Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасын бекіту туралы

      Елдің әрбір өңірінің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін дамыту және тиімді пайдалану негізінде халықтың әл-ауқатын арттыруды қамтамасыз ететін жағдайлар жасау мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
      1. Қоса беріліп отырған Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі болжамды схемасы (бұдан әрі – Болжамды схема) бекітілсін.
      2. Қазақстан Республикасының Үкіметі:
      1) үш ай мерзімде Болжамды схеманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлесін және бекітсін;
      2) осы Жарлықтан туындайтын өзге де шараларды қабылдасын.
      3. «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 28 тамыздағы № 167 Жарлығының (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2006 ж., № 31, 337-құжат) күші жойылды деп танылсын.
      4. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
      5. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
      Президенті                                 Н. Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің    
2011 жылғы 21 шілдедегі
№ 118 Жарлығымен   
БЕКІТІЛГЕН     

Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі
БОЛЖАМДЫ СХЕМАСЫ

Астана, 2011 жыл

Мазмұны

Кіріспе
I бөлім. Аумақтардың экономикалық әлеуетін талдау және бағалау
1. Өңірлерді әлеуметтік-экономикалық әлеуеті бойынша жіктеу
2. Демографиялық және еңбек әлеуетін бағалау
2.1. Елдегі және өңірлер бөлінісіндегі демографиялық даму мен урбандалу үрдістері
2.2. Ішкі көші-қонның негізгі үрдістері және факторлары
2.3. Елде және өңірлер бөлінісінде еңбек нарығының негізгі индикаторларының сипаттамасы
2.4. Еңбек нарығындағы негізгі проблемаларды анықтау
3. Әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етуді бағалау
3.1. Ел өңірлері бөлінісінде халықтың білім беру объектілерімен қамтамасыз етілуі
3.2. Елдің өңірлер бөлінісінде халықтың денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз етілуі
3.3. Ауылдық жердегі әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымның жағдайы

II бөлім. Аумақтық-кеңістікте дамытудың негізгі бағыттары
1. Қазақстан Республикасын аумақтық-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі мақсаттары, міндеттері
2. Елді перспективалы аумақтық-кеңістікте дамытудың негізгі әдістері
3. Өңірлік даму сценарийлері
4. Өңірлерді дамытудың стратегиялық бағыттары
5. Ірі агломерациялар мен қоныстандырудың басқа да жүйелерін қалыптастыру және тиімді дамыту
5.1. Қазақстанда агломерациялық процестерді дамытудың қазіргі заманғы үрдістері және перспективалары
5.2. Қазақстан аумағында қоныстандыру жүйесін дамытудың тұрақтылығын арттыру бойынша іс-шаралар
5.3. Ауылдық аумақтарды дамыту
6. Аумақтардың экологиялық жағдайын жақсарту
7. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру және базалық әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етудің бірыңғай стандарттарын енгізу
7.1. Мемлекеттік қызметтер көрсетудің көлемін жоспарлау және оларға қажеттілікті болжау
7.2. Мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтер көрсетудің бірыңғай стандарттарына көшу

III бөлім. Қазақстан Республикасының экономика секторларын дамытудың болжамды схемалары
1. Индустриялық сектордың перспективалық даму схемасы
2. Агроөнеркәсіптік кешеннің перспективадағы даму схемасы
3. Инженерлік-көліктік инфрақұрылымның перспективадағы даму схемасы

IV бөлім. Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың болжамды схемасын алдағы онжылдық кезеңде іске асыруды мониторингтеуге арналған индикаторлар
1. Алдағы онжылдық кезеңге арналған өңірлер дамуының негізгі көрсеткіштері
2. Салалар дамуының болжамды өлшемдері

      Кipicпe

      Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың болжамды схемасы (бұдан әрі - Болжамды схема) елді дамытушы маңызды құрал болып табылады, мемлекеттің салалық және өңірлік дамуының басты бағыттары бойынша тәсілдерін айқындайды.
      Болжамды схема дамудың ағымдағы және ұзақ мерзімді, макроэкономикалық, салалық және өңірлік аспектілерін ұштастыруды қамтамасыз етеді, бизнестің, салалық және аумақтық мемлекеттік органдармен басқа да ұйымдардың іс-қимылын үйлестіруге мүмкіндік береді.
      Болжамды схеманың ұзақ мерзімді бағыттылығы және кешенді сипаты қолда бар резервтер мен мүмкіндіктерді анықтау үшін қолдануға, соның негізінде іске асырылып жатқан даму бағыттарын, толықтырушы немесе оларды дамытушы экономиканың перспективалы даму бағыттарын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
      Болжамды схема ел аумағында әлеуметтік-экономикалық әлеуетті ұтымды ұйымдастыру және орналастыру негізінде халықтың әл-ауқатын арттыруды қамтамасыз етуге бағытталған.
      2009 жылғы деректер бойынша, елдің аудан бірлігіне жалпы қосылған құнның саны ретінде есептелген Қазақстандағы экономикалық тығыздық 40,4 мың АҚШ долларын құрады, бұл Шығыс Еуропаның Венгрия (1 466 мың АҚШ доллары), Польша (1 322 мың АҚШ доллары) сияқты елдерінің, сонымен қатар Ресей (75,5 мың АҚШ доллары) сияқты ТМД елдерінің экономикалық тығыздығынан едәуір артта қалып отыр.
      Осыған байланысты, Қазақстан үшін экономикалық перспективалы аудандарда және өмір сүруге қолайлы табиғи-климаттық аймақтарда экономикалық және еңбек ресурстарының шоғырлануын ынталандыру, нарық субъектілерінің экономикалық белсенділігінің өсуі үшін және әлемдік экономикамен үйлесімді біріктірілген, бірыңғай ішкі экономикалық кеңістікті қалыптастыру үшін жағдай жасау міндеті аса өзекті болып табылады.
      Қазақстан Республикасы өңірлерінің экономикалық тығыздығы сараланудың жоғары дәрежесімен ерекшеленеді, ол аумақтық бөліністе елдің экономикалық дамуының әркелкі екенін сипаттайды. Он алты өңірдің төртеуі (республикалық маңызы бар қалалар - Алматы, Астана, Атырау және Қарағанды облыстары) 2009 жылдың қорытындысы бойынша ел ЖІӨ-нің шамамен 47,2 %-ын қамтамасыз етті.
      Негізгі инвестициялар мен экономиканың басқа ресурстары да осы өңірлерде шоғырланған. Басқа жағынан, аумақтық дамуының әркелкі болуының күшеюі объективті жалпы әлемдік үрдіс болып табылады.
      Бірқатар елдердің табысты дамуының әлемдік тәжірибесі, бұл жоғары урбандалған аймақтарда өндірістің, капитал және адами ресурстардың аумақтық шоғырлануы жағдайында өтетінін көрсетеді.
      Осылайша, қазіргі жағдайларда кеңістік пен орналасқан жері мемлекеттік саясаттың екінші кезектегі факторлары ретінде қарастырудан тиылып, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы маңызды факторға айналады. Соңғы жиырма жылда дамыған елдерде прогресс қозғаушысы болған қалалар мен агломерциялардың өсуі, халықтың ұтқырлығын арттыру, сауда мен қызметтерді дамыту сияқты факторлар қазіргі уақытта дамушы елдер үшін де қозғаушы күш ретінде пайдаланылады.

      І-бөлім. Аумақтардың экономикалық әлеуетін талдау және бағалау

      1. Өңірлерді әлеуметтік-экономикалық әлеуеті бойынша жіктеу

      Ел өңірлерінің ағымдағы жай-күйі мен даму перспективасын жинақтайтын ең басты көрсеткіш олардың жалпы ішкі өнімдегі үлес салмағы болып табылады. Осы ерекшелікті ескере отырып өңірлерді бес топқа бөлу арқылы жіктеу жүргізілді (Болжамды схемаға 1-қосымша).

      Дамудың қарқыны төмен өңірлер
      Жамбыл облысы
      Облыстың экономикалық мамандануы индустриялық-аграрлық сипатқа ие. Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп үлесі 17,0%, ауыл шаруашылығы - 12,8% құрайды.
      Өнеркәсіп, негізінен, тағам және химия өндірісінен (фосфор мен фосфор тыңайтқыштарын өндіру) тұрады. Өнеркәсіп өндірісі дамуының төмен деңгейі және оның республикалық көлемде үлесі төмендеуінің келеңсіз үрдісі орын алып, ол 1990 жылғы 6,5 %-дан 2009 жылғы 1,3 %-ға дейін қысқарды.
      Облыстың өңдеу өнеркәсібінде жұмыспен қамтылғандар саны 1985 жылмен салыстырғанда 3 есе қысқарды және 2009 жылы 23 мың адамды құрады.
      Солтүстік Қазақстан облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс елдің жетекші аграрлық өңірлерінің бірі болып табылады: ауыл шаруашылығы өнімінің үлесі бойынша республика көлемінде Қостанай облысынан (15,8%) кейін 2-орын алып отыр (14,6%). Өңірдің ЖӨӨ құрылымында ауыл шаруашылығының үлес салмағы 34,6 %-ды, өнеркәсіп - 10,4 %-ды құрайды. Өнеркәсіп тағам саласынан және машина жасаудан тұрады.
      Соңғы он жылда облыстың өнеркәсіп өндірісінің абсолютті көлемінің ұлғаюына қарамастан өнеркәсіп өндірісінің республикалық көлемінде алатын үлесі 1990 жылғы 6,9 %-дан 2009 жылғы 0,9 %-ға дейін төмендеді, бұл ел өңірлері ішінде ең төмен көрсеткіш болып табылады.
      Ақмола облысы
      Экономикалық мамандану. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу облыс мамандануының негізгі саласы болып табылады. Республикалық ауыл шаруашылығының жалпы өнімінде облыстың алатын үлесі - 13% (4-орын), ауыл халқы санының жоғары пайызы - 54,8%. Облыстың ауыл шаруашылығы саласы құрылымында - өсімдік шаруашылығы - 76%, оның ішінде астық өндіру - 56,8% басымдыққа ие.
      Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп 13,2 %-ға ие және ол уран, алтыны бар рудалар өндіруден, машина жасаудан, химия және фармацевтикалық өнеркәсіптен, құрылыс материалдарын өндіруден тұрады.
      Табиғи құнарлы топырағы бар ауыл шаруашылығы жерлерінің болуы облыстың астыққа мамандануын айқындайды, ол республикалық астықтың 1/5 астамын құрайды, оның ішінде жоғары сапалы бидайдың 1/4 береді.
      Қызылорда облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс республиканың индустриялық өңірлері қатарына енеді, облыс экономикасының құрылымында өнеркәсіптің үлесі 50%. Алайда өндіріс құрылымында маңызды теңгерімсіздік байқалады - тау кен өндіру өнеркәсібі өңдеу өнеркәсібіне қарағанда басым келеді: тиісінше 93,3% және 4,9%.
      Облыс ас тұзы, кварц құмы, балық өнімдері бойынша ірі өндіруші және жеткізуші, ал күріш өндіру бойынша - жалғыз өндіруші және жеткізуші болып табылады.
      Республика өндірісінің жалпы көлемінде облыс үлесіне күріштің 90 %-ы, ас тұзының 70 %-ы келеді.

      Даму қарқыны орташа деңгейден төмен өңірлер
      Қостанай облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірудегі үлесі бойынша 1-орын (15,8%) және өнеркәсіп өнімдерін өндірудегі үлесі бойынша 10-орын (3,4%) ала отырып елдің индустриялық-аграрлық өңіріне жатады.
      Өңірлік ЖӨӨ құрылымында ауыл шаруашылығының үлес салмағы - 22,9%, өнеркәсіп - 22,1% құрайды.
      Облыс асбест, темір рудасы шекемтастары және темір рудасы өндірісі бойынша көшбасшы болып табылады.
      Алматы облысы
      Экономикалық мамандану. Облыстың ЖӨӨ-дегі ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп үлестері тең дерлік. Аграрлық сектор жетекші болып табылады, ол республиканың ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің 14,0 %-ын береді.
      Өңір экономикасының аграрлық бағыты облыстың өңдеу өнеркәсібінің жалпы көлемінің 45,4 %-ы тамақ өнімдерін өндіруді құрайтынынан көрінеді.
      Батыс Қазақстан облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс индустриялық өңір болып табылады, облыстың республиканың өнеркәсіп өндірісінде алатын үлес салмағы 9,0% (Атырау және Маңғыстау облыстарынан кейінгі 3-орын) құрайды.
      Өңірдің мамандануын тау-кен өндіру өнеркәсібі (табиғи газ бен газ конденсатын өндіру) айқындайды, ол облыстың өнеркәсіп құрылымында 89% алады. Өңдеу өнеркәсібі машина жасаудан және тағам саласынан тұрады.

      Даму қарқыны орташа өңірлер
      Ақтөбе облысы
      Экономикалық мамандану. Ақтөбе облысы елдің индустриялық дамыған өңірлері қатарына жатады. Республиканың өнеркәсіп өндірісінде облыстың үлес салмағы 7,6% (5-орын) құрайды.
      Облыс экономиканың жеткілікті әртараптандырылған құрылымына ие.
      Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп басымдыққа ие (42,9%), ол мұнай өндіру, қара металлургия және машина жасау кәсіпорындарынан тұрады.
      Павлодар облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс республиканың ірі индустриялық өңірі болып табылады. ЖӨӨ-де мейлінше үлкен үлес салмағына өнеркәсіп (39,8%) ие, ауыл шаруашылығының үлесі - 5,9%.
      Республиканың өңдеу өнеркәсібіндегі облыстың үлесі - 11,9% (Қарағанды облысынан кейін 2-орын). Салада аралық өнім (алюминий, қызылсаз, көмір, ферроқорытпалар, электр энергиясы) өндіру басым, олардың үлес салмағы 90% құрайды.
      Оңтүстік Қазақстан облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс индустриялық-аграрлық болып табылады: ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп 21,2 %-ды, ауыл шаруашылығы - 9,3 %-ды құрайды. Республиканың өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлеміндегі облыстың меншікті үлес салмағы төмен - 2,8% (12-орын). Елдің ауыл шаруашылығының жалпы өнімін өндіруде облыстың үлесі 9,7% (5-орын) құрайды. Облыстың өнеркәсіп құрылымында өңдеу өнеркәсібі (68,4%) басымдыққа ие, тау-кен өндіру (21,6%) уран өндіруден тұрады.
      Шығыс Қазақстан облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс елдің дамыған индустриялық-аграрлық аймағы болып табылады, алайда республиканың өнеркәсіптік өндірісіндегі оның үлесі салыстырмалы түрде үлкен емес (5,4%), 8-орын). Сонымен қатар республиканың өңдеу өнеркәсібіндегі үлесі жоғары - 11,8%. Басым сала болып табылатын түсті металлургия өнеркәсібінен өзге, өңірде машина жасау, энергетика, химия және ағаш өңдеу кәсіпорындарының, жеңіл және азық-түлік өнеркәсібі мен құрылыс материалдары өнеркәсібінен тұрады.
      Маңғыстау облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс индустриялық дамыған өңірлерге жатады, республиканың өнеркәсіп өндірісіндегі облыс үлесі жоғары, ол 14,4% құрайды (Атырау облысынан кейін 2-орынға ие).
      Облыс экономикасының құрылымында тау-кен өндіру өнеркәсібі басымдыққа ие (91,9%), ол көмірсутегі шикізатын алумен айналысады. Өңдеу өнеркәсібі металлургия және дайын металл бұйымдарын өндірумен, машина жасаумен және химия өнеркәсібімен айналысатын кәсіпорындардан тұрады.
      Өңірдің мұнай-газ өндіруде мономамандануы өңірдің дамуының әлеуметтік жағына назар аударуды талап етеді.

      Даму қарқыны жоғары өңірлер
      Астана қаласы
      Экономикалық мамандану. Қаланың экономика құрылымындағы үлкен үлес салмағына қызмет көрсету, құрылыс және құрылыс материалдарын өндіру секторы ие (республика бойынша көрсетілген қызмет көлемінде - 11,4% (Алматы қаласынан кейін 2-орын).
      Қалада қызметтер секторынан басқа, дамудың ұзақ мерзімді қала құраушы факторлары жоқ.
      Қарағанды облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс елдің дәстүрлі маңызды индустриялық орталығы болып табылады. Облыстың республикалық өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінде алатын орны жоғары және 8,9% (Атырау мен Маңғыстау облыстарынан кейін 3-орын) құрайды. Бұл жерде облыстың өнеркәсіп құрылымында өңдеу өнеркәсібі (81%) басым болып келеді. Облыс өнеркәсібінің жетекші салалары кен-металлургия кешені (оның ішінде қара және түсті металл, қымбат және сирек кездесетін металл, сондай-ақ қара және түсті металлургия мен металл өңдеу), көмір өнеркәсібі, машина жасау, химия және фармацевтикалық өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру болып табылады.
      Облыс бойынша өнеркәсіптің еңбектің қосымша саласы ретінде рөлінің төмендеуі байқалады. Соңғы 20 жылда өнеркәсіп саласында жұмыспен қамтылғандар саны 45,8 %-ға 248,3 мың адамнан 113,7 мың адамға дейін қысқарды, бұл жерде мейілінше көп дәрежеде қысқару машина жасау және металл өңдеу салаларында орын алды.

      Көшбасшы өңірлер
      Атырау облысы
      Экономикалық мамандану. Облыс өнеркәсіп өндірісінің үлесі бойынша көшбасшы болып табылады: республика көлемінде облыс бірінші орынға ие (23,6%). Облыстың ЖӨӨ құрылымында өнеркәсіп 56,2 %-ды құрайды, оның ішінде 92,3% тау-кен өнеркәсібінен тұрады. Облыс әлеуеті қазіргі уақытта мұнай-газ өнеркәсібінің дамуымен айқындалады.
      Сондай-ақ өңір мұнай өңдеу, балық өнеркәсібі және құрылыс материалдарын өндірумен айналысады.
      Өңір ерекшелігі ретінде жоғары экономикалық өсімнің бір салада (мұнай газ өндіру) шоғырланып-тұйықталуы болып табылады. Бұл орайда, онда өңірдің жұмыспен қамтылған халқының 5,4 %-ы жұмыс істейді.
      Алматы қаласы
      Экономикалық мамандану. Қазіргі уақытта қала республикада қызметтер секторының үлес салмағы бойынша көшбасшы болып отыр - 30% дерлік (1-орын). Қаланың ЖӨӨ құрылымында қызметтер көрсету секторы негізгі үлесті құрайды (73,0%), бұл қала экономикасының индустриядан кейінгі кезең дамуына біртіндеп өтуін көрсетеді. Қала экономикасындағы өнеркәсіп рөлі соңғы он жылдықта күрт төмендеді.
      Соңғы жылдары қаланың индустриялық әлеуетінің төмендеуі байқалады.
      Осылайша:
      1. Елдің экономикалық әлеуетінің жартысы дерлігі (47,2%) төрт өңірде (Алматы және Астана қалалары, Атырау және Қарағанды облыстары) шоғырланған. Төрт аграрлық өңірлердің үлесіне (Жамбыл, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қызылорда облыстары) ЖІӨ-нің 11,3% келеді.
      2. Өңірлердің әлеуметтік экономикалық дамуындағы алшақтық сақталып отыр. Жан басына шаққанда ЖӨӨ ең төмен көрсеткіші қарастырылатын кезеңде Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Солтүстік Қазақстан және Ақмола облыстарында орташа республикалық деңгейдің 70 %-ға дейінгі көлемінде сақталып отыр, яғни республика аумағының 27 %-ы, онда ел халқының 40 %-ы өмір сүреді. Бұл негізінен ауыл шаруашылығына маманданған өңірлер.
      3. Өңірлер әлеуеті қазіргі уақытта басым түрде өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының дамуымен айқындалады, Алматы мен Астана қалаларын есепке алмағанда қызметтер көрсету саласының рөлі аса маңызды емес. Сонымен бірге аграрлық сектордағы еңбек күшінің артық болуын ескерсек, алдағы жылдары онда жұмыс орындарының қысқаруы одан әрі орын алады. Осыған байланысты индустриялық сектор мен қызметтер секторы жаңа жұмыс орындарын құру және халықты қажет жұмыспен қамту әлеуетіне ие.
      4. Кәсіпорындардың көп саны энергиямен қамтамасыз етілген Солтүстік өңірде шоғырланған - 45%. Энергиямен біршама аз қамтылған Батыс энергетика аймағында кәсіпорындардың 30 %-ы шоғырланған. Энергияға тапшылығы барынша байқалатын Оңтүстік энергетика аймағында өнеркәсіптің 25 %-ы орналасқан.
      5. Республика өңірлерін негізгі мамандануына байланысты мынадай алты топқа жіктеуге болады:
      аумағында халық сирек орналасқан моношикізатты мұнай-газ  өңірлері (Атырау және Маңғыстау облыстары);
      астық бағытындағы аграрлық секторы және тұрғындары біркелкі орналаспаған мұнай-газға маманданған өңірлер (Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстары);
      халқы азайып бара жатқан астыққа маманданған аграрлық өңірлер (Ақмола және Солтүстік Қазақстан облыстары);
      индустриялық-аграрлық (Шығыс Қазақстан, Қарағанды және Павлодар облыстары) немесе аграрлық-индустриялық (Қостанай облысы) маманданған көпфункционалды өңірлер;
      халқы тығыз орналасқан нашар урбандалған аграрлық өңірлер (Алматы, Жамбыл және Оңтүстік Қазақстан облыстары);
      салыстырмалы жаңғыртылған экономикаға және дамыған қызмет көрсету секторына ие ірі қалалар және онымен байланысты агломерациялар (Алматы, Астана).
      6. Жалпы ел өңірлерінің басым бөлігінде инновациялық белсенділіктің төмендігі байқалады. Өңірлер арасында инновациялық өнім және қызметтердің неғұрлым үлкен көлемін Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары және Алматы қаласы өндіреді. Сонымен қатар инновациялық іс-әрекет негізінен елдің ірі кәсіпорындарына тән.
      7. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, аумақтық ерекшеліктер табиғи және объективті. Өңіраралық бәсекелестік жағдайды қалыптастыра отырып, аумақтық айырмашылықтар өндірісті тиімді орналастыруға ықпал етеді, қоныстану құрылымы мен еңбек нарықтарын оңтайландырады.
      Сонымен қатар өңірлердің бей-берекет, реттелмейтін өз-өзінен дамуы жағымсыз аумақтық ерекшеліктерге әкеледі, оның салдары әлеуметтік және экономикалық әркелкі болуына, халықтың бақылаусыз көшіп-қонуына, дамудың қолда бар әлеуетін әлсіз пайдалануға әкелуі мүмкін.

      2. Демографиялық және еңбек әлеуетін бағалау

      2.1. Елдегі және өңірлер бөлінісіндегі демографиялық даму мен урбандалу үрдістері

      Соңғы он жылдықта елдегі болып жатқан демографиялық үрдістер оң сипатқа ие. 2010 жылғы 1 қаңтарда Қазақстан Республикасы халқының саны 2000 жылмен салыстырғанда 7,6% ұлғайып (абсолютті көрсеткіште - 1134,4 мың адам). 16036,1 мың адамды құрады. Халық санының өзгеру серпінін талдау, 2009 жылы өсім негізінен табиғи өсім - жалпы өсімнің 96,6%, сондай-ақ көші-қон - 3,4% есебінен болғанын көрсетеді (Болжамды схемаға 2, 3-қосымшалар). Бұл кезеңдегі халық санының өсімі, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Павлодар және Қарағанды облыстарынан басқа, елдің көптеген өңірлерінде байқалды.
      Талдау жүргізілген кезеңде республиканың солтүстігінде халық санының қысқаруы 9,4% немесе 234 мың адамды құрады. Сонымен бірге осы кезеңде республиканың оңтүстігінде халық 16% немесе 573 мың адамға өсті.
      Қазіргі уақытта Қазақстанда урбандалу процесі серпінді түрде жүруде. Серпінді дамып келе жатқан Қазақстанның үлкен қалаларына Астана және Алматы қалаларынан басқа, Қарағанды, Шымкент, Атырау, Тараз, Орал, Өскемен, Ақтау жатады.
      Қазақстандағы урбандалу деңгейі 2010 жылдың басында ресми статистика деректеріне сәйкес 53,7% құрады және 1989 жылмен салыстырғанда қысқарған. Бұл белгілі дәрежеде 1990 жылдардың басында Қазақстаннан шетке эмиграциямен (әсіресе орыстардың елдің солтүстік және солтүстік-шығыс облыстарының қалаларынан), қалаларда туу процесінің төмендігімен байланысты, бірақ ең бастысы бұл 2007 жылы жүргізілген елдің әкімшілік-аумақтық орналастырудағы өзгерістерімен байланысты болды.
      Демографиялық ахуал. 2009 жылы күтілетін өмір сүру ұзақтығы жалпы ел бойынша 68,6 жас құрады және 2000 жылмен салыстырғанда 3,1 жасқа ұлғайды (Болжамды схемаға 4-қосымша).
      Бұған дейінгі он жыл ішінде 65 жастағы және одан асқан адамдар үлесі едәуір өсті: 6,7 %-дан 7,5 %-ға дейін. БҰҰ демографиялық қартаю шәкілі бойынша Қазақстанда халықтың қартаю үрдісі байқалуда. Аталған үрдіс республиканың солтүстік, шығыс және орталық облыстарына тән: Қостанай (10,8%), Солтүстік Қазақстан (10,6%), Шығыс Қазақстан (10,0%), Қарағанды (9,3%), Ақмола (9,1%) және Павлодар (9,0%) облыстары.
      Демографиялық жағдай болжамы. Болжамның базалық нұсқасы бойынша Қазақстанның күтіліп отырған халық саны 2020 жылдың аяғында 18,4 млн. адамды құрайды (Болжамды схемаға 5-қосымша).
      2020 жылға дейінгі Қазақстан халқының саны және жас-жыныстық құрылымы бойынша болжамды есептеулерге сәйкес репродуктивті стереотиптер мен жас ұрпақ көзқарасының өзгеруінен туындайтын, бала туу деңгейінің төмендеуі болжанып отыр.
      Халықты келешек ұрпақтың орнын басу көрсеткіші (бала туудың жиынтық көрсеткіші) ел бойынша тұтас алғанда репродуктивті жастағы   1 әйелге 2,72 туудан бастап 2020 жылы 2,45 дейін төмендейді. (Болжамды схемаға 6-9-қосымшалар).
      Болжамдалып отырған кезеңде қала халқының саны 2020 жылы елдің барлық халқының 60% құрай отырып 27,4 %-ға артады.
      Өлім-жітім деңгейін біртіндеп төмендету күтіліп отырған өмір сүру ұзақтығын: 2015 жылы - 70,3 жасқа, 2020 жылға қарай - 72,4 жасқа арттыруға мүмкіндік береді.

      2.2. Ішкі көші-қонның негізгі үрдістері мен факторлары

      Талданып отырған кезеңде Қазақстанда ішкі көші-қон қарқынының жеделдеуі және жыл сайынғы ағымдарының артуы байқалады: егер 2000 жылы ол 276,7 мың адамды құраса, 2005 жылы - 298,6 мың адамды, ал 2009 жылы 364,8 мың адамды құрады. Нарықтық қатынастарға өтуге, шаруашылықтың бұрынғы нысандары мен ауыл шаруашылығы техникасымен, ЖЖМ-мен, тұқыммен және т.б. мемлекеттік жабдықтаудың орталықтандырылған тетіктерінің бұзылуына байланысты ауыл тұрғындарының басқарусыз жаппай көшіп-қонуының басталуы 1991 - 1992 жылдарда болды.
      1996 жылдан бастап республика қалаларына Арал маңы тұрғындарының көшіп-қону ағымы күшейді. Бұдан бөлек, тарихи отанына әлемнің түрлі елдерінен этностық қазақтар қайтып келе бастады.
      Бұл ретте ел қалаларына өзге өңірлерден келетін халық ағымы қазіргі әлеуметтік, инженерлік инфрақұрылымның және еңбек нарығының мүмкіндіктері ескерілмей жүзеге асырылды.
      Оң әлеуметтік-экономикалық үрдістер нәтижесінде перспективада сыртқы көші-қонның (11,0 мың адам) оң сальдосының сақталатынын күтуге болады, бұл республикаға оралмандардың да және өтпелі кезеңде шетелге кеткен адамдардың бір бөлігін ерікті түрде қайтарудағы мемлекеттің саясатымен байланысты болады.
      2000 - 2009 жылдары халық санының азаюы негізінен жоғары көші-қон ағымы есебінен орын алды (Болжамды схемаға 10-қосымша).
      Ішкі көші-қон болжамының басқарылатын сценарийі көші-қон қозғалысының біршама төмендейтінін көрсетеді. Өңірлер бөлінісінде көші-қонның оң сальдосы 2020 жылға қарай Астана (15,2 мың адам) және Алматы (13,4 мың адам) қалаларында, сондай-ақ Маңғыстау (3,0 мың адам), Алматы (0,965 мың адам), Атырау (0,94 мың адам) және Ақтөбе (0,943 мың адам) облыстарында көрініс табады (Болжамды схемаға 11-қосымша).
      Жалпы ішкі көші-қон саясатын реттеу мыналарға бағытталуы тиіс:
      жұмыс күшінің аумақтық ұтқырлығын арттыру үшін, әсіресе халықтың көші-қонының кемуі болжанып отырған солтүстік және шығыс өңірлерде экономикалық жағдай жасау (тұрғын үй нарығын және еңбек нарығын тең қалыпты дамытуды қамтамасыз ету);
      өңірлік еңбек нарықтарының теңгерімділігін қамтамасыз ету үшін экономикалық белсенді халықты аумақтық қайта қоныстануға ынталандыру тетіктерін әзірлеу.

      2.3. Елде және өңірлер бөлінісінде еңбек нарығының негізгі индикаторларының сипаттамасы

      Демографиялық өзгерістердің әсерімен еңбекке қабілетті жастағы және одан үлкен жастағы адамдар арақатынасы халық құрылымын едәуір өзгертті. 2009 жылы Қазақстанда экономикалық белсенді халықтың саны 8457,9 мың адам (республиканың 15 жастағы және одан жасы үлкен халқының санынан 70,7%) құрады. Талданатын кезеңде (2000 - 2009 жылдар) экономикалық белсенді халық саны 19%, ал жұмыспен қамтылғандар саны - 27,5% артты, 2009 жылы тиісінше 8457,9 және 7903,4 мың адам құрады. 2000 - 2009 жылдар экономикалық белсенділік және халықтың жұмыспен қамтылуы деңгейінің артуы байқалады, 2009 жылы тиісінше 70,7% және 93,4% құрады.
      Өңірлік бөліністе экономикалық белсенді халықтың абсолюттік көрсеткішінің өсуі Астана қаласында (104,5%), Оңтүстік Қазақстан (37,0%), Маңғыстау (36,0%), Жамбыл облыстарына (34,1%) тән. Жалпы экономикалық белсенді халық деңгейі бойынша еңбек нарығында Жамбыл (78,0%), Қостанай (75,3%), Ақмола (74,9%) және Ақтөбе (74,0%) облыстары көшбасшы болып табылады (Болжамды схемаға 12-қосымша).
      Ауылдық жерде жұмыссыздық деңгейінің 2,3 есе қысқаруы байқалады - 2000 жылғы 13,5 %-дан 2009 жылғы 5,9 %-ға дейін немесе деңгей қалалық көрсеткіштен (қаладағы жұмыссыздық деңгейінен 7,2%) төмен. Бұл ретте ауылдық жерде өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейі жоғары деңгейде (50%) қалып отыр.
      Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандар үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандар құрылымында әлі де болса жоғары - 29,4% құрайды, ал ЭЫДҰ 29 елінде аграрлық секторда жұмыспен қамтылғандар небары 7,7% құрайды. Өңірлік бөліністе Солтүстік Қазақстан (49,4%), Алматы (48,2%) және Оңтүстік Қазақстан (43,6%) облыстарындағы экономикада жұмыспен қамтылғандардың жартысы дерлік ауыл шаруашылығында жұмыс істейді.
      Қазақстанда өңдеу өнеркәсібі саласында жұмыспен қамтылғандар үлесінің аз болуы байқалады, егер Еуропаның дамыған елдерінде аталған көрсеткіш 16-25% деңгейінде болса, Қазақстанда тек 7,2% құрайды. Өңірлер бөлінісінде өңдеу өнеркәсібінде жұмыспен қамтылғандардың ең жоғары үлесі Қарағанды (20,1%), Павлодар (12,1%) облыстарына және Алматы қаласына (10,3%) тән.

