстар қаржы нәтижесінің құрамында туындағаннан кейін дереу танылуы және кірістер мен шығыстардың тиісті санаттарына енгізілуі тиіс.
      342. Мемлекеттік мекеме басқа мемлекеттік мекемеден алынған материалдық емес активтердің өзіндік құны деп берілетін материалдық емес активтердің құнын, ал қайтарусыз негізде үшінші тараптан мемлекеттік мекемемен алынған материалды емес активтердің құны деп – оларды алу күніндегі әділ құнды таниды.
      343. Ішкі жобаны әзірлеу процесінде немесе әзірлеу сатысында туындайтын материалдық емес актив ұйым мыналарды:
      материалдық емес активті құрудың техникалық жүзеге асырылуын, ол пайдалану немесе сату үшін қол жетерліктей болуын;
      өзінің материалдық емес активті құру және оны пайдалану немесе сату ниетін;
      өзінің материалдық емес активті құруға немесе сатуға қабілеттілігін;
      материалдық емес актив ықтимал экономикалық табыстарды алуын;
      әзірлемені аяқтау үшін, сондай-ақ материалдық емес активті пайдалану не сату үшін жеткілікті техникалық, қаржылық және басқа ресурстардың бар екендігін;
      материалдық емес активті әзірлеу барысында жұмсалған шығындарды сенімді бағалай алу қабілеттілігін көрсете алған кезде ғана танылады.
      Материалдық емес активті құруды аяқтау, қолдану және оларды қолданудан пайда алу үшін ресурстардың болуы қажет ресурстарды көрсететін және осы ресурстардың мемлекеттік мекеменің қабілеттігін көрсететін тиісті жоспарлармен көрсетіледі.
      Материалдық емес активті құрған кезде мемлекеттік мекеме:
      зерттеу сатысындағы шығыстарды олар туындаған кезде шығыстар ретінде мойындайды. Мемлекеттік мекеме зерттеу сатысында болашақ мүмкін экономикалық пайдалар тудыратын материалдық емес активтің бар екенін көрсете алмайды. Алғашқыда шығыс ретінде танылған материалдық емес активтерге шығындар материалды емес активтердің өзіндік құнының бір бөлігі ретінде кейін танылмауы тиіс;
      ғылыми әзірлемелер бойынша жұмыстарды орындауға әзірлеме сатысындағы (ғылыми-зерттеу және тәжірибе-конструкторлы жұмыстар, ғылыми зерттеулер, ғылыми-техникалық жұмыстар және басқа) шығындар активтерді тану өлшемдеріне сәйкес болған кезде күрделі салымдарды есепке алу есебіне жатқызылады.
      344. Күрделі салымдар нақты шығындар бойынша өлшенеді және 2412 «Материалдық емес активтерге күрделі салымдар» қосалқы шотында есепке алынады.
      Ғылыми әзірлемелердің аяқталмаған және аяқталған, бірақ қабылданбаған нәтижелері бойынша капиталданған шығындар келесі жылдың балансына ауысады.
      Ғылыми жұмыстардың аяқталған және қабылданған нәтижелері қабылдау актісі негізінде тану өлшемдерін сақтаған кезде материалдық емес активтерді есепке алу есебіне жатады. Материалдық емес активтерді тану өлшемдеріне сәйкес болмаған жағдайда шегілген шығындар шығыстарға жатқызылады.
      345. Материалдық емес активтерді сатып алу 2710 «Материалдық емес активтер» шоты қосалқы шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті бойынша ескеріледі.
      346. Материалдық емес актив бастапқы танудан кейін мынадай модельдердің бірін қолдана отырып есепке алынады:
      іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделі;
      қайта бағаланған құн бойынша есепке алу моделі.
      347. Іс жүзіндегі шығындар бойынша есепке алу моделі:
      материалдық емес актив бастапқы танудан кейін жинақталған амортизацияны және құнсызданудан болған кез келген жинақталған шығындарды шегере отырып өзіндік құны бойынша есепке алынады.
      348. Қайта бағаланатын құн бойынша есепке алу моделі: материалдық емес актив қайта бағаланған құн бойынша ескерілуі тиіс, ол қайта бағалау күніне әділ құннан кез келген кейінгі жинақталған амортизацияны және құнсызданудан кез келген кейінгі жинақталған шығындарды шегеруді білдіреді.
      Материалдық емес активтің әділ құны егер ол материалдық емес активтердің осы түрі үшін активтік нарыққа сілтеме жасау арқылы айқындалса ғана, сенімді бағалануы мүмкін. Белсенді нарық болмаған жағдайда материалдық емес актив іс жүзіндегі шығындар бойынша ескеріледі.
      Материалдық емес активтің баланстық құны жыл соңында есепті күндегі оның әділ құнынан елеулі ерекшеленбеуі тиіс. Қайта бағалау бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган белгілеген мерзімде және кезеңде, бірақ материалдық емес активтің әр түрі бойынша 3-5 жыл жиілікпен жүргізіледі.
      349. Материалдық емес активті қайта бағалау негізгі құралдарды есепке алғанда қолданылатын қағидаттар бойынша жүргізіледі, мысалы:
      құнның артуы тікелей таза активтердің/капиталдың есебіне (5112 «Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотына) кредиттелуі тиіс;
      құнның төмендеуі бұрын танылған құнның өсуімен жабылған жағдайлардан басқа кезеңнің шығыстарына жатқызылады;
      осы сыныптағы барлық материалдық емес активтер қайта бағалануы тиіс.
      Егер активтер сыныбының баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде жоғарыласа, онда мұндай ұлғаю 5112 «Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының кредитіне тікелей жатқызылады. Егер бұрын активтер сыныбының төмендеуі танылса, онда келесі қайта бағалаумен байланысты сол активтер сыныбының құны артқан кезде, құнның төмендеуінің қайтарымы жүргізіледі.
      Егер активтер сыныбының баланстық құны қайта бағалау нәтижесінде төмендесе, азаю есепті жылдың қаржылық нәтижесінде танылады. Алайда, егер бұрын актив құнының артуы танылса, кез келген кредиттік қалдық көлемінде азаю 5112 «Материалдық емес активтерді қайта бағалауға арналған резерв» қосалқы шотының дебетіне тікелей жатқызылуы тиіс.
      Бір активтер сыныбы ішіндегі жекелеген активтердің қайта бағалауынан құнның артуы не төмендеуі осы сынып ішінде өзара есептесілуі тиіс, бірақ басқа активтер сыныбына жататын активтермен өзара есептеспеуі тиіс.
      350. Егер материалдық емес актив қайта бағаланатын болса, қайта бағалау күнгі кез келген жинақталған амортизация не:
      активтің баланстық құнының өзгеруіне, активтің баланстық құнын қайта бағалағаннан кейін оның қайта бағалау құнына тең болатындай теңбе-тең қайта саналады;
      активтің баланстық құнын азайту жолымен есептен шығарылады, ал таза шама активтің қайта бағаланған құнына дейін қайта есептеледі.
      351. Жүйелі негізде активтің амортизацияланатын құнын оны пайдалы қолдану мерзімі ішінде бөлу үшін амортизацияны есептеудің түрлі әдістері қолданылуы мүмкін:
      тозуды біркелкі есептеу әдісі;
      азаятын қалдық әдісі;
      өнім (өндірістік) бірліктерінің әдісі.
      Тозуды біркелкі есептеу әдісі активті пайдалы қолдану мерзімі ішінде тұрақты аударымдарға әкеп соқтырады.
      Азаятын қалдық әдісі активті пайдалы қолдану мерзімінің ішінде аударымдарды азайтуға әкеп соқтырады.
      Өнімнің бірліктер әдісі алынған өнімнің күтілетін пайдаланылуына немесе санына негізделген аударымдарға әкеп соқтырады.
      Материалдық емес активті пайдалы қолдану мерзімі әрбір есепті күнге қарастырылады.
      Материалдық емес активтің тарату құны нөлге тең деп қабылданады.
      352. Тозудың біркелкі есептеу әдісін қолдану кезінде материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу мынадай тәсілдермен:
      1) амортизацияның белгіленген нормаларын пайдалана отырып;
      2) активті пайдалы қолданудың белгілі бір мерзімін пайдалана отырып жүргізіледі.
      353. Амортизацияның белгіленген нормаларын пайдалана отырып материалдық емес активтер амортизациясының сомасы материалдық емес активтердің бастапқы құнын (қайта бағаланғандар үшін – ағымдағы құнды) тозудың бекітілген жылдық нормаларына сүйене отырып анықталған амортизацияның ай сайынғы нормаларына көбейту жолымен анықталады.
      354. Негізгі құралдар объектілерін амортизациялау әдісі мен тәсілі бірыңғай есеп саясатымен анықталады және кезеңнен кезеңге кезекті қолданылады.
      355. Материалдық емес активтердің амортизациясы ай сайын есептеледі. Материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу бастапқы тану айынан кейінгі айдың 1-і күнінен басталады және шығып қалу айынан кейінгі айдың 1 күнінен тоқтатылады.
      356. Материалдық емес активтер бойынша амортизация есептеу 7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар» шотының дебеті және 2721 «Материалдық емес активтердің жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Алайда кейде активте жасалған болашақ экономикалық пайдалар басқа активтердің өндірісі кезінде сіңіп кетеді. Бұл жағдайда есептелген амортизация осындай басқа активтің іс жүзіндегі құнының бір бөлігін құрайды және оның баланстық құнына енгізіледі.
      357. Қаржыландыру есебінен сатып алынған материалдық емес активтің амортизациясын есептей отырып бір уақытта тұтынудан түсетін кірістерге осы актив жатқызылатын топ амортизациясының нормасы бойынша есептелген сома мөлшерінде материалдық емес активтерді сатып алуға күрделі салымдарды қаржыландыру сомасы есептен шығарылады және мынадай тізбекпен көрсетіледі: 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шоты қосалқы шотының дебеті, 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті.
      358. Мемлекеттік мекеме пайдалы қызмет мерзімі белгіленбеген материалдық емес активті құнсыздануды оның өтелетін сомасының жыл сайынғы негізінде, сондай-ақ әрқашан да материалдық емес активтің ықтимал құнсыздану белгісі болған кезде баланстық құнымен салыстыру жолымен тестілеуі тиіс. Материалдық емес активтердің құнсыздануы түгендеу комиссиясының актісі негізінде түгендеу қорытындысы бойынша мынадай жазбамен көрсетіледі: 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті және 2722 «Материалдық емес активтердің құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының кредиті.
      Мемлекеттік мекемедегі материалдық емес активтердің құнсыздану фактілерін анықтау рәсімі осы Ереженің «Активтердің құнсыздануы» бөлімінің ережелеріне сәйкес танылады.
      359. Материалдық емес активті тану оны есептен шығарған кезде немесе оны пайдаланудан немесе есептен шығарудан қандай да бір болашақ экономикалық кіріс күтілмегенде тоқтатылады.
      Материалдық емес активті тануды тоқтатуға байланысты туатын кірістер немесе шығыстар егер мұндайлар болса есептен шығарудан түскен таза түсімдер мен активтің баланстық құнының арасындағы айырма ретінде анықталады. Олар активті тануды тоқтату сәтінде ағымдағы жылдың қаржы нәтижесінің құрамында тануға жатады.
      360. Мемлекеттік мекеме материалдық емес активтердің қатардан шығуын мынадай корреспонденциялармен көрсетеді:
      бұрын бюджеттік қаржыландыру есебінен сатып алынған қатардан шығып қалған жағдайда: 7420 «Ұзақ мерзімді активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар» шотының дебеті және баланстық құнға – Шоттар жоспарының «Материалдық емес активтер» бөлімінің шотының тиісті қосалқы шотының кредиті, бірмезгілде 2721 «Материалдық емес активтердің жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының дебеті және осы актив бойынша жиналған амортизация сомасына – Шоттар жоспарының «Материалдық емес активтер» бөлімінің шотының тиісті қосалқы шотының кредиті. Бір мезгілде күрделі салымдарды қаржыландыру қалдықтарының есептен шығуы жүргізіледі: 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» шоттарының және 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының дебеті. Осы активтің құнсыздануына есептелген резерв болған кезде құнсызданудан шығынды есептен шығару жөнінде жазба жүзеге асырылады: 2722 «Материалдық емес активтердің құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының дебеті және 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының кредиті;
      ақылы қызметтер есебінен, сондай-ақ демеушілік және қайырымдылық көмек ретінде бұрын сатып алынған қатардан шығып қалған жағдайда: 7420 «Ұзақ мерзімді активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар» шотының дебеті және баланстық құнға – Шоттар жоспарының «Материалдық емес активтер» бөлімінің шоты тиісті қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде 2721 «Материалдық емес активтердің жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының дебеті және осы актив бойынша жиналған амортизация сомасына – Шоттар жоспарының «Материалдық емес активтер» бөлімінің шотының тиісті қосалқы шотының кредиті. Осы активтің құнсыздануына есептелген резерв болғанда құнсызданудан шығынды есептен шығару бойынша жазба жүзеге асырылады: 2722 «Материалдық емес активтердің құнсыздануына арналған резерв» қосалқы шотының дебеті және 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының кредиті.
      Активтерді сатудан түсетін сома, егер Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен осы соманы қолданудың өзге тәртібі белгіленбесе, мемлекеттік мекемелер бюджет кірісіне аударады және есепте көрсетеді: 1231 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті және 3131 «Активтерді сатудан түсетін кіріс бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      361. Материалдық емес активтер объектісін қабылдау-тапсыруды ресімдеу үшін Нысандар альбомының НОС-1 нысанды материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру актісі қолданылады.
      Актіде материалдық емес активтер түрінің дәл атауы, оның мемлекеттік мекемеге тапсырылу күні, объектілердің сипаттамасы, оның бастапқы құны, тозу нормасы және басқа қажетті деректер көрсетіледі.
      Материалдық емес объектілердің қабылдануын ресімдеу кезінде акт материалдық емес әрбір объектіге бір данада жасалады. Бірнеше бір үлгідегі материалдық емес объектілердің қабылдануын ресімдейтін жалпы акт жасауға рұқсат беріледі. Акт ресімделген соң материалдық емес активтердің объектісін немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын қосымша құжаттармен бірге немесе мемлекеттік мекеменің осы объекіге мүліктік құқықтарын растайтын басқа құжаттармен бірге бухгалтерлік қызметке тапсырылады, оған бас бухгалтер немесе ол уәкілеттік берген тұлға қол қояды және мемлекеттік мекеменің басшысы қол қояды.
      362. Материалдық емес активтерді бір мемлекеттік мекемеден екіншісіне беру кезінде акт беруші және қабылдаушы тараптар үшін екі данада жасалады.
      363. Материалдық емес активтер қозғалысының талдама есебі мемлекеттік мекемеге түскен барлық материалдық емес активтерді есепке алу үшін қолданылатын Нысандар альбомының НОС-6 нысанды материалдық емес активтерді есепке алу түгендеу карточкасында жүргізіледі. Түгендеу карточкасын бухгалтерлік қызмет материалдық емес активтердің әр объектісіне ашады. Түгендеу карточкасында материалдық емес активтің толық атауы, қабылдау күні, тіркеу нөмірі, бастапқы құны, амортизация нормасы, құнсыздану сомасы және есептен шығу себебі көрсетіледі.
      Нысан мемлекеттік мекеменің материалдық емес активтер объектісін алу фактісін растайтын құжат «Материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру актісі», техникалық және басқа құжаттама негізінде бір данада толтырылады.
      Нысандар альбомының НОС-6 нысанды түгендеу карточкалары Нысандар альбомының ОС-10 нысанды мемлекеттік мекемелерде ұзақ мерзімді активтерді есепке алу жөніндегі түгендеу карточкаларының тізімдемесінде тіркеледі. Тізімдеме бір данада жүргізіледі. Ондағы жазбалар карточкаларды ашу жылын көрсете отырып ұзақ мерзімді активтердің топтары бөлінісінде жүргізіледі. Әрбір топ үшін тиісті беттер саны беріледі. Нөмірлеу 1-нөмірден бастап әрбір топ бойынша жүргізіледі. Орталықтандырылған бухгалтерияларда әрбір қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекеме бойынша осы тәртіппен жүргізіледі. Ұзақ мерзімді активтер шығып қалған және ауыстырған кезде тізімдеменің «Ескерту» бағанында мемориалды ордердің күні (күні, айы, жылы) және нөмірі көрсетіледі.
      Түгендеу карточкалары бухгалтерлік қызмет картотекаларында сақталады, онда олар өз ішінде материалдық жауапты тұлғалар бойынша бөле отырып тиісті қосалқы шоттар мен топтар бойынша, ал орталықтандырылған бухгалтерияларда – қосымша қызмет көрсетілетін мемлекеттік мекемелер бойынша да орналастырылады.
      364. «Материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру актісі» материалдық емес активтерді басқа мемлекеттік мекемеге тапсыру кезінде есептен шығуы туралы белгі жасауға негіз болып табылады.

13. Жалдауды есепке алу тәртібі

      365. Жалдау төмендегідей жіктеледі:
      егер ол жалдау мерзімі аяқталғаннан кейін меншік құқығының ауысуына қарамастан, активті иеленуге байланысты барлық тәуекелдер мен пайдаларды дерлік беруді білдіретін болса;
      егер ол активті иеленуге байланысты барлық тәуекелдер мен пайдаларды дерлік беруді білдірсе, операциялық жалдау.
      Жалдауды қаржылық немесе операциялық ретінде жіктеу көп жағдайда операцияның мазмұнына, шарттың талаптарына байланысты болады және жалдаудың басталған күніне жүргізіледі.
      Жалдау шартының басталуы – жалдау туралы шартты жасау немесе тараптардың негізгі жалдау шарттарына қатысты міндеттемелер қабылдауының неғұрлым ерте күні.
      Жеке немесе жиынтықта әдетте жалдауды қаржылық ретінде жіктеуге алып келетін жағдайларға мыналар жатқызылады:
      жалдау шарты жалдау мерзімінің соңында активті иелену құқығын жалға алушыға беруді көздейді;
      жалға алушының жалдау мерзімінің басында осы құқықты іске асыру күні әділ құннан айтарлықтай төмен бағаға осы активті сатып алуға құқығы бар, ал жалдауды қабылдаған күні бұл құқықтың жүзеге асырылатыны туралы негізделген сенім бар;
      жалдау мерзімі меншік құқығын беру болмаған кезде де, активтің экономикалық қызмет мерзімін елеулі бөлігіне қолданылады;
      жалдау қарым-қатынастарының басталу күніне келтірілген ең төменгі жалдау төлемдерінің келтірілген құны жалдау мәні болып табылатын активтің әділ құнына іс жүзінде тең;
      жалға берілген активтердің маманданған сипаты бар, оларды жалдаушы ғана елеулі өзгертусіз пайдалана алады.
      366. Мемлекеттік мекеме мыналарды:
      пайдалы қазбаларды, мұнайды, табиғи газ және өзге де қалпына келтірілмейтін табиғат ресурстарына жасалған барлауға немесе пайдалануға жалдауды;
      кинофильмдер, бейнежазбалар, пьесалар, қолжазбалар, патенттер мен авторлық құқық сияқты объектілер бойынша лицензиялық келісімдерді қоспағанда барлық жалдау түрлерін есепке алу үшін осы бөлімнің ережелерін қолданады.
      Осы бөлімнің ережелері мыналарды:
      жалға алушының иелігіндегі және инвестициялық жылжымайтын мүлік ретінде ескерілетін жылжымайтын мүлікті;
      жалға берушінің операциялық жалға беру шарты бойынша инвестициялық жылжымайтын мүлкін;
      жалға алушылардың қаржылық жалдау шарттарында қолда бар биологиялық активтерін;
      жалға берушілер операциялық жалдау шарттары бойынша жалға берген биологиялық активтерді бағалау үшін негіз ретінде қолданылмайды.
      367. Мемлекеттік мекеменің жалдау бойынша операцияларды есепке алуы үшін мынадай шоттар алынған:
      1270 «Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек»;
      2220 «Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық берешек»;
      3260 «Жал бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек»;
      4120 «Жал бойынша ұзақ мерзімді кредиторлық берешек».
      368. Қаржылық жалдауды есепке алу кезінде жалға алушылар жалдау мерзімінің басында өздерінің қаржылық ахуал туралы есептілігінде:
      активтер ретінде - қаржылық жалдау шеңберінде сатып алынған активтерді;
      міндеттемелер ретінде – жалдауға байланысты міндеттемелерді таниды.
      Жалға алушы осы операцияны мынадай корреспонденциямен көрсетеді: «Негізгі құралдар», «Инвестициялық жылжымайтын мүлік», «Биологиялық активтер» немесе «Материалдық емес активтер», 4120 «Жал бойынша ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті.
      Мемлекеттік мекеме тану сәтінде, сондай-ақ есепті жылдың аяғында жалдау бойынша ұзақ мерзімді кредиторлық берешектің ағымдағы бөлігін бөліп береді: 4120 «Жал бойынша ұзақ мерзімді кредиторлық берешек» шотының дебеті және 3260 «Жал бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті.
      Қаржылық жалдауға байланысты жалдаушы жүзеге асырған қызметке тікелей жатқызылатын ретінде анықталған шығындар актив ретінде танылған сомаға қосылады.
      Активтер мен міндеттемелер бастапқы жалдау күніне анықталған соманың ішіндегі ең төмен сомада танылады:
      жалға берілген мүліктің әділ құны; және
      ең төменгі жалдау төлемдерінің дисконтталған құны.
      Активті жалға алушы амортизациялайды. Жалға алынатын активтің амортизацияланатын құны өзінің жеке амортизацияланатын активтері үшін жалға алушы қабылдайтын амортизация саясатына сәйкес қолдануды күтетін мерзім бойы әр есеп кезеңіне бөлінеді: 7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар» шотының дебеті және жиналған амортизацияны көрсету бойынша тиісті қосалқы шоттың кредиті.
      Мемлекеттік мекеме жалданатын активтердің баланстық құнын осы Ереженің «Активтердің құнсыздануы» бөлімінің ережелеріне сәйкес құнсыздану тұрғысынан мерзімді қайта қарастыруы тиіс.
      Жалдау бойынша сыйақы есептеуді мемлекетік мекеме 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3250 «Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының кредиті бойынша көрсетеді.
      Жалдау міндеттемесін өтеу 3260 «Жал бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының дебеті және «Ақша қаражаты және олардың баламалары» шоты қосалқы шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Жалға беруші жалдау мерзімінің басында баланста қаржылық жалдау шеңберінде алынатын жалдау төлемдеріне тең дебиторлық берешекті таниды.
      Активті жалдауға беру мынадай жазбамен көрсетіледі: 2220 «Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық берешек» шотының дебеті және қаржылық жалдауға берілген активтің тиісті қосалқы шотының кредиті.
      Жалдау бойынша сыйақы есептеу 1250 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының дебеті және 6210 «Сыйақылар бойынша кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі. Жалдаудан сыйақылар бойынша кірістер бюджет кірістері болып табылады (активтерді басқарудан түсетін кірістерді бюджетке аудару тәртібі «Дебиторлық және кредиторлық берешектер» бөлімінде қарастырылған).
      Есепті кезеңнің аяғында мемлекеттік мекеме жалдау бойынша ұзақ мерзімді берешектің ағымдағы бөлігін мынадай жазбамен көрсетеді: 1270 «Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының дебеті және 2220 «Жал бойынша ұзақ мерзімді дебиторлық берешек» шотының кредиті.
      369. Операциялық жалдауды есепке алу кезінде жалға алушы операциялық жалдау кезінде жалдау төлемдерін (жүйелі шығыс төлемге байланысты емес) өзге жүйелі негіз қолданушының пайда алудың уақытша кестесінің артық көрсетуін қамтамасыз еткен жағдайдан басқа жағдайларда жалдау мерзімі ішінде тура сызықты негізде бөлінген шығыстар ретінде көрсетеді.
      Жалдау төлемдері (жалдау бойынша шығыстар) 7130 «Жал бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3260 «Жал бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Жалға алушы енгізген алдын-ала төлеу сомасы «Өзге активтер мен міндеттемелер» бөліміне сәйкес ескеріледі.
      Операциялық жалдауға алынған активтерді жалға алушы 01 «Жалға алынған активтер» баланстан тыс шотында ескереді.
      Жалға берушілер баланста осындай активтердің сипатына қарай операциялық жалдау шартындағы активтерді ұсынады.
      Келіссөздер жүргізу кезінде жалға беруші тартқан алғашқы тікелей шығындар және операциялық жалдау бойынша жалдау шартын ұйымдастыру жалдау активінің баланстық құнына қосылады және жалдау мерзімі бойы жалдау кірісі сияқты негізде шығыс ретінде танылуы тиіс.
      Операциялық жалдан жалдау кірісі (сақтандыру және қызмет көрсету сияқты ұсынылған қызметтер үшін түсімдерді қоспағанда) өзге жүйелі негіз жалдауға алынған активтен пайданың азаю уақытша кестесін артық ұсынуды қамтамасыз еткен жағдайларды қоспағанда, кірістер құрамында жалдау мерзімі бойы тура сызықты негізде танылады.
      Операциялық жалдаудан түсетін кіріс былайша көрсетіледі: 1270 «Жал бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының дебеті және 6220 «Активтерді басқарудан алынатын өзге де кірістер» шотының кредиті. Жалдаудан сыйақылар бойынша кірістер бюджеттің кірістері болып табылады (активтерді басқарудан түсетін кірістерді аудару «Дебиторлық және кредиторлық берешектер» бөлімінде қарастырылған).
      Шығындар, оның ішінде жалдау кірісін алу кезінде тартқан шығындар шығыстар құрамында танылады, бұл кезде мынадай тізбек жүзеге асырылады: 7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар» шотының дебеті және 2391 «Негізгі құралдардың жинақталған амортизациясы» қосалқы шотының кредиті.
      370. Жалдауды құжаттамалық ресімдеу жалға беруші мен жалға алушы арасында жасалған жалдау шартын жасаудан басталады.
      Жалға берілген активтерді талдамалы есепке алуды жалға берушілер бойынша активтердің әр объектісі бойынша (жалға берушінің түгендеу нөмірлері бойынша) Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында жүргізіледі. «Операцияның мазмұны» бағанында шалдау шартының нөмірі мен күнін, жалға берушінің атауын көрсету қажет.

14. Өзге активтер мен міндеттемелерді есепке алу тәртібі

      371. Болашақ кезеңдердің шығыстарына мынадай шығындар жатады: маусымды салаларда өндіріске дайындық жұмыстары бойынша; жаңа өндірістерді, цехтарды, агрегаттарды және кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығыстары), жерлерді қалпына келтіру бойынша; өндірісті ұйымдастырғанда немесе кеңейткенде жұмысшыларды жаппай біржолғы жинау бойынша; ғылыми әдебиетке, газеттерге, журналдарға жылдық жазылу сомасы; келесі есеп кезеңі үшін төленген жалдау төлемі (аванспен); алдын-ала төленіп қойған сақтандыру төлемдерінің сомасы және басқа шығыстар.
      Есептеу қағидатына сәйкес кірістер есепке алу жазбаларында көрсетіледі және кірістерді алуға байланысты ақша қаражатының немесе өзге активтердің түсу шамасына қарамай, олар жататын сол кезеңдердің есептілігіне қосылады.
      372. Мемлекеттік мекеменің өзге активтер мен міндеттемелерді есепке алуы үшін мынадай шоттар арналған:
      1410 «Берілген қысқа мерзiмдi аванстар»;
      1420 «Алдағы кезеңдердің шығыстары»;
      1430 «Өзге қысқа мерзiмдi активтер»;
      2810 «Өзге ұзақ мерзiмдi активтер»;
      3410 «Алынған қысқа мерзiмдi аванстар»;
      3420 «Өзге қысқа мерзiмдi міндеттемелері»;
      4310 «Алдағы кезеңдердің кірістері»;
      4320 «Өзге ұзақ мерзiмдi міндеттемелері».
      373. Аванстық төлем ретінде өнім берушілермен және мердігерлермен, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысуларды есепке алу жеке әрбір мәміле бойынша емес (тауарларды түсіру, жіберу немесе қызметтер көрсету), тараптармен келісілген мерзімде және мөлшерде мерзімді аудару жолымен жүзеге асырылады. Осы шотта мемлекеттік тапсырысты орындағаны үшін орындаушыларға екінші деңгейдегі банктердегі және Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық органдарындағы орындаушының шотына тапсырыс берушінің бюджеттік шотынан қаражаттарды аудару жолымен жүзеге асырылатын аванстар ескеріледі.
      Өнім беруші мен сатып алушы, мердігер мен тапсырыс беруші ай сайынғы негізде іс жүзінде алынған тауарлардың, орындалған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің негізінде өз есептерінің жағдайын нақтылайды және шартта немесе келісімде келісілген тәртіппен қайта есептеу мен тиісті төлемді жүргізеді.
      374. 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» шотының дебеті бойынша Шоттар жоспарының «Ақша қаражаты және олардың баламалары» бөлімі шоттарының кредитімен корреспонденцияда берілген аванстардың сомасы көрсетіледі. 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» шотының кредиті бойынша 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының дебетімен корреспонденциялауда берілген аванстар сомасы көрсетіледі.
      Есепті кезеңнің аяғына валюталарды айырбастаудың бағамы өзгерген кезде, шетел валютасында берілген аванстар бойынша бағамдық айырма сомасына мынадай тізбектер жүзеге асырылады:
      оң бағамдық айырмада: 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» шотының дебеті және 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» шотының кредиті;
      теріс бағамдық айырмада: 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» шотының кредиті.
      Бұрын берілген аванстың пайдаланылмаған сомасын қайтару Шоттар жоспарының «Ақша қаражаты және олардың баламалары» шотының тиісті қосалқы шотының дебеті және 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
      375. Ақылы қызметтерден аванстардың түсімі 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» шотының дебеті және 3410 «Алынған қысқа мерзiмдi аванстар» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Бұрын алынған авансты есепке алу 3410 «Алынған қысқа мерзімді аванстар» шотының дебеті және 1230 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Аванстың қолданылмаған сомасын қайтару 3410 «Алынған қысқа мерзiмдi аванстар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Ақша қаражаты және олардың баламалары» бөлімі шоттарының тиісті қосалқы шоттарының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Есепті кезеңнің аяғында валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамының өзгеруі нәтижесінде шетел валютасында алынған аванстар бойынша кредиторлық берешектің өсуі 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3410 «Алынған қысқа мерзiмдi аванстар» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамының өзгеруі нәтижесінде шетел валютасында алынған аванстар бойынша кредиторлық берешек төмендегенде 3410 «Алынған қысқа мерзiмдi аванстар» шотының дебеті және 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» шотының кредиті бойынша корреспонденция жүргізіледі.
      Талап арыздың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мерзімі өтіп кеткеннен кейін алынған аванстар бойынша талап етілмейтін кредиторлық берешекті есептен шығару 3410 «Алынған қысқа мерзiмдi аванстар» шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      376. Болашақ кезеңдердің шығыстары туындаған кезде (мысалы, мерзімді баспаға жылдық жазылуға төлем, аванспен төленген жалдау төлемі) бухгалтерлік есепте мынадай тізбекпен беріледі: 1420 «Алдағы кезеңдердің шығыстары» шотының дебеті және 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» қосалқы шотының кредиті.
      Ағымдағы кезеңге (ай, тоқсан) жататын төлемдердің сомасы 1420 «Алдағы кезеңдердің шығыстары» шотының кредитінен 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебетіне есептен шығарылады.
      377. Есепті кезеңдердің арасындағы кірістердің ара жігін ажырату мемлекеттік мекеменің қаржы қызметінің қорытындыларын нақты анықтау және объективті қаржылық есептілік жасау үшін қажет.
      Ағымдағы кезеңге (ай, тоқсан) жататын төлемдердің сомасы 4310 «Алдағы кезеңдердің кірістері» шотының кредитінен Шоттар жоспарының кірістерін есепке алудың тиісті шотының кредитіне есептен шығарылады.
      378. 1410 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» және 3410 «Алынған қысқа мерзімді аванстар» (тамақ өнімдеріне аванстарды қоспағанда) шоттары бойынша есеп айырысулардың талдама есебі әр өнім беруші үшін ай ішіндегі операцияларды көрсету үшін қажет жолдар саны берілетін Нысандар альбомының 408 нысанды жинақтау ведомосінде (7-мемориалды ордер) жүргізіледі. Жинақтау ведомосінде жазбалар операциялар жасау шамасына қарай әрбір құжат (шот) бойынша жүргізіледі.
      379. Өнім беруші төлемді мемлекеттік мекеменің немесе орталықтандырылған бухгалтерияның кодына қайтарған жағдайда, «Басты-журнал» кітабына жазбалар осы соманы ескерусіз жүргізіледі. Болашақ кезеңнің кірістері мен шығыстарының талдама есебі Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) және Нысандар альбомының 460 нысанды және 461 нысанды Шығыстардың әр түрі (тобы) бойынша болашақ кезеңдердің шығыстары мен кірістерін есепке алу ведомостерінде жүргізіледі.