      2.4. Еңбек нарығындағы негізгі проблемаларды анықтау

      «Жасырын жұмыссыздық» немесе өзін-өзі жұмыспен қамту проблемасы ел экономикасының дамуындағы ең өзекті мәселе әрі кедейшіліктің негізгі факторларының бірі болып табылады. Республикада 2009 жылы өзін-өзі жұмыспен қамтитын халық саны 2664,6 мың адамды немесе елдің жұмыспен қамтылған халқының 33,7 %-ын құрады (Болжамды схемаға 13-қосымша), оның ішінде қалалық жерде - 18,7%, ауылдық жерде - 50,0%. Ауылда өзін-өзі жұмыспен қамтитындар саны XX ғасырдың 40-50 жылдары Еуропадағы аграрлық сектордың өзін-өзі жұмыспен қамтитындардың үлесіне сәйкес келеді. Ұсақ тауарлы ауыл шаруашылығы жағдайындағы ауылдық жерлерде өзін-өзі жұмыспен қамтудың өсуі табыстың біршама артуына әкелмейді және кедейліктің сақталуына себеп болады.
      Қазақстанда өзін-өзі жұмыспен қамтитындар көлемі мен сапалық құрамы өзін-өзі жұмыспен қамтитындардың негізгі үлесін жоғары білікті жұмысшылар құрайтын бұрынғы индустриялық елдердің практикасынан өзгеше.
      Сонымен бірге елде жұмыспен қамту құрылымы білікті кадрларды даярлау құрылымынан мүлдем өзгеше. Мәселен, қызмет көрсету саласында ЖОО-да даярланған мамандарға Қарағанда едәуір көп адам жұмыс жасайды. Ал өнеркәсіпте жұмыс істеу үшін мамандар даярлау оған деген сұраныстан көп. Техникалық мамандығы бар жұмысшылардың жетіспеуі кәсіпорындарды шетелден білікті кадрлар тартуға мәжбүрлейді.
      Ауыл шаруашылығындағы жағдай керісінше: аталған салада жұмыспен қамтылғандардың үлес салмағына қарағанда ауыл шаруашылығы үшін жаңа мамандар үлесі едәуір артта қалды.
      Осылайша, жоғары білімі бар кадрлар даярлаудың қазіргі жүйесі экономиканың біліктілік талаптарына жеткілікті түрде сай келмейді (Болжамды схемаға 14-қосымша).
      Осыған орай, білім саласында алдағы он жылдықта, жұмыспен қамту болжамын және еңбек нарығының мұқтаждығын ескере отырып, кадрларды даярлау құрылымын жетілдіру қажет.
      Болжамды 2010 - 2020 жылдар кезеңінде Қазақстанның экономикалық белсенді халқының саны 7,5 %-ға артады және 2020 жылға қарай 9164,0 мың адамды құрайды (Болжамды схемаға 15-қосымша).
      Елде болжанып отырған кезеңде жұмыспен қамтылғандар саны 2020 жылға дейін 9,1 %-ға артады, ал жұмыспен қамтылу деңгейі экономикалық белсенді халық санының 95,0 %-на жетеді. Тиісінше жұмыссыздық деңгейі 2010 жылғы 6,6 %-дан 2020 жылға қарай 5,0 %-ға дейін қысқарады. Аталған үрдіс Қазақстанның барлық өңірлеріне тән болады, әсіресе жұмыссыздық деңгейінің барынша төмендеуі Ақтөбе, Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан облыстарында күтіледі (2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі тиісінше 4,0 %-ды, 5,1 %-ды және 4,5 %-ды құрайды).
      Жұмыспен қамтудың құрылымы бойынша болжанатын кезеңнің соңында қызмет көрсету саласында жұмыспен қамтылғандардың үлес салмағы 2010 жылғы 29,7 %-дан 2020 жылға дейін 36,5 %-ға артады және керісінше, ауыл шаруашылығы, орман және балық шаруашылығында жұмыспен қамтылғандар тиісінше 29,1 %-дан 22,0 %-ға дейін төмендейді. Бұған себеп - ауылдық жерлерден еңбекке қабілетті адамдардың кету ағынының тоқтамауы болады.
      Өнеркәсіпте жұмыспен қамтылғандардың жоғары үлесі 2020 жылға қарай Маңғыстау (29,4%), Ақтөбе (14,8%), Батыс Қазақстан (7,2%), Солтүстік Қазақстан (6,9%) облыстарында болжанып отыр (Болжамды схемаға 16-18-қосымшалар).
      Елде қызметкерлер санаттары (жұмысшылар, қызметшілер) бойынша жұмыспен қамтылғандардың болжамды деректері 2020 жылға дейін жалдамалы қызметшілер санының 2009 жылғы 47,9 %-дан 2020 жылға қарай 42,5 %-ға дейін жұмысшылардың үлес салмағының төмендеуін айғақтайды. 2020 жылға дейінгі кезеңде құрылымдық өзгерістер өнеркәсіпте, құрылыста және ауыл шаруашылығында жұмыспен қамтылғандардың белгілі бір үлесінің төмендеу нәтижесінде көрінетін еңбек өнімділігі өсімінің ықпалында болады, онда жұмысшылардың үлес салмағы басым (60-70% астам) болып келеді (Болжамды схемаға 19-қосымша).
      Еңбек ресурстарының экономиканың заңды секторына өтуі үшін мемлекет қосымша ынталандырулар жасайды, сондай-ақ шетелдік жұмыс күшін тарту үшін мемлекеттік квота бөлуді 50 %-ға дейін арттыру шеңберінде иммигранттар арасында білікті мамандар санының өсуі қамтамасыз етіледі, жұмысқа қабілетті жастағы этностық репатрианттардың 80% жұмыспен қамту үшін жағдай жасалады.
      Елде жұмыссыздық деңгейін төмендету жөніндегі шаралар:
      белсенді еңбек саясаты азаматтардың, әсіресе жұмыссыздардың кәсіпкерлік бастамасын қолдау, атап айтқанда ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және өңдеу, әлеуметтік және тұрмыстық қызметтер, қоғамдық тамақтандыру, көлік қызметтері, жалпы құрылыс жұмыстарын, ұйымдастыру техникасына қызмет көрсету мен жөндеу салалары және тағы басқалар;
      жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда жұмыс орындарын көбейту үшін қажет жағдайларды қамтамасыз ету, өңірлердегі қалпына келтірілген (жанданған) кәсіпорындарда жаңа жұмыс орындарын құру, сондай-ақ жұмыс істеп тұрған және құрылып жатқан ірі және орта кәсіпорындар үшін шағын кәсіпкерліктің ілеспе немесе қызмет көрсететін өндірістерінде жұмыс орындарын ашу;
      елде техникалық және кәсіптік білім беру желілерін кеңейту, кәсіби білім беру жүйесінің икемділігін арттыру, оның түрлі мамандықтағы мамандарға деген сұраныста болып жатқан өзгерістерге орай ескіргенін жаңа мамандықтарға қайта бейіндеу арқылы жылдам ден қою қабілетін арттыру және басқалары.
      2020 жылға дейін мынадай міндеттер шешілетін болады:
      еңбек және халықты ақпараттандыру нарығындағы жағдайды мониторингі мен болжамдау жүйесін жетілдіру;
      экономиканың басым салаларының қажеттіліктерін білікті еңбек ресурстармен қамтамасыз ету;
      еңбек нарығының қажеттіліктерін ескере отырып кадрларды даярлау және қайта даярлау жүйесін жетілдіру;
      өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың өндірістің перспективалы салаларына ауысуын ынталандыру;
      ішкі және сыртқы еңбек көші-қон процестерін оңтайландыру;
      еңбек нарығында және жұмыспен қамту саласында әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
      кәсіпкерлікті және еңбек белсенділігін жандандыра дамыту.
      Елдегі, атап айтқанда, оңтүстік өңірлеріндегі техникалық және кәсіптік білім беру оқу орындарының желісін жедел әрі жүйелі түрде өрістету проблемасы өзекті бола түсуде, республиканың ірі қалаларында жұмыссыздар немесе біліктілігі төмен жұмыс күшін азайту мақсатында жергілікті халықтың кәсіби және аумақтық ұтқырлығын арттыру қажет.
      Кадрлардың ықтимал тапшылығын жою мақсатында басым салалардың дамуымен және өңірлік инвестициялық жобаларды іске асырумен сәйкестікте мамандардың біліктілік деңгейіне жұмыспен қамту болжамы жасалады. Жыл сайын орташа есеппен 57,6 мың адамдай еңбек ресурстары қажет, талап етілетін мамандықтардың ең жоғары үлесі - өнеркәсіп саласында (32,4%) және ауыл шаруашылығында (27,3%). Болжамды деректер бойынша, жоғары білімді мамандардың жыл сайын күтілетін түлектері 155,2 мың адам, ал техникалық және кәсіптік мамандар саны - 168,5 мың адам. Нәтижесінде елдегі еңбек ресурстарына деген қажеттілік толық өтеледі.
      Осылайша, өңірлердің еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі оңтүстік және батыс өңірлерде - жоғары әлеуетпен, елдің солтүстік және шығыс өңірлерінде еңбекке қабілетті жастағы халық санының біртіндеп қысқаруына байланысты төмен, әсіресе перспективада төмен әлеуетпен сипатталады.
      Перспективада елдің жекелеген өңірлерінде еңбек ресурстарының теңгерімді қамтамасыз етілуі үшін ішкі көші-қон үрдістерін тиімді реттеу қажет.
      Мамандарды даярлауды еңбек нарығының болжамды қажеттіліктерімен және экономика дамуының ұлттық бағдарламаларымен сәйкес жүзеге асыру керек.

      3. Әлеуметтік инфрақұрылыммен қамтамасыз етуді бағалау

      3.1. Ел өңірлері бөлінісінде халықтың білім беру объектілерімен қамтамасыз етілуі

      Қазіргі кезде осы салада шешілмеген бірқатар проблемалар бар.
2009 жылдың аяғында мектепке дейінгі ұйымдардағы тәрбиеленушілердің саны 373,2 мың баланы құрады және 2000 жылмен салыстырғанда 2,8 есеге ұлғайды. 2000 - 2009 жылдары мектепке дейінгі ұйымдар саны 4,6 есеге ұлғайып, 2009 жылы 4972 бірлікті құрады.
      Мектепке дейінгі балалар мекемелері санының ұлғаюына қарамастан, елімізде, әсіресе ауылдық жерде балалардың мектепке дейінгі ұйымдармен төмен қамтылуы (2009 жылы көрсеткіш 38,7% құрады) байқалады. Балаларды мектепке дейінгі балалар мекемелерімен ең төменгі қамту Оңтүстік Қазақстан (14,4%), Алматы (21,5%) облыстарында, ал ең жоғары қамту Қостанай (90,3%) және Қарағанды (69,6%) облыстарында байқалып отыр (Болжамды схемаға 20-қосымша).
      Оңтүстік және батыс өңірлерде мектепке дейінгі балалар ұйымдарының барынша толық болуы халық саны өсуінің жоғары қарқынымен байланысты.
      Қазақстанда білім берудің осы деңгейін дамытуға арналған инвестициялар жыл сайын ұлғаюда. Мәселен, 2000 - 2009 жылдары осы көрсеткіш тиісінше 0,15 %-дан 0,86 %-ға өсті. Ел өңірлері бойынша жоғары көрсеткіштер Оңтүстік Қазақстан (2009 жылы ЖӨӨ 3,0%), Қызылорда (2,0%) және Алматы облыстары (1,3%), ал ең төмен - Атырау (0,2%) және Қарағанды (0,3%) облыстарына тән.
      2009/2010 оқу жылында жалпы саны 2491,2 мың баланы құрайтын, жергілікті атқарушы органдарға бағынысты 7576 күндізгі мемлекеттік жалпы білім беретін мектептер жұмыс істеді. 2000 жылдан бастап 2009 жылға дейінгі кезеңінде негізінен шағын жинақталған мектептер есебінен күндізгі жалпы білім беретін мектептер саны 492 бірлікке қысқарды, ал оқушылар саны 21,2% немесе 528,3 мың оқушыға қысқарды.
      Өңірлер бөлінісінде халықтың жалпы білім беру мектептерімен қамтылу дәрежесін сипаттайтын, маңызды көрсеткіштердің бірі - бір ауысымдық оқыту тәртібіне мектеп контингентін толық ауыстыру міндетінен шыға отырып, оқушылардың сабақ ауысымдары бойынша бөлінуі болып табылады (Болжамды схемаға 21-қосымша).
      Соңғы жылдарда оқушылар санының азаюы мен жаңа мектептердің салынуына қарамастан екінші және үшінші ауысымда оқитын балалар үлесі ұлғайып жатыр, ол жасы кіші топтар балаларының сандары ұлғаюымен, астанаға және басқа қалаларға халықтың келуімен, сондай-ақ құрылысының жеткіліксіз көлемдерімен және ұтымсыз орналастырылуымен түсіндіріледі.
      Осыған байланысты, демографиялық және қала құрылысы болжамдарын есепке алып, қазіргі бар мектептерді кеңейту немесе қайта жөндеу, жаңа мектептерді ұтымды орналастыру өзекті болып отыр.
      Ауылдық аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму мониторингінің қорытындылары республиканың Оңтүстік Қазақстан (51), Шығыс Қазақстан (37), Қызылорда (27), Алматы (18) және Жамбыл (17) облыстарындағы 177 ауылда мектептер апат қаупіндегі ғимараттарда орналасқанын көрсетеді.
      Қазіргі уақытта республикада ТКБ 882 оқу орны қызмет етеді (322 кәсіби лицей мен 560 колледж), оларда 609 мың адам оқиды. Кадрларды даярлау 177 мамандық және 416 біліктілік бойынша жүргізіледі.
      ТКБ жүйесінің қолданыстағы инфрақұрылымы мен материалдық-техникалық жарақтануы кадрларды даярлаудың сапасын қамтамасыз ете алмайды. Республиканың 23 ауданында оқу орындары мүлдем жоқ, оқитындардың 31 %-ы жатақхана тапшылығын көріп отыр. Соңғы үш жылда 3 заманауи оқу орны енгізілді. ТКБ-ның барлық оқу орындары ескірген жабдықпен жұмыс жасайды.
      Білім саласының негізгі көрсеткіштері жақсарғанына қарамастан, шешімін талап ететін бірқатар проблемалар бар:
      мектепке дейінгі білімге тең қолжетімділік қажет: мектепке дейінгі балалар тәрбиесімен және білім берумен 1-ден 6 жасқа дейінгі балаларды қамтудың төмен көрсеткіші;
      мектепте білім беру инфрақұрылымы жеткілікті дамымаған: 201 мектеп апаттық жағдайда, 35,4% мектеп қосалқы ғимараттарда орналасқан, 70 мектеп үш ауысымда оқиды, 25,1% мектеп күрделі жөндеуді талап етеді, оқу орындарының тапшылығы шамамен 80 мың орын құрайды; 82,6% мектеп 1990 жылға дейін салынған; мектептері жоқ елді мекендерде тұратын оқушыларды түгел мектепке апару барлық жерде ұйымдастырылмаған;
      ТКБ инфрақұрылымы жеткілікті дамымаған;
      жұмыс берушілер әзірлеген кәсіби стандарттар жоқ;
      өндірістік тәжірибе үшін базалардың жетіспеуі байқалады;
      жұмысшылардың кәсіби дайындығын тәуелсіз бағалау нашар дамыған;
      мүгедектерге білімге қолжетімділікті қамтамасыз ету арқылы тең мүмкіндіктер жасау проблемасы бар;
      ел аумағы бойынша, оның ішінде қала мен ауыл арасында білім беру қызметтерінің сапасында елеулі айырмашылық байқалады.
      2020 жылға дейін халықты білім беру саласында қызметтермен қамтамасыз ету перспективалары.
      Білім саласының басты мақсаты оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру, экономиканың тұрақты өсуі үшін сапалы білімге қолжетімділігін қамтамасыз ету жолымен адам капиталын дамыту болып табылады.
      Осы мақсатқа жету:
      - электрондық оқыту жүйесін енгізу арқылы білім беру қызметтеріне тең қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағдарланған қаржыландыру жүйесін жетілдіру;
      - білім процесінің барлық қатысушыларының үздік білім ресурстарына және технологияларға тең қолжетімділігін қамтамасыз ету;
      - балаларды мектепке дейінгі сапалы тәрбиемен және оқытумен толық қамту, балалардың мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың әртүрлі бағдарламаларына тең қолжетімділігін, оларды мектепке дайындау үшін мектепке дейінгі ұйымдар желісін ұлғайту, мазмұнын жаңарту, кадрлармен қамту арқылы қамтамасыз ету жоспарланады.
      2015 жылға қарай 2010 - 2014 жылдарға арналған мектепке дейінгі тәрбиелеу және оқыту «Балапан» бағдарламасы шеңберінде балалардың 70 %-ын қамтитын мемлекеттік және жеке бала бақшалар желісі дамытылатын болады. 2020 жылға қарай өңірлер ерекшеліктеріне қарай мектепке дейінгі ұйымдардың әрқилы үлгілерінің жұмыс істеуі қамтамасыз етіледі.
      2020 жылға қарай мемлекет қалалық жерде де, ауылдық жерде де, мектепке дейінгі тәрбиелеумен және оқытумен балаларды толық қамту үшін мүмкіндіктермен қамтамасыз ететін болады.
      Орта білімде он жыл бойы жалпыға міндетті білімді және екі жыл бойы кәсіптік білімді көздейтін 12 жылдық оқыту үлгісіне ауысу жүзеге асырылатын болады. Сонымен бірге, оқыту бағдарламаларының мазмұны өмір және кәсіпке қажетті құзыреттердің дамуына көбірек назар аудару үшін қайта қаралады.
      Алдағы кезеңде орта білім саласындағы перспективадағы міндет - апатты мектептер мен үш ауысымды оқыту режимін жою.
      Жаңа мектептер құрылысы нәтижесінде 2020 жылға қарай олардың жалпы санынан апатты мектептер үлесі 1 %-ды құрайды, оқушы орындарының тапшылығы 30 мың орынға дейін қысқарады.
      Болжанатын кезеңде шағын жинақталған мектептер (бұдан әрі - ШЖМ) есебінен күндізгі жалпы білім беретін мектептер саны 410 бірлікке қысқарады және 2019/2020 жылы 7119 жалпы білім беретін мектеп қызмет ететін болады.
      ШЖМ білім сапасын арттыру проблемаларын шешуге мына іс-шаралар ықпал етеді:
      «Мектептер жоқ елді мекендерде тұратын оқушылар мен тәрбиеленушілерді мектепке және кері ақысыз және қауіпсіз тасымалдаумен, қамтамасыз ету» стандартын әзірлеу және қабылдау;
      10 және одан астам оқушылар контингенті бар барлық ШЖМ кең жолақты Интернетке қолжетімділікпен және жаңа модификациялы компьютерлермен қамтамасыз ету;
      электрондық оқыту шеңберінде қашықтықтан оқытуды ұйымдастыру;
      160 тірек мектептер (ресурстық орталықтар) құру.
      2020 жылға қарай ШЖМ негізінен бастапқы және негізгі білім деңгейлері үшін қызмет ететін болады. Жалпы ШЖМ проблемасы тірек мектептер (ресурстық орталықтар), интернаттар, тасымалдау есебінен шешілетін болады.
      Білікті кадрларды дайындау елді индустриялау жоспарларымен байланысты жүргізілді. Техникалық, кәсіптік және жоғары білімде қазіргі еңбек нарығы талаптарына сәйкес жүйеге ауысу жүзеге асырылады, ал білім стандарттары кәсіптік стандарттарда қалыптасатын болады.
      Жалпы ел бойынша 14-24 жастағы жастарды техникалық және кәсіптік біліммен қамту көрсеткіші 2009 жылғы 17,2 %-дан бастап 2020 жылы 23 %-ға дейін ұлғаяды. 2020 жылы елімізде әлемдік білім кеңістігіне біріктірілген, техникалық және кәсіптік білімнің тиімді жүйесі қызмет етеді, ішкі және сыртқы еңбек нарықтарымен мойындалатын Ұлттық біліктік жүйесі енгізіледі.

      3.2. Елдің өңірлер бөлінісінде халықтың денсаулық сақтау объектілерімен қамтамасыз етілуі

      Негізгі медициналық-демографиялық көрсеткіштер - туу, өлім және өмір сүрудің орташа ұзақтығы соңғы жылдары тұрақтанып, жақсарды. Індетті аурулар азайған. Алайда жалпы алғанда, ел халқының денсаулығы жай-күйінің сапалық сипаттамасы ауқымды және маңызды жақсартуды талaп етеді. Мемлекеттік бюджеттен жыл сайын денсаулық сақтау шығындарын 2000 жылы 54,3 млрд. теңгеден 2009 жылы 455,1 млрд. теңгеге дейін ұлғайтқанға қарамастан, оның ЖІӨ үлесі төмен болып қала беруде (2009 жылы 2,7% деңгейде).
      Республиканың денсаулық сақтау жүйесі 2009 жылы жалпы саны 121246 кереуеті бар 1020 стационарлық ауруханалық ұйымды; 3521 амбулаторлық-емханалық ұйымды қамтыды.
      Халықтың аурухана кереуетімен қамтамасыз етілу көрсеткіші 2009 жылы 10 мың тұрғынға 75,6 (Болжамды схемаға 22-қосымша) құрады, бұл орташа еуропалық көрсеткіштен жоғары.
      2000 жылдан бастап 2009 жылды қоса алғандағы кезеңде дәрігерлермен қамтамасыз ету 2000 жылы 10 мың тұрғынға 33,0-ден 2009 жылы 37,8 мыңға дейін өсті, ал орта медициналық білімді мамандармен қамтылуы халықтың 10 мың тұрғынына тиісінше 71,8-ден 86,4-ке дейін өсті.
      Өңірлер және елді мекендер бойынша кадр әлеуетінің тең бөлінбеуімен сипатталатын, медициналық кадрлар дисбалансы байқалады. Ауылдық жерде дәрігерлермен қамтылу көрсеткіші қаламен салыстырғанда 4 есеге кем. Қазақстан өңірлері бойынша дәрігерлік кадрларды бөлудің әркелкілігі шектен тыс жоғары болып сипатталады және Алматы облысында 10 мың тұрғынға 21,1-ден бастап Астана қаласында 74,7-ге дейін құрайды.
      Ауылдық жерлерде медициналық ұйымдар орта медперсоналмен жақсы қамтылғанымен, дәрігерлермен қамтылу деңгейі өте төмен. Дәрігерлермен ең төмен қамтылу Алматы (10 мың тұрғынға 21,1 дәрігер), Қостанай (25,3), Солтүстік Қазақстан (25,6), Жамбыл (25,7) облыстарында байқалды. Алматы облысында да (10 мың тұрғынға 57,5) орта медициналық персоналмен қамтылудың төмендігі байқалады. Солтүстік облыстарда дәрігерлермен төмен қамтылу деңгейі олардың басқа елдерге көші-қонымен, ал оңтүстік облыстарында - табиғи өсім есебінен халық санының жылдам қарқынмен өсуімен түсіндіріледі.
      2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша денсаулық сақтау объектілерінің 84% икемделген үй-жайларда орналасқан, бұл Оңтүстік Қазақстан (676), Шығыс Қазақстан (540), Қостанай (520) және Солтүстік Қазақстан (502) облыстарының ауыл тұрғындарына медициналық қызмет көрсету сапасын толық шамада арттыруға мүмкіндік бермейді.
      Республикадағы сәби өлімі көрсеткіші азайып келеді, бірақ тұтас алғанда, басқа елдермен салыстырғанда барынша жоғары болып қалып отыр (2009 жылы 1000 тірі туғанға - 18,23). Ең жоғары көрсеткіштер Қызылорда (24,96), Шығыс Қазақстан (22,72) облыстарында байқалған. Негізгі себептер қолайсыз экологиялық ахуал болып табылады.
      Ана өлімі көрсеткішінің 2000 жылы 60,9-дан 2009 жылы 100 мың тірі туғанға 36,8-ге дейін төмендеуі байқалады. Бұл ретте ең жоғары көрсеткіштер 2009 жылы Атырау (57,0) және Маңғыстау (48,9) облыстарында тіркелген. Ана өлімінің негізгі себептерінің бірі әйелдер денсаулығының төмен индексі болып табылады.
      Соңғы жылдары медициналық көмек сапасын және оның қолжетімділігін арттыру жөнінде қабылданған шаралар жұқпалы және басқа сырқаттар бойынша халық денсаулығының жай-күйін жақсартуда оң үрдістерге қол жеткізуге мүмкіндік берді. Дегенмен алдағы уақытта денсаулық сақтау жүйесі саласында шешімін талап ететін мынадай міндеттерді бөліп көрсету керек:
      Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Қызылорда облыстарында және Астана қаласында амбулаторлық-емханалық ұйымдардың жетіспеушілігі;
      дәрігерлер мен орта медициналық персонал жетіспеушілігі;
      мүгедектердің денсаулық сақтау қызметтеріне қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін тең мүмкіндіктер жасау.
      2020 жылға дейінгі кезеңде денсаулық сақтау саласындағы саясаттың негізгі мақсаты барлық халық топтары үшін, әсіресе ауыл халқы үшін сапалы медициналық көмектің нақты қолжетімділік деңгейін жоғарылату және алдын-алу бағыттылығын күшейту арқылы медициналық көмек көрсетудің тиімді жүйесін құру бастапқы медициналық-санитарлық көмек (БМСК) қызметін дамыту жолымен халықтың денсаулығын жақсарту халықтың нысаналы топтары үшін скрининг бағдарламаларын енгізу болып табылады.
      2020 жылға дейін халықтың денсаулық сақтау қызметтеріне деген мұқтажын қамтамасыз етудің негізгі бағыттары барлық өңірде денсаулық сақтаудың жаңа объектілерін салу және амбулатория-емхана ұйымдарының қуаттылығын арттыру болмақ.
      Өңірлік бөліністе 2020 жылға қарай амбулаториялық-емхана ұйымдармен ең жоғары қамтылу Ақмола (10 мың тұрғынға ауысымда 198,4 келу), Павлодар (165,1), Қостанай (177,8), Қарағанды (156,8) және Солтүстік Қазақстан (156,8) облыстарына тән болады.
      Тұтас алғанда, денсаулық сақтау жүйесінің перспективада дамуы және халықтың денсаулық сақтау қызметтерімен қамтамасыз етілуінің негізгі көрсеткіштерінің жақсаруы әлеуметтік-маңызды аурулардың 20-30 %-ға, оның ішінде туберкулезбен сырқаттануды 20 %-ға төмендетуге ықпал етеді.
      Стационарлық көмек көрсетуші денсаулық сақтау ұйымдары жұмысының негізгі көрсеткіштері (төсек орны айналымы, орташа болу ұзақтығы және басқалар), халықаралық тиімділік стандарттарына сәйкес келеді.
      Денсаулық сақтаудағы стационардан профилактикалық модельге біртіндеп өту жүзеге асырылады.
      Амбулаториялық-емхана ұйымдарына 1 тұрғын бару саны 2009 жылғы 6,7-ден 2020 жылы 7,0-ге дейін ұлғаяды. Денсаулық сақтауды дамытудағы белсенді шаралардың қабылдануы 2016 жылға қарай:
      әлеуметтік бағдарланған бастапқы медициналық-санитарлық көмекті басымдықпен дамыту және азаматтардың ынтымақтастық жауапкершілігін арттыру;
      Ұлттық телемедицина желісін дамыту (апаттық медицина қызметтер іс-әрекетіне телемедицина енгізуді қоса алғанда, ұтқыр телемедицинаны кеңейту);
      ауылдық және салалық телемедицинаны дамыту жобасына кірмеген шағын қалаларды бейнеконференция байланысымен және телемедицина желісімен қамту;
      телемедицина технологиялары және байланыс арналарын (дәрігерлер үшін консультациялар және лекциялар жүргізу үшін) пайдалану және санитарлық авиацияны күшейту;
      халықаралық консультацияларды дамыту;
      медицина қызметкерлерінің еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіру;
      мамандардың жалпы санынан 30 %-ға дейін жалпы практика дәрігерлерінің үлес салмағын ұлғайту.

      3.3. Ауылдық жердегі әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымның жағдайы

      2010 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша республикада 7002 ауылдық елді мекен (бұдан әрі - АЕМ) бар, оның ішінде 2610-ы жоғарғы даму әлеуетіне, 4258 - орташа, 102 - төмен даму әлеуетіне ие, 32-де тұрғындар жоқ.
      Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004 - 2010 жылдары іске асырылған шаралары нәтижесінде әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылымның материалдық-техникалық базасы едәуір жақсарды.
      Ауыл тұрғындарының сапалы ауыз суға қол жеткізуін ұлғайтуда жүргізілген жұмыс аясында орталықтандырылған сумен жабдықталған АЕМ үлесі 29 %-дан 41 %-ға дейін өсті.
      Орталықтандырылған электрмен жабдықтауға қосылмаған ауылдар саны 225-тен 80 бірлікке дейін азайды. Газбен қамтылған ауылдар саны 306 бірлікке артты, барлық ауылдарға дерлік телефон орнатылды.
      Ауылдық аумақтарды одан әрі дамыту үшін мынадай проблемаларды шешу қажет: 80 АЕМ энергия тораптарына қосылмаған, 1673 ауылда электр беру және жабдықтар желісінің тозуы 85 %-дан асады, 3098 АЕМ-де (44,0%) телефон аппараттарының тығыздығы нормативтерден төмен, кең жолақты Интернет байланысымен қамту пайызы төмен. Ел аумағын мемлекеттік хабар таратумен, әсіресе шекара маңындағы ауылдық елді мекендерде толық қамтамасыз етілмеген. Клубтармен қамтамасыз етілу қажеттіктің республика бойынша 40,9%, ал кітапханалармен - 48,6% құрайды. 199 АЕМ-де Қостанай (56), Ақмола (28) және Атырау (24) облыстарында тұрғындар тасымалданатын ауыз су пайдаланады. Өңірлерде пайдаланушы кәсіпорындар құру және оларды материалдық-техникалық жабдықтау мәселелері толық шешілмеген.
      Бұрын қабылданған шаралар аясында 3389 км су таратқыш желінің құрылып және қайта жөнделгеніне қарамастан, 1151 елді мекеннің немесе шамамен 2,1 млн. адам халықтың сумен жабдықтау жағдайы жақсарды, ауыл тұрғындарын сумен жабдықтау төмен, жалпы қажеттіктің 24 %-ын құрайды.
      Осыған орай, халықты сапалы ауыз сумен жабдықтау саласындағы мәселелерді шешу үшін 2011 - 2020 жылдар кезеңінде ауыл тұрғындарын қамтамасыз етуге баса назар аударып, тиісті шаралар кешенін іске асыру қажет.