15. Кірістерді есепке алу тәртібі

      380. Мемлекеттік мекеменің сенімді бағалана алатын, болашақ экономикалық пайда немесе сервистік әлеует алу мүмкіндігі болса, кіріс танылады.
      Мемлекеттік мекеме кірісті есептеу әдісімен таниды.
      381. Мемлекеттік мекеменің кірістерін есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер»;
      6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер»;
      6030 «Трансферттер бойынша кірістер»;
      6040 «Субсидиялар төлемдері бойынша қаржыландырудан түсетін кірістер»;
      6050 «Демеушiлік және қайырымдылық көмектен алынатын кірістер»;
      6060 «Гранттар бойынша кірістер»;
      6070 «Сыртқы қарыздар есебінен қаржыландырудан түскен кірістер»;
      6080 «Айырбас емес операциялардан алынатын өзге кірістер»;
      6090 «Қаржыландыруды бюджетке қайтару»;
      6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер»;
      6210 «Сыйақылар бойынша кірістер»;
      6220 «Активтерді басқарудан алынатын өзге де кірістер»;
      6310 «Әділ құнның өзгеруінен түсетін кірістер»;
      6320 «Ұзақ мерзімді активтердің шығуынан алынатын кірістер»;
      6330 «Өтеусіз түрде алынған активтерден алынатын кірістер»;
      6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер»;
      6350 «Шеккен зиянды өтеуден алынатын кіріс»;
      6360 «Өзге кірістер».
      382. Айырбасталмайтын операцияларды жүргізу кезінде мекеме ресурстар алады және қандай да бір нысандағы өтемақыны айырбастауға бермейді.
      Айырбасталмайтын операциялардан түсетін кірістер белгілі шарттармен шектелмеген айырбасқа шамамен тең құнды тікелей ұсынусыз активтердің артуын білдіретін мемлекеттік мекеменің алуына жататын немесе алынған экономикалық пайдалардың немесе сервистік әлеуеттің жалпы түсімін білдіреді.
      Мемлекеттік мекемелердің кірістері:
      ағымдағы қызметті қаржыландыру;
      трансферттер мен субсидиялар алу;
      демеушілік және қайырымдылық көмек алу;
      гранттар алу;
      өзге айырбасталмайтын операциялар сияқты айырбасталмайтын операциялардан қалыптастырылады.
      Айырбасталмайтын операциялардан кірістердің жалпы белгісі ақша қаражаты бір заңды тұлғадан басқаға айырбастау кезінде бағасы бірдей құнды қамтамасыз етусіз аударылады және салықтар болып табылмайды.
      Мемлекеттік мекеме операция нәтижесінде алынған активті ресурстар үстінен бақылау алғанда таниды (тәуекелдер мен пайдалар) ол актив анықтамасымен және тану өлшемдерімен келісіледі.
      Мемлекеттік мекеме айырбасталмайтын операция нәтижесінде активті таныса, сондай-ақ міндеттемені тану талап етілмесе, сондай-ақ актив сомасына балама, сатып алу мерзіміндегі нақты құн бойынша бағаланған кіріс те танылады.
      383. Жоспарлы қаржыландырудың бөлінуі 1081 «Жеке қаржыландыру жоспары бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1091 «Жеке қаржыландыру жоспарына бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1083 «Басқа да бюджеттердің есебінен міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1086 «Республикалық бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операциялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1095 «Жергілікті бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операциялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      384. Ұзақ мерзімді активтің амортизациясын есептеумен бір мезгілде ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға күрделі салымдарды қаржыландыру осы актив жататын топтың амортизация мөлшеріне есептелген сомада күрделі салымдарды қаржыландыруды тұтынудан кіріске есептен шығарылады және мынадай тізбекпен көрсетіледі: 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шоты қосалқы шотының дебеті және 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті.
      385. Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің төмен тұрған бюджет үшін трансферттер бойынша қаржыландыру алуы 6030 «Трансферттер бойынша кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі, бұл ретте 1084 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1093 «Трансферттер бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шоты дебеттеледі.
      386. Субсидиялар бойынша кірістер ретінде жеке және заңды тұлғаларға, оның ішінде шаруашылық қожалықтарға немесе фермерлік шаруашылықтарға субсидиялар бойынша бюджетттік қаржыландырудың сомасы ескеріледі.
      Субсидиялар бойынша бюджеттен жоспарлы тағайындаулар алу 1085 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1094 «Субсидиялар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6040 «Субсидиялар төлемдері бойынша қаржыландырудан түсетін кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      387. Демеушілік және қайырымдылық көмектен түсетін кірістер ретінде нысаналы немесе сөзсіз сипаттағы ақшалай түрде түскен қайырмалдық жәрдем ету түсімдері ескеріледі.
      Демеушілік және қайырымдылық көмек қаражатының түсімі мынадай жазбамен көрсетіледі: Шоттар жоспарының активтері тиісті шотының 1041 «Демеушілік және қайырымдылық көмек ҚБШ» қосалқы шотының дебеті және 6050 «Демеушiлік және қайырымдылық көмектен алынатын кірістер» шотының кредиті.
      388. Гранттар бойынша кірістер ретінде донорлардан алынған қайтарусыз гранттар (қайтарусыз қаржылық көмектің) сомасы ескеріледі.
      Ақша қаражаты түрінде гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шотына қаражаттың түсуі 1061 «Гранттар бойынша бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты» қосалқы шотының дебеті және 6060 «Гранттар бойынша кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі және кіріс ретінде мойындалады.
      Бюджеттік бағдарламалар әкімшісі міндеттемелерді қабылдаған кезде гранттар бойынша кірісті тану 1087 «Сыртқы қарыздардың және байланысты гранттардың есебінен жобалар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 6060 «Гранттар бойынша кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      389. Сыртқы қарыздар есебінен күрделі салымдарға қаржыландырудың түсуі 1087 «Сыртқы қарыздардың және байланысты гранттардың есебінен жобалар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 5012 «Күрделі салымдарды сыртқы қарыздар есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      Ұзақ мерзімді активтің амортизациясын есептеу кезінде бір мезгілде сыртқы қарыздар есебінен күрделі салымдарды қаржыландыруды тұтынудан түсетін кірісті мойындауға жазба жүзеге асырылады: 5012 «Күрделі салымдарды сыртқы қарыздар есебінен қаржыландыру» қосалқы шотының дебеті және 6070 «Сыртқы қарыздар есебінен қаржыландырудан түскен кірістер» шотының кредиті.
      390. Айырбасталмайтын операциялардан түсетін өзге кірістер ретінде мемлекеттік мекемелер бюджетке қайтарусыз түсімдерден алынған кіріс сомасы ескеріледі және 6080 «Айырбас емес операциялардан алынатын өзге кірістер» шотында танылады.
      Сондай-ақ айырбасталмайтын операциялардың тобы бар, онда мемлекеттік мекеме алынған ресурстардың нақты құнын сәйкестендірусіз алынған ресурстарға айырбастауға өтемақы жүргізе алады. Мұндай жағдайларда мемлекеттік мекеме айырбасталатын және айырбасталмайтын операциялардың үйлесімін анықтауы тиіс, олардың әр құрауышы жеке танылады.
      391. Қаржыландырудың пайдаланылмаған сомасын қайтару 6090 «Қаржыландыруды бюджетке қайтару» шотының дебеті және Шоттар жоспарының 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» бөлімшесінің шоты тиісті қосалқы шотының кредиті.
      392. Айырбасталатын операция бір тарап активтерді немесе қызметтерді алады немесе міндеттемелерді өтейтін және тікелей екінші тарапқа шамамен тең құнды тапсыратын (негізінен тауарлар, қызметтер немесе активтерді қолданудың мүмкіндігі түрінде) операция танылады.
      393. 6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер» шотында Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес мемлекеттік мекеменің иелігінде қалатын және бюджет бойынша бөлінген қаржы бөлумен қатар (сақталуға) белгілі мақсаттарға жұмсала алатын тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатудан алатын кірістер ескеріледі.
      Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) сатудан түсетін кірістер қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жолымен түсе алады, сондай-ақ мемлекеттік мекемелердің кассасына немесе ақылы қызметтер ҚБШ-на кейіннен аудару үшін банктер филиалының (бөлімшелерінің) кассасына енгізіле алады.
      394. Айырбасталатын операциялардан түсетін жалпы (таза) кіріс алынған және алуға жататын соманың әділ құны бойынша өлшенеді.
      Өтеу әдетте ақша қаражаты немесе олардың баламалары түрінде жүргізіледі, жалпы кірістің сомасы – алынған немесе алуға күтіліп отырған ақша қаражаты мен олардың баламаларының сомасы.
      Ұзақ мерзімді сипаттағы жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді көрсету операцияларымен байланысты жалпы кіріс операция нәтижесі сенімді бағаланғанда, есеп кезеңіне операцияның аяқталу дәрежесін есепке ала отырып, яғни мынадай шарттар орындалса танылады:
      жалпы кірістің шамасы сенімді бағалана алады;
      операцияға байланысты экономикалық пайда немесе сервистік әлеует субъектіге түседі деген ықтималдық болғанда;
      есепті күндегі жағдай бойынша операцияның аяқталу дәрежесі сенімді бағалана алады; операцияға байланысты шегілген шығындар мен оны аяқтау үшін қажет шығындар сенімді бағалана алады.
      Жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер бойынша жалпы кіріс мынадай сәттер бойынша тапқан кіріс ретінде танылады:
      нақты орындау – шарт (келісім, келісімшарт) талаптарына сәйкес: не қызметті көрсетудің басталу сәтінде, не аяқтау кезінде, не қызметті көрсеткеннен кейін, не шарттың әрекет еткен кезеңі (қызметті көрсету кезеңі) ішінде барабар;
      қызметті көрсету дәрежесін (аяқталу дәрежесін) ескере отырып – барабар орындау;
      қызметтер көрсету шамасына қарай – аяқталған орындау немесе «пайыздық дайындық» әдісі.
      Жалпы кіріс қызметтер көрсетілген және жұмыстар орындалған есеп кезеңдерінде ғана танылады.
      395. 6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер» шотының кредитінде тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), оның ішінде дайын өнімдерді және оқу-өндірістік шеберханаларының өнімдерін, қосалқы ауылшаруашылық оқу-тәжірибелік шаруашылықтарды сатудан алынған кірістердің сомасы жазылады және бұл ретте 1231 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шоты дебеттеледі.
      396. Мемлекеттік мекемелерге тиесілі асханалар ұсынатын тамақ үшін мектептерде және мектеп-интернаттарда оқитындардың тамағы үшін, мектеп жанындағы лагерьлерде балалардың болғаны үшін есептелген төлемнің сомасына және тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) бойынша сатудан ақша олардың өкімінде қалатын мемлекеттік мекемелердің басқа есеп айырысуларына 1231 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1232 «Төлемдердің арнайы төлем түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының дебетіне және 6110 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден алынатын кірістер» шотының кредитіне жазба жүргізіледі. Түскен төлемнің сомасына 1231 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі», 1232 «Төлемдердің арнайы төлем түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шоты кредиттеледі және 1042 «Ақылы қызметтер ҚБШ» қосалқы шоты, 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шоты дебеттеледі.
      397. 6200 «Активтерді басқарудан алынатын кірістер» шотының қосалқы шоттарында инвестиция объектісінің таза кірісінің бір бөлігінің түсімдерінен, акциялардың мемлекеттік пакеттеріне дивидендтерден түсетін кірістер және заңды тұлғаларда қатысу үлестеріне кірістер, мүлікті жалдаудан түсетін кірістер, берілген қарыздар бойынша сыйақылар көрсетіледі.
      398. Бюджеттік бағдарламалардың әкімшісі дивидендтер мен аударымдарды есептеуді мынадай жазбамен көрсетеді: 1250 «Алынуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының дебеті және 6220 «Активтерді басқарудан алынатын өзге де кірістер» шотының кредиті, бір мезгілде: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      Инвестиция объектісінің пайда (шығындар) үлесінде мемлекеттік мекеменің қатысуын көрсету акционерлердің/қатысушылардың (жалғыз акционердің/қатысушының) жалпы жиналысының немесе мемлекеттік басқару органының шешімі бойынша жүзеге асырылады: 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының дебеті және 6220 «Активтерді басқарудан алынатын өзге де кірістер» шотының кредиті.
      399. Жалдау бойынша сыйақыны есептеу 1250 «Алунуға тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының дебеті және 6210 «Сыйақылар бойынша кірістер» шотының кредиті, 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      400. Шоттар жоспарының «Өзге кірістер» бөлімінің шоттарында ұзақ мерзімді активтердің әділ құнының өзгеруінен, ұзақ мерзімді активтердің шығып қалуынан, заңды және жеке тұлғалардан активтерді қайтарымсыз алудан, бағамдық айырмадан түсетін және өзге кірістер ескеріледі.
      401. Ұзақ мерзімді активтердің әділ құнының өзгеруінен түсетін кірісті тану мынадай жазбамен көрсетіледі: ұзақ мерзімді активтің тиісті шотының дебеті және 6310 «Әділ құнның өзгеруінен түсетін кірістер» шотының кредиті.
      402. Ұзақ мерзімді активтердің шығып қалуынан түсетін кірістер мынадай жазбамен көрсетіледі: 1231 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердін қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті және 6320 «Ұзақ мерзімді активтердің шығуынан алынатын кірістер» шотының дебеті.
      403. Активтерді қайтарусыз алудан түсетін кірістер Шоттар жоспарының тиісті қосалқы шоттың/шотының дебеті және 6330 «Өтеусіз түрде алынған активтерден алынатын кірістер» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      404. Бағамдық айырмадан кірістер мемлекеттік мекеменің есебінде көрсетіледі:
      бағам артқан кезде: Шоттар жоспарының тиісті қосалқы шотының/шотының дебеті және 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» шотының кредиті;
      бағам төмендеген кезде: Шоттар жоспарының тиісті қосалқы шотының/шотының дебеті және 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» шотының кредиті.
      405. Үшінші тараптардың активтердің құнсыздануынан шығындарды өтеуден кірістерді тану ұзақ мерзімді активтің құнсыздануына резервтің тиісті шотының дебеті және 6350 «Шеккен зиянды өтеуден алынатын кіріс» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      406. 6360 «Өзге кірістер» шотында мыналардың нәтижесінде туындаған мемлекеттік мекеменің кірістері көрсетіледі:
      мемлекеттік мекеменің кассасында ақша қаражатының артықтығын анықтау: 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті, бір мезгілде: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      кінәлі тұлғалар есебіне жатқызылған материалдар мен тамақ өнімдерінің жетіспеушілігі мен шығындарын есептен шығару: 1262 «Қызметкерлердің өзге есеп айырысу түрлері бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті және бір мезгілде:
      7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      бұрын есептен шығарылған дебиторлық берешекті қайтару: дебиторлық берешектің тиісті шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті; 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шоттарының дебеті және дебиторлық берешектің тиісті шотының кредиті; 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті; 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті;
      үмітсіз кредиторлық берешекті есептен шығару (бұған объективті шарттар болған кезде): кредиторлық берешектің тиісті қосалқы шоттарының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті;
      негізгі құралдарды жоюдан алынған материалдар құнын кіріске жазу: 1319 «Өзге материалдар» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті;
      биологиялық активті биоөзгерту процесінде төлдеу, өсім немесе салмақ қосуды алу: 2610 «Жануарлар» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті;
      биологиялық активтерден өнім алу: 1330 «Дайын өнім» қосалқы шотының дебеті және 6360 «Өзге кірістер» шотының кредиті.
      407. Жыл аяқталғаннан кейін мемлекеттік мекеме есеп жылының қаржы жылына кірістер шоттарының жабылуын жүргізеді, бұл ретте кірістердің тиісті шоты дебеттеледі және 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шоты кредиттеледі.
      408. Кірістерді құжаттамалық ресімдеу алғашқы есеп құжаттарының негізінде жүзеге асады.
      409. Тексерілген және есепке қабылданған құжаттар операциялардың жасалу күніне қарай жүйелендіріледі (хронологиялық тәртіппен) және 14-мемориалды ордерде Нысандар альбомының 406 нысанды балаларды күтіп-ұстағаны үшін ата-аналарымен есеп айырысу жөніндегі жиынтық ведомостерде ресімделеді;
      15-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 409 нысанды айырбасталмайтын операциялардан түсетін кірістерді есептеудің жиынтық ведомосі;
      16-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 409-а нысанды тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) іске асырудан түсетін кірістерді есептеудің жиынтық ведомосі;
      17-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 409-б нысанды активтерді басқарудан түсетін кірістерді есептеудің жиынтық ведомосі;
      18-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 409-в нысанды өзге операциялар бойынша кірістерді есептеудің жиынтық ведомосі.
      410. Кірістердің өзге түрлерін есепке алу Нысандар альбомының 283-нысанды көп бағанды карточкаларында жүзеге асырылады.