      ІІ-бөлім. Аумақтық-кеңістікте дамытудың негізгі бағыттары

      1. Қазақстан Республикасын аумақтың-кеңістікте дамытудың 2020 жылға дейінгі мақсаттары, міндеттері

      Болжамды схеманың мақсаты - елдің әрбір өңірінің және саласының әлеуметтік-экономикалық әлеуетін дамыту мен тиімді пайдалану негізінде халықтың әл-ауқатының өсуін қамтамасыз ететін жағдайлар жасау.
      Қазақстан Республикасының алдағы он жылдыққа арналған мемлекеттік өңірлік саясаты халық пен капиталды перспективалы аудандар мен басымдықпен өсу нүктелеріне аумақтық шоғырландыруға бағытталған елді аумақтық-кеңістікте ұйымдастырудың ұтымды жүйесін қалыптастыруға, жоғары урбандалған аймақтардың, кәсіпкерліктің белсенділігінің қарқынды дамуына, халықтың өнімді жұмыспен қамтылуы және қолайлы өмір сүру ортасын қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
      Аумақтық-кеңістікте дамытудың негізгі міндеттері:
      экономикалық перспективалы және өмір сүруге қолайлы аудандарда - «өсу нүктелерінде» өндірістік және еңбек ресурстарын аумақтық шоғырландыруды ынталандыру арқылы елдің сан-салалы дамуын қамтамасыз ету;
      ірі қалаларда инновациялық экономиканың негізін қалыптастыру мақсатында агломеризация және урбандалу процестерінің дамуын реттеу және ынталандыру;
      басты caлaлapдa ел және әр өңір экономикасының инновациялық индустриялау мен әртараптандыруды қамтамасыз ету, жоғары технологиялық салалар және кластерлерді дамыту;
      елдің барлық өңірлерінде орта және шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау;
      республикалық, өңірлік, халықаралық еңбек бөлінісінде өңірлердің бәсекеге қабілетті экономикалық мамандануын қалыптастыру;
      Елдің Еуразия құрлығындағы тораптық және транзиттік орналасу артықшылықтарын іске асыру және елдің ішкі байланысын күшейтуге бағытталған аумақтық-кеңістікте дамудың арқаулық жүйесін қалыптастыру;
      ауыл шаруашылығы, орман шаруашылығы, тұрғын аймақтарын бөліп көрсете отырып, рекреациялық және индустриялық, ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды ұйымдастыру арқылы аумақтық дамудың функционалды аймақтарының перспективалы құрамын қалыптастыру;
      өндірістік күштер орналастыру мен халықты қоныстандыруды инженерлік инфрақұрылым (көлік, энергетикалық, сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымы) объектілерін перспективалы орналастырумен өзара байланыстыру;
      өңірлік деңгейде және экономиканың барлық салаларында мемлекеттік-жекеше әріптестік тетігін енгізу;
      ауыл халқын ұтымды орналастыруды модельдеу;
      адам капиталын дамыту және республиканың еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру;
      перспективалы өңірлерге жастарды тартуды арттыруға бағытталған, халықты және әлеуметтік объектілерді орналастырудың тиімді жүйесін қалыптастыру және халықтың мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтерге, әсіресе ауылдық жерлерде және шалғай аудандарда, бірдей  қол жеткізуін қамтамасыз ету;
      елдің аумақтық тұтастық ұстанымын сақтай отырып, әкімшілік-аумақтық құрылымын оңтайландыру, аудандар және елді мекендер санын біртіндеп қысқарту және ірілендіру;
      табиғатты ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету және қоршаған ортаға экологиялық жүктемені төмендету жолымен аумақтардың экологиялық жағдайын және халықтың экологиялық қауіпсіздігін жақсарту;
      шекаралас аймақтарды дамыту және олардың сауда-экономикалық, көші-қон, өндірістік, ғылыми және мәдени байланыстарын, оның ішінде Біртұтас экономикалық кеңістік пен Кеден одағының қызмет істеуін ескере отырып, нығайтуға арналған жағдайлар жасау;
      ел және өңірлер аумағында тұлға мен қоғамның қауіпсіздігін қамтамасыз ету, техногендік аварияларға зілзалалар мен дүлей апаттарға, - маусымдық су басуы мен тасқындарына, селге, сырғыма және көшкіндерге, өртке, жер сілкінісіне, төтенше жағдайлардың медицина-санитарлық салдарына қарсы инфрақұрылымды дамыту арқылы техногендік авариялар, апаттар мен дүлей апаттардан келетін қатерлер мен шығындарды қысқарту үшін жағдай жасау.

      2. Елді перспективалы аумақтың-кеңістікте дамытудың негізгі әдістері

      Аумақтық шоғырландыру.
      Сирек қоныстанған және инфрақұрылымдық игерілуі нашар, ауқымды аумағы бар Қазақстан үшін өндіріс пен халықтың шоғырлануы үлкен мәнге ие болып отыр.
      Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, жаңару тиімділігі халық тығыздығы шаршы км-ге шамамен 40-50 адамды құрағанда жоғары болады.
      Осыған байланысты, Қазақстанның аумақтық дамуы жергілікті даму аумақтарына шоғырландырылып, олар арқылы ел мен оның өңірлері жалпы әлемдік шаруашылық процестеріне біріктірілуі тиіс. Еліміздің алдында аумақтарды сан-салалы дамытуға және өңірлерде қолайлы болатын «халықтың экономикалық тығыздығына» бірте-бірте қол жеткізумен «шоғырландырылған экономикалық кеңістіктің» ареалдары мен нүктелерін орналастыруға көшу міндеті тұр.
      Өсу полюстері ретінде жаһандық және өңірлік нарықтармен ықпалдасқан және елдің басқа өңірлері үшін даму қозғаушысы ретінде әрекет ететін неғұрлым серпінді дамитын қалалар мен өңірлер алынады.
      Полярлық даму саясатының ұзақ мерзімді жоспардағы мақсатына қазіргі заманғы инновациялық-индустриялық технологияларға негізделген экономиканы әртараптандыру жатады.
      Урбандалу және агломерацияларды қалыптастыру.
      Қазақстан Республикасын аумақтық-кеңістікте ұйымдастырылуын базасы ірі қалаларда нақты даму алғышарттарына ие жаңа экономика болуы тиіс. Бұл ел экономикасының басым салаларында жоғары технологиялық өндірістерге бағдарланған кластерлерді қалыптастыруды және дамытуды, урбандалған өңірлерде шоғырландыра отырып көздейді.
      Агломерациялық даму қалалардың дамуын жандандыру есебінен қамтамасыз етіледі. Аумақтардың басты ресурстары қаржылық, адами, инновациялық, табиғи-климаттық, мәдени ресурстар шоғырландырылатын агломерацияларды қолдау осыған ықпал етеді. Агломерациялардың қалыптасуы сапалы демографиялық және аумақтық-кеңістікте өсуді қамтамасыз ете алатын, халық тығыздығы төмен Қазақстанды аумақтық ұйымдастырудың басты нысаны болып табылады.
      Агломерациялардың дамуы елдің одан әрі урбандалуымен байланысты болады (15-20 жыл ішінде қала халқының саны 70 %-ға жетуі мүмкін), алайда агломерацияларды қалыптастырудың нақты қарқыны адамға толы болудың қалыптасуына және ірі қалалардың экономикалық дамуына, қала маңы аумақтары халқының тығыздығына тәуелді болады. Агломерациялардың дамуын тежеуші факторға - негізгі әлеуеті елдің оңтүстігінде шоғырландырылған адами ресурстардың шектеулі болуы жатады.
      Инновациялық даму.
      2020 жылға дейінгі негізгі мақсат инновациялық іс-әрекет үшін қолайлы экономикалық, қаржылық, фискалдық, кадрлық және инфрақұрылымдық жағдайлар жасау, елдегі инновациялық белсенділік деңгейін жоғарылату болып табылады.
      Инновациялық көшбасшы болу қалаларда шоғырланған басқарушылық инновацияларда да көрінуі тиіс.
      Отандық және шетелдік инновациялық технологиялар трансферті, білім және ноу-хауды жинақтауға бағытталған ұлттық инновациялық жүйе белсенді дамитын болады. Бизнестің инновациялық белсенділігін қолдаудың жаңа нысандары мен тетіктері дами бастайды.
      2020 жылға қарай Қазақстан инновациялық типте жұмыс істейтін мемлекеттің барлық белгілері мен атрибуттарына ие болуға тиіс.
      Жоғары технологиялы өнеркәсіпті құрумен қатар, жаңа экономика сауда жүйелерінің дамуымен, тауарлар, қаржы және ақпараттар ағымдарын өңдейтін логистикалық орталықтар қалыптастырумен байланысты болады.
      Кеңістікте дамудың осьтік жүйесі.
      1-қатардағы аумақтық дамудың стратегиялық осьтері мыналар болып табылады:
      Солтүстік: Өскемен - Семей - Павлодар - Астана - Қостанай (Көкшетау, Петропавл) - Ақтөбе - Орал - Каспийге шығатын (Атырау, Ақтау) және Алматы (Талдықорған, Достық) аумақтық шаруашылық жүйелер және осьтің барлық периметрі бойынша Ресей Федерациясының шекаралас өңірлері;
      Оңтүстік: Қытай Халық Республикасының шекарасы (Достық, Қорғас) - барлық периметр бойынша Орталық Азия мемлекеттерінің шекаралас өңірлеріне шығатын Талдықорған - Алматы - Тараз - Шымкент - Қызылорда - Атырау, Ақтау;
      Орталық: Астана - Қарағанды - Алматы, Балқаш, Достыққа тармақтарымен және Қытайға шығатын, сондай-ақ Батыс Қазақстанның теңіз порттар бағытына шығу перспективасы бар Жезқазған.
      Қазіргі уақытта 1-қатардағы үш осьтің ішінен Оңтүстік ось қана тығыз қоныстанған аумаққа қатысты біріктіру қызметін атқарып отыр, қалған екі осьтен алынатын кеңістіктік әсерді іске асыру қажетті экономикалық алғышарттарды жасаумен байланысты болады.
      Сонымен бірге, Қазақстан аумағының тиімді кеңістікте ұйымдастырылуын қалыптастыру тірек өңірлерін байланыстыратын қосымша жоспарлау осьтерін (2 және 3-қатардағы) қалыптастыру арқылы елдің өз ішінде тығыз байланыстылықты қажет етеді.
      Кеңістікте дамудың осьтік жүйесін қалыптастыру, агломерациялардың қалыптасуы сияқты халық тығыздығының төмендігі және қалалар желісінің сиректігі сияқты объективті кедергілерге кезігетін болады.
      Инфрақұрылымның озық дамуы.
      Тиімді аумақтық-кеңістікте даму және аумақтардың байланыстылығын арттыру, республиканың транзиттік әлеуетін пайдалану үшін ұлттық көлік, энергетикалық, телекоммуникациялық және өзге де инфрақұрылымды дамыту маңызды болып отыр. Осы мәселеде «Батыс Еуропа - Батыс Қытай» көлік дәлізін қалыптастыру бойынша халықаралық деңгейдегі жобаға мән берілуде. Жоба жақын жатқан өңірлердің, оның ішінде шағын және орта бизнес саласының қызмет көрсету индустриясының, туризмнің және өңірлік экономиканың басқа да секторларының дамуына ауқымды синергетикалық әсерін тигізеді.
      Инфрақұрылымның барлық түрлерінің озық дамуынсыз елдегі жүргізіліп жатқан индустриялық-инновациялық дамуы саясаты аясында жаңа инвестициялық жобалардың жүзеге асырылуы қиындайды. Халықтың ұтқырлығын арттыру шаралары жаңғыртылған инфрақұрылымды жасау жөніндегі іс-шаралардың жүзеге асырылуымен келісімді және үйлесімді болуы қажет.
      Өңірлердің бәсекеге қабілетті мамандануын және стратегияларын қалыптастыру.
      Өңір экономикасының бәсекеге қабілетті мамандануын құру елдің халықаралық экономикалық мамандануда қазіргі бар және ықтимал салыстырмалы басымдықтарды анықтауға негізделетін болады. Ең алдымен минералдық ресурстары қорлары мол және астық өнімін өсіруге арналған ауыл шаруашылығы жерінің болуымен байланысты бар салыстырмалы басымдықтардан табыс алынуы тиіс.
      Алдағы кезеңде елдің әр өңірінің әлеуетін анықтау бойынша жұмыс жүргізілетін болады. Өңірлердің ресурстық және экономикалық әлеуетін талдау негізінде және ондағы бар проблемаларды жинақтай отырып, өңірлердің нақты стратегиялары анықталады.
      Қоныстандырудың және ел аумағы құрылымының оңтайлы жүйесін қалыптастыру, сонымен қатар елдің оңтайлы қоныстандырылуын қамтамасыз ете отырып, халықты экономикалық тұрғыдан перспективалы және қалыпты аумақтарда шоғырландыру есебінен қоныстандыру жүйелерінің даму тұрақтылығын арттыру жөніндегі міндет сақталады.
      Қоныстандыру жүйесін одан әрі жетілдірудің негізгі бағыты халықтың қолайлы өмір сүруі үшін барлық қажетті жағдайлармен толық мөлшерде қамтамасыз етілген ірі қалалардың айналасында агломерацияларды қалыптастыру болып табылады.
      Осы тәсіл ірі экономикалық орталықтар - қалалардың озыңқы дамуының жалпы үрдісімен өзара байланыста болып, ауқымды үнемдеу есебінен өмір сүруді қамтамасыз ететін инфрақұрылымды құруға және дамытуға мүмкіндік береді, бюджеттің шығыстарын оңтайландырады және мемлекеттің халыққа ұсынатын қызметтерінің сапасын арттырады, өмір сүрудің жоғары урбандалған ортасы бар аймақты құрайды.
      Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуы азаматтардың мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтерге және жұмыспен қамту мүмкіндіктеріне, сондай-ақ әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылыммен қамту және қоршаған орта сапасының белгілі стандарттарына қол жеткізуін қамтамасыз ету талаптарын сақтауды көздейді.
      Бұл жылдам қартаятын халқы бар, ауыл шаруашылығына маманданған өңірлер, сондай-ақ қоныстануы сирек, халқы азайып бара жатқан аумақтар үшін аса маңызды. Қазіргі уақытта елдің шалғай аудандарында өмір сүретін шамамен 2,2 млн. адам мемлекет кепілдік берген негізгі әлеуметтік қызметтерге қол жеткізілімде 3 сағаттан артық қашықтықта орналасқан.
      Шалғайдағы аумақтар халқын мәдени-тұрмыстық қызмет көрсету объектілерімен қамтамасыз етудің базалық деңгейін арттыру мақсатында аудан орталықтарының арасынан осы аудандарды облыс халқын ауыларалық мәдени-тұрмыстық қамтамасыз ету бойынша қызметтердің жартысы берілетін ауданаралық орталықтарды бөлу керек. Кейбір жағдайларда мұндай қызметтерді облыс орталығынан неғұрлым қашық орналасқан әкімшілік аудандардың топтарына қызмет көрсету үшін қалалар (облыс немесе аудан орталықтары емес) атқарады. Бұл үшін елді мекендердің дәрежесіне және олардың қоныстандырудың облыстық жүйелеріндегі рөліне байланысты халықтың қызмет көрсету саласының әлеуметтік маңызы бар объектілермен қамтамасыз етілуін реттейтін қала құрылысы нормативтері қайта қаралуы қажет.

      3. Өңірлік даму сценарийлері

      Қазіргі уақытта еліміздің перспективада өңірлік дамуының екі сценарийі болуы мүмкін:
      инерциялық;
      басқарылатын.
      Инерциялық сценарий өңірлік дамудың қазіргі үрдістерін сақтауды көздейді, оның мынадай салдарлары болуы мүмкін:
      экономиканың қазіргі аумақтық ұйымдастырылуын және қоныстандыру жүйелерін ұстап тұру, өңірлерді дамыту барысында маңызды экономикалық үйлеспеушіліктің сақталуы;
      халықты мемлекет кепілдік берген негізгі әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етуде аумақтық ерекшеліктердің күшеюі;
      депрессиялық қалалар мен кенттер жағдайының нашарлауы, дотациялық (өзіне жеткіліксіз) аумақтар мен кенттер санының сақталуы;
      жұмыссыздық пен кедейшілікті азайтуда нашар үйлестірілген жұмыс;
      төмен урбандалу деңгейі және артық ауыл халқының сақталуы;
      реттелмейтін ішкі көші-қон көлемінің артуы;
      экологиялық ахуалдың нашарлауы.
      Басқарылатын сценарий қазіргі заманғы аумақтық-кеңістікте жоспарлау құралдарын пайдалана отырып, мемлекеттің белсенді өңірлік саясатын іске асыру қажеттігіне негізделген. Аталған сценарийді іске асыру нәтижесінде мыналар күтіледі:
      пайдаланылмайтын ресурстар мен активтерді шаруашылық айналымына енгізу, «тар жерлерді» кеңейту және тежегіш факторларды жою есебінен өңірлердің экономикалық әлеуетін жандандыру;
      өңірдің нақты әлеуетінен және олардың нақты әлеуметтік-экономикалық проблемалары тізбесімен аумақты дамытудың бәсекеге қабілеттілік стратегияларын іске асыру;
      халықтың ұтқырлығын арттыру және қолайсыз аудандар мен келешегі жоқ қоныстардан халықтың көші-қонын жеделдету;
      аумақтық құрылым және қоныстандыру жүйесін ұтымды оңтайландыру, қалалар мен елді мекендер санын қысқарту және ірілендіру;
      қалаларда және ірі елді мекендерде қызметтер мен адамдарды шоғырландыру, жергілікті нарықтардың сыйымдылығын арттыру;
      урбандалуды жеделдету және ірі агломерациялардың озық дамуы, шығыстарды азайту және өндірістің бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен агломерация әсерін іске асыру;
      өңірлердің ресурстық және экономикалық әлеуетін жандандыру негізінде халықтың өнімді жұмыспен қамтылу деңгейін арттыру;
      ел аумағында бірыңғай әлеуметтік стандарттар енгізу, бюджетаралық қатынастардың тиімді тетіктерін енгізу негізінде мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтерге қол жеткізуде тұрғындар мүмкіндіктерін теңестіру;
      адамдардың өмір сүруіне қолайлы орта жасау, ел тұрғындарының өмір сүру деңгейін және сапасын арттыру.
      Қазақстанның перспективалы дамуы үшін өңірлік дамудың басқарылатын сценарийіне өту өзекті мәселе болып табылады, оны іске асыру республика өңірлерін әлеуметтік-экономикалық дамытудың ұзақ мерзімді кезеңге арналған стратегиялық міндеттерін шешуді қамтамасыз етеді.

      4. Өңірлерді дамытудың стратегиялық бағыттары

      Жамбыл облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Облыстың стратегиялық перспективалары қайта өңделу шегін дәрежесі мен даярлығын арттыра отырып, өңірдің ауыл шаруашылығы өнімінің әр түрінің ірі жеткізуші ретіндегі рөлін және қолдауды күшейтумен, сонымен қатар осы заманғы өнімдердің жаңа түрлерін игере отырып, өнеркәсіптің әлеуетін жаңғырту және әрі қарай дамуымен байланысты болады.
      Өнеркәсіп. 2020 жылға дейінгі мерзімде облыстың негізгі индустриялық мамандануы өңірдің негізгі салалары: химия өнеркәсібі мен азық-түлік өнімін өндіру болады.
      Базалық химия өнеркәсібінің қалпына келтірілуі мен дамуы. Облыста республика фосфорит қорының 71,9 %-ы (2264,3 млн. тонна кен), балқығыш шпаттың 68 %-ы шоғырланған. Қоры 1 млрд. тоннадан асатын және 2,5 млрд. тонна болжамды қоры бар Қаратау бассейні фосфордың негізгі перспективалық кен орны болып табылады.
      Қолда бар өндірістік әлеуетке сүйене отырып, саланы дамыту сары фосфор, натрий триполифосфаттың, ортофосфор қышқылы, тыңайтқыштар көлемін және жұмыспен қамтылғандар санын арттыруға бағытталатын болады. Байыту фабрикасының, сонымен қатар күкірт қышқылы цехының құрылысы бойынша жоба іске асырылады.
      Облыс үшін жаңа өндірістерді құру. Тымлай кен орнының титан-магниттік кендері негізінде Қордай ауданында 1050 жаңа жұмыс орнын құра отырып, кен-металлургия кешенінің құрылысын салу мәселесін пысықтау қажет. Негізгі өнім: темір концентраты, титан концентраты, жоғары көміртекті қоспаланған болат (шойын түйірлері).
      Облыс экономикасын әртараптандыру үшін экономикалық айналымға флюорит (балқымалы шпат) кен орындарын тарту болып табылады. Флюоритті өңдеудің негізгі бағыттары - фтор, алюминийдің электрохимиялық өндірісіне арналған жасанды криолит және бірқатар фтор қосындылары.
      Облыста аспаздық және техникалық тұз қорлары (Сарысу ауданындағы кен орындарында 10 млн. тонна) негізінде, елде сұраныс импорт есебінен қамтылатын кальцийлендірілген сода өндірісін дамыту қажет. Ел ішінде тұздың негізгі тұтынушылары алюминий және химия өнеркәсібі болып табылады.
      Инновациялық бағыттардың дамуы. Облыста кварциттің 65,1% қоры шоғырланған, бұл «күн» кремнийіне 99,5% жақындайтын техникалық кремний өндіруді, кейіннен 99,9% кремний өндіруге жеткізетін өндірісті дамытуға алғышарттар туғызады.
      Кен емес қазбаларды өндіру мен өңдеуді дамыту. Облыста өз мұқтаждарын өтеумен қатар, елдің көршілес өңірлеріне экспорттайтын құрылыс материалдарын өндіруге арналған минералдық-шикізат базасы сақталған. Облыста шамамен 570 млн. тонна қоры бар карбонат және балшық шикізатының кен орындары шоғырланған. Осыған байланысты, жоғары сапалы бәсекеге қабілетті цемент және оның өнімдерін (құрғақ құрылыс қоспалары, ТБЗ және тағы басқа) шығаруды ұйымдастыру көзделуде.
      Энергетикалық әлеуетті қалпына келтіру. Облыс пен түгел оңтүстік Қазақстанды үздіксіз электр қуатымен қамтамасыз ету мақсатында, мынадай міндеттерді іске асыру қажет:
      ЖҚАЭС қазақстандық газға ауыстыру;
      турбиналық жабдықты қалпына келтіру.
      Жамбыл қалалық аудандық электр станциясының жыл бойғы тұрақты жұмысы облыс және бүкіл оңтүстік Қазақстан экономикасының дамуындағы энергетикалық шектеулерін жоюға мүмкіндік береді.
      Агроөнеркәсіптік кешеннің дамуы. Облыста өсімдік шаруашылығының өндірістік әлеуеті сақталған, табиғи-климаттық жағдайлар ауыл шаруашылығы дақылдарын тиімді және рентабельді түрлерін шығаруға мүмкіндік туғызады. Осыған байланысты облыстың АӨК-ін жоғары сапалы агроөнеркәсіптік өнімді (консервіленген жеміс-жидек, ет, сүт өнімдері, қант, жүн және тері бұйымдары) өндіруші және жеткізуші ретінде дамыту қажет.
      Жоғары аграрлық әлеует негізінде (ол үлкен еңбек шығындарын, азықты, түбегейлі үй-жайлар салуды талап етпейтін, табындық түйе шаруашылығын дамытуға мүмкіндік туғызатын Мойынқұм шөлді жайылымдарының кең аудандарының болуы) түйе шаруашылығы одан әрі дамитын болады.
      Ет өндіру өнеркәсібі. Алдымыздағы онжылдық кезеңде шұжық өнімдері мен ет жартылай өнімдерін шығару мен өндіру бойынша өндірісті одан әрі дамыту қажет.
      Жеміс-көкөніс өнімі. Облыста жеміс және бақша өнімдерін өсіруге маманданған барлық алқаптың 18 %-ынан астамы шоғырланған. Жеміс-көкөніс шаруашылығы саласы өңірдің ең перспективалы саласының бірі болып табылады, бұл облыстың қала маңындағы аудандарында қайта өңдеу қуаттарының шикізат өндірумен жоғары шоғырлануымен, Ресейдің өнімді өткізудің дәстүрлі және ірі нарығына біршама жақын орналасуымен, пайдаланылмаған қуаттар және экологиялық таза өнім шығару мүмкіндіктерінің болуына байланысты. Сондықтан жоғары сапалы өнім шығару бойынша өндірісті ұйымдастырумен жеміс-жидек саласын одан әрі дамыту қажет.
      Солтүстік Қазақстан облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Өңірдің перспективадағы дамуы оның аграрлық-индустриялық әртараптандырылуы негізінде өңірдің ауыл шаруашылығының жоғары әлеуетін одан әрі күшейтуге негізделеді. Өңірдің дамуының басқа бір маңызды бағыты әртараптандырылған өнеркәсіп секторы және өңдеуші өнеркәсіптің серпінді түрде дамып келе жатқан кәсіпорындарының әлеуетін тұғырланған өңірдің индустриялық-инновациялық дамуын үдетумен байланысты болады.
      АӨК салаларының серпінді дамуы. АӨК-тің перспективалы дамуы өндірісті техникалық және технологиялық қайта жабдықтауға, инновациялық технологияларды пайдалануға, АӨК салаларын деңгейлес әртараптандыруды дамытуға және ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеуге негізделетін болады.
      Өсімдік шаруашылығында егістік алқаптарының құрылымы рентабельді дақылдардың әсіресе бидайдың қатты түрлерін, paпс, жеміс және картоп, жемдік дақылдарды ұлғайту жағына түзетілетін болады және бұл экспортқа бағдарланған бәсекеге қабілетті өнімнің шығарылуына мүмкіндік береді.
      Бидай өндірудегі өңірдің жоғары әлеуетіне байланысты ірі ауыл шаруашылығы компаниялар мен тиімді фермерлік шаруашылықтарды дамыту, ылғалды-ресурсты сақтау технологиясы арқылы егілетін егістік дақылдарының алқаптарын және минералдық тыңайтқыштарды пайдалану көлемдерін ұлғайту, сондай-ақ астық экспортының инфрақұрылымын дамыту ескеріледі. Петропавл қаласы астық және етті терең өңдеуге бағытталған агроөнеркәсіп кешеннің негізгі өндірістерін дамыту бойынша салалық мамандану орталықтарының біріне айналады.
      Жоспарлы кезеңде мал шаруашылығы өнімінің өсімі осы заманғы жаңа кешендер мен фермалардың қолданысқа енгізілуі нәтижесінде, азық базасы мен асыл тұқымды табынды жақсарту, өндірістің тиімді инновациялық технологияларын енгізу және саланы индустриялық қарқынды дамудың жолына көшіруді ескереді.
      Машина жасау басымдығымен индустриялық даму.
      Саланы дамытудың негізгі перспективалық бағыттары мұнай-газ, көлік және қорғаныс машиналарын жасау болады.
      Мұнай-газ машиналарын жасауда құбыр арматурасын, сұйық сорғыларын және жылжымалы бұрғылау қондырғыларын, газды copу агрегаттарын шығару дамытылатын болады. Темір жол машиналарын жасауда жүк вагондарының, үйінділерді тасушылар, контейнер тасушылар, астық тасушылар, темір жол автоматикасы және байланыс құралдарын, цифрлық теледидарды дамыту үшін жабдықтарды өндіру қамтамасыз етіледі.
      Осы міндетке жету үшін кадрлық әлеуетті өсіру, жоғары білім ұйымдары мен облыстың ғылыми-техникалық орталықтар, конструкторлық-технологиялық бюролар инновациялық жобаларды әзірлеуде кәсіпорындармен ынтымақтастығын нығайту қажет.
      Өңірдің ресурстық әлеуеті негізінде өндірістерді дамыту. Облыста бірқатар маңызды кен орындары мен алтынның, күмістің, техникалық және зергерлік алмастардың, қалайының, титанның, түсті және сирек металдардың, қоңыр көмірдің кен орындары негізінде кен өндіру өнеркәсібін дамыту керек.
      Облыста кендік емес пайдалы қазбалардың қорлары негізінде, құрылыс материалдар өнеркәсібін дамытуды: қиыршықтас, кварц құмы, құрғақ көбікті бетондық қоспалардың, шлак-сілтілік цемент, темірбетон өнімдері мен конструкцияларын, құрылыс металл конструкцияларын, тауарлық бетон, жұмсақ жабын материалдарын, сэндвич-панельдер, полимерлік және болат құбырлар, СОП-панельдерін шығару жүзеге асыру қажет.
      Ақжар ауданында қуаты жылына 350 мың тонна байытылған кварцтық құм байыту фабрикасын салумен Айсары кварцтық құм кен орнын игеру өзекті мәселе болып табылады. Құрғақ көбікті-бетондық қоспалар өндірісі ұйымдастырылып, ашық түрдегі ұсақталған қиыршықтас өндіретін зауыт өндірісі бойынша құрылысы іске асырылды.
      Балық саласының әлеуетін жандандыру. Облыста балық саласын дамытуға қажетті қолайлы жағдайлар бар, осыған байланысты облыстағы балық шаруашылығы су қоймаларына балықтың бағалы түрлерін (сиг, тұқым, әлім, шортан, өсімдікқорек) жіберу жолымен балық қорын өсіру ұлғайтылатын болады.
      Шағын және орта кәсіпкерлікті ынталандыру. Шағын және орта кәсіпкерліктің нашар дамуына байланысты, осы саладағы базасында стратегиялық міндеттердің бірі ірі жүйеқұрағыш кәсіпорындардың негізінде жабдықтау, қызмет көрсету және өзге де функцияларына қатыстыру арқылы шағын кәсіпорындар құру болып табылады. Бұл өңірдің қазіргі ірі кәсіпорындарынан қажетті мультипликативтік нәтижені қамтамасыз етеді, ШОК нығайтып, шығарылатын өнімдегі қазақстандық қамтудың көрсеткіштерін арттыруға мүмкіндік береді.
      Шағын қалаларда және ауылдық жерлерде ШОК-ты белсенді дамытудың (өсімдік шаруашылығын, мал шаруашылығын, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу және тағы басқа), сондай-ақ инновациялық және экспорттық бағдарланған өнімдерді ынталандыру қажет.
      Ақмола облысы
      Экономикалық даму стратегиясы. Көлемді ауыл шаруашылығы алқаптарының болуы, өсімдік шаруашылығы өнімдерін өсірудің көп жылдық дәстүрлерін ескеріп, тиімділік пен өнімділікті, инновациялық жаңғыртуды арттыра, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеуді тереңдете және Астана қаласының айналасында жоғары өнімдік «азық-түлік белдеуін» құра отырып, АӨК-ні дамыту басым бағыт болады.
      Өңірдің өнеркәсіптік әлеуеті болашақта пайдалы қазбалардың — уран, алтын өндірудің, темір кенін шығару мен байытудың, құрылыс материалдарының болуына негізделген өнеркәсіптің дәстүрлі салаларын дамытуға бағдарланатын болады.
      Агроөнеркәсіптік кешен. Облыс Қазақстанның негізгі аграрлық өңірлерінің бірі болып табылады, сондықтан өңір ауыл шаруашылығының үлкен даму әлеуеті бар.
      Облыс аумағында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту облыс үшін стратегиялық бағыттарда жұмыс істейтін кластерлер түрінде: тиісінше астық өңдейтін және ет кластерлерін құрумен өсімдік шаруашылығы (астықты өндіру) және мал шаруашылығы (ет және сүт шаруашылығы) жүзеге асырылатын болады.
      Өсімдік шаруашылығы. Облыстың өсімдік шаруашылығын дамытудың негізгі бағыты дән өндіру болып табылады, оның болашағы тұқым өсіру және егіншіліктің ресурстық-ылғал сақтаушы жүйесін дамытумен байланысты болады.
      Өңірдің және Астана қаласының көкөніс өніміне қажеттігін ескере келе, облыста өсірілетін өнімнің түр-түрін әртараптандыру керек. Аршалы, Целиноград, Щучье, Бұланды аудандарында картоп өндіруді қалпына келтіру қажет. Облыстың климаттық жағдайларын ескере келе, көкөністі жыл бойы өсіру үшін Астана қаласының маңында жылыжай шаруашылығын ұйымдастыру керек.
      Мал шаруашылығы. Мал шаруашылығын дамытудың ең перспективалы бағыты ет және сүт шаруашылығы болады. Облыста ет кластерін құру үшін жеткілікті алғышарттар бар. Бірқатар аудандарда шикізат базасын қалыптастыру үшін әлеует және ет өңдеу саласында бос өндірістік қуаттардың жеткілікті көлемі бар.
      Тиімді дамыту мақсатында, малдың тұқымдық және өнімділік сапасын жақсарту жөнінде, оның ішінде шетел гендік қорын пайдалану арқылы мақсатты селекциялық-тұқымдық жұмыс жүргізу, сондай-ақ малды өсіру және жемдеу жүргізілетін жоғары технологиялық бордақылау алаңдарын құру қажет.
      Ет кластерінің өндірістік негізі кәсіпорындардың ең көп саны бар Целиноград ауданында қалыптастырылатын болады. Қайта өңдеу өнеркәсібі үшін ет кластерінің ресурстық негіздері болып ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, асыл тұқымдық шаруашылықтар, фермерлік шаруашылықтар, сондай-ақ белгілі дәрежеде ЖҚхШ болады. Ет кластері үшін жеткілікті шикізат негізінің дамуы мал шаруашылығының сұранысын толық қамтамасыз ете алатын тұрақты жем-шөп базасынсыз мүмкін емес.
      Мал шаруашылығын дамытудың шарты саланың кадрмен қамтамасыз етілуін арттыру болып табылады. Бұл үшін мал шаруашылығы кадрларын даярлауды осы заманғы деңгейге көтеру, тұқымдық іс, биотехнология және табын өсіру бойынша мамандарды қайта даярлауды іске асыру қажет.
      Азық-түлік өнеркәсібі. Қызметтің барынша перспективалық түрлері астық өңдеу, арақ-шарап және алкогольсіз ішімдіктер шығару, ұн-жарма тарту және сүт өнеркәсібі болып табылады. Облыстың шикізат әлеуетін негізге ала отырып, ет өңдеу және шұжық өнімдерін шығару, таңсық ет тағамдарын, сүт өнімдерін, оның ішінде сары май және әр түрлі ірімшіктер, ұн және нан-тоқаш өнімдерін өндіруді ұйымдастыру қажет.
      АӨК-ті дамытуды ғылыми қолдау. Облыстағы инновациялық белсенділікті дамытудың перспективалық бағыты Шортанды ауданының Научный кентіндегі АӨК Ғылыми-білім кешені болып табылады. Кешенді құрудың мақсаты осы заманғы құралды және АӨК ҒЗТКЖ ұйымдастырудың үздік шетелдік тәжірибесін пайдаланумен жаңа білімдерді генерациялау және коммерцияландыру жүйесін қалыптастыру болып табылады.
      Өнеркәсіп. Уран өндіру және қайта өңдеу облыстағы уранның қорларын ескере келе (Заозерный, Звездное, Глубинное), сондай-ақ өндірістік әлеуетке (Степногор кен-химиялық комбинаты) негізделе отырып, өңірде жоғары қосымша құны бар инновациялық өнімді шығару мен уранды өндіру және қайта өңдеуді жалғастыру қажет.
      Алтын кені өнеркәсібін дамыту. Васильков кен орнының негізінде алтын кені өнеркәсібін одан әрі дамыту қажет. Басқа перспективалық кен орындары Ақсу, Ақбейіт, Жолымбет, Кварцит таулары, Бестөбе, Үзбой болып табылады.
      Темір кендерін өндіруді дамыту. Өңірде Атансор және Тілеген темір кен орындары орналасқан, оларды болашақта Қарағанды облысының металлургиялық кәсіпорындарына кендік базасы ретінде пайдалануға болады.
      Жарқайың ауданының Массал кен орнындағы темір кенінің қорларын, сондай-ақ Құбасадыр кен орнында нефелин сиентиттерінің (боксид емес алюминий шикізаты) және Қызылтал кен орнында қоңыр көмір өндіру және өңдеу бойынша өндірісті дамыту керек.
      Степногор қаласының әлеуеті. Қаланың дамыған инфрақұрылымы, жоғары мамандандырылған кадрлары, дәстүрлері онда инновациялық кәсіпорындар, оның ішінде фармацевтік, медициналық өнімді және өсімдікті қорғаудың химиялық құралдарын (денсаулық сақтау, азық-түлік, қайта өңдеу өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы, қоршаған ортаны қорғау, биомедициналық дәрі-дәрмектер үшін биологиялық өнімдер) өндіру бойынша кәсіпорындар ұйымдастыруға қолайлы инвестициялық жағдай жасайды.
      Құрылыс материалдары өндірісі. Өңірде металл емес: каолин (Елтай, Алексеев), мусковит (Кулет), мәрмәр (Таскөл), құрылыс тасы, құрылыс құмы, құмды-қиыршықты қоспалар, әктас және тағы басқа пайдалы қазбалар кең таралған. Өңір республика бойынша цемент өндірісі үшін шикізат қорларымен ең жақсы қамтамасыз етілген (Целиноград, Еңбекшілдер, Зеренді аудандарында шикізат қорлары шамамен 1 700 млн. тонна), бұл жоғары сапалы цемент өндірісін және басқа да өнімдерді өндіруге жақсы негіз бола алады.
      Облыстың құрылыс материалдарына тұрақты қажеттілігін және ірі тұтынушы - Астана қаласының жақындығын есепке ала отырып, құрылыс материалдарының барлық мүмкін түрлерінің өндірісін дамыту көзделуде.
      Туристік-рекреациялық әлеуетті дамыту. Облыста саланы дамыту үшін ең тартымды орын тамаша табиғи-климаттық жағдайлары, бай емдеу-рекреациялық қорлары мен тарихи-мәдени қоры, республика орталығында пайдалы географиялық орналасуы бар, Астана қаласына жақын орналасқан Щучье-Бурабай курорттық аймағы болып табылады. Аталған өңірдің дамуына ойын бизнесі орталығының орналасуы мүмкіндік туғызады. Щучье-Бурабай курорттық аймағын одан әрі дамуы қосымша 20 мыңнан астам жұмыс орындарын құрады.
      Облыстың емдеу-рекреациялық әлеуетін дамытудың басқа басты аймағы болып Зеренді табиғи оазисі саналады (Көкшетау қаласынан 50 км). Экологиялық туризмді дамыту үшін тартымды объект ауданы 2600 ш. км Қорғалжын қорығы, сондай-ақ Сандықтау таулары және Ерейментау ауданы (Қарағайлы таулары) болып табылады.
      Басты бағыт ретінде Ақмола облысының курорттық аймақтарында (Ақкөл, Бұланды, Зеренді, Бурабай аудандары) Қазақстанның барлық жерінен келген балалардың емделуі мен демалуына арналған емдеу лагерлерін дамыту болып табылады.
      Аталған бағыттар сол сияқты еңбек ресурстарын тарту, халықты жұмысқа тарту нүктелері ретінде қарастырылады, ол үшін тиісті инфрақұрылымды дамыту мәселелерін қарастыру қажет.
      Қызылорда облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Облыстың стратегиялық міндеті - мұнай-газ секторының ресурстарына сүйене отырып, облыстың минералдық және аграрлық ресурстарын игеру негізінде өңдеу өнеркәсібінің өсімін қамтамасыз ету, АӨК өнімдерінің бәсекеге қабілетті түрлерін, азық-түлік өнеркәсібін, құрылыс материалдары мен шыны өндірісін дамыту, сондай-ақ транзиттік әлеуетті іске асыру. Бұл облыс экономикасының шикізат секторына тәуелділігін қысқартуға мүмкіндік береді, жаңа жұмыс орындарын ашады және жергілікті бюджетке қосымша салық түсімдерін қамтамасыз етеді.
      Өнеркәсіпті әртараптандыру. Облыс экономикасы өндірісті өңдеу өнеркәсібі жағына қарай инновациялық әртараптандыруға мұқтаж болып отыр.
      Мұнай-газ секторына сүйену. Алдымыздағы онжылдықта мұнай-газ өнеркәсібі елдің экономикалық өсімінің басты «қозғаушысы» болып қала береді. Өңірдің болашақтағы негізгі міндеті жетекші салалардың дамуының индустриялық және инновациялық импульстерін экономика мен әлеуметтік өмірдің басқа салаларына тиімді аудару, олардың жергілікті тауарлар мен қызметтерді тұтыну, халықты жұмыспен қамтудағы рөлін арттыру мәселелері болуы тиіс.
      Облыстағы газ конденсатын қоса алғанда, мұнай өндіру көлемі азаяды және 2020 жылға қарай 4,3 млн. тоннаны (2009 жылы 11,2 млн. тонна) құрауы мүмкін, бұл мұнай кен орындарының сарқылуына байланысты. Көмірсутектік шикізатты өндіру көлемін қысқарту бойынша байқалып отырған үрдісіне қарамастан, облыста мұнай мен газдың едәуір қорлары бар: Оңтүстік Торғай ойпатында мұнай және газдың анықталған қорлары сәйкесінше 148,7 млн. тонна және 41,9 млрд. текше метрді құрайды.
      Осыған байланысты, өңірде мұнай мен газ өндіруді арттыру үшін жоспарлы геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу көзделеді.
      Минералдық ресурстардың жаңа кен орындарын айналымға тарту. Облыста уран қабаттарының едәуір қорлары шоғырланған (республикалық көлемнің 14,7%), өндіру бойынша ең перспективалы ретінде Солтүстік Орасан, Іркөл, Солтүстік, Оңтүстік Қарамұрын кен орындары болып табылады. Әлемдік нарықтағы уранға деген сұраныстың әрдайым өсуіне байланысты облыста уран өнеркәсібінің жеделдетілген инновациялық дамыту қажет.
      Осыған байланысты, уранды өндіретін кәсіпорындарды негізгі шикізат құрамдауышымен қамтамасыз етуші күкірт қышқылы зауытын салу керек.
      Облыс аумағында жалпы республикалық қорғасын және мырыш қорларының 11 %-ы шоғырланған, дамыту үшін біршама перспективалысы Шалқия және Талап кен орындары болып табылады. Түсті металлургияның дамуын қамтамасыз ету есебінен байыту фабрикасын салу, сондай-ақ Шалқия кен орнын қайта құру мен кеңейту болжануда. Қорғасын және мырыш қорларына негізделген гальваникалық элементтерді, аккумуляторлардың өндірісін ұйымдастыру мәселесін қарастырған жөн.
      Облыс көлемінде қорлары бойынша теңдессіз келетін ванадийдің Баласауысқандық және Құрымсақ кен орындары орналасқан. Олардың негізінде аммоний метаванадий (ванадий), сондай-ақ ванадий қамтитын ерітінділерді бастапқы өңдеу, ванадий қамтитын концентратты алудың шоқтық қауыздауы бойынша зауыттың құрылысын салуды ұйымдастыру қажет.
      Шыны өнеркәсібін дамыту. Облыстың Арал ауданындағы жоғары сапалы кварц құмының бірегей кен орындарына негізделген (түрлі бағалаулар бойынша қорлары 7,5-тен 20 млн. тоннаға дейін құрайды), табақты шынымен еліміздің 100% қажеттілігін қамтамасыз ететін шыны өнеркәсібін дамыту керек. Оның үстіне шыны өндірісі мультипликативті әсер құра алады, ол өндірістің ілеспелі салалары (шыны өнімдері), ашу ретінде бейнеленетін бұл шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін қосымша дем беруге мүмкіндік береді. Саланың тиімділігін арттыру үшін кварцтық құмды игеру бойынша байыту фабрикаларын салу қажет.
      Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Кең таралған металды емес қазбалар: кірпіш саздары, керамзит шикізаттары, құмды-қиыршық тасты материал, құрылыс тасы, әктастарды өндіру үшін әкбалшық негізінде мұндай өнімге облыстың сұранысын қамтамасыз ететін құрылыс материалдарының өнеркәсібі дамытылуы тиіс. Асфальт-бетон зауытының құрылысы және ұсақталған тас шығару бойынша жобалар іске асырылады.
      Оған қоса кірпіш өндірісін қалпына келтіру әлеуеті бар, 1985 жылы облыста 62,8 млн. дана кірпіш өндірілсе, 2008 жылы тек 14 млн. кірпіш өндірілген.
      Ауыл шаруашылығы өнімінің өндірісі. Өсімдік дақылдарын егуге арналған негізгі қор - су қорының тапшылығына қарамастан, өңірде мал шаруашылығы саласында жоғары мүмкіндіктер мен перспективалар бар.
      Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы 1647,0 мың бастан (1985 жылы) ағымдағы 780,5 мың басқа дейін азаюын ескере отырып, қой және ешкі малының басын қалпына келтірілуге бағытталуы тиіс. Бұдан басқа, облыста түйе шаруашылығы мен оған сәйкес өнім шығаруды (жүн, шұбат және т.б) дамыту қажет.
      Мал шаруашылығы саласын тиімді дамыту мақсатында:
      тұқымдық базаны дамыту және мал мен құстың генетикалық әлеуетін арттыру;
      тұрақты жем-шөп базасын қалыптастыру және малды құнарлы да теңгерімді жемдеуді қамтамасыз ету;
      мал шаруашылығында орташа және ірі тауарлы өндірісті қалыптастыру үдерістерін ынталандыру, оны өнеркәсіптік негізге шығару;
      мал шаруашылығы өндірісінің осы заманғы технологияларға негізделген жаңаларын салып, қазіргі барларының қуаттылығын арттыру;
      мал шаруашылығы өнімдерін шығарудың технологиялық үдерістерін жаңғырту қажет.
      Облыстағы бұрын болған жарма және құрама жемдер, макарон өнімдерін шығаруды қалпына келтіру мүмкіндігін қарастыру керек. Өсімдік шаруашылығында облыстың егіншіліктің тәуекелді орналасуын ескере отырып, ирригациялық жүйелермен суландырылатын егіншілікті қалпына келтіру басымдық болуы тиіс.
      Балық шаруашылығын дамыту. «Сырдария өзенінің арнасын реттеу және Арал теңізінің солтүстік бөлігін сақтау» жобасын іске асыру Арал ауданында балық кластерін құруға мүмкіндік береді, ол мынадай құрауыштарды қамтиды:
      өзен жүйелерін суландыру, балық қорларын ұтымды пайдалану және қорғау, балық қоймаларын кеңейту;
      өнеркәсіптік аулау және балық өнімін өңдеу, дайын өнімді өткізу жүйесін құру;
      шыны пластикалық қайықтар өндірісі;
      ғылыми әлеуеттің дамуы және кадрлар даярлау.
      Қостанай облысы
      Экономикалық дамудың стратегиясы.
      Болашақта өңір елдегі аграрлық өндірістің және ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу бойынша аса ірі орталық рөлін сақтап қалады, сондай-ақ мамандандырылған тау-кен металлургиясы мен өңдеу өнеркәсібінің бәсекеге қабілетті түрлерін дамыту, инновациялық кәсіпкерлікті дамыту есебінен, өңірдің индустриялық және инновациялық әлеуеті күшейеді.
      Тау-кен металлургиясы кешенінің технологиялық деңгейін арттыру жоғары технологиялық өнім шығарудың өсімін қамтамасыз ететін, жоғары қосымша құны бар өнімді шығаратын қазіргі тау-кен металлургиясы өнеркәсібінің қайта өңдеу өндірісі оның экспортын сыртқы нарықта кеңейтуге және ішкі нарықтың тұтынуын қанағаттандыруға бағытталады.
      Қуаты жылына 200 мың тоннадан кем емес арнайы болат шығару бойынша аз тонналы өндіріс құрылатын болады. Қолдағы бар әлеует болат прокатының жылдық көлемінің өндірісін 450 мың тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік береді.
      2015 жылға дейін жылына 500 мың тонна түйіршіктелген шойынның, 1,4 млн. тонна ыстық кесекшеленген темірдің және жылына 100 мың тонна рельс өнімінің өндірісін игеру жоспарлануда. Күйдіргіш машинаның құрылысы жоғары сапалы темір шекемтасын өндіруге мүмкіндік береді.
      Өңірдің ресурстық әлеуетін өнеркәсіптік пайдалану, темір кен орындарын, боксит, алтын, молибден, никель-кобальт, титанды-цирконий, хризотил-асбест, қоңыр көмір, көмір сутегін өндіру үшін жер қойнауын пайдалануға келісім жасасу арқылы іске асырылатын болады.
      Қолдағы бар шикізатты қайта өңдеу үшін цемент зауытын (Рудный қаласы), кварц-каолин-дала шикізатын өңдейтін байыту фабрикасы (Денисов ауданы), асфальт-бетон зауытын (Қостанай қаласы) салу жүзеге асырылады.
      Өңдеу өнеркәсібін дамыту. Өңір мен республиканың қажеттіліктерін ескере отырып, өңдеу өнеркәсібі бірнеше перспективалы бағытта дамиды.
      Ауыл шаруашылығы машинасын жасау. Өңір үшін бейінді болып табылатын аграрлық кешенді тиімді дамытуды қамтамасыз ету үшін жүргізіліп отырған индустриялық-инновациялық саясат шеңберінде Қостанай қаласында ауыл шаруашылығы техникасын шығару жөніндегі кәсіпорын салу қажет.
      Көліктік машинасын жасау. Облыста машина жасаудың одан әрі дамуы Қостанай қаласында жол-құрылыс техникасы мен автобустар шығаруды іске қосу арқылы қамтамасыз етілетін болады. Облыс сондай-ақ қорғаныс машинасын жасауда салалық маманданудың орталығы болуы тиіс.
      Аграрлық сектордың дамуы. Аталған бағыттың дамуы өңір үшін басымды болып табылады және бордақылау алаңдарын, ет өңдейтін, диірмен және сүт кешендерін, тауарлы сүт фермаларын, құс фабрикаларының құрылысы, құс етін қайта өңдейтін өндірістердің одан әрі жаңғыртылуы мен кеңейтілуіне негізделетін болады.
      Мал шаруашылығы саласында асыл тұқымды мал шаруашылығының 37 аттестатталған субъектісінің әлеуетін күшейту негізінде асыл түлікті мал шаруашылығын дамыту басымдыққа ие болуы тиіс. Асыл тұқымды жылқы шаруашылығы Қостанай жылқысының тұқымын көбейту жолымен және оның негізінде қазақтың салт мініс тұқымын шығару арқылы дамитын болады.
      Ылғал үнемдеуіш технологиялар, егістік алаңдарын ұлғайту арқылы өсірілетін астық дақылдары алаңын көбейту жөнінде шаралар қабылдау керек. Ауыл шаруашылығы өнімін әртараптандыру басты міндет болады: астық дақылдарының егістік алаңдары 4100 мың га қысқартылады, майлы дақылдардың егістіктері 4,9 есе, көп жылдық бұршақ дақылдары арттырылады, суландырылатын жер алаңдары 3,4 есе арттырылады, жем-азық дақылдарының егістіктері 7 мың га арттырылады.
      Агроөнеркәсіп кешенін жаңғырту өңірге аталған салада табыс деңгейінің алдыңғылар қатарында қалуға мүмкіндік береді, сондай-ақ ауылда өзін-өзі жұмыспен қамтитындар санын қысқартуға және АӨК жұмысшыларының кірісін арттырады.
      Облыстың энергетикалық кешенінің дамуы қазіргі электр станцияларында жаңа қуаттар енгізу, оларды кеңейту, қайта құру және жаңғырту арқылы жүзеге асырылатын болады. Электр қуатының тапшылығын жабу, облыстың экспорттық әлеуетін арттыру үшін облыста жылу энергетикалық кешенін құру, оның ішінде қуаттылығы 2000 МВт «Приозерный» кешені базасы негізінде Торғай (Құсмұрын) ЖЭС салған жөн. Облыстың көмір кен орындарында жалпы қуаттылығы жылына 119 млн. тонна болатын кеніштер салу қажет, бұл жиынтық қуаттылығы 20 мың МВт электрстанцияларының жұмысын қамтамасыз етеді.
      Облыстың оңтүстік өңірлері (Арқалық қаласы, Амангелді және Жангелдин аудандары) жел электр станцияларын тұрғызу үшін үлкен жел қуаты әлеуетіне ие. Аталған өңірді электр қуатымен қамтамасыз ету үшін Арқалық қаласында қуаттылығы 10 МВт жел электр станциясын салған жөн.
      Шағын және орта кәсіпкерлікті ынталандыру. Бұл саладағы стратегиялық міндеттердің бірі ірі жүйеқұрағыш кәсіпорындардың негізінде оларды маркетингтік, жабдықтау және өзге де ілеспе функцияларға тарту жолымен кіші кәсіпорындарды құру, сондай-ақ барлық салаларда инновациялық кәсіпкерлікті жандандыру болып табылады.
      Аутсорсинг негізінде қосалқы өндірістерді құру мүмкіндігі облыстың бірқатар ірі кәсіпорындарында бар. Бұл цехтарды жөндеуге, жұмысшыларды ұстау шығындар төмендетуге мүмкіндік береді, сондай-ақ кәсіпорынның өткізетін өнімінің бағасын төмендетуге әсерін тигізеді.