16. Шығыстарды есепке алу тәртібі

      411. Шығыстар активтің азаюымен немесе міндеттемелердің ұлғаюымен байланысты, сенімді өлшене алатын экономикалық пайдалардың төмендеуі немесе сервистік әлеуеттің төмендеуі туындағанда танылады.
      Мемлекеттік мекеме шығындарды есептеу әдісі бойынша таниды.
      412. Мемлекеттік мекеме бекітілген қаржыландыру жоспарларында көзделген мөлшерге және нысаналы мақсатына қатаң сәйкестікте бюджеттік қаражаттарды жұмсауға міндетті.
      Бюджет бойынша шығындарды есепке алу Шоттар жоспарының «Активтерді басқару бойынша шығыстар» мен «Өзге шығыстар» кіші бөлімдерінің шоттарында ескерілетін шығыстарды қоспағанда, мекеме, бағдарлама, кіші бағдарлама бойынша және бюджеттік жіктелімнің ерекшеліктері бойынша жүргізіледі.
      413. Мемлекеттік мекеменің шығындарын есепке алу үшін мынадай шоттар арналған:
      7010 «Еңбекақы төлеуге арналған шығыстар»;
      7020 «Стипендиялар төлеу бойынша шығыстар»;
      7030 «Қосымша белгіленген зейнетақы жарналарына арналған шығыстар»;
      7040 «Әлеуметтік салыққа арналған шығыстар»;
      7050 «Міндетті сақтандыруға арналған шығыстар»;
      7060 «Қорлар бойынша шығыстар»;
      7070 «Іссапарларға арналған шығыстар»;
      7080 «Коммуналдық төлемдер мен өзге қызметтер бойынша шығыстар»;
      7090 «Ағымдағы жөндеуге арналған шығыстар»;
      7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар»;
      7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар»;
      7130 «Жал бойынша шығыстар»;
      7140 «Өзге операциялық шығыстар»;
      7210 «Трансферттер бойынша шығыстар»;
      7220 «Зейнетақы мен жәрдемақы төлеу бойынша шығыстар»;
      7230 «Субсидиялар бойынша шығыстар»;
      7240 «Субвенциялар төлеу бойынша шығыстар»;
      7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар»;
      7320 «Активтерді басқару бойынша өзге шығыстар»;
      7410 «Әділ құнының өзгеруі бойынша шығыстар»;
      7420 «Ұзақ мерзімді активтерді қатардан шығару жөніндегі шығыстар»;
      7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар»;
      7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар»;
      7450 «Резервтерді құру бойынша шығыстар»;
      7460 «Өзге шығыстар».
      414. Мемлекеттік мекеменің операциялық шығыстары Шоттар жоспарының 7000-7100 «Операциялық шығыстар» бөлімі шоттарының қосалқы шотында танылады және еңбекақы төлеуге, стипендия төлеу бойынша, қосымша белгіленген зейнетақылық жарналарға, әлеуметтік салыққа, міндетті сақтандыруға, қорлар бойынша, іссапарларға, коммуналдық төлемдер мен өзге қызметтер бойынша, ағымдағы жөндеуге және ұзақ мерзімді активтерді амортизациялау бойынша шығыстар кіреді. Бюджетпен есеп айырысу бойынша, жалдау бойынша және өзге операциялық шығыстар.
      415. Мемлекеттік мекеме шығыстардың есептелуін мынадай корреспонденциялармен көрсетеді:
      еңбекақы төлеу бойынша: 7010 «Еңбекақы төлеуге арналған шығыстар» шотының дебеті және 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      мемлекеттік оқу орнында стипендия төлеу бойынша: 7020 «Стипендиялар төлеу бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3230 «Стипендианттарға қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      қосымша белгіленген зейнетақы жарналары бойынша: 7030 «Қосымша белгіленген зейнетақы жарналарына арналған шығыстар» шотының дебеті және 3142 «Жинақтау зейнетақы қорларына зейнетақы жарналары бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      әлеуметтік салық бойынша: 7040 «Әлеуметтік салыққа арналған шығыстар» шотының дебеті және 3122 «Әлеуметтік салық бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін міндетті әлеуметтік сақтандыруға, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамалық актілерінде белгіленген мемлекеттік мекеме қызметкерлерін мемлекеттік міндетті жеке сақтандыруға міндетті төлемдер бойынша: 7050 «Міндетті сақтандыруға арналған шығыстар» қосалқы шотының дебеті және 3143 «Өзге де міндетті және ерікті төлемдер бойынша өзге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      қорларды есептен шығару бойынша: 7060 «Қорлар бойынша шығыстар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті;
      іссапарларға есеп беретін сома бойынша: 7070 «Іссапарларға арналған шығыстар» шотының дебеті және 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» қосалқы шотының кредиті;
      коммуналдық төлемдер мен өзге қызметтер бойынша: 7080 «Коммуналдық төлемдер мен өзге қызметтер бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      ағымдағы жөндеуге: 7090 «Ағымдағы жөндеуге арналған шығыстар» шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      ұзақ мерзімді активтерді амортизациялау бойынша: 7110 «Ұзақ мерзімді активтердің амортизациясы бойынша шығыстар» шотының дебеті және ұзақ мерзімді активтердің жиналған амортизациясы бойынша тиісті қосалқы шоттың кредиті;
      бюджетпен есеп айырысу бойынша: 7120 «Бюджетке төленетін төлем бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3133 «Өзге операциялар бойынша бюджет алдындағы қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      жалдау бойынша: 7130 «Жал бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3260 «Жал бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті.
      416. 7200 «Бюджеттік төлемдер бойынша шығыстар» кіші бөлімінің шоттарында мемлекеттік мекеменің трансферттер, субсидиялар, зейнетақы мен жәрдемақылар, субвенциялар төлеу бойынша шығыстары ескеріледі.
      417. Алынған трансферттердің қаражаты есебінен жүргізілген шығыстарды есептен шығару төмен тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің есептері негізінде мынадай жазбамен жүзеге асырылады: 7210 «Трансферттер бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1210 «Бюджеттік төлемдер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» шотының тиісті қосалқы шотының кредиті.
      418. Зейнетақылар мен мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар төлеу бойынша іс жүзінде жүргізілген шығыстар 7220 «Зейнетақы мен жәрдемақы төлеу бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1216 «Зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеуге трансферттер бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті бойынша ескеріледі.
      419. Жеке және заңды тұлғаларға төленген субсидиялар бойынша шығыстарды есептен шығару мынадай жазбамен көрсетіледі: 7230 «Субсидиялар бойынша шығыстар» қосалқы шотының дебеті және 1214 «Жеке тұлғаларға субсидиялар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек», 1215 «Заңды тұлғаларға субсидиялар бойынша қысқа мерзімді дебиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті.
      420. Мемлекеттік мекеме мыналар бойынша сыйақы есептеуді көрсетеді:
      алынған қарыздар бойынша: 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3250 «Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының кредиті;
      жалдау бойынша: 7310 «Сыйақылар бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3250 «Төленуге тиісті қысқа мерзімді сыйақылар» шотының кредиті.
      421. Инвестициялар объектісі шығындарының үлесінде мемлекеттік мекеменің қатысуын көрсету акционерлердің/қатысушылардың (жалғыз акционердің/қатысушының) немесе мемлекеттік басқару органының жалпы жиналысының шешімі бойынша 7320 «Активтерді басқару бойынша өзге шығыстар» шотының дебеті және 2120 «Ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары» шотының кредиті бойынша жүзеге асырылады.
      422. Шоттар Жоспарының «Өзге шығыстар» бөлімінің шоттарында ұзақ мерзімді активтердің әділ құнының өзгеруінен, ұзақ мерзімді активтердің шығып қалуынан, бағамдық айырмадан, резервтер құру бойынша және өзге шығыстар ескеріледі.
      423. Ұзақ мерзімді активтердің әділ құнының өзгеруінен шығысты тану мынадай жазбамен көрсетіледі: 7410 «Әділ құнының өзгеруі бойынша шығыстар» шотының дебеті және ұзақ мерзімді активтің тиісті шотының кредиті.
      424. Мемлекеттік мекеме бағамдық айырмадан шығыстарды мынадай жазбамен көрсетеді:
      бағам төмендегенде: 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шотының дебеті, Шоттар жоспары активінің тиісті қосалқы шотының/шотының кредиті;
      бағам артқанда: 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шотының дебеті және Шоттар жоспары міндеттемелерінің тиісті қосалқы шотының/шотының кредиті.
      425. Активтердің құнсыздануынан шығыстар 7440 «Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар» шотының дебеті және активтердің құнсыздануына резервтерді есепке алу бойынша тиісті шоттың кредиті.
      426. Мемлекеттік мекеме резервтер құру бойынша шығыстарды мынадай корреспонденциямен көрсетеді: 7450 «Резервтерді құру бойынша шығыстар» шотының дебеті және 1290 «Күмәнді дебиторлық берешектер бойынша резерв» шотының кредиті.
      427. Өзге шығыстар мемлекеттік мекеменің есебінде мынадай тізбектермен көрсетіледі: 7460 «Өзге шығыстар» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» кіші бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының (бұзылудан қорларды жоғалтқанда), 2610 «Жануарлар» шотының, 2620 «Көпжылдық екпелер» шотының кредиті.
      428. Жыл аяқталғанда мемлекеттік мекеме есепті жылдың қаржы нәтижесіне шығыстардың шоттарын жабуды жүргізеді, бұл ретте 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шоты дебеттеледі және шығыстардың тиісті шоты кредиттеледі.
      429. Негізгі құралдардың амортизациясы және инвестициялық жылжымайтын мүлік бойынша шығыстарды есепке алу негізгі құралдарды, жылжымайтын мүлікті, жануарларды (жұмысшы мал), ауылшаруашылық қызметіне байланысты емес өсімдіктерді Нысандар альбомының ОС-6, ОС-8 нысанды түгендеу карточкаларында жүргізіледі, онда теңгемен амортизацияның жылдық сомасы, тозу есептелетін ай және жыл жазылады. Ай сайынғы амортизацияны есептеу Нысандар альбомының 459 нысанды Ұзақ мерзімді активтердің амортизация сомасын есептеудің әзірленген кестесінде өсу қорытындысымен көрсетіледі.
      430. Материалдық емес активтердің амортизациясы бойынша шығыстарды есепке алу Нысандар альбомының НОС-6 нысанды активтерді есепке алудың түгендеу карточкаларында жүргізіледі, онда теңгемен амортизацияның жылдық және айлық сомасы, соңғы рет тозу есептелетін ай және жыл жазылады.
      431. Іссапарларға шығыстарды есепке алу Нысандар альбомының 386 нысанды есеп беретін тұлғалармен есеп айырысулар бойынша жинақтау ведомосінде (8-мемориалды ордерде) жүргізіледі.
      Есеп беретін тұлғаларының саны көп емес мемлекеттік мекемелерде есеп айырысулардың талдама есебі Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) есептілікке жауапты әр тұлға бойынша жүргізіледі.
      432. Шығыстарды есепке алу 19-мемориалды ордер - Нысандар альбомының 458 нысанды операциялық шығыстарды есептеудің жиынтық ведомостінде жүргізіледі;
      20-мемориалды ордер – Нысандар альбомының 458-а нысанды бюджеттік төлемдер бойынша шығыстарды есептеудің жинақтау ведомосі;
      21-мемориалды ордер - Нысандар альбомының 458-б нысанды активтерді басқару жөніндегі шығыстарды есептеудің жинақтау ведомосі;
      22-мемориалды ордер - Нысандар альбомының 458-в нысанды өзге операциялар бойынша шығыстарды есептеудің жинақтау ведомосі.
      433. Шығыстардың қалған түрлерді есепке алу Нысандар альбомының 283 нысанды көп бағанды карточкаларында немесе Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкасында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) жүргізіледі.
      434. Резервтер бойынша шығындарды есепке алу Нысандар альбомының 283 нысанды көп бағанды карточкасымен ресімделеді.

17. Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындарды есепке
алу тәртібі

      435. Қорларды өндіруге және қайта өңдеуге жұмсалатын шығындар тікелей және үстеме (жанама) шығыстар болып бөлінеді:
      тікелей шығыстарға өнім бірліктеріне тікелей байланысты шығындар жатады: материалдар, өндірістегі жұмысшылардың, ғылыми қызметкерлердің еңбекақылары және басқа шығыстар, электр энергиясы, есеп жылының өнімі құнына жатқызылған өткен жылдардың шығындары және өзге тікелей шығындар;
      үстеме (жанама) шығындарға мыналар жатады: басқару аппараты мен қызмет көрсетуші персоналдың жалақысы, үй-жайларды жалдау, жылу, ағымдағы жөндеу мен өзге жанама шығыстар.
      436. Өндіріске және басқа мақсаттарға шығындарды есепке алу үшін 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотының мынадай шоттары арналған:
      8011 «Материалдар»;
      8012 «Еңбекақы»;
      8013 «Еңбекақыдан аударымдар»;
      8014 «Үстеме шығыстар».
      437. Егер мемлекеттік мекеме өнімнің бір түрін өндірсе, барлық шығындар тікелей болып табылады. Калькуляцияның бірнеше объектілері болғанда үстеме шығыстар алдын ала 8014 «Үстеме шығыстар» қосалқы шотында ескеріледі.
      Өндірістік (оқу) шеберханаларында және баспа өнімдерін дайындағанда үстеме шығыстарды бөлу ай сайын жүргізіледі, ал қосалқы ауылдық және оқу-тәжірибелік шаруашылықтарда жыл соңында жүргізіледі. Нақты шарттарға қарай үстеме шығыстар жеке бұйымдар, ауылшаруашылық өнімдерінің түрлері немесе өндірістегі жұмысшылардың, ғылыми қызметкерлердің және өндірісте жұмыс істейтін басқа қызметкерлердің еңбекақыларына тең өндірістің салалары немесе жұмсалған материалдар бойынша, немесе тікелей шығындардың жиынтығы бойынша бөлінеді.
      438. Өндіріс бойынша операцияларды ай басында көрсеткен кезде, аяқталмаған өндірістің сальдосы өндірістік есеп шотына ауыстырылады: 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотының дебеті және 1320 «Аяқталмаған өндіріс» шотының кредиті.
      Тікелей өндірістік шығындар 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» тиісті шотына тікелей жатады:
      қорларды есептен шығару: 8011 «Материалдар» қосалқы шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Қорлар» бөлімі шотының тиісті қосалқы шотының кредиті;
      өндірістегі қызметкерлердің еңбекақысын есептеу: 8012 «Еңбекақы» қосалқы шотының дебеті және 3241 «Еңбекақы төлеу бойынша қызметкелерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шотының кредиті;
      еңбекақыдан аударымдар: 8013 «Еңбекақыдан аударымдар» қосалқы шотының дебеті және 3122 «Әлеуметтік салық бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек», 3141 «Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті әлеуметтік аударымдар бойынша қысқа мерзімді кредиторлық берешек» қосалқы шоттарының кредиті.
      439. Есепті кезеңнің соңында өндірістік шығындардың жалпы қорытындысы жүргізіледі. Бұл ретте шоттардың мынадай корреспонденциясы жүзеге асырылады: 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотының дебеті және 8011 «Материалдар», 8012 «Еңбекақы», 8013 «Еңбекақыдан аударымдар», 8014 «Үстеме шығыстар» тиісті қосалқы шоттарының кредиті.
      Есепті кезеңнің соңында өндірістік шоттардан сальдо аяқталмаған өндірістің ай соңындағы қалдықтарын анықтау үшін дайын өнімге және аяқталмаған өндіріске ауыстырылады: 1330 «Дайын өнім» шотының дебеті және 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотының кредиті, 1320 «Аяқталмаған өндіріс» шотының дебеті, 8010 «Өндіріске және басқа мақсаттарға арналған шығындар» шотының кредиті.
      440. Өндірістік шығындардың талдама есебі дайындамалар мен қайта өндеулердің әр түрі бойынша (ішкі киім тігу, отын дайындау, жеміс-жидектерді қайта өңдеу және дайындамалар мен қайта өңдеулер) Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) жүргізіледі. Бұйым түрлері бойынша, шығындар сыныптамасы бойынша, ауылшаруашылық дақылдарының әр атауына немесе жануарлардың әр тобына Нысандар альбомының 283 нысанды көп бағанды карточкаларында жүргізіледі. Өсімдіктану бойынша егіншілік, бағбаншылық, көкөніс өсірушілік шығындары жеке ескеріледі. Қажет болған жағдайда жеке дақылдар бойынша (бидай, жемістер, картоп, жидектер және басқа дақылдар) жүргізіледі. Мал шаруашылығы бойынша ірі қара мал, қой шаруашылығы, шошқа шаруашылығы, құс шаруашылығы бойынша шығындар жеке ескеріледі.
      441. Тәжірибелік құрылғыларды дайындау бойынша талдама есеп Нысандар альбомының 283 нысанды көп бағанды карточкаларда әр тәжірибелік құрылғы бойынша жүргізіледі.
      Жұмыстар аяқталған соң тәжірибелік құрылғы кіріске жазылмайды, ал көрсетіледі, сонда акті құрастырылады және материалдар, құрылғыны қайта монтаждағанда алынған құралдарды қолдану бағасы бойынша кіріске жазылады.
      442. Материалдардың сол немесе басқа түрін даярлау мен қайта даярлау аяқталғанда, тиісті тұлғалардың қолы бар акті жасалады, онда қайта даярлауда немесе даярлаудан алынған құндылықтардың саны, осы жұмыстарға жұмсалатын шығындар мен олардың өзіндік құны көрсетіледі. Актіні мемлекеттік мекеме басшысы бекітеді және осы шоттан шығындар сомасын есептен шығару және тиісті шоттар бойынша алынған құндылықтарды кіріске жазу құқығына арналған құжат қызметін атқарады.

18. Бағалау міндеттемелерін, шартты міндеттемелерді және шартты
активтерді анықтау

      443. Активтердің амортизациясы, құнсыздануы және күмәнді қарыздар бағалау міндеттемелеріне жатпайды, бұл баптар активтердің баланстық құнының түзетілімі болып саналады және бұл бөлімде қарастырылмайды.
      444. Мемлекеттік мекеменің бағалау мiндеттемелерін есепке алуға арналған шоттар:
      3310 «Қысқа мерзiмдi бағалау мiндеттемелері»;
      3320 «Қысқа мерзiмдi кепiлдiк мiндеттемелері»;
      4210 «Ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелері»;
      4220 «Ұзақ мерзiмдi кепiлдiк мiндеттемелері».
      445. Бағалау міндеттемелері мынадай жағдайларда танылады:
      мемлекеттік мекеменің қандай да бір өткен оқиға бойынша туған міндеттемесі бар (заңды немесе тәжірибеден туындайтын);
      міндеттемені реттеу үшін экономикалық тиімділігі бар қорларды шығару қажет деп тану ықтималдығы бар; және міндеттеме мөлшерінің сенімді есептік бағалауын келтіруге болады.
      Егер бұл шарттар орындалмаса, онда бағалау мiндеттемелері танылмауы тиіс.
      Заңды мiндеттеме әдетте шарт немесе заңнама әсерiнiң нәтижесiнде пайда болады.
      446. Бухгалтерлік есепте бағалау міндеттемесін таныған кезде мынадай тізбек беріледі: 7450 «Резервтерді құру бойынша шығыстар» шотының дебеті және 3310 «Қысқа мерзiмдi бағалау мiндеттемелері», 4210 «Ұзақ мерзiмдi бағалау мiндеттемелері» шотының кредиті.
      447. Бағалау міндеттемесі ретінде танылған сома есепті күнге ағымдық міндеттемені өтеуге қажет шығындардың ең жоғары есептік бағасы ретінде болуы тиіс.
      Ағымдағы міндеттемені өтеуге қажет шығындардың ең жоғары есептік бағасы – бұл субъекті есепті күнге міндеттемені өтеу үшін төлеуі немесе үшінші тарапқа аударуы мүмкін сома.
      Бағалау міндеттемесін өтеуге қажет кейбір немесе барлық шығындарды басқа тараптың өтеуі күтілген жағдайда өтем субъект міндеттемені өтегенде, өтемнің алынуы анық болған жағдайда ғана танылуы тиіс. Өтем жеке актив ретінде есептелуі тиіс. Өтемге байланысты танылған сома бағалау міндеттемесінің сомасынан аспауы тиіс.
      Қызметтің қаржы нәтижелері туралы есепте бағалау міндеттемесіне жатқызылған шығыс өтеуге қатысты танылған соманы шеге отырып көрсетіледі.
      448. Бағалау міндеттемелері жыл соңында қайта қаралуы және ағымдағы ең жоғары есеп бағасын көрсету үшін түзеліп отыруы тиіс. Егер мiндеттеменiң өтеуiне экономикалық пайдалар немесе пайдалы әлеуеті бар қорлардың шығуы талап етілуіне ықтималдық жоқ болса, онда бағалау мiндеттемелері жойылуы тиіс.
      Бағалау міндеттемесі бойынша есептелген резервті жойған кезде мынадай тізбек беріледі: 3310 «Қысқа мерзiмдi бағалау мiндеттемелері» дебеті және 7450 «Резервтерді құру бойынша шығыстар» шотының кредиті.
      449. Бағалау мiндеттемесіне қарсы басында оларға қатысты құрылған шығындар ғана есептеледі. Алғашқыда басқа мақсаттарға құрылған бағалау мiндеттемесіне қарсы шығындарды есепке алу екi әр түрлi оқиғалардың ықпалын жасырады.
      450. Әйтеуір бір өтелетін шығындар бойынша бағалау міндеттемелері танылмайды, өйткені қаржылық есептілік болашақтағы мүмкін жағдайды емес, есеп кезеңінің соңындағы жағдайды көрсетеді.
      451. Ережеге 2-қосымшаға сәйкес нысанда бағалау міндеттемелерінің туындауы бойынша түрлі ахуалдардың үлгілері берілген.
      452. Мемлекеттік мекеме шартты міндеттемені мойындамайды, экономикалық пайдасы бар ресурстардың шығып қалуы алыс болып табылған жағдайлардан басқа жағдайларда, қаржылық есептіліктің түсініктеме жазбасындағы шартты міндеттемені ашады.
      453. Шартты активтер қаржылық есептілікте танылмайды, өйткені бұл мүмкін ешқашан алынбайтын кірісті тануға әкелуі мүмкін. Мемлекеттік мекеме шартты активтер туралы ақпаратты қаржылық есептіліктің түсініктеме жазбасында ұсынады.
      Егер мемлекеттік мекемеге экономикалық пайдалар түседі деген ықтималдық болса, шартты активті ашылуы тиіс. Егер кірісті сату шынымен анықталса, онда тиісті актив шартты актив болып табылмайды және оны тану қаржылық есептілікті дайындау мен ұсынудың қағидаттарына сәйкес болады.

19. Валюта бағамдары өзгерістерінің әсер етуі

      454. Қазақстан Республикасында қолданыстағы валюта және қаржылық есептілікті ұсынудың валютасы болып теңге табылады.
      455. Шетел валютасындағы шоттар бойынша операцияларды жасау мен ресімдеудің тәртібі валюталық реттеу туралы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
      456. Шетел валютасындағы операциялар бухгалтерлік есепте алғаш көрсетілгенде шетел валютасындағы сомаға операцияны жасау күніндегі валюталарды айырбастаудың нарықтық бағамын қолдану жолымен қолданыстағы валютада көрсетіледі. Бір мезгілде бұл операцияларды есепке алу есеп айырысулар мен төлемдер валютасында жүргізіледі.
      Осы операцияның тану өлшеміне сәйкестігі алғаш анықталған күн операция күні болып табылады.
      457. Мемлекеттік мекеменің бюджеттік қаржыландыру есебінен шетел валютасын сатып алуы мынадай корреспонденциялармен көрсетіледі:
      шетел валютасын сатып алуға ақша қаражаты аударылғанда: 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» шотының дебеті және Шоттар жоспарының «Ақша қаражаты және олардың баламалары» бөлімінің тиісті шотының кредиті;
      шетел валютасындағы шотқа шетел валютасы түскенде: 1050 «Шетелдік валютадағы шот» шотының дебеті және 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» қосалқы шотының кредиті, бір мезгілде комиссиялық алымның сомасы шығыстарға жатқызылады: 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебеті және 1280 «Өзге қысқа мерзімді дебиторлық берешектер» қосалқы шотының кредиті.
      458. Шетел валютасы кассаға түскен кезде мынадай корреспонденция жүзеге асырылады: 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының дебеті және 1050 «Шетелдік валютадағы шот» шотының кредиті.
      459. Өнім берушілермен және мердігерлермен шетел валютасында есеп айырысу 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының дебеті және 1050 «Шетелдік валютадағы шот» шотының кредиті бойынша жазбамен көрсетіледі.
      460. Есептілікке шетел валютасында ақша қаражатын беру операция жасау күніндегі бағам бойынша 1261 «Есеп беретін сомалар бойынша қызметкерлердің қысқа мерзімді дебиторлық берешегі» шотының дебеті және 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
      461. Әрбір есепті күнге мемлекеттік мекеме есепте мыналарды көрсетеді:
      түпкілікті бағамды (есепті күнге ағымдағы валюталық бағамды) пайдалана отырып қайта есептелген - шетел валютасындағы ақшалай (монетарлы) баптар;
      операция жасау күніне айырбастау бағамы бойынша - шетел валютасындағы ақшалай емес (монетарлы емес) баптар;
      әділ құнды анықтау мерзімінде әрекет еткен айырбастау бағамдары бойынша қайта есептелген - әділ құн бойынша бағаланған шетел валютасындағы ақшалай емес (монетарлы емес) баптар.
      Мыналар монетарлы (ақшалай) баптар болып табылады: ақша қаражаты, ақша қаражаты түрінде төлеуге жататын зейнетақылар мен қызметкерлерге басқа сыйақылар, ақша қаражатымен өтеуге жататын резервтер.
      Мыналар монетарлы емес (ақшалай емес) баптар болып табылады: тауарлар мен қызметтер үшін аванстық төлемдердің сомасы, материалдық емес активтер, қорлар, негізгі құралдар, сондай-ақ ақшалай емес (монетарлы емес) активті ұсыну жолымен реттеуге жататын резервтер/міндеттемелер.
      462. Айырбастау бағамының өзгеруі нәтижесінде операцияны жасау күні мен шетел валютасындағы операциялар бойынша монетарлы (ақшалай) баптарды өтеу күні арасында бағамдық айырма туындайды.
      Ол бойынша операция мен есеп айырысу бір есепті кезең ішінде жүзеге асырылса, онда барлық бағамдық айырма сол есепті кезеңде танылады.
      Операция бойынша есеп айырысу оны жасау кезеңінен кейінгі есеп кезеңінде жүргізілсе, әрбір аралық есеп кезеңінде, тіпті есеп айырысу кезеңіне дейін танылатын бағамдық айырма осы кезеңнің ішінде валюталық бағамдардың өзгеруімен анықталады.
      463. Бағамдық айырманың өзгеруі есепте мынадай корреспонденциялармен көрсетіледі:
      активтердің шоттары бойынша:
      бағам көтерілген кезде: Шоттар жоспары активінің тиісті қосалқы шотының/шотының дебеті және 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» шотының кредиті;
      бағам төмендеген кезде: 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шотының дебеті, Шоттар жоспары активінің тиісті қосалқы шотының/шотының кредиті;
      міндеттемелер шоттары бойынша:
      бағам көтерілген кезде 7430 «Бағамдық айырма бойынша шығыстар» шотының дебеті, Шоттар жоспары міндеттемесі тиісті қосалқы шотының/шотының кредиті;
      бағам төмендеген кезде: Шоттар жоспары міндеттемесі тиісті қосалқы шотының/шотының дебеті, 6340 «Бағамдық айырмадан түсетін кірістер» шотының кредиті.
      464. Шетелдік қызметке шетелдегі дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдіктер, консулдық және өз қызметін Қазақстан Республикасынан тыс шоғырландырылған қаржылық есептілік ұсынатын органның валютасынан ерекшеленетін валютада жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының басқа мемлекеттік мекемелері жатқызылады.
      465. Ақша қаражатының негізгі бөлігі генерацияланатын және жұмсалатын негізгі экономикалық ортаның валютасы шетелдік қызметті жүзеге асыратын мекемелер үшін қолданыстағы валюта болып табылады. Қолданыстағы валютаны анықтау кезінде мынадай факторларды:
      түсімдер берілетін;
      есептеулер жүргізілетін валютаны басшылыққа алу қажет.
      Мыналар қолданыстағы валютаны анықтау кезінде қосымша факторлар болып табылады:
      қызметін шоғырландырылған қаржылық есептілік беретін орган қызметінің жалғасы ретінде немесе елеулі дербестік дәрежесіне ие қызмет ретінде жүзеге асыру;
      шоғырландырылған қаржылық есептілік беретін органмен жасалатын операциялар шетелдік қызметте елеулі немесе елеусіз үлесті құрай ма;
      шетелдік қызметтен түсетін ақша қаражатының ағыны шоғырландырылған қаржылық есептілік беретін органның ақша ағынына тікелей әсер ете ме.
      466. Есепті кезеңдегі нәтижелер және қаржылық көрсеткіштер мынадай рәсімдерді пайдалана отырып қолданыстағы валютадан ұсыну валютасына қайта есептеуге жатады:
      1) қаржы жағдайы туралы әрбір берілген есеп бойынша активтер мен міндеттемелер (яғни салыстырма деректерін қоса алғанда) қаржы жағдайы туралы осы есептің күніне түпкілікті бағам бойынша қайта есептеуге жатады;
      2) қызметтің қаржылық нәтижелері туралы әрбір есеп бойынша жалпы кірістер мен шығыстар (яғни салыстырма деректерін қоса алғанда) операцияларды жүзеге асыру күніндегі бағам бойынша қайта есептеуге жатады;
      3) барлық туындаған бағамдық айырмалар таза активтердің/капиталдың жеке құрауышы ретінде тануға жатады.
      Іс жүзіндегі пікірлер бойынша кіріс пен шығыстардың баптарын қайта есептеу үшін қызметтің қаржы нәтижелері туралы есептерде іс жүзіндегі бағамдық айырмаға тең бағам, мысалы, кезеңдегі орташа бағам пайдаланылады. Алайда егер ауытқу елеулі болса, орташа бағамды пайдалану орынды болып табылмайды.
      467. Шетелдік қызметті жүзеге асыратын жағдайда мекеме қолданыстағы валютаны өзгерткен жағдайда, соңғысы қайта есептеу рәсімдерін қолдануы тиіс, олар ауысу сәтінен бастап жаңа қолданыстағы валюталарға перспективалық қолданылады. Басқаша айтқанда, барлық баптарды валюта ауысқан күнге бар бағам бойынша жаңа қолданыстағы валютаға қайта есептеуді жүргізу қажет.
      Шетелдік қызмет шығып қалған кезде осы шетелдік қызметке қатысты жеке құрауыш ретінде танылған бағамдық айырмалардың жиынтық сомасы шығып қалудан кіріс танылатын кезеңдегі шоғырландырылған қаржылық есептілікте танылуы тиіс.
      468. 1010 «Кассадағы ақша қаражаты» және 1050 «Шетелдік валютадағы шот» шоттары бойынша ақша қаражатының қозғалысы бойынша операцияны есепке алу Нысандар альбомының 381 нысанды жинақтау ведомосінде (3-мемориалды ордерде) жүргізіледі, ал операциялардың талдама есебі – Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында немесе Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында жүргізіледі.
      469. Валютаның әр түрі бойынша жасалатын операциялар шетел валютасында (номиналы бойынша) көрсетілетін жеке касса кітабы жүргізіледі.

20. Таза активтерді/капиталды есепке алу тәртібі

      Ереженің осы бөлімі Шоттар жоспарының «Таза активтер/капитал» бөлімі шоттарындағы операцияларды есепке алу тәртібін анықтайды:
      5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру»;
      5110 «Резервтер»;
      5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі»;
      5220 «Өткен жылдардың қаржылық нәтижесі».
      471. Салымдар бойынша міндеттемелерді қабылдауға жоспарлы тағайындауларды мемлекеттік мекемеге бөлгенде, күрделі салымдарды қаржыландыру танылады және мынадай жазбамен көрсетіледі: 1082 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар», 1092 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының дебеті және 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шоты қосалқы шотының кредиті.
      472. Күрделі салымдарды қаржыландыруды күрделі салымдарды қаржыландыруды тұтынудан кіріске есептен шығару осы актив жататын топтың амортизациясының нормасы бойынша есептелген сомада, ұзақ мерзімді активтерді сатып алуға ұзақ мерзімді активтің амортизациясын есептеумен жүзеге асырылады және мынадай тізбекпен көрсетіледі: 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шоты қосалқы шотының дебеті және 6020 «Күрделі салымдарды қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының кредиті.
      473. Есепті жылдың соңында жоспарлы тағайындаулар шоттарындағы күрделі салымдарға қалдықтар бюджетке қайтаруға жатады: 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» шоты қосалқы шотының дебеті және 1082 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» немесе 1092 «Күрделі салымдар бойынша міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулар» қосалқы шотының кредиті.
      474. 5100 «Резервтер» бөлімінің шоттарында әділ құн бойынша активтерді есепке алу моделін қолданған кезде есептелетін ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалауға, шетелдік қызмет бойынша шетел валютасын қайта есептеуге және өзге резервтер сомасы көрсетіледі.
      Ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалауға резервтерді есептеу мен есептен шығару тәртібі осы Ереженің тиісті кіші бөлімдерінде анықталған.
      475. 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотында есепті жылдағы мемлекеттік мекеменің кірістері мен шығыстарының сомасын жабу нәтижесі көрсетіледі, бұл ретте мынадай корреспонденциялар жүзеге асырылады:
      5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының дебеті және Шоттар жоспары шығыстарының тиісті қосалқы шотының/шотының кредиті;
      Шоттар жоспары кірістерінің тиісті қосалқы шотының/шотының дебеті және 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті.
      476. 5220 «Өткен жылдардың қаржылық нәтижесі» шотында есепті жылды қоса алғанда мемлекеттік мекеме қызметінің барлық кезеңіне ұлғаю нәтижесімен қаржылық қорытынды көрсетіледі және мынадай жазбамен көрсетіледі:
      5220 «Өткен жылдардың қаржылық нәтижесі» шотының дебеті және есепті жылдың теріс қаржылық нәтижесі болған кезде 5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті;
      5210 «Есепті жылдың қаржылық нәтижесі» шотының дебеті және есепті жылдың оң қаржылық нәтижесі болған кезде 5220 «Өткен жылдардың қаржылық нәтижесі» шотының кредиті.
      477. 5010 «Күрделі салымдарды қаржыландыру» қосалқы шоттары бойынша есепке алу Нысандар альбомының 292-а нысанды карточкаларында (Нысандар альбомының 292 нысанды кітабында) жүргізіледі.

21. Баланстан тыс шоттарда есепке алу тәртібі

      478. Мемлекеттік мекеме мемлекеттік мекемеде балансталған шоттардағы уақытша сақталудағы және оның меншігіне жатпайтын активтердің (жалданған активтер, қатаң есептілік бланкілері және мемлекеттік мекемеге тиесілі емес басқа да активтер) есебін жүргізеді.
      Баланстан тыс шоттарда есепке алу дара (қарапайым) жазба бойынша жүргізіледі. Баланстан тыс шоттарда ескерілген активтер белгіленген тәртіппен түгендеуге жатады.
      479. Көрсетілген құндылықтарды есепке алу үшін мынадай баланстан тыс шоттар қолданылады:
      01 «Жалға алынған активтер» шотында - сырт мемлекеттік мекемелерден жалға алу шарты бойынша қабылданған активтер жалдау шартында көрсетілген құнда есепке алынады;
      02 «Жауаптылықпен сақтауға қабылданған немесе орталықтандырылған жабдықтау бойынша төленген қорлар» - шарттар бойынша ғылыми-зерттеу және конструкторлық жұмыстарды орындау үшін сатып алынған арнайы жабдықты, сондай-ақ шарттарда көзделген баға бойынша қайта өңдеуге қабылданған шикізат пен материалдарды қоса алғанда мемлекеттік мекеме жауапты сақтауға қабылдаған тауар-материалдық құндылықтар ескеріледі;
      03 «Қатаң есептегі бланктер» - сақтаудағы және есеппен берілетін қатаң есептілік бланкілері – министрлік, мемлекеттік комитеттер бекіткен тізбелерге сәйкес – ақша, чек және есеп айырысу чек кітапшалары, түбіртек кітапшалары, аттестаттар, дипломдар, куәлік бланкілері және басқа да қатаң есептілік бланкілері, сондай-ақ баспа басылымдарына ведомстволық жазылу бойынша абонементтер ескеріледі. Абонемент сомасын азайту іс жүзінде алынған мерзімді баспалардың сомасына жүргізіледі;
      04 «Төлеуге қабілетсіз дебиторлардың есептен шығарылған берешегі» - төлем қабілетсіз дебиторлардың берешегі есептен шығарылған сәттен бастап үш жыл бойы борышкерлердің мүліктік жағдайы өзгерген жағдайда оны өндіріп алу мүмкіндігін бақылау үшін ескеріледі;
      05 «Қайтарылмаған материалдық құндылықтар үшін оқушылар мен студенттердің берешегі» - оқушылар мен студенттердің қайтармаған киім-кешек, төсек-орын, құралдар және басқа құндылықтар бойынша берешегі ескеріледі. Оқу орнының балансынан оқудан шығып қалған оқушылар мен студенттердің материалдық құндылықтарын есептен шығару олардың шығуы туралы бұйрықтардың негізінде жүргізіледі. Оқушылар мен студенттер қайтармаған материалдық құндылықтар баланстан тыс есепке алынады және оларға Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасында белгіленген тәртіппен талап қойылады;
      06 «Ауыспалы спорт жүлделері мен кубоктары» түрлі мемлекеттік мекемелер бекіткен және олардан жеңімпаз командаларды марапаттау үшін алынған ауыспалы сыйлықтар, тулар, кубоктар ескеріледі (осы мемлекеттік мекемеде болған барлық кезеңі ішінде);
      07 «Жолдамалар» - қоғамдық, кәсіподақтық және басқа ұйымдардан қайтарымсыз алынған жолдамалар ескеріледі;
      08 «Әскери техниканың оқулық құралдары» тирлерде, спорттық ату алаңдарында, әскери пәндер кабинеттерінде орналасқан барлық жабдықтар мен құралдар ескеріледі;
      09 «Мәдени мұра активтері» - мәдени мұралық активтер (мысалы, тарихи ғимараттар мен ескерткіштер, археологиялық қазбалар орны, қорықтар мен табиғи қорғалатын аумақтар, сондай-ақ өнер туындылары) ескеріледі.
      480. Талдама есепке алу Нысандар альбомының 296-а нысанды карточкаларында жүргізіледі:
      жалға алынған активтер – активтердің әр объектісі бойынша жалға берушілер бойынша (жалға берушінің түгендеу нөмірлері бойынша);
      иегер мемлекеттік мекемелер, тапсырыс берушілер, түрлері, сұрыптары және сақталу орны, шартты бағалары немесе сатып алу бағалары бойынша – жауапты сақтауға қабылданған немесе орталықтандырылған жабдықтау бойынша төленген қорлар;
      мерзімді баспаның әр түрі бойынша – мерзімді баспаларға ведомстволық жазылу бойынша абонементтер;
      борышкердің тегін, атын және әкесінің атын көрсету арқылы – төлем қабілетсіз дебиторлардың берешегі;
      әр оқушы мен студент бойынша – оқушылар мен студенттердің берешегі;
      әр зат пен оның құны бойынша - ауыспалы спорттық сыйлықтар мен кубоктар;
      жолдама түрлері, саны және нақты бағасы бойынша – жолдамалар (жолдамалар ақшалай құжаттармен бірге кассада сақталуы тиіс);
      атаулары, орналасқан жерлері және материалдық жауапты тұлғалар бойынша - әскери техникалық оқу құралдары.
      Қатаң есептілік бланкілерінің талдама есебі алу әр бланк түрі және сақталу орны бойынша Нысандар альбомының 448 нысандағы қатаң есептілік бланкілерін есепке алу кітабында жүргізіледі.