      Алматы облысы
      Экономикалық дамудың стратегиясы. Қалыптасқан мамандандыруды ескере келе, облыс ауыл шаруашылығы өндірісін қарқындату және кластерлік тұрғы негізінде оның өнімін терең жаңғырту бағдарымен республиканың ірі агроиндустриялық базасы ретінде айқындалады. Алматы қаласының даму перспективаларын ескере отырып өңірді мегаполистің азық-түлік белдеуі және қарқынды агломерациялық өсудің аймағы ретіндегі ролі күшейтіледі. Қазіргі инновациялық технологияларды енгізу бойынша шаралар қабылданатын болады.
      Өңірдің аграрлық мамандануын тереңдету. Облыстың қолайлы табиғи-климаттық жағдайлары ауыл шаруашылығы өндірісін дамытуға мүмкіндік береді.
      Мал шаруашылығы. Кіші салалар дамуының басымдықтары ет, сүт, жүн өндірісі және құс шаруашылығын дамыту болады.
      Саланы дамытудың перспективалық бағыты болып биязы жүнді қой шаруашылығын дамыту және Шығыс Қазақстан мен Жамбыл облыстарының қайта өңдеу кәсіпорындары үшін жүн өндіру болып табылады. Даму үшін біршама қолайлы жағдайлары бар Сарқан, Ақсу, Көксу, Панфилов және Қаратал аудандары болып табылады.
      Ет кластері Алматы агломерациясының барлық өңірлерінде қалыптастырылатын болады. Шикізатпен қамтамасыз ету мақсатында болашақта дамыған инфрақұрылымы бар Жамбыл ауданында 500 басқа, Ақсу және Көксу аудандарының әрқайсысында 2500 бастан және Балқаш ауданында 5000 ірі қара малға арналған осы заманғы бордақылау кешендерін ашу жоспарлануда.
      Құс өсіру кластері ішкі нарықтағы құс еті импортының 70% дейін орнын басуға бағытталған.
      Сүт кластері Жамбыл, Іле, Талғар және Қарасай аудандарының шаруашылықтарынан шикізатты жеткізушілер негізінде құрылатын болады.
      Балық шаруашылығын бұдан әрі дамыту үшін Балқаш ауданында балық өңдеу зауытын, Еңбекшіқазақ ауданында тұтас қуаттылығы жылына 1400 тонна шикізат өңдейтін тоған шаруашылығын, индустриялық-бекіре балық шаруашылығы цехын салу көзделуде.
      Жүн кластерін дамытуда жүнді өңдеу бойынша қуаттылығы жылына 3000 тоннаны құрайтын 2 кәсіпорын іске қосылады.
      Кооперация және ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер бірлестіктерінің негізінде 5 бағыт бойынша дайындау орталықтарын: мал сою бекетін, қаймағы айырылмаған сүт жинау бекетін, көкөніс сақтау қоймасын, машина-технологиялық станция және тамшылатып суару бойынша құру қажет.
      Өсімдік шаруашылығы. Перспективалы бағыт жүгері, қант қызылшасы, майлы дақылдар, темекі, азықтық дақылдарды, жеміс шаруашылығы және жүзім шаруашылығын өндіру болады. Өңірдегі өнімділікті арттырудың барынша перспективалы бағыттарының бірі суарылатын жерлер мен ылғалды және ресурсты сақтау технологияларын кең пайдалану болып табылады. Бұл жағдайда облыстың егін шаруашылығының ауа райының жағдайларына тәуелділігін азайтып, жыл сайын тұрақты нәтижелерге жетуге болады.
      Жеміс шаруашылығы кластері. Оның орталығын Еңбекшіқазақ және Талғар аудандарының қайта өңдеу кәсіпорындары, Еңбекшіқазақ, Қарасай, Талғар, Панфилов және Ұйғыр аудандарының ауыл шаруашылығы өнімінің жеткізушілері құрайды. Бақ шаруашылығы жандандырылуда, дайындау-өткізу базасы дамуда.
      Жүгері кластері. «Астықтың жүгері» агрокешенін Еңбекшіқазақ және Панфилов аудандарында құру жоспарлануда. Оның орталығы қазіргі бар және жаңадан ашылатын кәсіпорындар болып табылады.
      Қант кластері. «Қант кластері» агрокешені Алматы агломерациясы және Талдықорған қаласы маңындағы аудандар аймағында құрылатын болады.
      Халықты өзі өндірген өніммен қамтамасыз ету мақсатында Алматы қаласының маңында 30 жобаны іске асырумен азық-түлік белдеуін қалыптастыру жалғастырылады.
      Азық-түлік өнеркәсібінің дамуы. Саланы дамыту бойынша негізгі бағыттары облыста өндірілетін ауыл шаруашылығы шикізатын қайта өңдеу және ет пен сүт өнімдерін, өсімдік майын, қант, ұн шығару, шарап шаруашылығы, темекі өндірісі болады. Соя, қызанақ, жүгері-крахмал сірнесін өңдеуді, лимон қышқылын, койытылған және құрғақ сүт, балық және ет консервілерін шығаруды дамыту қажет.
      Облыстағы тау кенін өндіру өнеркәсібін дамыту перспективасы негізінен уран кен орындарына (Қалжат және Сұлушоқы) байланысты болмақ.
      Кен өндіру өнеркәсібін дамытудың тағы бір бағыты алтын кен өнеркәсібі болуы тиіс. Алтын құрайтын кен орындарының қорлары бойынша облыс республикада 7-інші орын алады. Барынша перспективалы кен орындары Арқарлы және Көксай болып табылады. Ілеспе құрамдас бөлігі ретіндегі алтынның ірі қорлары Қосқұдық, Шынасылсай қорғасын-мырыш кен орындарында, Қасқырмыс, Восток-І, Жиделі мыс-порфирлі кен орындарында бар.
      Болашақта облыста алтын кен орындарының негізінде алтын өңдеу өнеркәсібін, сондай-ақ зергерлік өнеркәсібі секілді жоғары шектерді ұйымдастыру қажет.
      Өңірде түсті металлургияны дамыту вольфрам кені мен қалайы игерумен байланысты болады. Оның қорлары Бұғылы ірі кен орны және Қарағайлы-Ақтас қалайы-вольфрамды кешенді кен орнымен байланысты. Қазіргі кезде Қазақстанда металл қалайының өзіндік өндірісі жоқ, осы металға деген сұраныс импорттың есебінен қанағаттандырылады. Қалайы мен оның негізіндегі қорытпалар импортының деңгейі жылына шамамен 1,2 - 1,3 мың тоннаны құрайды.
      Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Бекітілген қорлары бар рудалық емес шикізат кен орындарын игеру үлесі 55 %-дан астамды құрайды, геологиялық барлау жұмыстары жүргізіліп жатқан перспективалы алаңдардың бекітілген қорларға деген ара салмағы шамамен 22%.
      Облыста цемент және оның қоспаларын, қаптау тасының (граниттер, габбро, әктас), фарфор тасы мен минералдық тұздар кен орындарының бай шикізат қорлары бар.
      Жалпы таралған пайдалы қазбалардың елеулі әлеуетінің болуын, ыңғайлы көлік инфрақұрылымын және еңбек ресурстарының үлкен әлеуетін, сондай-ақ облыстың өзінде де, сол секілді Алматы қаласы мен республиканың көршілес облыстарында құрылыс материалдарына деген сұранысты ескере отырып, құрылыс материалдарының өнеркәсібі көлемдері қалпына келтірілетін болады.
      Жеңіл өнеркәсіпті қалпына келтіру. Бұрынғы кезеңде облыста жеңіл өнеркәсіптің жеткілікті дамыған саласы жұмыс істеді: 1985 жылы 10,6 млн. шаршы метр мата, 16 млн. дана тоқыма бұйымы өндірілді, салада 21 мыңнан астам адам жұмысқа тартылды. 2008 жылға қарай маталар өндірісі 127 есеге 0,135 млн. шаршы метрге дейін, тоқыма бұйымы 180 есеге 0,089 млн. данаға азайды.
      Облыс халқының жоғары санын, сондай-ақ жеңіл өнеркәсіптің жоғары еңбек қажеттілігін және елдегі саланың отандық өнімі мүлде жоқ екенін ескере отырып, жеңіл өнеркәсіпті қалпына келтіру шаралары қабылданатын болады. Қолдағы бар шикізат базасымен, өндірістік әлеуетінен шыға отырып, саланы дамытудың перспективалы бағыттары: жүн маталарын өндіру кластерін құру, тоқыма өндірісі мен тері өндірісін арттыру жолымен жүн кластерін қалыптастыру болмақ.
      Арнайы экономикалық және индустриялық өңірлерді қалыптастыру. Панфилов ауданында «Қорғас» ХШЫО құрылысы жүргізілуде. Оның аумағында отандық және шетелдік кәсіпкерлік объектілері орналасатын «Қорғас - Шығыс қақпасы» шекара маңы сауда-экономикалық аймағы» АЭА құрылатын болады.
      Алакөл ауданында ірі көлік-логистикалық орталық ретінде «Достық» АЭА құру қажет. АЭА аумағында жергілікті шикізат пен құрамдастарды пайдалану арқылы өнім шығару бойынша қосымша өндірістер ұйымдастырылатын болады.
      Қапшағай қаласында «Арна» индустриялық аймағын құру Алматы қаласынан шығарылатын өнеркәсіп орындарын орналастыру мәселесін шешуге мүмкіндік береді. Бұл жерде әр саладағы 150 кәсіпорын, оның ішінде құрылыс, жиһаз индустриясы, кәбіл өнімін, пластмасса бұйымдарын, құрғақ құрылыс қоспаларын шығаратын зауыттар, ТБҚ және металл құрастырмаларын, минералдық плиталар шығару бойынша кәсіпорындар орналасатын болады.
      «Алматы-Жиһаз» индустриялық аймағы аумағында жиһаз бөлшектерін шығару жөніндегі өндірістік корпустың 1-ші кезегін салу, 22 кәсіпорынды, көлік-логистикалық орталығын орналастыруға арналған өндірістік корпустың 2-блогының құрылысы жүзеге асырылатын болады.
      «Талдықорған» индустриялық аймағының аумағында ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу кәсіпорындарын және ауыл шаруашылығына, құрылыс индустриясы мен тоқыма өнеркәсібі үшін механикаландыру құралдары өндірісінің 15 кәсіпорны орналастыратын болады.
      Қалпына келтірілетін энергия көздерін дамыту. Облыста энергия тапшылығы бар, облыс бойынша электр қуатына қажеттілік 50% ғана өзі энергия көздерімен қамтылады.
      Талдықорған қаласында қуаты 260 МВт ЖЭО құрылысының жобасын іске асыру өңірді электрмен қамту проблемаларын ішінара шешу арқылы отын ресурсын пайдалану тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді, облыс орталығын электрмен және жылумен қамтудың сенімділігін қамтамасыз етеді, сондай-ақ жаңа жұмыс орындарын құрады.
      Облысты энергиямен қамтамасыз етуді арттыру үшін Мойнақ СЭС-ін және Балқаш ЖЭС-ін салумен қатар, шағын СЭС-тер салу қажет. Болашақта жиынтық қуаты 306,7 МВт болатын 23 шағын СЭС салу көзделіп отыр.
      Облыстың балама энергетикасын дамытудың екінші бір перспективалы бағыты жел энергетикасы болып табылады. Болашақта Шелек жел дәлізі мен Жоңғар қақпасында қуаттылығы 5-тен 300 МВт-не дейінгі жел электр станцияларын салу қажет.
      Туризмді дамыту. Алматы облысы емделу мен демалысқа ішкі сұранысты қанағаттандыруға және шетелдік туристерді тартуға арналған елеулі табиғи-климаттық әлеуетке ие. Бұл үшін сәйкес инфрақұрылым -  әртүрлі маманданған және қызмет көрсету деңгейі бар шипажайлар, курорттар болуы қажет.
      Облыста туризмнің мынадай бағыттарын дамыту перспективалы болмақ:
      Жамбыл, Талғар аудандарында - мәдени-танымдық туризм;
      Еңбекшіқазақ, Қарасай, Кербұлақ, Ұйғыр, Райымбек, Балқаш аудандарында және Текелі қаласында - экологиялық туризм;
      Ақсу, Алакөл, Панфилов аудандарында, Қапшағай қаласында - емдеу-сауықтыру туризмі.
      Бұдан басқа, «Жаңа Іле» туристік және спорттық-көңіл көтеру орталығын құру жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет.
      Батыс Қазақстан облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Қалыптасқан мамандану және бейінді салалардың келешектегі перспективаларын ескере отырып, өңір табиғи газ және газ конденсатын, сондай-ақ АӨК және бәсекеге қабілетті өңдеуші өнеркәсіп сегменттерін дамытудың жетекші орталықтарының бірі болып қала бермек.
      Өнеркәсіп. Облыс өнеркәсібі соңғы 20 жылда өз құрылымын - 1990 жылғы дамыған өңдеу өнеркәсіпті өңірден (85,4 %-ы өнеркәсіптік өндіріс құрылымында) кен өндіру, оның ішінде мұнай-газ өндіру өнеркәсібі басым өңірге өзгертті. Мұнай-газ өндіру өнеркәсібінің қарқынды дамуы өңірдің дамуына қуат береді және басқа да өндірістердің дамуына негіз жасайды, екінші жағынан бір саланың шектен тыс басымдығы облыс экономикасына бір шикізаттық сипат беріп, базалық салада құлдырау болған жағдайында төтеп беруін әлсіретеді.
      Облыста аса бай көмірсутек шикізаты бар, осыған байланысты болашақта облыстың көмірсутек шикізатын өндірудің және табиғи газды өңдеудің ірі орталығы ретіндегі рөлі сақталады. 2020 жылға Қарашығанақ кен орнында газ өндіру көлемі 2,3 есеге өседі, бұл ретте республикалық ауқымда газ өндірудегі 2020 жылға облыстың үлесі 34,4 %-ды құрайтын болады.
      Облыс үшін қосылған құны жоғары өндірістерді ынталандыру, инновацияларды енгізу, қосалқы, қызмет көрсетуші және өңдеуші шағын және орташа кәсіпорындар блогын қалыптастыру, сондай-ақ қызмет көрсетуші және қосалқы кәсіпорындар күш-жігерін біріктіру есебінен жүйе құраушы компаниялар айналасында кластерлер қалыптастыру маңызды міндет болуы тиіс.
      Жыл сайын сығымдалған газға сұраныс ұлғайып, таяудағы 10 жылда 25 %-ға және 2020 жылы 4 трлн. текше метрге жетеді. Бұл ретте сығымдалған газды негізгі тұтынушы-елдерде (Еуроодақ) оның өндірісі айтарлықтай төмендейді. Осыған байланысты, облыста республика қажеттілігін қамтамасыз етіп, сондай-ақ экспорттау үшін сығымдалған газ өндірісін ұйымдастыру қажет.
      Қарашығанақ газ кен орындары базасында метанол, полипропилен, метионин, формальдегидті шайыр, метил-трет-бутилді эфир, жоғары октанды жанармай және дизель отыны өндірісін қамтитын газ-химия кешенінің құрылысы жүзеге асырылады.
      Газ өндіру саласының перспективалы даму бағыты газды терең өңдеу жолымен азоттық тыңайтқыштар өндіру мүмкіндігі болуы тиіс.
      Облыс дәстүрлі түрде елдің жоғары дамыған машина жасау орталығы болып саналады. 1985 жылы облыстың өнеркәсіп құрылымындағы саланың үлесі 30,4 %-ды құрады 2009 жылы 1,7 %-ға дейін қысқарып, саладағы персоналдың саны осы кезеңде 6 есеге төмендеді.
      Металл өңдеу саласын дамыту обсадты және сорғылы-сығымдағыш құбырлар шығарумен, сондай-ақ металл құрылымдарын ыстық мырыштау бойынша қызметтер көрсетумен байланысты болады.
      Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Облыста құрылыс материалдарының барланған және пайдалануға дайын кен орындары базасында мынадай өндірістерді ұйымдастыру және/немесе қайта жаңғырту қажет:
      облыстың Тасқала және Теректі аудандарында орналасқан цемент шикізаты кен орындары базасында (шикізат қоры шамамен 200 млн. тонна) цемент зауытын салу;
      Зеленов және Теректі аудандарында орналасқан керамзит сазбалшықты Погодаев кен орны базасында бетонға арналған (керамзит) жеңіл толтырғыш дайындау бойынша өндірісті қайта жаңғырту және жаңасын құру;
      Зеленов ауданында орналасқан кварц құмды Цыганов кен орны базасында шыны өндірісін ұйымдастыру;
      Теректі ауданында орналасқан Федоров кен орны - 2 қыш шикізат кен орны базасында керамикалық бұйымдар (тақтайша және басқалары) дайындауға арналған қыш өндірісін ұйымдастыру;
      сазбалшықты материалдан керамдор (жасанды қиыршықтас) шығару бойынша жаңа өндіріс құру;
      Ақжайық ауданындағы № 102 және 96 кен орындарының гипс үйіндісін (шикізат қоры шамамен 15 млн. текше метр) гипстен жасалған бұйымдар өндірісін (алебастр, гипсокартон, құрғақ қоспалар және басқалар) ұйымдастыру үшін пайдалану.
      Аграрлық сектордың табиғи-ресурстық әлеуетін ішкі азық-түлік нарығын негізгі тамақ өнімдерімен қамтамасыз етудің тұрақтылығы мен толықтыруды, сондай-ақ астықтың, ұнның, макарон өнімдерінің және ет өнімдерінің артылғанын облыстан тыс тарату мүмкіндігіне ие болуды қамтамасыз етуге тиіс. Сондай-ақ ерте шығатын көкөністер, жеміс-жидектер, құс еті және сүт өнімдері өндірісін күшейту қажет.
      Мал шаруашылығы. Ауыл шаруашылығының негізгі саласы мал шаруашылығы болып табылады. Соңғы 20 жылда мал басының барлық түрінің қысқаруына және өндірістің төмендеуіне қарамастан, табиғи жем-алаңдарының болуы (жайылым алаңы 10 млн. гектарға жетеді) ет малының, қой, үйірлі жылқы шаруашылығын дамытуға арналған база болуы тиіс.
      Облыста қазақтың ақбас мүйізді ірі қара мал тұқымын, ет-сүт бағытты көшім тұқымды жылқы, асыл тұқымды ет-май еділбай қойын өсіру керек. Импортты алмастыру мақсатында ет бағытты құс фабрикасын, шошқа өсіру кешенін, тауарлы сүт фермаларын салу керек.
      Ет және сүт өнімі өндірісінің көлемін ұлғайтуға ет өңдеу кешені мен суық қасапханалар, сүт өнімі өндірісі мен шикізат базасын дамыту жөніндегі технологиялық желілер салу бойынша инвестициялық жобаларды іске асыру жолымен қол жеткізілетін болады.
      Өсімдік шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығында егін шаруашылығы маңызды бағыт болып табылады. Дәнді дақылдарды егу алаңдарын кеңейту перспективалары өңірдің құрғақшылық жағдайымен шектелген. Қазіргі бар егін егу алаңдары (600 мың га) қолайлы жылдары 700 мың тоннаға дейін астық алуды қамтамасыз етеді.
      Тұрақты даму мақсатында өсімдік шаруашылығын егістік жерлер құрылымында ұлғайту жағына: дәнді дақылдар, майлы және мал азықтық дақылдарының үлесін ұлғайту жағына қарай әртараптандыруды, ресурс үнемдеуші агротехниканы, тамшылатып суару, ғылыми негізделген тұқым себу айналымын енгізуді қамтамасыз ету, элиталы тұқым шаруашылығын қолдауды іске асырып осының негізінде өнімділікті арттыруға қол жеткізу қажет. Ірі диірмен кешенін, өсімдік майын шығаратын зауытты іске қосу бидай мен майлы дақылдарды өңдеу көлемін ұлғайтуды қамтамасыз етеді.
      Ішкі нарықтың қажеттілігін толық қанағаттандыру үшін, көкөніс шаруашылығында ірі тауарлы өндірісті ұлғайту және ерте пісетін көкөністерді өндіруге арналған жылыжай шаруашылығын ұйымдастыру есебінен картоп және көкөніс шаруашылығын одан әрі дамыту қажет.
      Алдағы онжылдық кезеңде өсімдік шаруашылығындағы ең аз дамыған салалардың бірі ретінде бақша шаруашылығын дамыту қажет. Жеміс-жидек шаруашылығы өнімдерімен ішкі нарықтың қажеттілігін қамтамасыз ету үшін бақшаларды жаңғырту маңызды болмақ.
      Ақтөбе облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Перспективада облыс барынша бәсекеге қабілетті мамандандырылған салаларды (құрылыс индустриясы, химия өнеркәсібі, медициналық техника өндірісі, ауыл шаруашылығы өнімін өңдеу) басымдықпен дамытып қарқынды өңдеуші өндірісі бар, көмірсутекті және минералдық шикізат өндіретін әртараптандырылған ірі орталық ретінде танылады.
      Өнеркәсіп. Өнеркәсіптік кешен облысты дамытушы қозғалтқыш күшке айналуы тиіс, бұл ретте өңірдің индустриялық-инновациялық келбеті базалық салаларды: мұнай өндіруші өнеркәсіптерді, қара металлургия және машина жасауды қарқынды дамытумен айқындалатын болады.
      2020 жылға облыстың экономикалық қызметінің барлық салалары бойынша инвестициялар көлемі шамамен 2 трлн. теңгеге жетеді, 27 мыңнан астам жұмыс орындары құрылады. Бұл ретте инвестициялардың үштен екі бөлігі 13,5 мың жұмыс орнын құру арқылы өңдеуші өнеркәсіптерге бағытталатын болады. Бұл алдағы уақытта облыс экономикасы шикізат бағытынан соңғы өнімді өңдеу мен шығаруға біртіндеп ауысатындығын көрсетеді.
      Ғылыми-инновациялық инфрақұрылымды дамыту, өңірлік нарықта ғылыми ұйымдары мен кәсіпорындарын бәсекеге қабілетті инновациялық қызметке, тарту экономиканың жоғары технологиялық шикізатты емес секторларын қалыптастыру үшін алғышарттар құрады.
      2020 жылға облыста мұнай өндіру артып 7,9 млн. тоннаны құрайды, газ өндіру айтарлықтай өсіп 7,8 млрд. текше метрді құрайды, яғни Жаңажол, Әлібекмола, Ақжар, Ақжар-Шығыс, Өріктау сияқты кен орындарын кеңейту және пайдалануға беру есебінен екі есеге өсетін болады.
      Облыстың перспективадағы маңызды мәселесі экономика мен әлеуметтік өмірдің басқа да салаларына озық индустриялық және инновациялық импульстерді тиімді беру, жергілікті тауарлар мен қызметтерді тұтынуда, халықты жұмыспен қамтуда оның рөлін көтеру болып табылады.
      Базалық салаларды дамытудың мультипликативтік әсерін ішкі экономиканың қосарланған салаларында оны ұлттық қайта жандандыру үдерісіне белсенді енгізумен іске асыру маңызды міндет болып табылады.
      Облыста ірі компаниялардың мынадай ілеспе өндірістерді дамытудағы рөлін күшейту қажет:
      каустик содасы, хлорлы газды, тұз қышқылы, синтетикалық каучук;
      тұз қышқылы, синтетикалық каучук, фасонды профиль, ферроқорытпа пештер, вулканды резеңкеге және әктасқа арналған электродты масса өндірісі.
      Тау кенін өндіру өнеркәсібін дамыту. «Юбилейное» кен орнында хром кенін, алтын рудасын одан әрі өндіруді және өңдеуді дамыту, 2,6 мың жұмыс орнын құра отырып, мыс қорыту зауытын, өнімділігі жылына 10 мың тоннаны құрайтын никель штейнін өндіретін зауыт салу қажет.
      Өнеркәсіптің басқа салаларын дамытуды қамтамасыз ететін, ілеспе қайта өзгерімді металлургиялық өндірістерді дамыту. Хром рудасын өңдеудің негізгі бағыттары болып хромиттер, болатты легирлеуге арналған әртүрлі қоспалар, хром балқымалары өндірісі болуы тиіс. Инновациялық технологияларды пайдалану арқылы жылына 440 мың тоннаға дейін жоғары көмірқышқылды феррохром өндірісін ұлғайту бойынша жоба іске асырылатын болады.
      2012 жылдан бастап жаңа өндірістерді дамыту және металлургиялық (700 жұмыс орнын құру арқылы), никель-кобальт кенін өңдеу (325 жұмыс орны) секілді зауыттар салу қажет.
      Химиялық және медициналық өнеркәсіпті қалпына келтіру. Облыста 1985 жылы минералды тыңайтқыштар өндірісі біршама жақсы дамып, оның өнімділігі жылына 100 мың тоннаға жеткен болатын. Қазіргі уақытта өндіріс толығымен жабылған, шамамен 4 мың адамның жұмыс орны жойылды.
      Облыста химиялық өнеркәсіпті дамыту мақсатында Шиелісай кен орны базасында Мұғалжар ауданында фосфоритті тыңайтқыштарды шығаратын өндірісті ұйымдастыру бойынша шаралар қабылдау қажет. Жилян калий содасы кен орнын игерумен калий тыңайтқышын өндіру жылына 250 мың тоннаға жетеді.
      Облыста аммонит, тротиль құрамды шашкалар, эмульсиялы жарылғыш заттар өндірісін ұйымдастыру мүмкіндіктерін қарастыру қажет.
      Медициналық және фармацевтикалық салалардағы перспективалық даму Ақтөбе қаласындағы «Ақтөберентген» медициналық зауытын жаңғыртумен және ондаған атаулы дәрі-дәрмектер игерумен дәрілік заттар өндірісі бойынша зауыт салумен байланысты болады.
      Машина жасауды қалпына келтіру және дамыту. Облыс республиканың дәстүрлі жоғары дамыған машина жасау орталығы болып табылады. 1985 жылы облыстың өнеркәсіп құрылымындағы саланың үлесі 18,5% болса, 2009 жылы 1,4% дейін қысқарды. Саладағы персонал саны - 18,4 мың адамнан (1985 жылы) 3 мың адамға (2009 жылы) қысқартылды. Соған қарамастан, өңірде саланың айтарлықтай өндірістік әлеуеті сақталды, оны жандандыру қажет. Саланы дамытудың перспективалы бағыттары түрлі салалар үшін мұнай-газ машиналарын және аспап жасау саласын дамыту болуы тиіс.
      Басқа бағыттар бойынша: электротехникалық жабдықтар өндіретін және табақша шыны зауыттарын салу; көпфункциялы, жер қыртысын өңдейтін үлгідегі агрегаттар шығаратын құрастыру өндірісін құру, Ақтөбе жеңіл металқұрылымдары зауытының өндірістік қуаттылығын кеңейту; әуе техникасына техникалық қызмет көрсету және жөндеу орталығын құру жобалары іске асырылуы тиіс.
      Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Облыста кең таралған пайдалы қазбалар қорына негізделген құрылыс материалдары өндірісін дамыту керек. Өнімнің негізгі түрлері ұсақталған тас кесек, жылу оқшаулау материалдарын шығару болмақ. Облыста Байғанин және Алға аудандарында жалпы қоры 500 млн. тоннаға жететін карбонатты және сазбалшық шикізатының кен орындары шоғырланған. Елдің батыс аумақтарында отандық цемент тапшылығын ескере отырып, өңірде цемент өндірісі мен оның өнімдерін (құрғақ құрылыс қоспалары, темір-бетон құрылымдары және басқалар) өндіру қажет.
      Мұғалжар кен орнындағы кварц құмы кен орындары негізінде шыны өндірісін, Бірұңғыр құрылыс тастары (диабазалар) кен орны базасында - қиыршықтас және басқалары, Ақжар кірпіш сазы кен орны базасында - қабырға материалдарын өндіруді ұйымдастыру қажет.
      Осы салада бірқатар төмендегідей ірі жобалар іске асырылатын болады:
      Ақтөбе қаласында қуаты жылына 250 мың шаршы метр тұрғын үй болатын 2 индустриялық құрылыс комбинатын ұйымдастыру, Ақтөбе қаласында клинкерлі-цементті терминал, Хромтау қаласында қиыршық тас шығаратын үш зауыт, сазбалшық өңдейтін кәсіпорын салу;
      керамикалық бұйымдар шығаратын (кірпіштер, блоктар, жапсырма тақтайшалар), шыныны өндірістік өңдеу, энергия үнемдеуші және қауіпсіз шыныпакеттер, вибропрестелген бұйымдар, шыныпластик құбырлар (3-кезегі) шығаратын зауыттар салу.
      Облыста жылу оқшаулау плитасын, сантехника бұйымдары өндірісі, табақша шыны шығаруды ұйымдастыру қажет.
      Мал шаруашылығы. Облыс мал шаруашылығын дамыту үшін, әсіресе қой, жылқы, түйе өсіру әлеуетіне ие, бұл ретте қолда бар жайылымдар толық пайдаланылмайды. Облыстың көптеген табиғи-климаттық аймақтарында мал шаруашылығы ауыл шаруашылығының негізгі және айтарлықтай кепілді саласы болып қалып отыр, әсіресе жартылай шөлейт және шөл далалық аумақтарында қой шаруашылығы: қазақтың құйрықты қылшық жүнді тұқымды қойларын өсіру басымдықпен дамыған. Осыған байланысты облыста мал шаруашылығының әлеуетін пайдалануды жандандыру қажет.
      Осы бағыттардың бірі, үйірлі жылқы шаруашылығы әдісімен (барлық аймақтарда, әсіресе ауқымды жайылымдары бар оңтүстік аудандарда тәжірибеге енген) экологиялық таза жылқы еті мен қымыз өндірудің едәуір қолжетімді және экономикалық тиімді өндірісі болып табылады.
      Ет, сүт және жүн өндірісін ұлғайту мақсатында облыста 7 қой шаруашылығы кешенін, 11 тауарлы сүт фермасын, 6 сиыр етін өндіру бойынша мал шаруашылығы фермасын, жылқы еті мен қымыз өндіретін 21 жылқы фермасын, түйе сүті мен шұбат өндірісі бойынша 13 түйе фермасын, сондай-ақ қой етін өндіретін сою цехтары бар 20 семірту алаңшасы мен сою цехтары бар 16 ІҚМ сою алаңшасын ұйымдастыру көзделеді.
      Мал шаруашылығында қалыптасып отырған ұсақ тауарлылық жағдайға байланысты, ірі және орташа мал шаруашылығы кешендерінің желілерін құру үшін мемлекеттің үлестік қатысуымен ауыл шаруашылығы құрылымдары ұйымдастырылуы тиіс. Перспективада облыс мал шаруашылығының сырт жайылымы және оны өнеркәсіптік негізге ауыстыру есебінен ет (қой еті, жылқы еті) экспорттаушысы болуы әбден мүмкін.
      Өсімдік шаруашылығы. Ішкі нарықты өсімдік шаруашылығы өнімдерінің негізгі түрлері бойынша өзін-өзі қамтамасыз етілуіне қолжеткізу үшін құрылымдық және технологиялық әртараптандыруды іске асыру, егістік алаңдарының негізгі бөлігін мал шаруашылығының артып келе жатқан қажеттілігін қамтамасыз етуге бағыттау қажет.
      Басымды ауыл шаруашылығы дақылдарының (бидай) егістік алаңдары негізінен далалық аймақта: Әйтеке би, Қарғалы, Мәртөк, Хромтау аудандарында және Қобда ауданының солтүстік жағында орналастырылатын болады.
      Өңірде дәнді дақылдардан басқа көкөніс пен бақша, сондай-ақ картоп өндіруді ұлғайту қажет. Ауыл шаруашылығы дақылдарының өндірісі көлемін ұлғайту саланы әртараптандыру есебінен, егін шаруашылығы мәдениетін көтеру, өндіріске қазіргі заманғы ылғал сақтағыш технологияларды енгізу, кеңінен химияландыру және механикаландыру, айналымға жаңадан және қазір қолданылмайтын суландыратын жерлерді енгізу есебінен қамтамасыз етіледі.
      Павлодар облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Қазақстанның қарқынды индустриялық-инновациялық даму бағытын алғанын ескере отырып, өңірдің елдің ірі әртараптандырылған өнеркәсіптік-инновациялық орталығы ретіндегі рөлі мен маңызы перспективада арта түседі. Өңірдің маңызды міндеті халықтың өмір сүру деңгейін жоғарылату үшін бәсекеге қабілетті, экспортқа бағдарланған өндірістерді қалыптастыру, кәсіпкерлікті, әсіресе инновациялық кәсіпкерлікті дамыту үшін қолайлы жағдай жасау болып табылады.
      Өңір алдында индустриялық кешенді технологиялық қайта жетілдіру міндеті тұр, өйткені облыс өнеркәсібі шикізат өндіруші, энергия ауқымды, салыстырмалы түрде төмен технологиялы, техникалық және экологиялық тұрғыдан қауіпсіз емес күйінде қалып отыр.
      Облыс Қазақстан аймағының көпшілік бөлігіне негізгі электр қуатын жеткізуші болып отыр, оның үлесіне республикадағы көлемнің 42,9 %-ы тиесілі.
      Электр қуатын дамытудың келешегі облыстағы Екібастұзды энергетикалық көмірінің айтарлықтай қорының болуымен байланысты. Перспективада облыстың барлық ЖЭК энергоблоктарын жаңғырту барысында жылына 60 млрд. кВт/сағат деңгейінде электр қуатын өндіруді ұйымдастыру мүмкіндігі туындайды.
      Өңірдің ЖЭК жоғары таратушы және транзитті әлеуетке ие әрі өндірілетін қуатты барлық бағыттарға тасымалдауға қабілетті. Энергетикалық әлеуетті дамыту үшін Екібастұз-Ақсу энергия торабының қуатын қайта жаңғырту және қалпына келтіру қажет. Екібастұз ҚАЭС-1,2 кеңейту және қайта жаңғырту бойынша жоба іске асырылуда, сондай-ақ Ақсу ҚАЭС-ндегі № 2 энергоблок қалпына келтірілуде. Бұл шаралар энерготораптың қазіргі қуатын 1000 МВт асыруға және қосымша 500 жаңа жұмыс орнын құруға мүмкіндік береді.
      Металл өңдеудегі негізгі басым бағыттардың бірі алюминий өндірісі және одан жасалатын бұйымдар болып табылады. Бұған арналған базаға мына факторлар жатады:
      үлкен көлемді арзан электр қуатына қолжетімділік;
      өндірістік әлеуеттің болуы;
      қолжетімді арақашықтықта айтарлықтай шикізат қорының болуы - бокситтердің барлық кен орындары Қостанай облысының үш ауданында жинақталған: Батыс Торғай, Шығыс Торғай, Орталық Торғай баланстық қоры - 370,5 млн. тонна.
      Машина жасау саласын қалпына келтіру. Машина жасау, әсіресе ауыл шаруашылығы машинасын жасау, әрқашан облыстың жетекші саласының бірі болатын.
      1985 жылы өңірде 55 мың трактор, 8,9 мың бульдозер шығарылған. Қазіргі уақытта трактор өндірісі жылына 40 данаға дейін қысқартылды, ал бульдозерлер шығару мүлдем жабылды. Салада 29,2 мың адам жұмыс істеген болатын. Осыған қарамастан, өңірде өндірісті жандандыру үшін жағдайлар бар: өндірістік әлеует, инфрақұрылым.
      Жұмыс істеп тұрған және тоқтап тұрған кәсіпорындарды қайта жаңғырту, қайта құру және жандандыру машина жасау кәсіпорындарын дамытудың бір бағыты болып табылады.
      Павлодар облысындағы Баянауыл, Ақсу аудандарында - карбонатты және сазбалшықты шикізат кен орындарының қатары шоғырланған (шикізат қоры шамамен 500 млн. тонна). Осыған байланысты, өңірдегі энергия молшылығын және сумен қамтамасыз етілуін ескерсек, өңірдің және жақын жатқан облыстардың ғана қажеттігі үшін емес, экспортқа шығару үшін де жоғары сапалы цемент өндіруді және цементтен жасалған өнімдерді шығаруды ұйымдастыру қажет.
      Саланың тиімді дамуы үшін жабдықтар алуға инвестиция салу қажет. Кәсіпорындардың қолда бар өндірістік қуаты технологиялық желілердің моральдық және табиғи тозғандығынан толық пайдаланылмайды. Салада негізгі құралдардың тозуының ең жоғары көрсеткіштерінің бірі - жекелеген кәсіпорындарда 90 %-ға дейін жетеді.
      Шикізат пен өндірістік қуаттылықтың болуы, облыстағы құрылыс-монтаждау жұмыстары көлемінің ұлғаю үрдісі саланың дамуына жайлы жағдайлар туғызады.
      Шағын және орташа кәсіпорындардың ірі жүйеқұраушы компаниялар қажеттілігі үшін жаңа өндірістерді құруы және облыс аумағындағы іске асырылатын инвестициялық жобалардағы қазақстандық қамтуды күшейту маңызды мәселе болып табылады.
      Қазіргі уақытта облыстың ЖӨӨ-де ауыл шаруашылығының үлесі мардымсыз болып келеді, дегенмен өңірде шикізат базасы және ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеудің өндірістік қуаты бар.
      Сонымен қатар, АӨК-ті дамыту әлеуеті орнықты оң қарқынмен көрінуде. Осыған байланысты, дәнді дақылдардың, картоптың, көкөніс және бақша өнімдерінің егістік алаңдарын кеңейтуге, әр түрлі ылғалсақтағыш технологияларды пайдалануға және көкөніс сақтайтын қоймалардың инфрақұрылымын нығайтуға көңіл аудару қажет.
      Облыстың асыл тұқымды мал шаруашылығының әлеуетін, дамып келе жатқан жасанды тұқымдандыру технологиясын ескере отырып, ауыл шаруашылығы малдарының асыл тұқымды басының үлес салмағын көбейту, сондай-ақ ет пен сүтті өңдеп шығару көлемін ұлғайту мүмкіндігі бар.
      Оңтүстік Қазақстан облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Табиғи-климаттық жағдайларды, демографиялық және еңбек жағдайын ескеріп, қолда бар ресурстық алғышарттар мен қалыптасқан экономикалық мамандануға байланысты облыс келешектегі кезеңде және азық-түлік, жеміс-көкөніс, мақта-мата өнеркәсібі өнімінің өркендеуші орталығы ретінде өзінің ірі аграрлық өңір ретіндегі рөлін сақтап қалады. Облыс фармацевтика саласында, мұнай өңдеу және тау-кен өндіру өнеркәсібі, сондай-ақ қажылық туризмнің жетекші орталығы ретінде алдыңғы орнын сақтап қалады.
      Өнеркәсіп. Облыс өнеркәсіп өндірісін қысқартқанмен, бүкіл әлеуетін агроөнеркәсіптік кешенде сақтап қалды. Алайда өңірді энергия қуатымен қамтамасыз ету мәселесін шешу барысында өңірдің халық санының жоғарылығын ескере отырып, көлемді еңбекті қажетсінетін өндірістерді дамыту мүмкіндіктері сақталған.
      Уран өндіру және өңдеу. Облыстағы тау-кен өнеркәсібін дамыту келешегі, негізінен, уран кен орындарының болуымен байланысты. Аталған шикізат түрінің қоры бойынша облыс республикамызда 1-орынға ие болады (жалпы республикалық көлемнің 57,7%). Уранның келешекті кен орындарына Мойынқұм, Мыңқұдық, Іңкәй жатады.
      Қатты пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеуді дамытудың негізгі бағыттары қорғасын, тазартылған алтын, күміс өндірісі.
      Облыстағы өндірілетін өнеркәсіптік көлемін көтеру үшін, сондай-ақ қатыстырылғандар санын қалпына келтіру үшін түсті металдарды өндіру және өндірісі көлемін ұлғайту ескеріледі.
      Тау кенін өндіру өнеркәсібінің келешектегі бағыты болып алтын рудасы өнеркәсібі болып табылады. Құрамында алтыны бар руда қоры бойынша облыс республикамызда 7-ші орынды алады. Алтынның жалпы қоры 9 тоннаға бағаланады. Аса келешекті кен орындары Келіншектау (3 тонна), Шован (2,5 тонна), Жолбарысты (1,9 тонна). Осыған байланысты, алтынның кен орындары негізінде алтын өндіруші өнеркәсіпті, сондай-ақ жоғары қатар өзгерімдерді, айталық зергерлік өнеркәсіпті ұйымдастыру қажет.
      Қорғасын өндіру және өңдеу Жоғары-Күмісті (18 мың тонна), Мырғалымсай (10 мың тонна, бұл ретте мемлекеттік теңгерімге қосылмаған қор 800 мың тоннаны құрайды) кен орындарында іске асырған тиімді.
      Құрылыс материалдары өндірісі. Өңірде құрылыс материалдарын шығаратын өнеркәсіп жеткілікті түрде жақсы дамыған, рудалық емес шикізат және жалпыға танымал пайдалы қазбалар, айталық, құмды-қиыршық тасты қоспалар, саз топырақ, бетонитті балшық, әктас, гипс, минералдық пигменттер, кварц құмы және басқалар негізінде жұмыс істейді.
      Облыстың үнемі құрылыс материалдарына қажеттілігін есепке ала отырып саладағы құрылыс материалдары мен қатыстырылғандар санын арттырып жаңғырту бойынша шаралар қабылданатын болады.
      Өткен кезеңдерде жеткілікті түрде дамыған машина жасау және металл өңдеу саласы жұмыс жасап тұрды, 100% республикалық өндіріс ұсталық-престеу жабдықтары, күштік ажыратқыштар, автомобиль доңғалақтары істеп тұрды.
      Саланың жоғары еңбек сыйымдылығын ескере отырып, сонымен бірге Солтүстік-Оңтүстік желісі есебінен өлкенің энергия қамтамасыз етудің арттыру мүмкіндігі, сонымен бірге Балқаш ЖЭС құрылысы, инновациялық металды өңдеу және машина жасау өндірісін дамыту тиімді болады. Сонымен бірге келешекті бағыт мұнай газ, тау-кен кешендері, электр және электрлі құрал-жабдықтар үшін машиналар өндірісін дамыту мен жаңғырту үшін шарттар жасау болуы тиіс.
      Химия өнеркәсібі. Облыстың химия өнеркәсібінің болашақ дамуы Қаратау бассейнінің фосфорит кендері қабатына негізделген.
      Фосфориттер қорын есепке ала отырып, өңірдегі химиялық өнеркәсіпті дамыта келе, мұнымен облыс халқын жұмыспен қамту және оның ЖӨӨ көтеру арқылы мүмкіндігін қарастыру қажет.
      Мұнай химия өнеркәсібін дамыту перспективасы облыстағы жұмыс істеп тұрған мұнай өңдеуші зауытпен тікелей байланысты. Саланың тиімділігін арттыру бағыты мұнайды түбегейлі жаңғырту, сондай-ақ пластмасса, резеңке және одан жасалған бұйымдар өндірісі болып табылады.
      Бірқатар жобаларды іске асыру есебінен химиялық өнімдер өндірісін ұлғайту күтіледі:
      Үшбас және Герес кен орындары базасында моноаммоний және диаммоний фосфат өндірісі. Жобаны енгізумен байланысты жылына 1 млн. тонна азотты-фосфорлы тыңайтқыштар шығару жоспарланып отыр;
      Шымкент қаласындағы фармацевтикалық зауытын жаңғырту, оның қуаттылығын 4 млн. дана инфузиялық ерітінді, GMP (Good Manufacturing Practice) стандарттарына сәйкес 300 млн. дана ампулаға жеткізу арқылы жаңғырту;
      фосфордың өндірісінің техногенді қалдықтарынан фосфоры бар тыңайтқыштарының өндірісін ұйымдастыру. Өндірістің жобалық қуаты - жылына 30 мың тонна.
      Агрокәсіптік кешен. Аграрлық сектор осы өлкенің экономика салаларының негізгі саласының бірі болып табылады. Жемістер, көкөністер, бақша өсімдіктерінің жоғары өндіріс көлемдері және жүзім тамақ өнеркәсібінің әр түрлі салаларын жетілдіріп, сонымен бірге Қазақстанның басқа аймақтарына жаңа жемістер және көкөністерді жеткізуге мүмкіндік береді.
      Жайылымдарды жыл бойы жем базасы ретінде пайдалану мүмкіндігі осы өңірдің мал шаруашылығын дамытуына мүмкіндік туғызады.
      Облыстың ауыл шаруашылығында негізгі перспективалы бағыттың бірі мақта - талшық бойынша экспорттық әлеуеттің өндірісі және дамуы болуы тиіс. Бұдан басқа, басым бағыт жеңіл және тамақ өнеркәсібінің салалары үшін азық-түлік өнімдері мен шикізатқа деген облыстың қажеттігін қамтамасыз етуі болып табылады.
      Мал шаруашылығы. Өңірдің мал шаруашылығын дамытудың неғұрлым перспективалы бағыттары болып мыналар табылады:
      сүтті-етті мал өсіру (тау-далалық және суармалы өңірлердегі);
      қой шаруашылығы - облыстың барлық аумағында;
      қаракөл өсіру шаруашылығы - облыстың шөлейт аудандарында.
      Мал шаруашылығының қарқынды дамуы мультипликативті әсерін туындатады, тері, жүн, ет және сүт, әсіресе өңдеу саласында шағын бизнестің дамуына алып келеді.
      Өсімдік шаруашылығы. Соңғы 25 жылда облыс суармалы жерлердің ауданын сақтап қалды және ұлғайтты. Саланың жұмыс жасауының тиімділігін арттыру үшін топырақ құнарлылығын қалпына келтіру және суармалы жердің тиімділігін арттыру бойынша іс-шаралар жүргізу қажет. Облыстың ауыл шаруашылығының жүйелі мәселесі судың тапшылығы болып табылады. Бұл мәселенің шешімі - суарудың тиімділігін арттыру, ылғалсақтағыш технологияларды енгізу.
      Облыстың өсімдік шаруашылығында қозаны өсіруді, бағалы дәрілік өсімдіктерді, жемістерді, ерте пісетін көкөністерді және бақша дақылдарын, сонымен бірге күріш шаруашылығы және жүзім шаруашылығын дамыту қажет.
      Қоза және ерте пісетін көкөніс-бақша дақылдарын облыстың оңтүстігінде: Мақтаарал, Сарыағаш, Шардара аудандарында дамытқан пайдалы.
      Өсімдік шаруашылығын дамытуда мультипликативті әсер алу үшін мақта шикізатын өңдеудің аяқталған циклі бар шағын кәсіпорындарды құру арқылы шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға ерекше көңіл бөлу керек.
      Тамақ өнеркәсібі. Сала дамуының басым бағыттары - жеміс-көкөністі консервілеу, шарап жасау, әртүрлі құрамды шырындар жасауы, джем, қайнатпа, сублимирленген өнім, балалар тағамының өнімдерін шығару болып табылады.
      Гидроэнергетиканы дамыту. Облыс энергия тапшылығын азайтатын су энергия ресурстарының біршама қорына ие.
      Облыстың қолданылатын су энергия қоры (100 мвт) Шардара СЭС-і. Әлеуетті су энергия қорлары 10,7 млрд. кВт/сағ., олардың ішінен техникалық қолжетімді 2,8 млрд. кВт/сағ. құрайды. Бар әлеует іс жүзінде қолданылмайды.
      Облыс аумағында 1960 жылдары салынған жалпы жиынтық қуаты 2,52 МВт, өндірімі 12,6 млн. квт/сағ. 8 СЭС жаңғыртуды талап етеді. Осыған байланысты, СЭС ғимараттары мен жабдықтарын қалпына келтіріп, барлық құрал-жабдықтарын толық алмастыру қажет.
      СЭС-ті жөндеуден және қалпына келтіруден басқа, облыста жаңа шағын СЭС және қолданыстағы су шаруашылығы объектілеріне шағын СЭС құрылғысын салу қажет. Облыс өзендерінде, айталық Сайрамсу, Ақсу, Өгем, Майдантал және басқа өзендерінде жиынтық қуаттылығы 420,9 МВт, жылдық өндірісі 1,8 млрд. кВт болатын шағын СЭС орналастыру керек.
      Жеңіл өнеркәсіпті қалпына келтіру және дамыту. Облыс дәстүрлі түрде жеңіл өнеркәсіп орталықтарының бірі болып есептелді, алайда сала соңғы 25 жылда өңірдегі өз орнын айтарлықтай жоғалтты: 1985 жылы облыс кәсіпорындары 22 млн. дана тоқыма, 208 мың жұп аяқ киім, 7,7 млн. шаршы метр тоқыма емес материал өндірді. Бұл өнімнің өндірісі осы уақытта толық тоқтаған.
      Облыстың өндірістік әлеуетін, оның еңбек күшінің молшылығын, шикізат ресурстарын ескере отырып сала дамуының аса перспективалы бағыттары киім тігуді, аяқ киім өндірісін ұйымдастыру және тері-галантерея бұйымдары, тоқыма өндірісін дамыту, мақта-мата өндірістерін ұйымдастыру болуы тиіс.
      АЭА шеңберінде қазіргі заманғы жеңіл өнеркәсіпті құру және отандық тоқыма өнеркәсібін құру ауыл шаруашылығында, сондай-ақ экономиканың басқа да салаларында шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға ықпал етеді. 2014 жылға дейінгі кезеңде жеңіл өнеркәсіпте 1,5 мыңға жуық жаңа жұмыс орындарын құру жоспарлануда.
      Облыста белсенді демалыс, рекреация және курорттық-санаторлық емдеудің алуан түрін дамыту үшін табиғи-климаттық жағдайлар бар. Бұдан басқа, облыс мәдени-танымдық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін археологиялық, тарихи және мәдениет ескерткіштеріне бай.
      Облыс экономикасын әртараптандыру, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту үшін туристік-рекреациялық әлеуетті қолдануды жандандыру қажет. Осыған байланысты, өңірде мыналарды ұйымдастырған жөн:
      мәдени-танымдық туризм;
      күкіртсутек көздері бар Талас Алатауы және Қаржантау тауларындағы, сондай-ақ емдік балшықтың үлкен қорларына ие Ақжар көліндегі табиғи әлеует негізінде курорттық-саноторийлік емдеу.
      Шығыс Қазақстан облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Облыстың экономикалық дамуының перспективадағы негізгі басымдығы жаңа технологияларды және инновациялы өндірістерді енгізумен, дайындық дәрежесі жоғары өнімнің жоғары технологиялық және бәсекеге қабілетті түрлеріне бағдарланған облыс мамандануының негізгі салаларын жаңғыру, өнеркәсіптік өндірістің қолда бар шикізаттық қорларын кешенді өңдеуді қамтамасыз ете отырып барынша толық пайдалану жолымен жандандыру болуы тиіс.
      Перспективада осының барлығы өңірдің түсті металдарды өндіру мен терең өңдеудің, металлургия саласында әзірлеу мен технологияларды тәжірибелі пысықтаудың, серпінді дамыған өңдеуші өнеркәсіптің инновациялық экономиканың жаңа салаларының ірі орталығы ретінде өңірдің рөлін күшейтеді.
      Өнеркәсіп. Облыс перспективада әртараптандырылған экономикасымен Қазақстанның өнеркәсібі дамыған өңірлерінің бірі болып қалады, онда өнеркәсіптің ішкі саласының ірі, орта және кіші кәсіпорындары болады.
      Өңірдің шикізат әлеуетін іске қосуға тартудың дәрежесін жоғарылату. Өлкенің басты байлығы негізгі металдар - қорғасынмен, мырышпен және мыспен қатар, қосымша бағалы металдар - алтын және күміс, сирек және сирек кездесетін металдар - сүрме, сынап, кадмий, вольфрам, висмут, талий, индий, теллур және басқаларды қамтитын полиметалл кендері қорлары көлемінің елеулі болуы.
      Полиметалл кендерінен басқа, өңірдің жер қойнауы қалайы, тантал, титан, никель, кобальт, молибден және басқа да кен орындарын құрайды. Цемент, кірпіш өндірісі үшін тас және қоңыр көмір, минералдық шикізаттың едәуір қорлары бар, іздеу жұмыстары мұнай мен газдың қорын тапқан.
      Өңірдің минералды-шикізат кешенінің перспективалы қор базасын дамыту пайдаланудағы қорларды көбейту мақсатында мемлекеттің қатысуымен ауқымды іздестіру және іздестіру-бағалау жұмыстарын жүргізуді талап етеді.
      Бірегей кен орындарының болуы облыста түсті металлургияның дамуын болжайды, оның үлесіне облыс өнеркәсібі әлеуетінің 55 %-ы келеді. Шығарылатын өнімдер номенклатурасында қорғасын, мырыш, алтын, күміс, титан, магнийдің үлесі жоғары.
      Саланың жүйе құраушы кәсіпорындары қазіргі заманғы техникамен, технологиямен, жоғары білікті кадрлармен қамтамасыз етілген, бұл шығарылған өнімнің жүз пайызды экспортқа бағдарлануына мүмкіндік жасайды.
      Осы кәсіпорындардың басты міндеті қосылған құнды ұлғайту мақсатында жаңа инновациялық және бәсекеге қабілетті өндірістерді құру болып табылады.
      Өскемен қаласында мыс қорытатын және жаңа заманауи экологиялық таза технологияның негізінде жылына 70 мың тонна катодты мыс шығаратын қуатты электролиз зауытының құрылысы бойынша жоба іске асырылуда.
      Шикізаттың өңдеу дәрежесін жоғарылатудың өте перспективалы бағыты титан кесектерін және титаннан кеуекті қорытпалар шығаратын зауыттың құрылысы болып табылады, ол облыстың аумағында жоғары қосылған құны бар өнім өндірісінің толық біріктірілген айналымын жасауға мүмкіндік береді. Бұдан басқа, титан өндірісінің шикізатқа деген мұқтаждығын толық қамтамасыз ету үшін титан шикізатын жергілікті кен орындарында игеру бойынша жұмыстар жүргізілуде.
      Осы секторды дамыту ауаның, судың, топырақтың және басқалардың ластануын азайтуға мүмкіндік беретін экологиялық таза технологиялардың енгізілуімен қоса жүргізілуі тиіс. Олай болмаған жағдайда, үдемелі индустрияландыру онсыз да келеңсіз әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштердің нашарлауына алып келеді.
      Машина жасау және металл өңдеу әлеуетін күшейту. Осы саланы дамыту күштік және бақылау кәбілдерінің өндіретін цехтарды, 2015 жылға қарай Өскемен қаласында автоқұрамдастар өндіретін технопарктің және толық циклді автозауыттың құрылысы, өндірістік қуаттарды жаңғырту, арматура зауыты өндіретін өнім номенклатурасын кеңейту, болаттан вагон құю өндірісіне шойын-құйма цехын қайта құру сияқты жобалар деп көзделеді.
      Осы салада жоспарланған іс-шаралар 85 201 миллион теңге сомадағы инвестиция тартады және 5,2 мың жаңа жұмыс орындарын ашады.
      Облыста карбонат және құмдақ шикізат, бетонит, керамзит, кірпіш балшығы, құрылыс тасының кен орындары шоғырланған.
      Құрылыс материалдары өнеркәсібін одан әрі дамыту үшін сала өніміне деген облыстың өзінің мұқтаждарын қанағаттандыру, сондай-ақ елдің басқа аумақтары мен шетелге экспортқа шығару мүмкіндігімен өндірістік қуаттарды жаңғырту бойынша іс-шаралар көзделетін болады.
      Жеңіл өнеркәсіптің дамуы. Салада кәсіпорындардың 80 %-ы шағын және орта бизнес субъектілерінен құралған, бұл ретте кәсіпорындардың 75 %-ы ескірген құралдармен жабдықталған, олардың жүктемесі 30-40% құрайды.
      Уақытша тоқтаған кәсіпорындардың қызметін қалпына келтіруге, сондай-ақ бәсекеге қабілетті өнім өндірісін қамтамасыз етуі үшін кәсіпорындарда технологиялық жабдықты жаңартуға баса күш салынады. Жеңіл өнеркәсіптің жетекші бағыттары түрлі мақсаттағы жіп өндірісі және кездемелер шығару, жүн өңдеу, байпақ басу, киіздің түрлерін өндіру, тігін бұйымдары, трикотаж және шұлық-ұйық бұйымдары өндірісі болады.
      Қой, ешкі және шошқа терілерінен былғары өндірісі бойынша, облыстың республикалық көрсеткіштерде 100% иеленетінін ескере отырып, қосымша 400-ге жуық жұмыс орны ашылатын былғары өндірісін қайта құру және жаңғырту қажет.
      Ағаш өңдеу саласын дамыту. Саланың орман дайындаушыларға бекітілген орман шикізатының барлық көлемін өңдеу үшін жеткілікті өндірістік әлеуеті бар. 2002 жылдан бастап орман ресурстарының шикізат қоры тиімсіз қолданылып келеді, ағаш өңдеу өнеркәсібінің өндірістік қуаттары ішінара, шамамен 20-40% жүктемемен жұмыс істейді.
      Бәсекеге қабілетті өнім шығаруды ұйымдастыру үшін өңірдің ағаш өңдеу өнеркәсібінің өндірістік кәсіпорындарын дамытуды жандандыруда шаралар қабылданатын болады.
      АӨК әлеуетін қалпына келтіру және дамыту. Облыс мал шаруашылығын дамыту, дәнді және дәнді-бұршақ дақылдарын, көкөніс өнімдері мен күнбағыс өсіру және оларды өңдеудің айтарлықтай әлеуетіне ие.
      Алдағы онжылдық кезеңде облыста сүтті және етті сиыр шаруашылығын, биязы жүнді және қылшық жүнді қой шаруашылығын, шошқа шаруашылығын, жылқы шаруашылығын, құс шаруашылығын, марал шаруашылығы мен бұғы шаруашылығын, ара шаруашылығын, түйе шаруашылығын дамытуға баса көңіл бөлінуі тиіс.
      Мал шаруашылығын дамыту үшін қажетті элемент ретінде жем-шөп қорын дамыту қажет. Қосымша асыл тұқымды және тұқым шаруашылықтарының ашылуы, құс фабрикаларын, ірі мал шаруашылығы және жылыжай кешендерін, өңдеу объектілерін, көкөніс қоймаларын салуға жете назар аудару қажет.
      Азық-түлік өнеркәсібін дамыту. Бүгінгі таңда, салада негізінен шағын кәсіпорындар басым. Бұл кіші саланы дамытудың негізгі бағыттары өңдеу кәсіпорындарын жаңалау және қайта құру, оларды өндіріс процесі толық автоматтандырылған қазіргі технологиялық, тоңазытқыш жабдықтармен жабдықтау болып табылады. Қуаттарды біртіндеп арттыру, технологиялық процесті күрделендіру және өнім сапасын арттыру өңірдің күнбағыс майы, сүт, ет, қосалқы өнімдер, ет консервілері, тоқаш-нан және макарон бұйымдарының өндірісіндегі мамандануын нығайтуға, ауыл шаруашылығы және өңдеу саласы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.
      Гидроэнергетика дамуының болашақ бағыттарын Громотуха өзеніндегі қуаты 27,6 МВт құрайтын Үлбі СЭС-і сияқты қазіргі бар СЭС-терді қалпына келтіру, Ертіс өзеніндегі қуаты 68 МВт құрайтын Бұлақ СЭС-і, жиынтық электр қуаты 109 МВт құрайтын Күршім өзеніндегі және Абылайкет өзеніндегі СЭС баспалдақты сарқырамасы, сондай-ақ Шемонаиха ауданының Оба өзеніндегі қуаты 400 МВт құрайтын СЭС баспалдақты сарқырамасының құрылысы болуға тиіс.
      Облыстың бәсекеге қабілетті мамандануының бірі атом энергетикасы үшін жанармай өндірісі мен ядролық зерттеулер болып табылады.
      «Ядролық технологиялар паркі» салалық технопаркінің (Курчатов қаласы) әлеуетін де пайдалану қажет, ол радий-226 және актиний-225 радиоизотоптарының жоғары технологиялық және ғылымды қажет ететін өндірісін құрудың бастамашысы болып табылады.
      Туристік-рекреациялық әлеуетті дамыту. Облыс айрықша туристік әлеуетке ие. Туризмнің болашақ бағыттарының бірі экотуризм болып табылады. Облыс аумағында жоғары рекреациялық әлеуетке ие бірнеше ірі өңірлер мен объектілер орналасқан: Батыс-Алтай, Марқакөл қорықтары, «Рахманов бұлақтары» қаумалдығы, Жайсан көлі, Алакөл және Сасықкөл, сондай-ақ Бұқтырма су қоймасын қоса алғанда, ірі көлемді су қоймалары (ауданы 5502 шаршы км). Кенді және Оңтүстік Алтай таулары белсенді демалыс, тау туризмі және шипажайлық емдеудің (марал мүйізінің өнімдерімен емдеу, радонмен емдеу, шипалы балшықпен емдеу) алуан түрлерін ұйымдастыру үшін бай рекреациялық әлеуетке ие.
      Осыған байланысты шағын және орта кәсіпкерлікті дамыта отырып, бар әлеуетті пайдалануды жандандыру бойынша шаралар кешені көзделетін болады.
      Маңғыстау облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Облыстың Қазақстанның экономикалық дамуының «локомотивінің» бірі ретіндегі рөлі алдағы онжылдық мерзімде мұнай-газ саласы дамуының, оның ішінде Каспий теңізінің айлағында өндірудің дамуына байланысты сақталатын болады. Сондай-ақ, инновацияны дамытудың негізгі тірегі көмірсутек шикізатын тереңдете өңдеу мен өнеркәсіптің қосымша және қызмет көрсету салаларын құру экономиканың жоғары технологиялы секторларын дамыту және елдің транзиттік әлеуетін нығайту бағытында облыс экономикасы құрылымын әртараптандыруға баса назар аудару қажет.
      Елдің мұнай-газ кешенінің озық даму басымдығының сақталуын ескере отырып өңірдің негізгі міндеті КТҚС көмірсутек ресурстарын кешенді игеру және өндірісті тұрақтандыру, ұтымды және қауіпсіз игеру үшін жағымды жағдай жасау болып табылады.
      Облыстағы мұнай мен газ өндірісінің көлемін тұрақтандыру және арттыру мұнай өндіру жоспарларын іске асыру есебінен, бұрғылау немесе игерілетін кен орындарында әрекетсіз ұңғымаларды іске қосу есебінен, сондай-ақ Каспий теңізінде жаңа кен орындарын игеру арқылы қамтамасыз етіледі, оның ішінде:
      мұнай мен газ қорларын толықтырудың жаңа көздерін іздестіру;
      әлемдік коньюктураның даму жағдайын ескеріп, минералды-шикізат қорын геологиялық-экономикалық қайта бағалау;
      мұнай мен газ өндірудің экологиялық таза технологияларын енгізу.
      Өңір дамуының маңызды бағыты игерілетін кен орындарындағы табиғи газ өндіру деңгейін сақтау және жеделдету болып табылады. Бұл бағытта қазіргі кезде сақтауда тұрған жаңа газ кен орындарын игеруге енгізу, бекітілген өнеркәсіптік газ бар алаңдарда барлау жұмыстарын қайта бастау мәселесі өзекті болып отыр.
      Қосылған құны жоғары өндірістердің дамуын ынталандыру, ірі жобалардағы жергілікті қатысуды күшейту және аутсорсинг арқылы шағын және орта кәсіпорындардың қосымша, қызмет көрсету және өңдеу блоктарын қалыптастыру, сондай-ақ қызмет көрсетуші және қосымша кәсіпорындардың күш біріктіруі арқылы ірі жүйе құраушы компаниялардың айналасында кластер құру маңызды міндет болып табылады.
      Шикізатты өңдеу. Экономиканың экспорттық әлеуетін ұлғайтуға бағытталған, өндірілетін шикізатты терең өңдеуді дамыту мақсатында жол битумы өндірісімен айналысатын зауыт құрылысы басталды, аммиак пен карбимидтің жобалық өндірістік қуаты жылына тиісінше 1550 мың тонна аммиак және 2500 мың тонна карбамид өндіретін жаңа аммиак-карбамид кешенінің құрылысы бойынша «тегеурінді» жоба іске асырыла бастады. Өндірілетін өнімнің 50 %-ын экспортқа шығару жоспарланып отыр.
      Екінші стратегиялық міндет мұнай-газ секторына қызмет көрсетуші сервистік өндірістерді дамыту болып табылады. Мұнай-газ саласы облыс экономикасының басым бағыттарының бірі болғандықтан, өңдеу секторын дамыту, ауыр машина жасауды және металл өңдеуді дамытуға бағытталуы тиіс.
      Жылдық дайындау қуаты 600 мың тоннаны құрайтын екінші электр-болат қорыту кешенінің құрылысы жоспарланып отыр. Бүгінгі таңда кәсіпорында 700-ге жуық жұмысшы қызмет етеді, олардың барлығы дерлік облыс тұрғындары болып табылады. Жаңа өндірісті іске асыру кезінде 600 жаңа жұмыс орындары ашылады, бұл халықты жұмыспен қамтудың артуына алып келмек.
      Машина жасау саласының басым жобаларына: мұнай-газ, құрастыру және машина жасау құрамдаушысы (қосалқы бөлшектер, шағын станциялар, қайта жабдықтау және тағы басқа), ауыр машиналар мен жабдықтар үшін тораптар мен шағын жүйелер өндірісін дамыту, энергия және су үнемдегіш құрал-жабдықтардың өндірісі жатады.
      Металл өңдеу саласында теңіздегі мұнай операцияларын жүргізу үшін қажетті металл конструкциялардың негізгі өндірушілері саланың жүйе қалыптастырушы кәсіпорындары саналады. Бұл компаниялардың алдағы өндірістік қызметінің дамуы Солтүстік Каспий жобасының 2-кезеңін іске асыру мерзіміне байланысты.
      Экспортқа бағдарланған, жоғары технологиялық өндірістерді орналастыру «Ақтау теңіз порты» АЭА аумағында іске асырылады: жоғары қысымды шыны пластик құбырлар, жоғары сапалы жағар майлар, фармацевтикалық дәрі-дәрмектер өндірісі және тағы басқалар.
      Теңіздегі операцияларды қолдау инфрақұрылымын дамыту. Каспий маңы өңірінің инфрақұрылымын құру мұнай мен газ кен орындарын жайластыру, платформалар мен аралдар құрылысын, Түпқараған шығанағында және КТҚС орталық секторында мұнай-газ ұңғымаларын бұрғылауды және мыналарды жорамалдайды:
      Баутино және Құрық порттары, сондай-ақ Сарытас шығанағындағы айлақтарда жағалаулық қолдау жүйесін кезең-кезеңмен құру;
      тасымалдаудың қазіргі экспорттық бағдарларын жетілдіру және жаңа бағыттарды таңдау, жер бетіндегі коммуникацияларды, соның ішінде темір және автокөлік жолдарын дамыту, техникалық флотты дамыту;
      ірі тоннажды жүктерді аударып тиеу үшін Ақтау, Баутино және Құрық порттарын дамыту;
      отандық машина жасау зауыттарында арнайы жүзу құралдарын шығару және жөндеу өндірістерін құру.
      Баутино кентін дамыту, сондай-ақ Бозашы (Сарытас шығанағы) түбегінің солтүстік-батыс бөлігіндегі басқа да жағалау аумақтарын дамыту қажет. Барлық қажетті қызметтерді көрсетуге мүмкіндік беретін, сондай-ақ Түпқараған ауданының (Аташ кен орны, Таушық к. маңындағы кен орындары және тағы басқа) негізгі шикізаттық аумақтарынан құрылыс материалдарының тікелей жеткізілуін қамтамасыз ететін Қазақстандағы екінші теңіз портын салу мәселелері пысықталады.
      Сарытас шығанағының жағалау инфрақұрылымын дамыту Түпқараған және Маңғыстау аудандарының шикізат аумақтарынан құрылыс материалдарын жеткізу уақыты қашықтығы мен жылдамдығын азайту және теңіздегі операцияларға қолдау көрсету базаларын кеңейту мақсатында айлақтар құрылысы мен жер үсті коммуникацияларын дамыту арқылы іске асырылады (Таушық к., Шетпе ауылы).
      Мұнай-газ секторында да, басқа салаларда да халықтың жұмыспен қамтылуын арттыру, жергілікті жұмыс күшінің сапасы жұмыс берушілердің талаптарына сәйкес келген жағдайда іске асырылады. Сол себепті облыстық оқу орындарының, сондай-ақ елдің басқа өңірлері мен шетелдегі білім беру ұйымдарының әлеуетін пайдаланып жаңа өндірістердегі жұмыс үшін жергілікті мамандарды даярлау басым міндетке айналмақ.
      Мұнай-газ саласындағы 16 мамандық бойынша кадрларға деген сұраныс Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарының ЖОО мен 18 техникалық және кәсіптік білім беру орындарында даярлау шеңберінде қамтамасыз етілетін болады. Атырау қаласында 700 оқушыға арналған орны бар, мұнай-газ саласы үшін кадрларды даярлайтын және қайта даярлайтын өңіраралық орталық қызмет ететін болады.
      Минералды пайдалы қазбалар корының негізінде өндірісті дамыту мүмкіндіктері. Облыс аумағында қоңыр көмір қорлары, баррит-целестин кендері, тау-шайырлы құмдақтар бар. Алуан түрлі пайдалы қазбалардың кен орындары ашылған: фосфориттер, ас тұзы, құрылыс тасы. Каустикалық сода мен хлор өндірісінде қолданылатын үш ірі тұз кен орны белгілі. Қошқыл темір кендерімен, мыс шоғырлары бар.
      Облыс құрылыс материалдары индустриясының қуатты минералдық-шикізат қорына ие. Қазіргі уақытта игеруге кіріскен кен орындарының көпшілігі негізгі көлік магистральдарының бойында орналасқан.
      Осыған орай, тау-кен өнеркәсібінің салаларын дамытудың негізгі міндеті жаңа салаларды дамыту, өңірдің өңдеу өнеркәсібінің салаларында импорт алмастыру, сондай-ақ өңірдегі кәсіпкерлікті дамыту үшін негіз болатын, пайдалы қазбалардың игерілетін кен орындарын тиімді пайдалану болып табылады.