3-бөлім. Есепке алудың жекелеген қағидаттары 22. Есепті күннен кейінгі оқиғалар

      481. Қаржылық есептілік жататын есептік кезеңнің соңғы күні есепті күн деп саналады.
      Есептік кезеңнен кейінгі оқиғалар қаржылық есептілікке түсіндірме жазбада тиісті ақпаратты ашу жолымен көрсетіледі.
      Ескертулерде ашылатын ақпарат есепті күннен кейінгі әрбір елеулі оқиғалардың қысқа, бірақ толық сипаттамасын және олардың салдарын құндық мағынамен бағалауды қамтиды.

23. Әділ құн

      482. Әділ құнға жақсы хабарланған осындай мәміле жасауға ниет білдірген тәуелсіз тараптар арасында активті айырбастауға немесе міндеттемені өтеуге болатын сома жатқызылады.
      483. Белсенді нарық болғанда әділ құн нарықтық белгілейтін баға ретінде анықталады.
      484. Әділ құнды анықтау үшін белсенді нарық болмаған кезде бір немесе бірнеше мынадай көрсеткіштер пайдаланылады:
      1) операция жасау күні мен есепті күн арасында шаруашылық шарттарындағы елеулі өзгерістер болмағандығын ескере отырып нарықтағы соңғы операция бағасы;
      2) ұқсас активтерге нарықтық баға;
      3) салалық көрсеткіштер.
      485. Активтің нарықтық бағасы немесе басқа құндық көрсеткіштері болмаған жағдайда, әділ құнды анықтау үшін активтен күтілетін таза ақша ағындарының келтірілген құны пайдаланылады. Есеп нақты бір орын мен күйдегі активтің әділ құнын анықтау үшін жүргізіледі. Осы факторлар дисконттау ставкасын анықтау және күтілетін таза ақша ағындарын есептеу кезінде ескеріледі.

24. Активтердің құнсыздануы

      486. Активтің құнсыздануы сыртқы немесе ішкі факторлардың әсерінен активтің елеулі арзандауы болып табылады. Осылайша құнсыздану оны бақылап отырған мемлекеттік мекеме үшін активтің пайдалылығының төмендеуін көрсетеді.
      Қызметтік әлеуетінен айырылған актив құнсызданған болып есептеледі: мемлекеттік мекеменің мақсаты үшін пайдасы аз немесе пайдасы мүлде жоқ.
      Активтің өтелетін құнынан оның баланстық құны артқан кезде актив құнсызданған болып есептеледі.
      Активтің өтелетін құны сатуға шығындарды және оның тұтыну құнын шегере отырып, активтің әділ құнынан (қолдану құндылығынан) анағұрлым мәні ретінде анықталады.
      Ақшалай/ақшалай емес қаражатты генерациялайтын активтердің тұтыну құны (пайдалану құндылығы) - бұл активтің қызметтік әлеуетінің қалдығының дисконтталған құны.
      487. Есепті жылдың соңында есепте жүргізілген түгендеу нәтижесі бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшісімен келісілген мемлекеттік мекеме басшысы бұйрығына сәйкес құрылған түгендеу комиссиясының актісі негізінде егер осы активтің баланстық құнынан өтелетін құн төмен болса, бар активтердің құнсыздану фактісі тіркеледі. Түгендеу актісінде құнсыздану себептері көрсетілуі тиіс.
      488. Жылдық түгендеу өткізген уақытта түгендеу комиссиясы активтердің орналасқан орны бойынша және бұл құндылықтар сақталудағы жауапты тұлғалар бойынша құнсыздануға тест өткізеді.
      489. Тестіленетін құндылықтар мен объектілердің атаулары және олардың саны номенклатурасы мен есепте қабылданған өлшем бірліктері бойынша жеке түгендеу Нысандар альбомының 401 нысанды жеке түгендеу тізімдемелерінде (біріктіру ведомостерінде) көрсетіледі. Тізімдемелер материалдық құндылықтардың орналасқан жері және олардың сақталуына жауапты тұлғалар бойынша жеке бір данада жасалады. Тізімдемелерге түгендеу комиссиясының төрағасы және барлық мүшелері қол қояды. Түгендеу комиссиясының жұмысы жүргізілген тестілеудің нәтижелері көрсетілген хаттамамен рәсімделеді. Егер активтің құнсыздану белгілері анықталса, онда есепте құнсыздану резервін көрсету фактісі Нысандар альбомының 433 нысанды бухгалтерлік анықтамасымен ресімделеді.
      490. Қандай да бір құнсыздану белгілері болғанға қарамастан, мемлекеттік мекеме жыл сайын пайдалы қызмет ету мерзімі белгісіз материалды емес активті құнсыздану тұрғысынан оның баланстық құны мен өтелетін сомасын салыстыру жолымен тестілеуге міндетті.
      491. Құнсыздануға арналған тестілерге активтердің құнсыздану мүмкіндіктерін көрсететін қандай да белгілерді анықтау жөніндегі рәсімдер жатқызылады.
      Құнсыздануға тестілер өткізген кезде кем дегенде мынадай белгілерді назарға алған жөн:
      ақпараттың сыртқы көздері:
      активтің көрсететін қызметке қажеттілік пен сұраныстың азаюы немесе толық дерлік тоқтауы;
      мемлекеттік мекеме қызмет ететін технологиялық, заңнамалық немесе саяси ортада кезең ішінде мемлекеттік мекемеге қолайсыз әсер ететін өзгерістердің болуы немесе жақын арада елеулі ұзақ мерзімді өзгерістердің күтілуі;
      ақпараттың ішкі көздері:
      активтің ескіруінің немесе физикалық зақымдануының дәлелдері бар;
      кезең ішінде активті пайдалану дәрежесінде немесе тәсілінде мемлекеттік мекемеге теріс әсер ететін өзгерістердің болуы немесе жақын арада ұзақ мерзімді өзгерістердің күтілуі (соның ішінде: активтің тұрып қалуы, активтің қатысуымен жүзеге асырылатын жұмысты тоқтату немесе қайта құру жоспарлары немесе активті күтілген күнінен бұрын шығарып тастау жоспарлары);
      активтің құрылуын аяқтауға дейін немесе пайдалануға жарамды күйге жекізуді тоқтату туралы шешім;
      актив қызметінің нашарлағандығын немесе күтілгеннен де көп нашарлағандығын көрсететін ішкі есептілік деректері бар.
      492. Мемлекеттік мекеме жыл соңында алдыңғы кезеңдерде активтің құнсыздануынан танылған шығындардың жоқтығын немесе кемігендігін көрсететін қандай да болмасын белгілерді анықтап отырады, бұл активтің құнсыздануынан болған шығындарды қайтаруға және оның баланстық құнының артуына алып келеді. Мұндай белгі бар болған жағдайда мемлекеттік мекеме осы актив қызметінің орнын толтыру құнын бағалайды, бұл ретте мемлекеттік мекеме кем дегенде мынадай белгілерді ескереді:
      сыртқы белгілер:
      актив қамтамасыз ететін қызметке сұраныстың немесе тұтынудың қайта жандануы;
      мемлекеттік мекеме қызмет ететін технологиялық, заңнамалық немесе саяси ортада кезең ішінде мемлекеттік мекемеге қолайлы әсер ететін өзгерістердің болуы немесе жақын арада ұзақ мерзімді өзгерістердің күтілуі;
      ішкі белгілер:
      қарастырып отырған кезең ішінде активті пайдаланудың қазіргі немесе күтілетін дәрежесі мен тәсілінде мемлекеттік мекемеге қолайлы әсер ететін өзгерістердің болуы немесе жақын арада ұзақ мерзімді өзгерістердің күтілуі. Бұл өзгерістер қарастырып отырған кезең барысында активтің қызметін жақсарту немесе күшейту үшін тартылған шығындарды немесе активке байланысты операцияларды қайта құрылымдауды қамтиды;
      құрылуы бұрын тоқтатылған активті жандандыру және оны аяқтауға немесе пайдалануға жарамды күйге жеткізу туралы шешім;
      активтің қызметі күтілгеннен де едәуір жақсы екендігін немесе жақсы болатындығын көрсететін ішкі есептіліктің деректері бар.
      493. Құнсызданудан болған шығындарды танығаннан кейін актив бойынша амортизациялық аударымдар (тозу) алдыңғы кезеңдерде өзгерістер енгізіледі, бұл қалған пайдалы қолдану мерзімі ішінде активтің жою құнын (бар болса) шегере отырып қайта қаралған баланстық құнын жүйелі түрде бөлу үшін жасалады.
      494. Негізгі құралдар объектілерінің құнсыздануына, жойылуына немесе берілуіне байланысты үшінші тұлғалардан берілетін өтемақы қаржылық нәтиже құрамына енгізіледі, онда мұндай өтемақы алуға жатады.
      495. Активтің құнсыздануынан болған шығынды қайтару актив қызметінің орны толтырылатын сомасының артуына дейін жүргізіледі, ол сома алдыңғы кезеңдерде ешқандай құнсыздану шығындары танылмаса (тозуды немесе амортизацияны шегере отырып) баланстық құннан артық болмауы тиіс. Құнсызданудан болған шығынды қайтару қаржылық қызмет нәтижелері туралы есепте танылады.

25. Дисконттау қағидаттары

      496. Дисконтталған құн 12 айлық өтеу мерзімі бар активтер мен міндетттемелерді есептік күннен кейін көрсету үшін қолданылады. Қысқа мерзімді кезеңде ақша құнының өзгеруі маңызды болып саналмайды.
      497. Дисконттау әдісінің көмегімен құнды бағалау қаржылық жағдай туралы есептің мынадай баптары үшін қолданылады:
      қаржы инвестициялары (мысалы, облигациялар) жалға алынған негізгі құралдар (қаржылық жалдау бөлігінде) ұйымдар борыштық бағалы қағаздарды эмиссиялау жолымен алған қарыздар егер шарт талаптарымен негізгі соманы қайтара отырып, пайыздарды төлеу көзделген ұзақ мерзімді қарыздар және ұзақ мерзімді қарыздар (және облигациялық қарыздар) бойынша есептелген пайыздар.
      Осы активтер мен міндеттемелердің өтеу кезіндегі (алдын ала анықтауға болатын) атаулы құны олардың балансқа қабылдау сәтіндегі нақты құнынан ерекше болады. Пайда болатын айырма осы активтер мен міндеттемелердің құнына және тиісінше, өтеу кезіндегі емес, кезең бойы толық өтелгенше кіріске (шығысқа) енгізілуі тиіс. Осы рәсім тиімді пайыздық ставканы пайдалана отырып есептеу қағидатына толық сәйкес келеді.
      Пайыздың тиімді ставкасына жоспарланған ақша ағындарын алғаш танылған мөлшерге тең мөлшерге әкелетін дисконттау ставкасы жатқызылады.
      498. Ақша ағындарын дисконттаудың негізгі формуласы жекелеген төлемнің ағымдық құнын анықтау формуласы болып табылады:

PV = FV/(1+i)ⁿ,

      PV – ағымдағы құн – қазіргі уақытта салынатын сома, яғни қолда бар немесе ағымдағы күнге инвестицияланған қаржы немесе болашақта алынатын қаржы қаражатының ағымдағы құны.
      FV – n жылдардан кейін инвестицияның болашақ құны - болашақта алынатын қаржы қаражаты немесе бүгінгі қаржы қаражатының болашақ шамасы.
      i – дисконт ставкасы - ағымдағы және болашақ құнды есептеу үшін қолданылатын пайыздық ставка. Дисконттау ставкасы салымдардың тиімділігін бағалау үшін қолданылады. Экономикалық тұрғыдан қарастырғанда дисконттау ставкасы – бұл инвестор талап ететін салымдық капиталдың табыстылық нормасы.
      n – уақыт кезеңі – қаржы құралдарының ағымдағы және болашақ құнын есептеу кезеңдерінің саны.
      1 ш.б. түрлі кезеңдердегі және түрлі пайыздық ставкалар бойынша ағымдағы құнын анықтау үшін осы Ереженің 3-қосымшасына сәйкес нысан бойынша С-1 кестесі қолданылады.
      499. Инвестицияның болашақ құны мына формуламен есептеледі:
      FV = PV(1+i)^n.
      1 ш.б. n жылдан кейінгі болашақ құнын анықтау үшін осы Ереженің 4-қосымшасына сәйкес нысан бойынша С-3 кестесі қолданылады.
      500. Белгілі жылдар ішінде төленген жүйелі төлемдер арасындағы бірдей интервалды бір бағытты төлемдердің ағыны аннуитет болып табылады. Мұндай төлемдер түсімдер мен төлемдер түрінде болуы мүмкін.
      Аннуитетте ағымдағы құнды да, болашақ құнды да есептеуге болады.
      501. Аннуитеттің ағымдағы (дисконтталған) құнына аннуитетке енгізілген әр жеке төлемнің немесе түсімнің ағымдағы құндарының сомасы жатқызылады, ол мынадай формула бойынша анықталады:
      PV = FV * f,
      мұнда,  f – дисконттау факторы осы Ереженің 5-қосымшасына сәйкес нысан бойынша С-2 кестесі.
      Аннуитеттің ағымдағы құны тең интервал бойы мәні мен маңызы бірдей төлемдерді талап ететін (ең төменгі жалдау төлемдері) қаржылық жалдау бойынша келісімшарттарға сәйкес болашақ түсімдердің немесе төлемдердің ағымдағы құнын анықтау үшін қолданылуы мүмкін.
      502. Аннуитеттің болашақ құны аннуитетке енгізілген әр жеке төлем мен түсімнің болашақ құнының сомасы болып табылады, ол мынадай формула бойынша анықталады:
      FV = PV * f,
      мұнда, f – дисконттау факторы осы Ереженің 6-қосымшасына сәйкес нысан бойынша С-4 кестесі.
      503. Ең төмен жалдау төлемдеріне жалға алушы жалдау мерзімі ішінде жүзеге асыруға міндетті төлемдер жатқызылады. Ең төменгі жалдау төлемдері жалдау міндеттемесі мен қаржылық шығыстардан (сыйақылар) тұрады.
      Ең төменгі жалдау төлемдердің дисконтталған құнын есептеген кезде егер оны іс жүзінде анықтау мүмкін болса, жалдау шартында ұғынылатын пайыз ставкасы дисконттау ставкасы болып табылады; керісінше жағдайда жалға алушының қарызға алған капиталына пайыздың өсім ставкасы немесе активті сатып алу үшін осындай мерзімге кредит үшін банк белгіленген пайыз қолданылады.
      504. Дисконтталған құнды есептеу үшін жалдау төлемдерінің мөлшері мен мерзімділігін және дисконттаудың пайыздық ставкасын білу қажет.
      505. Активтің мүмкін құнсыздануын көрсететін кез келген белгі болған жағдайда мемлекеттік мекеме актив қызметінің өтелетін (генерацияланатын) бағасын жүргізеді.
      Активтің қызметтік қалдық әлеуетінің немесе генерацияланатын бірліктің дисконтталған құны мынадай әдістерді пайдалана отырып анықталады:
      алмастырудың амортизацияланған құн әдісі
      Активті ауыстыру құны - бұл активтің жалпы пайдалы әлеуетін алмастыруға қажетті құн. Бұл құн активтің тұтынылған не таусылған пайдалы әлеуетін көрсету үшін амортизацияланады. Актив бар активті қалпына келтіру (репликациялау) жолымен не оның жалпы пайдалы әлеуетін ауыстыру жолымен ауыстырылуы мүмкін. Ауыстырудың амортизациялық құны қайсысының аздығына байланысты активті қалпына келтіру құнының немесе ауыстыру құнының және осындай құн негізінде есептеліп жинақталған амортизацияның арасындағы айырмашылық түрінде активтің тұтынылған немесе таусылған пайдалы әлеуетін көрсету үшін өлшенеді.
      қалпына келтіру құнының әдісі
      Қалпына келтіру құны - бұл құнсыздану деңгейіне дейінгі активтің пайдалы әлеуетін қалпына келтіру құны. Активтің пайдалы әлеуетінің қалдығының дисконтталған құны актив құнсызданғанға дейінгі ағымдағы пайдалы әлеуетінің қалдығының (пайдалану құндылығынан) ауыстыру сомасынан қалпына келтірудің бағалау құнын шегеру жолымен анықталады. Активтің құнсыздануы қайсысының кем екеніне байланысты қалпына келтірудің амортизациялық құны немесе ауыстырудың амортизациялық құны ретінде анықталады.
      қызметтік бірліктер әдісі
      Активтің пайдалы әлеуетінің қалдығының дисконтталған құны актив құнсызданған кезде күтілетін азайған қызметтік бірліктердің санымен келістіру үшін активтің пайдалы әлеуетінің ағымдағы қалдық құнын құнсыздануға дейін азайту жолымен анықталады. Активтің құнсыздануға дейінгі пайдалы әлеуетінінің ауыстыру қалдығының ағымдағы құны қайсысының кем екеніне қарай құнсыздануға дейінгі қалпына келтірудің амортизациялық құны немесе активтің амортизацияланған ауыстыру құны ретінде анықталады.
      Пайдалану құндылығын өлшеу үшін неғұрлым оңтайлы тәсілді таңдау бар деректерге және құнсыздану түріне байланысты:
      технологиялық, заңнамалық немесе саяси ортадағы ұзақ мерзімді елеулі өзгерістер нәтижесінде анықталған құнсыздану қажет болған жағдайда ауыстырудың амортизацияланған құны ұстанымын немесе қызметтік бірліктер ұстанымын қолдана отырып өлшенеді;
      пайдалану дәрежесі мен тәсілінде ұзақ мерзімді елеулі өзгерістер нәтижесі ретінде анықталған, оның ішінде сұраныстың тоқтатылуы немесе толықтай дерлік тоқтатылуы нәтижесінде анықталған құнсыздану қажет болған жағдайда ауыстырудың амортизацияланған құны ұстанымын немесе қызметтік бірліктер ұстанымын қолдана отырып өлшенеді;
      іс жүзінде зақымдану нәтижесі ретінде анықталған құнсыздану қажет болған жағдайда қалпына келтіру құнының ұстанымын немесе ауыстырудың амортизацияланған құнының ұстанымын қолдана отырып өлшенеді.