      Бұл саланың басым бағыттары мынадай болады:
      жалпы пайдалы қазбалар мен құм-гранит қоспаларының, кен орындарын одан әрі игеру, оның ішінде шикізатты терең өңдеу:
      құрылыс өнеркәсібі үшін - бекітілген қоры шамамен 60 млн. тонна құрайтын Киров «Беке» кен орны (Қарақия ауданы);
      химия, мұнай-газ өндіру салалары үшін - Маңғыстау ауданының Ауырташ, Онғазы, Үшқұйық кен орындарында стронцийлік минералдандыру (целестин және целестин-барит кендері);
      Түпқараған және Қарақия аудандарында ас тұзын өндіру (ірі кен орындары - Бұлақ, Қошқар ата, Қарақия);
      пайдалы қазбалардың ашылған қорларын өнеркәсіптік игеруге тарту, оның ішінде инфрақұрылымға қосымша шығындардың жұмсалуын есептей келе, кен орындарының перспективасын, металлургия саласының, транзиттік әлеуетінің жоспарланған дамуы ескерілетін, жобалардың экономикалық тиімділігін айқындау.
      Өңірлік балық кластерін қалыптастыру мыналарды қамтиды:
      Форт-Шевченко қаласының балық өңдеу өндірісін қалпына келтіру, Форт-Шевченко, Ақтау, Кендірлі аймағы сияқты болашағы зор балық аулау өңірлеріндегі айлақтарды қалпына келтіру және жаңа айлақтардың құрылысын бастау;
      Кендірлі аймағы — болашағы зор жағалау аумақтарында балық аулау және балық өңдеу өндірістерін дамыту (Фетисов к. дейінгі жағалау аумақтарын тарту арқылы);
      облыстағы балық шаруашылығының дамытылған инфрақұрылымын құру, қажетті техникамен жабдықталған (тоңазыту құрылғылары), балық қабылдау орындарын ұйымдастыру, балық өткізу үшін облыс аумағында және одан тыс жерлерде сауда нүктелерінің желісін кеңейту;
      облыс аумағында жаңғырту өндірістерін құру, соның ішінде балықты бастапқы және терең өңдеу, облыста балық өнімінің ірі өндірушілерін қалыптастыру;
      балық шаруашылығының ғылыми-инновациялық инфрақұрылымын дамыту, соның ішінде Маңғыстау облысының балық шаруашылығының ғылыми-өндірістік орталығының қызметін одан әрі дамыту.
      Аграрлық сектор. Облыс экономикасының аграрлық секторы негізінен қой, жылқы және түйе өсірумен айналысатын жайылымдық мал шаруашылығына негізделген, онда өңірлік мал шаруашылығының дәстүрлі саласы - қаракөл қой шаруашылығын дамытуды жалғастыру көзделіп отыр; қаракөл шикізатын өңдеу қуаттарын дамыту, қой шаруашылығындағы мал басының өсуі мен өнімділікті тұрақтандыру, жергілікті жылқы мен түйе тұқымдарының өнімді сапаларын арттыру, өңдеу өндірістерінің жүйесін кеңейту, шұбат, қымыз бен жылқы етінің ұлттық өнімдерінің сапасын арттыруға мүмкіндік беретін сою және өнімді сақтау технологияларын реттеу.
      Қойларды жасанды ұрықтандыру жұмыстарын қалпына келтіру, асыл тұқымды өнімдердің барлық ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер үшін қолжетімді болуын қамтамасыз ету, соның ішінде республикалық бюджет есебінен сатылатын асыл тұқымды төлдің өзіндік құнын арзандату арқылы қой отарларының сапалық құрамын жақсарту қарастырылады.
      Көкөністердің өсірілуіне мамандандырылған өсімдік шаруашылығы бұрынғыдай қалалар мен ірі елді мекендердің маңындағы шектеулі сумен қамтамасыз етілген аумақтарда дамиды. Өсімдік шаруашылығын дамытудың стратегиялық бағыты - жылыжай шаруашылықтарын ұйымдастыру болып табылады. Тиімді басқару құралдарының қолданылуын есепке алып, ішкі нарыққа балғын өнімдерді жыл бойы жеткізіп тұруды баптап қана қоймай, республиканың басқа батыс аудандары үшін ірі өсімдік шаруашылығы базасына (көкөніс-бақша дақылдары мен гүлдер) айналуға болады.
      Астана қаласы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Болашақта қала Қазақстанның ірі инновациялық және басқарушылық орталығы, барлық іргелес облыстардың экономикалық белсенділігін топтастырған және елдің өзге аумақтары үшін «қозғаушы күшке» айналатын көшбасшы-қала ретінде қарастырылады. Елорданың шешуші міндеті қаланың инновациялық бағыттағы экономикасының бәсекеге қабілетті секторларын қалыптастырудың негізінде орнықты және ұзақ мерзімді даму көздерін қамтамасыз ету болып табылады. Осындай негізде ғана қаланың мемлекеттік-әкімшілік қана емес, елдің алдыңғы қатарлы инновациялық орталығы ретіндегі қарқынды және өзін-өзі қамтамасыз ете алатындай дамуы мүмкін.
      Қаланың перспективалы дамуының негізгі аспектісі экономиканың инновациялық және сервистік секторының дамуын, инновациялық және белсенді кәсіпорындар санын ұлғайтуды, инновациялық инфрақұрылымды технопарктерді, инновациялық орталықтарды, венчурлік қорлардың инновациялық айналымын іске асыруға бағдарланған өндірістік-технологиялық кластерлер түріндегі өнеркәсіп, ғылым, шағын бизнес ұйымдары арасында өзара әрекеттің жаңа нысандарын қалыптастыруды дамытуды көздейтін экономиканың инновациялық дамуына бағдарлануы тиіс.
      Инновациялық саясатты іске асыруда маңызды құрал елдің жүйеқұраушы ғылым - білім және инновациялық технологиялық кластері болып табылатын «Назарбаев университетінің» қызметін жандандыру болуы тиіс.
      Астананың индустриялық-инновациялық дамуына «Астананың индустриялық паркі» АЭА-ның тиімді қызметі де ықпал ететін болады.
      Қала экономикасының келешектегі бағыты ІТ-технологиялар әзірлемелері мен энергетика саласындағы зерттеулер болып табылады.
      Қала экономикасының келешектегі инновациялық даму бағыты «KazSat» спутниктік байланыс және хабар тарату жүйесінің құрылуы, ғарыш құрылғыларын құрастыру-сынақтан өткізу кешенінің және Жерді қашықтықтан барлап-байқаудың ғарыштық жүйесінің құрылуы болып табылады.
      Қалада биотехнологиялар кластерінің дамуы. Қаланың биотехнологиялар саласындағы зерттеулерінің біршама әлеуеті бар, Қазақстан Республикасының ұлттық биотехнологиялар орталығы ашылған.
      Биотехнологиялар саласында қолда бар әлеуеттің негізінде іргелі және қолданбалы зерттеулер жүргізу ресурс үнемдеуші, экологиялық таза және қалдықсыз технологияларды жасау үшін де қажет. Ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғау, азық-түлік және өңдеу өнеркәсібінің қажеттіктері үшін отандық технологиялардың коммерциялануымен және шетелдік технологиялардың трансфетімен ғылымды қажетсінетін өндірістер құрылатын болады. Маңызды бағыттың бірі ғылыми кадрларды даярлау және саланың ғылыми қызметкерлерінің біліктілігін арттыру болып табылады.
      Қаланың жоғары сапалы медициналық қызметтердің жабдықтаушысы ретінде дамуы. Қалада республикалық деңгейдегі медициналық мекемелердің құрылысы белсенді жүріп жатыр. Кадрлармен қамтамасыз ету және Астанада көрсетілетін медициналық қызметтердің сапасына қатысты мәселелер бұл объектілерді медицинадағы үздік брендті ұсынатын әлемнің ірі емханаларының басқаруына беру арқылы шешілетін болады.
      Бұл медициналық мекемелердің айтарлықтай ғылыми және тәжірибелік әлеуетіне сүйене отырып, қаланы республика мен қала халқы үшін ғана емес, шетелдердің тұрғындары үшін де ерекше және жоғары сапалы медициналық қызметтердің жабдықтаушысы ретінде орнықтыру қажет.
      «Астана жаңа қала» АЭА аумағында қаланың перспективалы кластерлерін: құрылыс материалдарын, тамақ өнеркәсібін, медициналық және ғылыми технологияларды дамыту жобалары іске асырылуда. АЭА-ның одан әрі дамуын өнеркәсіптік өндірісті әртараптандыру мен қазіргі индустриялық өндірістерді құрудың негізгі құралы ретінде қолдануға болады.
      Туристік әлеует пен қызмет көрсету саласын дамыту. Қаланың туристік әлеуетінің дамуына бірегей ірі объектілердің құрылысы және қонақжай қала ретінде жас елорданың бейнесі ықпал етеді.
      Қарағанды облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Облыс өңдеу өнеркәсібі секторларын инновациялық дамытудың ауқымды әлеуетіне ие, тығыз шоғырланған кен-металлургиялық және көмір өндіру өндірістері бар елдің ірі әртараптандырылған индустриялық орталығы ретінде өз рөлін сақтап қалады.
      Өнеркәсіп. Өңірдің индустриялық жүйесін дамыту-дәстүрлі өндірістерді қалпына келтіруге, сондай-ақ қазіргі бар кәсіпорындарды жаңғыртуға, жаңа жоғары өнімді кәсіпорындарды, алдыңғы қатарлы және бірегей технологиялары бар салаларды құру, отандық ғылыми әзірлемелерге селективтік қолдау көрсетуге бағытталмақ.
      Металлургияны дамыту қосылған құны әлдеқайда жоғары өнімдердің өндірісіне, шикізатты пайдалану мен өндіріс қалдықтарын қайта өңдеу кешенділігін арттыруға, өндіріс процестерін экологияландыру мен ақпараттандыруға бағдарланады.
      Қара және түсті металлургияны дамыту принциптерінің біріне өнімді тігінен әртараптандыру мен одан әрі өзгерту, оның ішінде шағын және орта бизнес кәсіпорындарында жүзеге асыру болады. Мұндай жолмен негізгі сала өспелі және бәсең кластерлік құрылымдардың дамуына ықпал етеді, қосымша құн тізбегі бойынша металл өңдеу кәсіпорындары мен өңірлердің ірі корпорацияларының түпкі өнімдеріндегі қазақстандық қамтудың үлесін арттыруға, сондай-ақ нәтижесінде негізгі, қосалқы және қызмет көрсету өндірістері үшін жергілікті өнімдерді сатып алуға ықпал етеді.
      Тау-кен өнеркәсібінде негізгі күш пайдалы қазбалардың сұранысқа ие түрлері бойынша геологиялық барлау жұмыстарын ұйымдастыруға, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарда өндіру және қайта өңдеу көлемін арттыруға, жаңа өндірістер мен өнім түрлерін жасауға бағытталады.
      Машина жасау мен металл өңдеу әлеуетін қалпына келтіру. Өндірістік әлеуеттің сақталуын, сондай-ақ саланың негізгі тұтынушыларын (тау-кен және металлургия кәсіпорындары) ескере отырып, бастапқы міндет өндіріс көлемін қалпына келтіру және салада жұмыспен қамтылғандар санын арттыру болып табылады.
      Облыста түсті және жерде сирек кездесетін металлургияға, кремний өнеркәсібі мен машина жасау саласының шикізаттық әлеуетіне сүйене отырып, кен өнеркәсібінің қажеттіктері үшін құрал-жабдықтардың өндірісін ұйымдастыру қажет (кен-шахта және мұнай-газ өндіру жабдықтары, жерүсті, әуе және су көлігі құралдары, олардың бөліктері мен бөлшектері, машиналар, жабдықтар мен тетіктер; электр техникасы жабдықтары; ғарыш саласына арналған жабдықтар).
      Құрылыс материалдары саласы үшін құрал-жабдықтар өндірісі; электр жабдықтар, электрондық және оптикалық жабдықтар, көлік құралдары мен жабдықтар өндірісі бойынша жобалардың іске асырылуы ескеріледі.
      Мыс өндірісі электр қозғалтқыштар, электр жабдықтары, басқару жүйелері, компьютерлер өндірісіне серпін береді. Металл өңдеу саласын дамытудың тағы бір маңызды бағыты - құрылыс арматурасы, рельстер, түрлі диаметрлі және түрлі мақсаттағы құбырлар, түсті металлургия - жезден жасалған сымдар өндірісін кеңейту болып табылады.
      Химия өнеркәсібі. Химия өнеркәсібін дамытудың біршама перспективалы бағыттары жіңішке органикалық синтез бен полимерлер, тұрмыстық және өнеркәсіп химиясы, экохимия, рәзіңке техникалық және пластмасса бұйымдарын өндіру болып табылады.
      Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту. Өңір едәуір шикізат базасына, білікті кадрларға және ғылыми жұмыстарға ие. Облыста цемент және одан жасалған бұйымдар, темір бетон конструкциялары, қыш, керамикалық қабырға панельдерін, керамикалық отқа төзімді бұйымдарды, керамикалық материалдар өндірісі үшін қажет волластонит концентраты, тауарлы бетон мен асфальт бетонын шығару үшін текшелі фракциялық қиыршық тас және құм өндірісін дамыту перспективасы бар. Бұл тұрғын үй және өнеркәсіп құрылысында жергілікті материалдар мен конструкциялар үлесін арттыру үшін қор жасауға мүмкіндік береді. Техногендік қалдықтарды өңдеудің металл емес минералдық өнімдері жергілікті шикізаттан өндірудің, жол құрылысының материалдарын өндірудің біршама перспективасы бар.
      Көмір өнеркәсібі. Облыстағы ауқымды көмір қорларын және қалыптасқан ғылыми даму әлеуетін есепке алғанда, көмір өнеркәсібінде көмірді тереңдете өңдеу мен көмір химиясы бағытында технологиялық өндірістерді құру бойынша жобаларды іске асыру қажет.
      Бұдан басқа, Қарағанды бассейнінің көмір қабаттарында метан, көміртек газы, күкірт сутегі, ауыр көмірсутегі бар. Метан қорлары перспективалы болып табылады, осыған байланысты:
      көмір қабаттарында метан қорларын барлауға дейінгі, есептеу әдістемесін әзірлеу және метан қорларын бағалау бойынша ғылыми және геологиялық барлау жұмыстарын жүргізу;
      көмір метанын экологиялық таза қалыптан тыс экологиялық таза энергия тасығыш, химия өнеркәсібіне арналған шикізат, мотор отыны мен тұрмыстық газ ретінде пайдалану мақсатында көмір метанын қайта өңдеу технологияларын құру;
      метанды өндіріп алуды және қайта өңдеуді өнеркәсіптік игеру қажет.
      Ғылыми және инновациялық әлеуетті жандандыру.
      Облыс инновацияларды қолдайтын дамыған инфрақұрылымға ие. Осыған байланысты қазіргі жоғары технологиялық өндірістерді, өңірлік технопарктерді және инновациялар орталығын дамыту қажет.
      Агроөнеркәсіп кешенін дамыту. Перспективадағы кезеңде техникалық жаңғырту мен шаруашылықтарды одан әрі ірілендіру, өнімдерді өңдеу дәрежесін көтеру, өңірлік ірі кәсіпорындарды қолдаумен, қосалқы шаруашылықтарды құру, осы сектордың бәсекеге қабілеттілігін арттыру негізгі міндеті болуға тиіс.
      Мал шаруашылығы. Облыс мал шаруашылығында мал еті, сүт, жұмыртқа мен жүн өндіруге маманданған. Бүкіл мал түрінің басы өңірде өткен 25 жыл ішінде елеулі түрде азайды, сүттен тұратын өнімдері өндіру де айтарлықтай кеміді.
      Сонымен қатар, мал шаруашылығының бұрынғы әлеуетін өркендетудің алғышарты болатын негіз болып өңірдің 80% жері ауыл шаруашылығы мақсатындағы жайылымдардан тұрады. Күнделікті ет пен ет өнімдеріне деген сұранысты ескере отырып, мал басын, әсіресе қой мен ІҚМ-ды көбейту қажет. Мал шаруашылығы өнімдерін өңдеуде ет комбинатын жаңғырту жоспарланып отыр. Құс шаруашылығын өркендетуге құс фабрикаларын қайта құру және бройлер фабрикасын салу жобасы ықпал етеді.
      Өсімдік шаруашылығы. Облыста өсімдік шаруашылығында өндірістік әлеует сақталған, табиғи климат және басқа да жағдайлар ауылшаруашылығы дақылдарының тиімді де рентабельді сұрыптарын өсіруге әсер етеді. Әлеуетті арттырудың маңызды міндеті өсімдік өсірудің қазіргі заманғы технологияларын, әсіресе астық түсімінің 1,5 есе өсімін қамтамасыз ететін ылғалсақтағыш технологияларды (2009 жылы жалпы егістіктің 28%) қолданып, агродақылдар деңгейін арттыру болмақ.
      Астықтың тұқымдық қорын жақсарту негізгі міндет болып табылады. Абай ауданында картоп түсімін 40-45 %-ға арттыруға мүмкіндік беретін тұқым шаруашылығы мен тұқымдастыру бойынша инновациялық жобалар іске асырылады. Облыстың құбылмалы климаты жағдайында көкөніспен жыл бойына қамтамасыз етуде жылыжайлардың салынуы үлкен рөл атқарады.
      Облыстың балық шаруашылығының әлеуетін қайта қалпына келтіру, балық аулау мен өңдеу көлемін, балық ұны өндірісін ұлғайту қажет.
      Атырау облысы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Атырау облысы мұнай мен газ өндіруді одан әрі арттырудың қалыптасқан мамандануы мен оның перспективасын ескере отырып, 2020 жылға дейін көмірсутек шикізатының, химия өнеркәсібінің, дамыған құрылыс индустриясы мен балық өнеркәсібінің өндіруші және түбегейлі қайта өңдеуші серпінді де дамушы орталығы болып орнығады.
      Өңірдің перспективадағы негізгі міндеті жетекші салаларды дамытудың индустриялық және инновациялық серпінін экономика мен әлеуметтік өмірдің басқа салаларына тиімді тарату, жергілікті тауарлар мен қызметтерді тұтынуда, халықты жұмыспен қамтуда олардың рөлін арттыру мәселесі болып табылады.
      2020 жылға қарай облыста мұнай өндіру 60 млн. тоннаны құрайды, бұл 2009 жылмен салыстырғанда 2,3 есе артық, газ өндіру - 30 млрд. текше метр және 3,3 есе өседі. Қашаған, Қайраң, Ақтоты, Қаламқас - теңіз кен орындарын игеру және ТШО-да жаңа қуаттарды өндіріске қосу есебінен мұнай өндіру көлемін ұлғайту қамтамасыз етіледі.
      2020 жылға қарай саланың технологиялық деңгейінің тұрақты өсуін ескере отырып, мұнай-газ саласындағы жұмыспен қамтылғандар саны 17,8 мың адам шамасында болады әрі 8,7 мың адамға көбейеді.
      Облыстың одан әрі дамуы қосылған құны жоғары өндірістерді ынталандыру, ірі аутсорсинг арқылы шағын және орташа кәсіпорындарды, сондай-ақ қызмет көрсететін және қосалқы кәсіпорындардың қайта өңдеу блоктарын қалыптастыру, ірі жобалардағы жергілікті құрамдасты күшейту, сондай-ақ қызмет оларды күш-жігерін біріктіру есебінен ірі жүйе құраушы компаниялар жанында кластерлерді қалыптастыру есебінен жүзеге асырылады.
      «Ұлттық ықпалдастырылған мұнай-химия технопаркі» АЭА шеңберінде газ-химиялық кешенінің шикізатынан құралған 3000-нан аса өнім: полиэтилен және полипропилен шығаратын шағын және орта бизнес кәсіпорындарының топтары құрылады.
      Үдемелі индустриялық-инновациялық даму саясатын және мұнай-химия саласында ірі көлемді жобаларды іске асыру нәтижесінде, оның ішінде «Ұлттық ықпалдастырылған мұнай-химиясы технопаркі» АЭА бар 25 000-нан астам жұмыс орны ашылатын болады.
      Қайта өңдеу секторында және инфрақұрылым саласында шағын бизнесті дамыту. Ірі кәсіпорындармен қатар базалық мұнай-химия өнімдерін қосымша өңдеу саласында шағын және орта бизнес кәсіпорындарын салу қосылған құны жоғары өнеркәсіптік және тұтынушылық мақсатқа арналған инновациялық өнімдер (құбырлар, пленка, ыдыс-аяқ, тұрмыстық және өндірістік басқа да бөлшектер) шығару көзделіп отыр.
      Ықпалдастырылған газ-химия кешені инфрақұрылымының объектілерін салу (11 объект) шағын және орта бизнестің мұнай-химия кәсіпорындары орналасқан, «Атырау облысының Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» АЭА-да іске асырылатын болады.
      Көліктік және инженерлік инфрақұрылым объектілерін дамытуға мемлекеттің қатысуы жеке меншік бастаманы жалпы өрістетуге қосымша серпін береді.
      Құрғақ жүктің айналымы кеңестік кезеңде жылына 2 млн. тоннадан асқан Атырау қаласындағы Орал өзеніндегі портты жеке инвестициялар есебінен мемлекеттің қолдауымен қайта қалпына келтіру қажет.
      Облыстағы индустриялық кәсіпкерлікті дамытудағы бағыттар (салалар):
      мұнай-химия саласын жеделдете дамыту;
      балық саласын қарқынды дамыту (балықты өсіретін, өңдейтін және дайын өнім шығаратын бекіре өсіретін және тауарлы фермалар құру);
      ауыл шаруашылығы кешенін жекелеген салалары бойынша қарқынды дамыту;
      баламалы отын көзі - жаңа энергетика жасауға (қатты биоотын өндірісі; шикізат - қамыс, шөп, тұрмыстық қалдықтар және басқалар) қаражатты белсенді жұмсау;
      еліміздің мұнай-газ жобаларындағы қазақстандық қамтуды арттыру бойынша экономиканың басқа секторларын дамыту.
      Өңдеу деңгейін көтеру және мұнай компанияларының сатып алуында қазақстандық қамтуды кеңейту қажет. Осы мақсатта мұнай-газ саласындағы ұлттық компаниялар жаңа құрылатын өндірістерге тікелей қатысу немесе отандық кәсіпкерлерге ұзақ мерзімді өнімдерді өткізуге кепілдік беру арқылы жаңа өндірістің құралуына шикізатты өңдеу деңгейін көтеруді және қазақстандық қамту үлесін арттыруды қамтамасыз ететін жаңа өндірістің ашылуына бастамашылық жасайтын болады.
      Аталған шаралар өңірдің тиісті кәсіпорындарында жұмыс істейтіндер санын ұстап тұрумен немесе өсірумен өндіріс қуатына жүктемені және оны ұлғайтуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Ірі кәсіпорындардың (шетелдік кәсіпорындарды қоса алғанда) тауарлар, жұмыстар мен қызметтер сатып алудағы болашақтағы қажетін бағалау мақсатында олардың даму жоспарларының бірлескен перспективалы тәжірибелері мен консультациялар тетігін тұжырымдау қажет.
      Мұнай-газ саласындағы 16 мамандық бойынша кадрларға мұқтаждық жоғары оқу орындарында және Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы 18 техникалық және кәсіптік білім беретін оқу орындарында даярлау арқылы өтелетін болады.
      Бұл шаралар мұнай-газ саласындағы кәсіпорындардағы жергілікті мамандардың білімі мен техникалық деңгейін және олардың жұмыспен қамтылу деңгейін көтеруге ықпалын тигізеді.
      Минералдық пайдалы қазбалар базасында өндірісті дамыту мүмкіндігі. Облыста бұрын жұмыс істеген түрлі өндіріс орындары базасында құрылыс шикізатының мол қоры мен минералды тұздың кен орны бар. Өңірдегі жоғары инвестициялық және құрылыс белсенділігін ескерсек, осы пайдалы қазбаларды өңдеу мен өндіруде елеулі әлеует бар. Осыған байланысты облыс экономикасын әртараптандыру үшін құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту қажет.
      Балық саласының әлеуетін қалпына келтіру. Салада соңғы жиырма жылда өндіріс көлемінің елеулі қысқаруы болды: егер кеңестік кезеңде облыста шамамен 61 мың тоннаға жуық балық ауланса, қазір - барлығы 21 мың тонна, ол кезде салада 10 мың адам жұмыс істесе, қазіргі жұмыспен қамту деңгейі 3,6 мың адам. 1990 жылы балық өнімі облыстағы тамақ өнеркәсібінің 70 %-ын құрады.
      Осы бағытта саланы балықты өңдеу мен өндіру көлемін ұлғайта отырып дамыту қажет. Осыған байланысты, Атырау бекіре өсіру зауытының қуатын жылына 12 миллион шабаққа дейін ұлғайтып қайта жөндеу, қуаты жылына 30 миллион шабақты бекіре балығын өсіретін жаңа зауыт және 18 жұмыс орны бар тауарлы-бекіре фермасын салу қажет.
      Аграрлық сектор. Табиғат-климат жағдайының қолайсыздығы мен су тапшылығы бұл өңірде ауыл шаруашылығының және бекіре өсімдік шаруашылығының елеулі дамуына жол бермейді.
      Бұл секторда жетекші сала мал шаруашылығы (облыстың республикадағы түйе басына орай үлесі - 19,9%) мал өсірудегі негізгі тұқым - қара түсті қаракөл тұқымды қой, адай жылқысы және «қазақ бактрианы» тұқымды түйе малы болатын өңірлік мамандануына сәйкес дамуға тиіс. Бұл ретте мал шаруашылығын әсіресе, түйе шаруашылығы мен жылқы шаруашылығын дамыту үшін стратегиялық маңызды ресурс - жайылымды қалпына келтіруге және тиімді пайдалануға негізгі назар аудару керек. Тұқымды жақсарту жұмысы арқылы саланың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға маңызды рөл беріледі.
      Көкөніс өсіруге маманданған өсімдік шаруашылығы қалалар мен ірі кенттер маңында сумен қамтылуы шектеулі аймақтарда бұрынғыдай дамитын болады. Жылыжай шаруашылығы мен жеміс-жидек сақтау қоймаларын салу жүзеге асырылады.
      Алматы қаласы
      Экономикалық даму стратегиясы.
      Алматы қаласы елдің экономикалық және зияткерлік әлеуетінің елеулі бөлігін өзінің аумағында шоғырландырған. Бұл оны урбандалу және агломерациялық сипаты жағынан елдің басқа қалаларын басып озатын, ерекше өңір деп қарауға мүмкіндік береді.
      Осы сипаттар Алматы келешегінің әлеуетін айқындап, оны бизнес жүргізуге, адамдардың өмір сүруі мен демалысы үшін орнықты инновациялық дамыған, озық технологиялы, қолайлы әлеуметтік және экологиялық ортасы қалыптасқан инфрақұрылымды қала ретінде орнын анықтауға мүмкіндік береді. Қаланың келешектегі басты міндеті оның индустриядан кейінгі мегаполис - ең ірі және қарқынды дамыған агломерация орталығы ретінде қаланың орнықты әлеуметтік-экономикалық өсуін қамтамасыз ететін болуға тиіс.
      Өнеркәсіп. Алматы Қазақстанның жоғары білікті өнеркәсіптік, инженерлік-техникалық және ғылыми персоналының елеулі бөлігінің, дамыған өндірістік және көлік инфрақұрылымының, ауқымды тұтынушы нарығының болуымен байланысты едәуір индустриялық әлеуетке ие.
      Экономика салалары арасында қаланың өнеркәсіп кешенінің банк саласында, жылжымайтын мүлік пен құрылыс саласында, қызмет көрсету саласында жұмыспен қамтылғандардың объективті азаюы тұрғысынан жаңа жұмыс орындарын ашудың әлеуеті бар.
      Жұмыс істеп тұрған өндіріс әлеуетін қолдау. Ең алдымен дәстүрлі салаларды және өсу қарқынының оң серпіні бар өндірістерді: тағам өнімдері өндірісін, баспа және полиграфиялық қызмет, жиһаз жасауды, фармацевтикалық өнімдер өндірісі, тұрғындардың қажетін қамтамасыз ететін қызметтің басқа түрлерін сақтау қажет.
      Өнеркәсіп аймақтарын жаңғырту. Қалада жердің тапшылығымен байланысты, әсіресе қаланың орталық бөлігінде өзекті міндеттердің бірі - өндірістердің біркелкі мамандандырылған сегменттері бойынша оларды топтап қазіргі өнеркәсіп орындарының аумақтарын ретке келтіру және жаңғырту болмақ. Бұнымен бір мезгілде экологиялық таза және шусыз жаңа өндірістер ескілерінің орнын басатын болады. Өндірістердің бір бөлігі қала маңына немесе қаланың жаңа индустриялық аймақтарына шығарылады.
      Қала экономикасының перспективада өсуіндегі маңызды полюс ауданы 350-400 га ауқымды индустриялық аймақ болады. Индустриялық аймақ химия, машина жасау және жиһаз өнеркәсібі кәсіпорындарын орналастыру жоспарланатын батыс алаңды және жеңіл, азық-түлік пен фармацевтикалық өнеркәсіп кәсіпорындары орналасатын солтүстік алаңнан тұрады.
      Индустриялық аймақты дамыту жоғары технологиялы өндірістерді құруда білікті жұмысшыларды және де орта техникалық персоналды даярлайтын білім беру мекемелерін ашумен қатар жүреді.
      Қала қажетіне орай жаңа өндірістерді құру. Жаңа өндірістер қарқынды дамып келе жатқан мегаполистің өскелең қажетіне байланысты, ең алдымен тамақ өнеркәсібінде, машина жасау кешенінде, құрылыс материалдары өндірісінде және фармацевтика өнеркәсібінде дамитын болады.
      Тамақ өнеркәсібі өңірдегі неғұрлым дамыған сала болып табылады. Оны ары қарай дамыту қазіргі заманғы жоғарғы технологияларды міндетті түрде қолдануды, биік дәрежеде өңделген және азық-түлік концентраттарын шығаратын өндірістер құруды, импортты алмастыру үшін және өнімнің экспорты үшін қажет.
      Қаланың тамақ өнеркәсіптері ішіндегі өзектісі буып-түйетін өнім өндірісі кәсіпорын ұйымдастыру болып табылады.
      Машина жасау кешенінде инновациялық өнімді шығаратын бірнеше кәсіпорындар құрылысы перспективалы: аспап жасау, электротехникалық жабдық және бұйымдар (өнеркәсіптік және тұрмыстық мақсаттағы), бөлшектер және тетіктер өндірісі, электроника.
      Қалада қолданыстағы жабдықтың, шығарылатын өнімнің сапалық сипатын жақсарту, тәжірибе-өнеркәсіптік үлгілерді жасауда, техникалық қолдау бойынша қызметтер көрсететін аспап жасайтын салалық конструкторлық бюроны ашу қажет.
      Қаланың еңбек әлеуетін ескере отырып, жоғары қосылған құны бар машина жасау өнімін шығаратын ірі өндіріс ашу жөнінде шаралар кешенін қабылдау қажет.
      Ірі кәсіпорынның ашылуы адамы көп қаланың орталық бөліктеріне «маятниктік мигранттар» ағымын азайтуға, қала ішіндегі жолаушы ағындарын ықшамдауға мүмкіндік береді.
      Құрылыс материалдары өнеркәсібін дамыту цемент терминалының және 5 га аумақ бөлінген индустриялық құрылыс комбинатының салынуы есебінен қамтамасыз етіледі.
      Фармацевтикалық өнеркәсіпті дамыту қатты дәрі-дәрмек шығаратын қосымша өндірістерді ашу және бар өндірісті жаңғырту жолымен, сондай-ақ гемодиализ үшін қойылтылған ерітінділер өндірісін құру жолымен қамтамасыз етіледі.
      Қаланы ғылыми-инновациялық орталық ретінде дамыту. Қалада ғылымды дамытудың негізгі басым бағыттары ядролық ғылым, биомедицина ғылымы және технологиялар; табиғи ресурстарды зерделеу саласындағы зерттеулер; ауыл шаруашылығы ғылымы және технологиялар; қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа салалар болып табылады. Жалпы ғылыми-техникалық саясаттың шеңберінде Алматы қаласында 8-і (ел бойынша - 9) орналасатын ұлттық ғылыми орталықтарды, сондай-ақ Алматыда 3-еуі (республика бойынша барлығы - 5) болатын ұлттық ғылыми зертханаларды ары қарай дамыту қажет.
      Алматы қаласында технопарк желілері құрылатын болады.
      Инновациялық белсенділікті дамытудағы жетекші жоба Қазақстанда инновациялар мен жоғары технологияларды құру жөніндегі жүйе құраушы кластер ретінде Инновациялық технологиялар паркі болмақ.
      Қалада іске асырылатын перспективалы инновациялық бағыттар жаңа медициналық препараттар жасау, қан препараттарын өндіретін зауыттың құрылысы бойынша жобалар болып табылады.
      Қаланың туристік және спорт орталығы ретінде дамуы. Алматы қаласының географиялық орналасуының ерекшелігіне орай сауықтыру және спорт туризмінің дамуына себепші болатын қуатты туристік-рекреациялық әлеуетке ие.
      Қаладағы туризмді дамытудың айтарлықтай перспективалы бағыттары спорттық сипаттағы келу туризмі және рекреациялық сипаттағы ішкі туризм, сондай-ақ Қазақстандағы ойын-сауық бизнесі орталығы ретінде Қапшағай қаласының дамуымен байланысты туризм болып табылады.
      Туризмді дамыту үшін қала маңындағы Алатаудың солтүстік баурайының игеру, аспалы жолдар жүйесін және таудағы отельдер желісін, тау шаңғысы базаларын және турбазаларды дамыту, халықаралық стандарттарға сәйкес келетін отельдер салу қажет.
      Алматы агломерациясын кешенді дамыту. Сан-салалы дамыту тұжырымдамасы негізінде урбандалу процестерінің қарқынды дамуы Қазақстанда қала агломерациясын қалыптастыруға алып келеді. Оның орталығы көп функционалды дамушы мегаполис - Алматы болады.