4-бөлім. Мемлекеттік мекемелерді ұзақ мерзімді активтермен және
қорлармен орталықтандырылған жабдықтау жөніндегі операцияларды
есепке алу тәртібі

26. Орталықтандырылған жабдықтау бойынша бір бюджетте тұрған
тапсырыс беруші мен жүк алушы арасында туындайтын
орталықтандырылған жабдықтау жөніндегі операцияларды
есепке алу тәртібі

      506. Активтер үшін өнім берушімен есеп айырысуларды тапсырыс беруші мемлекеттік мекемелерді орталықтандырылған жабдықтау ретінде 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотында ескереді. Өнім берушінің шотын төлегенде тапсырыс беруші 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын дебеттейді және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотын кредиттейді.
      507. Жүкті алушыға жіберілген құндылықтарға өнім берушіден алынған, ұсынылған құжаттар (шоттар, жүкқұжаттар және басқа құжаттар) негізінде тапсырыс беруші осы құндылықтардың сомасына 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебеті және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредиті бойынша жазба жүргізеді. Осымен бір мезгілде тапсырыс беруші жүкті алушы мемлекеттік мекемеге немесе орталықтандырылған бухгалтерияға хабарлама хат жібереді. Хабарлама хатқа жүкті алушының мекен-жайына жіберілген материалды құндылықтарға жеткізуші шотының көшірмесі ұсынылады.
      508. Жүкті алушының бухгалтериясы өнім берушінің жіберілген материалды құндылықтарына хабарлама мен шоттар көшірмесін алғаннан кейін жүкті алушының мекен-жайына мынадай жазбаларды жүргізеді:
      ұзақ мерзімді активтердің құрамына кіретін, түскен жабдықтың немесе басқа заттардың сомасына Шоттар жоспарының ұзақ мерзімді активтерінің тиісті қосалқы шотын/шотын дебеттейді және 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» қосалқы шотын кредиттейді;
      түскен материалдардың немесе қайтарылатын бос ыдыстар, сондай-ақ киім-кешек, төсек орын, киім мен аяқ-киім сомасына 1310 «Материалдар» шотының тиісті қосалқы шоттарын дебеттейді және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотын кредиттейді;
      өнім беруші жіберген, бірақ хабарлама хат алған сәтке дейін түспеген құндылықтардың сомасына 1350 «Жолдағы қорлар» шотын дебеттейді және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотын кредиттейді. Бұл құндылықтарды алғаннан кейін 1310 «Материалдар» шотының тиісті қосалқы шоты дебеттеледі және 1310 «Материалдар» шоты кредиттеледі.
      509. Тапсырыс беруші жүкті алушы қабылдаған кезде анықталған жетіспеушілік пен құндылықтардың бүліну сомасына немесе заттардың жиынтығы жетпеген сомаға жүкті алушыдан келіп түскен дұрыс ресімделген актілер негізінде 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» (өнім беруші немесе көліктік мемлекеттік мекеме) шотының дебеті және 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының кредиті бойынша жазба жүргізеді.
      510. Өнім берушіге қайтарылатын ыдысты жіберген кезде жүк алушының бухгалтерлік қызметі тапсырыс берушіге жеткізушімен есеп айырысу үшін санын, бағасын және құнын көрсету арқылы ыдыстың жіберілуін растайтын барлық құжаттарды салып жібереді. Бұл операциялар бойынша жүкті алушы 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының дебеті және қайтарылатын ыдыс сомасына 1319 «Өзге материалдар» қосалқы шотының кредиті бойынша жазбалар жүргізеді.
      Тапсырыс беруші бұл операциялар бойынша мынадай жазбаларды жүргізеді:
      жүкті алушыдан жіберілген қайтарылатын ыдысқа құжаттарды алғанда және ол үшін өнім берушіге шоттар көрсеткенде (бос ыдысты сатып алу бағасы бойынша) ұсынылған шот сомасына 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын дебеттейді және 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шоты кредиттейді, бос ыдысты сатып алу бағасы мен өнім берушіге ыдыс қайтарылған баға арасындағы сома айырмасына 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотын дебеттейді және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын кредиттейді;
      қайтарылған ыдыс үшін ақша алғанда 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотын дебеттейді және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын кредиттейді. Егер қайтарылатын ыдыс былтыр сатылып алынса, тапсырыс беруші бұл соманы ол қаржыландырылатын бюджет кірісіне енгізеді.
      511. Жүкті алушы мемлекеттік мекеме бюджеттік бағдарламалар әкішісіне (тапсырыс берушіге) тікелей бағынбаған жағдайларда, соңғысы осы мемлекеттік мекеменің материалдық құндылықтарымен орталықтандырылған жабдықтау бойынша операцияны есепке алуды мемлекеттік мекеме арқылы жүргізеді.
      Бюджеттік бағдарламалар әкішісі (тапсырыс беруші) бұл операциялар бойынша мемлекеттік мекемеге орталықтандырылған жабдықтау тәртібімен оған ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекеменің құндылықтарын жіберуге хабарлама хаттың көшірмесін жібереді, бір мезгілде жіберілген құндылықтар құнының сомасын мемлекеттік мекемемен қаржыландыру бойынша есеп айырысуларға 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебетіне және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредитіне жатқызады.
      Мемлекеттік мекеме есепте төлеу туралы хабарлама хатының көшірмесін алғанда тікелей оған бағынатын мемлекеттік мекемелерге тиеп қойылған активтердің орталықтандырылған тәртібінде активте 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының дебеті (ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелерді қаржыландыру бойынша есеп айырысулар) және пассивте 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының кредиті бойынша (қаржыландыру бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшісімен есеп айырысулар) көрсетеді.

27. Орталықтандырылған жабдықтау бойынша түрлі бюджеттерде
тұрған тапсырыс беруші мен жүк алушы арасында туындайтын
операцияны есепке алу тәртібі

      512. Қорлар үшін өнім берушімен есеп айырысуларды тапсырыс беруші мемлекеттік мекемелердің орталықтандырылған жабдықтау тәртібінде 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотында ескереді. Өнім берушінің шотын төлеу кезінде тапсырыс беруші 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын дебеттейді және 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотын кредиттейді.
      513. Жүкті алушыға жіберілген құндылықтарға өнім берушіден алынған, ақталу құжаттары (шоттар, жүкқұжаттар және басқа құжаттар) негізінде тапсырыс беруші осы құндылықтардың сомасына 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотының дебетіне және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотының кредитіне жазба жүргізеді. Бір мезгілде 02 «Жауаптылықпен сақтауға қабылданған немесе орталықтандырылған жабдықтау бойынша төленген қорлар» баланстан тыс шоты бойынша жүк алушы мемлекеттік мекемелер бойынша бойынша Нысандар альбомының 322 нысанды журналында жазба жүргізіледі. Бұл ретте тапсырыс беруші жүкті алушының бухгалтерлік қызметіне тиісті республикалық бюджеттік бағдарламалар әкімшісі белгіленген нысан бойынша хабарлама хат жібереді. Хабарлама хатқа жіберілген құндылықтарға өнім беруші шотының көшірмесі қоса беріледі.
      514. Жүкті алушының бухгалтерлік қызметі өнім берушінің жіберілген материалды құндылықтарына хабарлама хат пен шоттар көшірмесін алғаннан кейін жүкті алушының мекен-жайына мынадай жазбаларды жүргізеді:
      ұзақ мерзімді активтердің құрамына кіретін, түскен жабдықтаудың немесе басқа заттардың сомасына Шоттар жоспарының ұзақ мерзімді активтерінің тиісті қосалқы шотын/шотын дебеттейді және 5011 «Күрделі салымдарды бюджет есебінен қаржыландыру» қосалқы шотын кредиттейді;
      түскен материалдардың немесе қайтарылатын ыдыстар, іш киім, төсек орын, киім мен аяқ-киім сомасына 1310 «Материалдар» шотының тиісті қосалқы шотын дебеттейді және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотын кредиттейді;
      өнім беруші жүк алушының мекен-жайына жіберген, бірақ хабарлама хат алған сәтке дейін түспеген құндылықтардың сомасына 1350 «Жолдағы қорлар» шотын дебеттейді және 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотын кредиттейді.
      Бұл құндылықтарды алғаннан кейін түскен материалдардың немесе қайтарылатын ыдыстың сомасына 1310 «Материалдар» шотының тиісті қосалқы шоттары дебеттеледі және 1350 «Жолдағы қорлар» шоты кредиттеледі.
      515. Жүкті алушының бухгалтерлік қызметі активтерді қабылданған соң тапсырыс берушіге жедел жабдықтаудың орталықтандырылған тәртібінде келіп түскен құндылықтарды есепке алу туралы жауап хабарлама хат жіберуге міндетті.
      Тапсырыс беруші жүкті алушының бухгалтерлік қызметінен жауап хабарлама хатты, сондай-ақ құндылықтарды қабылдаған кезде анықталған жетіспеушілікке және құндылықтардың бүлінуіне немесе заттардың жетпеген жиынтығына актілер алған соң мынадай жазбаларды жүргізеді:
      қабылданған материалдық құндылықтардың сомасына 02 «Жауаптылықпен сақтауға қабылданған немесе орталықтандырылған жабдықтау бойынша төленген қорлар» баланстан тыс шотынан есептен шығаруды жүргізеді;
      құндылықтарды қабылдаған кезде анықталған жетіспеушілік пен құндылықтарды бүліну немесе заттардың жетпеген жиынтығы сомасына 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын дебеттейді (өнім берушінің немесе көліктік мемлекеттік мекеменің) және 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотын кредиттейді. Бір мезгілде 02 «Жауаптылықпен сақтауға қабылданған немесе орталықтандырылған жабдықтау бойынша төленген қорлар» баланстан тыс шотынан есептен шығаруды жүргізеді.
      516. Өнім берушіге қайтарылатын ыдысты жөнелткен кезде жүк алушының бухгалтерлік қызметі тапсырыс берушіге өнім берушілермен есеп айырысу үшін оның санын, бағасын және құнын көрсете отырып ыдыстың жіберілуін растайтын барлық құжаттарды салып жібереді және бұл операциялар бойынша 6010 «Ағымдағы қызметті қаржыландырудан алынатын кірістер» шотының дебетіне және 1319 «Өзге материалдар» қосалқы шотының кредитіне жазба жүргізеді.
      Тапсырыс беруші есепке алуда бұл операциялар бойынша мынадай жазба жүргізеді:
      жүк алушының бухгалтерлік қызметінен жіберілген қайтарылатын ыдысқа құжаттарды алғанда және ол үшін өнім берушіге шоттар көрсеткенде 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын дебеттейді және 7140 «Өзге операциялық шығыстар» шотын кредиттейді;
      өнім берушіден бос ыдыс үшін ақша алған кезде 1080 «Республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелерін қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары», 1090 «Жергілікті бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекеменің міндеттемелері бойынша жеке қаржыландыру жоспарына сәйкес міндеттемелер қабылдауға арналған жоспарлы тағайындаулары» шотын дебеттейді және 3210 «Жеткізушілерге және мердігерлерге қысқа мерзімді кредиторлық берешек» шотын кредиттейді. Қайтарылатын ыдыс былтыр сатылып алынған жағдайда, тапсырыс беруші бұл соманы ол қаржыландырылатын бюджет кірісіне енгізеді.

      Мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу
ережесінің 1-қосымшасы

Нысан

Мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу
ережесінің 2-қосымшасы

Нысан

Мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу
ережесінің 3-қосымшасы

Нысан

C-1 КЕСТЕСІ 1 ш.б. кезеңдегі ағымдағы құны

кестенің жалғасы

Мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу
ережесінің 4-қосымшасы

Нысан

C-3 КЕСТЕСІ 1 ш.б. кезеңдегі болашақ құны

кестенің жалғасы

Мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу
ережесінің 5-қосымшасы

Нысан

C-2 КЕСТЕСІ Кезеңдегі 1 ш.б. аннуитеттің ағымдағы құны

кестенің жалғасы

Мемлекеттік мекемелерде
бухгалтерлік есеп жүргізу
ережесінің 6-қосымшасы

Нысан

C-4 КЕСТЕСІ Кезеңдегі 1 ш.б. аннуитеттің болашақ құны

кестенің жалғасы