      5. Ірі агломерациялар мен қоныстандырудың басқа да жүйелерін қалыптастыру және тиімді дамыту

      5.1. Қазақстанда агломерациялық процестерді дамытудың қазіргі заманғы үрдістері және перспективалары

      Қазақстанның агломерациялық процестерін талдау Қазақстанның аса ірі қалаларының айналасында - Алматы, Астана, Шымкент қалалық агломерациялардың құрыла бастағанын көрсетеді (агломерациялардың схемалары Болжамды схеманың 23-25-қосымшаларында көрсетілген). Тұтастай алғанда қазақстандық агломерациялар урбандалу эволюцияның бастапқы, ірі қалалық деңгейінде тұр. Ірі агломерацияларға агломерацияның орталық және табиғи аймақтарының теңгерімсіздігі тән.
      Барлық үш орталықтың экономикасы өзінің «экономикалық бейнесін» ғана емес, сондай-ақ тартымды брендті құрып, сервистік салаларды қарқынды дамытатын болады. Сонымен қатар, осы үш агломерация орталықтары үшін, әсіресе, Алматы қаласы үшін, халық санының бақылаудан тыс өсуін шектеу және дамудың жаңа қағидаттарына ауысу туралы мәселе өзекті болып табылады: қолайлы өмір сүру ортасын құруға негізделген.
      Осы жағдай Қазақстанның тез өсіп келе жатқан қалаларында әлеуметтік-экономикалық және демографиялық процестердің серпінін басқаруға ерекше назар аудару қажеттілігін айқындайды. Агломерациялау процестеріне назардың төмендеуі «жалған урбандану» құбылысына және қалалардағы жалпы әлеуметтік үйлесімсіздіктің артуына алып келеді. Еңбекпен қамтамасыз ету салаларының болмауымен қатар жүретін қала инфрақұрылымның жеткілікті дамуымен бекітілмеген агломерация орталықтарында (әсіресе Алматы және Шымкент сияқты) халықтың шамадан тыс шоғырлануы Қазақстандағы агломерация процестерінің келеңсіз сценарий бойынша дамуына алып келуі мүмкін.
      Сондықтан тұрақты кеңістікте даму принциптеріне ауысу қажет: аумақтарын кеңейтудің орнына қалалардың өсуі; орталық-қала мен оның экономикалық еңбекпен қамтылған өз алдына жеке орталықтарға айналатын қала маңы арасындағы функциялар мен маманданудың бөлінісі; агломерациялардың өңір-қалаларға айналуы және басқалар. Қала мен оның агломерациялық төңірегінің дамуының әлеуметтік-экономикалық кешенділігі мен үйлесімділігін қамтамасыз ететін, өзара байланысты аумақтық құрылымдар ретінде дамытуды жоспарлауға да жаңа әдіс қажет болады.
      Қалыптасқан экономикалық шоғырландыруға байланысты бірқатар қалаларда агломерациялық әсер жоғары дәрежеде іске асыруы мүмкін. Үш ең ірі агломерациялық орталықтардан басқа, елдің батысында әлеуетті агломерациялық орталық ретінде Ақтөбе қаласын ерекшелеуге болады (агломерацияның схемасы Болжамды схеманың 26-қосымшасында көрсетілген).
      Республиканың облыс орталықтары және басқа да қалалары перспективада және индустриялық-сервистік экономикасы жаңғыртылған қала орталығы бар, қала ортасымен және үйлесімді дамып жатқан өңірлік агломерациялық құрылымдарға айналады.
      Қала агломерацияларының артықшылықтарын пайдалануда олардың қала маңы аймақтарын қалыптастыру мен дамыту процестері үлкен маңызға ие.
      Бұл ретте еңбек ұтқырлығы дамуының аса маңызды шарты ретінде агломерацияның орталығы мен оның маңы арасындағы жүрдек көлік қатынастарының қазіргі заманға лайық түрлері үлкен мәнге ие болады.

      5.2. Қазақстан аумағында қоныстандыру жүйесін дамытудың тұрақтылығын арттыру бойынша іс-шаралар

      Алдағы онжылдық кезеңінде республиканың қазіргі заманғы әкімшілік-аумақтық құрылымының кемшіліктері жойылуы және қала құрылысы мен әкімшілік аудандастыру арасындағы қарама-қайшылықтар жойылуы тиіс. Бұл ретте ірі агломерациялардың және елдің қоныстандыру жүйелерінің еңбек, мәдени-тұрмыстық, өндірістік және рекреациялық байланыстарының көлемдерін, бағыттары мен құрылымдарын зерделеу негізінде, осы жүйелер орталықтарының әсер ету өңірлерін (маятниктік көші-қон бойынша) анықтау және аталған аймақтардың шегіндегі елді мекендерді орталық әкімшіліктерге бағындыру қажет.
      Аталған проблеманы шешу Алматы, Шымкент агломерациялары үшін өзекті болып келеді.
      Халық саны 20 мың адамнан аз және адамдарының бұдан әрі азаю үрдісі бар ауылдық әкімшілік аудандарды не біріктіру (егер олар бір-бірімен көрші орналасса), не ірі әкімшілік аудандарға (адамдарының саны бойынша) қосу қажет.
      Халқы 50 мыңнан артық ірі ауылдық әкімшілік аудандардағы әкімдер аппараттарының штат санының шегін ұлғайту мәселесі 2015 жылға дейін қарастырылады және тиісті шешім қабылданады.
      Оңтайлы жайғастыру жүйесін қалыптастырудың міндеттері елді мекендерді олардың экономикалық әлеуеті мен даму перспективасын ескере отырып дамыту мен қолдауды көздейді. Бұл барлық деңгейдегі мекендерді олардың одан әрі даму жолдарын (перспективаларын) анықтауға кешенді зерттеу жүргізуді талап етеді. Мұндай зерттеудің нәтижелері алдағы кезде одан әрі мемлекеттің инвестициялық, өнеркәсіптік, әлеуметтік, бюджеттік саясатын тұжырымдауға мүмкіндік береді.

      5.3. Ауылдық аумақтарды дамыту

      Ауылдық қоныстандыру саясатын қалыптастыру, көші-қон ағымдарын реттеу және елді мекендердің жүйесін қалыптастыру мынадай принциптерге негізделуі тиіс:
      тұрғылықты жерді өз еркімен таңдау;
      әлеуметтік қажетті қызметтерді кепілдендіру және көшуді ынталандыру;
      ауылдың инфрақұрылымын дамытуға инвестициялардың тиімділігі;
      жер және су ресурстарын пайдаланудың тиімділігі;
      экологиялық қауіпсіздік;
      өндірістер мен халықтың өмір сүруін қамтамасыз ету жүйелерінің тең мөлшерлі дамуы.
      Тірек елді мекендерді айқындау жеткілікті сыйымдылыққа, дамыған әлеуметтік және инженерлік құрылымға ие, сондай-ақ ғылымды көп қажет ететін технологияларды, алдыңғы қатарлы өндірістерді, ғылыми-білім беру, мәдени-сауық және қаржы-делдалдық қызметтерді тартудың орталықтары болып келетін ауылдық елді мекендерді іріктеуді көздейді. Аталған елді мекендер АЕМ белгілі бір тобының өндірістік және әлеуметтік жүйелерінің тең мөлшерлі өзара байланысты дамуын қамтамасыз етеді.
      Тірек елді мекендерді анықтаған уақытта өткізу нарықтарына көліктік қол жетімділігі маңызды фактор болып табылады. Осымен байланысты, тірек АЕМ көліктік қол жеткізілімі ареалының негізінде анықталады, оның негізіне мыналар кіреді: жеке сапарға кеткен уақыт, жүк және жолаушылар тасымалын ұйымдастыру мүмкіндігі, сондай-ақ автомобиль жолдарының сапасы.
      Тірек АЕМ төңірегінде логистикалық жүйе, энергиямен қамтамасыз ету, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу шоғырланған, халықтың қолайлы өмір сүруіне қажетті дамыған әлеуметтік, өмір сүруді қамтамасыз ететін инфрақұрылым және мемлекеттік қызметтердің спектрі қалыптастырылады.
      АЕМ даму проблемаларын шешудің әлдеқайда сапалы жаңа деңгейіне шығу үшін селолық округтер орталықтардың базасында агроқалашықтар құру қажет.
      Одан әрі дамыту көзделген АЕМ үшін жоспарлаудың, құрылыстың және жайлыландырудың жобалары әзірленуі тиіс, оларда ауыл халқының өмір сүру жағдайларын және еңбек әрекетін жақсартуға бағытталған өзара байланысты іс-шаралар кешені айқындалады.
      Ауылдық елді мекендердің әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымын жетілдірудің көзделген схемасы ауыл халқын оңтайландыруды әлеуметтік инфрақұрылым мекемелері мен ұйымдарының, қауіпсіздік және құқықтық тәртіп қызметтерінің тұрғындарды қамтамасыз ету ауқымын 2 есе қысқартуды, ауыл халқы өмір сүруінің әлдеқайда жоғары деңгейін қамтамасыз етуді және демографиялық жағдайды жақсарту мен ауылдық жерде өмір сүрудің бедел-дәрежесін арттырудың негіздерін құруды болжайды.

      6. Аумақтардың экологиялық жағдайын жақсарту

      Атмосфералық ауаның жағдайы. 2020 жылға қарай атмосфераның ластануы негізінен металлургия, жылу энергетикасы, мұнай-газ кешені кәсіпорындары мен көліктен шығарындылармен байланысты болады. Атмосфера ауасының ластану проблемасы негізінде Алматы және Астана сияқты ірі қалаларда, сондай-ақ Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының қалаларында өзекті болады.
      Зиянды заттардың атмосфераға шығарындыларын қысқарту үшін:
      автокөліктің қоршаған орта мен қала тұрғындарының денсаулығына кері әсерін төмендету;
      экологиялық мониторинг жүйесін дамыту;
      барлық өнеркәсіптік объектілері, жаңа өндірістік және тұрғын үйлер ғимараттарына міндетті экологиялық-энергетикалық аудит жүргізу туралы талаптарды енгізу;
      экологиялық тиімді технологияларды енгізетін кәсіпорындар үшін пәрменді ынталандыру шараларын енгізу;
      табиғаты қорғау мақсатындағы ЖІӨ-ге қатысты шығыстардың нысаналы көрсеткіштерін белгілеу;
      елде жұмыс істеп тұрған ластайтын заттардың шекті рұқсат етілген жиналу нормативтері жүйесін қайта қарау (ШРЖ);
      жел энергетикасы, күн энергетикасы, геотермальды энергетиканы дамытуға ынталандыратын жағдайлар жасау;
      экологиялық энергия үнемдейтін инновациялар әзірлеу мен енгізу және энергия тиімділігін арттыру қажет.
      Су ресурстарының жағдайы. Келер онжылдық кезеңде су ресурстарымен қамтамасыз ету деңгейіне мынадай факторлар әсер етеді: экономика мен халықтың су тұтыну көлемінің артуы, шектес мемлекеттердің транс-шекаралық өзендерден суды алу көлемінің артуы және басқалары.
      Су ресурстарын тиімді пайдалану үшін мынадай шараларды қолдану қажет:
      экономиканың барлық салаларында және коммуналдық-тұрмыстық секторда суды үнемдейтін технологияларды пайдалану;
      экологиялық және гидрометеорологиялық мониторинг жүйесін халықаралық стандарттарға көшіру;
      тазартылмаған сарқынды суларды су көздеріне ағызуды тоқтату;
      пайдаланылатын барлық су көздерінде, су қоймаларында және басқа су объектілерінде су қорғау аймақтарын құру, бұл ластайтын заттардың су объектілеріне тасталуын нүктелік нормалаудан жиынтықты нормалауға көшуін жүзеге асыруға мүмкіндік беру;
      сарқынды сулардың өнеркәсіптік жылуын кәдеге жарату үшін міндетті стандарттар енгізу;
      өзендерді ластайтын негізгі ластаушылар үшін олардың жалпы ластауға қосқан үлесіне тең пәрменді салықтар мен айыппұл жүйесін орнату;
      ауыз су қорларының мерзімді жаңартылып отыратын кадастрларын құрастыру;
      ауыз судың жыл сайынғы балансына мониторинг жасау;
      халықтың сапалы ауыз сумен қамтамасыз етілу үрдістеріне мерзімді талдау және болжам жүргізу.
      Қалдықтар. Қоршаған ортаның өндірістік қатты қалдықтармен ластануы Қостанай, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында, ал мұнай өндіруден шыққан қалдықтардың қоршаған ортаны ластауы - Батыс Қазақстанда басым болып келеді. Өндірістік қатты қалдықтар негізінен тау-кен өнеркәсібінің ашылатын кендерінен, байыту қалдықтарынан, күл-қоқыс қалдықтарынан көрінеді.
      Коммуналдық-тұрмыстық қалдықтар проблемасы республиканың барлық ірі қалаларында өзекті болады. Қоршаған ортада өндіріс, тұтыну және коммуналдық-тұрмыстық қалдықтардың жиналу проблемасын шешу үшін мыналар қамтамасыз етілетін болады:
      өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетілдіру бойынша шаралар кешенін әзірлеу және іске асыру;
      адам денсаулығы мен экологиялық жүйелерге аса қауіп төндіретін тарихи ластану ошақтарын жою (әсіресе - қорғасын, хром, сынап, орнықты органикалық ластаушылар);
      бос жыныстар үйінділерін одан әрі қайта қалпына келтіру арқылы үйінділер мен «қалдықтардан» қазіргі заманғы технологиялар бойынша қайталама өңдеу және пайдалы компонент алу;
      өндіріс қалдықтарын, тұтыну және коммуналдық-тұрмыстық қалдықтарды өңдейтін технологиялық желілер салу;
      экологиялық бизнестің тиімді саласын құру: өндіріс және тұтыну қалдықтарын өңдейтін кәсіпорындар жүйесін құру, қатты тұрмыстық қалдықтарды өңдеу барысында бөлінетін жылу мен шығарындыларды кәдеге жарату жөніндегі зауыттар салу үшін жағдайларды қамтамасыз ету.
      Жердің тозуы және шөлге айналуы. Келер онжылдық кезеңде жердің жағдайы бидай өсіретін солтүстік облыстарда, сондай-ақ оңтүстікте - күріш және мақта өсірілетін Сырдария өзені аумағында күрделене түседі.
      Жайылымдар мен егістік жерлердің тозуын төмендету үшін жер ресурстарын қорғауда мынадай шаралар қарастырылады:
      адамның шаруашылық және өндірістік қызметіне байланысты бұзылатын топырақ қабатын, ауыл шаруашылығы аумақтарын қорғау және жерді қайта қалпына келтіру;
      жел эрозиясының (тозу) алдын алу үшін топырақ сақтаушы егіншіліктің аймақтық жүйелерін енгізу;
      агротехникалық, орманды суару, гидротехникалық және ұйымдық-шаруашылық іс-шараларды қамтитын өсімдіктерді қорғау құралдарының топырақ қабатына кері әсерін төмендету.
      Ерекше қорғаудағы табиғи аумақтар (ЕҚТА). ЕҚТА ауданын 2020 жылға қарай 26-27 млн. га жеткізу жоспарлануда, бұл ел аумағының 10 %-ын құрайды (2009 жылы - 22,6 млн. га).
      Мыналар:
      барлық ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үшін қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткіштерін орнату және оларға сөзсіз қол жеткізу қамтамасыз етілетін;
      биоәралуандық пен биоценозды қалпына келтіру және сақтау үшін ормандылық ұлғайтылатын;
      қылқанды ормандарды өрттен қорғау жүйесі күшейтілетін;
      ормандарға ресурстық және экологиялық мониторинг құрылатын болады.
      Қоршаған ортаны қорғау және экологиялық жағынан республика халқының өмір сүруі үшін анағұрлым қолайлы аймақтарды анықтау мәселелері ел аумағы бойынша халықты перспективалы жайғастыру орындарын таңдауда басты критерийдің бірі болып табылады. Бұл ретте, халықтың онда қоныстануын болдырмау үшін, халықтың өмір сүруіне қазірдің өзінде экологиялық тиімсіз аумақтарды ескерген жөн (сонымен қатар, кен орындарын игеруде адамдардың вахталық әдіс жолымен уақытша тұруын қамтамасыз етуге болды). Екінші жағынан, қалыпты табиғи-климаттық және экологиялық жағдайлары бар аудандарда халық санының өсуі мен өмір тіршілігінен туындаған антропогендік жүктеменің артуына жол бермеу керек.

      7. Бюджетаралық қатынастарды жетілдіру және базалық әлеуметтік қызметтермен қамтамасыз етудің бірыңғай стандарттарын енгізу

      7.1 Мемлекеттік қызметтер көрсетудің көлемін жоспарлау және оларға қажеттілікті болжау

      Стратегиялық (ұзақ мерзімді) жоспарлау демографиялық үрдістерді талдауға баса назар аудару қажеттілігіне әкеледі (қалыптасқан демографиялық құрылымға талдау жүргізуден айырмашылығы).
      Аумақтардың экономикалық өсуін ынталандыратын және халыққа белгіленген сападағы бюджеттік қызметтерінің кепілдендірілген жиынтығын қаржыландырудың жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін бюджетаралық қатынастардың жаңа тетігін әзірлеу қажет.
      Бюджетаралық трансферттерді есептеу кезінде ескерілген салық әлеуетін есепке ала отырып, жергілікті бюджеттердің болжамды мөлшерін анықтау тәсілі қайта қаралатын болады.
      Әлеуметтік салаларды дамытуға бағытталған инвестициялық бағдарламаларды барынша тиімді іске асыру үшін қажетті ресурстарды республикалық бюджетте шоғырландыру және оларды бекітілген басымдықтарға сәйкес аумақтық бөліністе әлеуметтік салаларды дамытудың республикалық бюджеттік бағдарламасы шеңберінде бөлу қажет. Сонымен бірге, жергілікті деңгейде әлеуметтік дамуға қосымша инвестициялар ағымдағы бюджеттік бағдарламалар шеңберінде «ең аз бюджетті» орындағаннан кейін жергілікті атқарушы органдардың қарамағындағы қаражат есебінен күрделі шығыстар арқылы жүргізілуі тиіс.
      Осы мақсатта «Өңірлерді дамыту» бағдарламасы іске асырылып, өңірлік дамудың мемлекеттік саясатының әрекетті құралы болады.

      7.2. Мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтер көрсетудің бірыңғай стандарттарына көшу

      Мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтерге тиісті стандарттар мен регламенттер бекітуді, азаматтардың бірдей қолжетімділігін қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік міндеттер талап етеді.
      Халыққа әлеуметтік кепілдерді қамтамасыз ету үшін, ең алдымен, қандай қызметтер осы кепілдемені іске асыратынын нақты тұжырымдау қажет. Халыққа мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтердің тізбесі Қазақстан Республикасының заңнамасында бекітілген өкілдер мен республикалық және жергілікті деңгейдегі атқарушы билік органдарының шығыс міндеттемелерін, ең алдымен денсаулық сақтау, білім, әлеуметтік қорғау, мәдениет салаларында (бұдан әрі - мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтер) нақтылау нәтижесінде қалыптастырылуы тиіс.
      Мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтерге бюджет қаражатының барынша үлкен көлемі жұмсалады. Осы салалардағы қызметтердің көлемі мен сапасы елеулі дәрежеде республиканың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейін айқындайды.
      Мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтердің тізбесін қалыптастыру тиісті салалық мемлекеттік органдарына жүктелуі тиіс.
      Республикалық және жергілікті бюджеттің есебінен қаржыландырылатын мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтердің тізбесі қандай да бір қызмет бюджет қаражаты есебінен толық немесе ішінара көрсетілетін тұтынушылардың санатын қамтуы тиіс.
      Қазіргі кезде мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтердің көпшілігі бойынша өлшенетін сандық-сапалық көрсеткіштер жоқ. Осыған байланысты ұсынылатын қызметтердің сапасын бағалау және мониторингілеу жүйесі, ұсынылатын қызметтердің сапасы туралы есеп беру қажет.
      Мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтерді жоспарлау және мониторингілеуді қамтамасыз ету үшін олардың әрбіреуі үшін сапа стандартының бірлігі мен өлшемдерін бекітуі қажет.
      Бұл ретте мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтердің стандарттары бюджет кірістерін қамтамасыз ететін деңгейде белгіленуі тиіс. Стандарттарды әзірлеумен салалық мемлекеттік органдар айналысуы керек.
      Мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтердің стандарттарын қайта қарау мен түзетуге елдегі экономикалық ахуалдың өзгеруі, бюджет табысының өсуі немесе қысқаруы, халықтың сапалы мемлекеттік қызметтерге сұранысының өсуі негіз бола алады.
      Осылайша, мемлекеттік саясаттың негізгі қағидаты республика халқына экономикалық мамандануына және өңірлердің мүмкіндіктеріне қарамастан осы міндетке тепе-тең кепілді қолжетімділікті және бюджетаралық қатынастарды жетілдіруді қамтамасыз ету тетігі есебінен мемлекет кепілдік берген әлеуметтік қызметтердің бірыңғай әлеуметтік стандарттарын енгізу болуы тиіс.

      III-бөлім. Қазақстан Республикасының экономика секторларын дамытудың болжамды схемалары

      1. Индустриялық сектордың перспективалық даму схемасы

      Тау-кен өнеркәсібі
      Мұнай-газ өндіру өнеркәсібі
      Саланың рөлі, жоспарланған көлемі. Мұнай-газ өндірісі алдағы уақытта да еліміздің базалық экономика саласы болып қала береді (Қазақстанның мұнай қоры 13 млрд. тонна көлемінде болжанып отыр).
      Мұнай саласының даму ерекшелігі тұтастай алғанда республика бойынша мұнай өндіру көлемін арттыру болады. Бұл Каспий теңізі қайраңында орналасқан жаңа ірі кен орындарының іске қосылуымен байланысты болады. Жалпы Қазақстан бойынша мұнай өндіру, газ конденсатын қоса алғанда, 2020 жылы 163,5 млн. тоннаны құрап, 2009 жылмен салыстырғанда 2,1 есеге өседі (Болжамды схемаға 27, 28-қосымшалар).
      2020 жылы газ өндіру 110,1 млрд. текше метрді құрайды және 2009 жылмен салыстырғанда 3,06 есеге, оның ішінде Теңіз кен орны бойынша - 2,6 есе, Қарашығанақ - 2,3 есе өседі. Солтүстік Каспий кен орындарында газ өндіру көлемі 2020 жылы 34,0 млрд. текше метрді құрайды.
      Саланың өңірлік даму аспектілері.
      Мұнай өндіру. 2020 жылға өндіру көлемінің өсімі: Ақтөбе облысы бойынша - жылына 8,6 млн. тонна (мұнай және газ конденсанты); Атырау облысында Солтүстік Каспий жобасының теңіз кен орындарын қосқанда 121,9 млн. тонна. Атырау облысында мұнай өндіру көлемінің өсуіне болжамды кезеңге ТШО-да жаңа қуаттардың іске қосылуы және Қашаған, Қайраң, Ақтоты, Қаламқас теңіз кен орындарының іске қосылуы есебінен қол жеткізіледі.
      Атырау және Астрахань (Ресей) облыстарының шекарасында орналасқан Имашев кен орнын игеру перспективалы болмақ.
      Батыс Қазақстан облысы бойынша мұнай өндіру, газ конденсатын қосқанда Қарашығанақтағы өндірістің азаюы есебінен 2020 жылы 2009 жылмен салыстырғанда 11,5 %-ға азаяды.
      Маңғыстау облысы бойынша 2020 жылға газ конденсатын қосқанда мұнай шығару 2009 жылмен салыстырғанда 2,0 %-ға төмендеп, 18,3 млн. тоннаны құрайды. Облыста мұнай шығаруды дамыту Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы кен орнын игерумен байланысты болмақ.
      Қызылорда облысында мұнай шығару көлемі газды конденсатты қосқанда мұнай кен орындары қорының азаюына байланысты төмендейді және 2009 жылғы 11,2 млн. тоннаға қарағанда 2020 жылға 4,3 млн. тоннаны құрайды.
      Геологиялық тұрғыдан, мұнай мен газды іздеуге перспективалы аудандар бар. Бұл Шу, Сарысу, Торғай, Төменгі Іле, Алакөл мен Зайсан ойпаттары, Павлодардағы Ертіс маңайы және тағы басқалар.
      Солтүстік Торғай тұнба бассейні шеңберінде, Ертістің Павлодар өңірінде, Каспий маңы ойпатының орталық бөлігінде (көмірсутегі шикізатының болжамды мөлшері 9500 млн. тонна шамасында), сондай-ақ Оңтүстік Торғай, Шу-Сарысу және Оңтүстік Маңғыстау бассейндерінде (көмірсутегі шикізатының толық болжамды мөлшері 2300 млн. тонна шамасында) жақын жылдарда барлау-іздестіру жұмыстарын жүргізу қажет.
      Газ өндірісі. 2020 жылға газ өндірісіндегі республика көлемінде Ақтөбе облысының үлесі - 7,1%, Атырау облысының үлесі - 51,9%, Батыс Қазақстан облысының үлесі - 34,4%, Маңғыстау облысының үлесі - 4,4%, Қызылорда облысының үлесі - 1,9%, Жамбыл облысының үлесі - 0,3 %-ды құрайды. (Болжамды схемаға 29, 30-қосымшалар).
      Кен өндіру деңгейіне мыналар:
      «Теңізшевройл» бойынша: 2014 жылға дейін - қолда бар өндіруші қуаттар және шикі газды (ЕШГ) жер қыртысына қайта айдау жөнінде жаңадан іске асырылған объектілер есебінен және екінші деңгейлі зауытты (ЕДЗ) пайдалануға беру есебінен, 2014 - 2020 жылдары - өндіру бойынша жаңадан енгізілетін өндірістік қуаттар есебінен;
      «Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг» бойынша: Қарашығанақ кен орнын дамытудың 3-ші фазасы бойынша көзделген енгізілетін өндіруші қуаттар есебінен;
      Солтүстік Каспий жобасы бойынша: 2014 (өндірудің басталуы) - 2015 жылдары - Қашаған, Ақтоты және Қайраң кен орындарын тәжірибелік-өнеркәсіптік әзірлеу кезеңінің өндіруші қуаттарын пайдалануға беру есебінен; бастапқы кезеңде 1800-7000 млн. текше метр өндіру көлеміне болжам жасалып отыр;
      2020 жылы - кен орнын толық ауқымда игерудің екінші және үшінші кезеңдерінде өндіру бойынша енгізілетін өндірістік қуаттардың есебінен қол жеткізіледі.
      2020 жылы Ақтөбе облысында 2009 жылмен салыстырғанда газ өндіру көлемі 2,2 есе көбейеді деп болжануда. Болашақта облыста 40 млрд. текше метр бос газ қоры бар Өріктау кен орнын игеру қажет. Осы кен орнында 2020 жылы облыстың көлемнен 2 млрд. текше метр немесе 25,7% көлемде газ өндіру болжанып отыр.
      2020 жылы Маңғыстау облысында газ өндіру көлемі 2009 жылғы деңгейге қарағанда 1,6 есе көбейеді. Көмірсутегін өндіру көлемі Өзен кен орнының өндірістік инфрақұрылымын қайта жаңғыртқаннан кейін өседі. Болашақта облыстың жұмыс істейтін кен орындарында (Шығыс Өзен және басқалары) көмірсутекті өндіру көлемі азаяды деп болжануда.
      Қызылорда облысының кен орындарында газ өндіру көлемі болашақта қордың сарқылуына байланысты аз ғана өседі деп болжануда. Болашақта Амангелді кен орындары тобын сарқа барлау жұмысы жалғастырылатын болады.
      Көмір өнеркәсібі
      Саланың рөлі. Қарастырылып отырған кезеңде көмір өнеркәсібінің рөлі тұрақты өсетін болады. Көмір жылу, электр энергиясы өндірісінде - 78 %-ға көп тұтынылатын болады, 2020 жылға көмір бұрынғыдай елдің электр энергетикасының қызметін қамтамасыз етуде негізгі көз болып қала береді. Ел экономикасында көмірдің жалпы тұтынылуы екі есеге өседі.
      Болжамды көлемдер. Энергетика қажеттіліктерін қамтамасыз ету қажеттігін ескере отырып, көмір өндірудің болжамды көлемдері 2009 жылғы 94,3 млн. тоннадан 2020 жылға қарай 152 млн. тоннаға көбейеді, коксталған көмірге сұраныс 16,5 млн. тоннаны құрайды (Болжамды схемаға 31, 32-қосымшалар).
      Саланың дамуына негізгі үлесті Павлодар облысының кәсіпорындары қосады немесе бұл жалпы республикалық көмір өндірудің 64,5 %-ы, Қарағанды облысы бойынша - 16,2%, Шығыс Қазақстан облысы - 4,4% құрайды. Оларға елдегі көмір өндірудің 85,1 %-ы келетін болады.
      Энергетикалық және коксталатын көмір экспорты 22 млн. тонна деңгейінде болуы мүмкін (негізгі бағыт - Ресей). Ферроқорытпа өндірісі үшін Ресейден әкелінетін көмір импорты шамамен 250-300 мың тоннаны құрауы мүмкін.
      Сала дамуының өңірлік аспектілері. 2020 жылға дейін негізгі көмір өндіруші өңірлер Солтүстік және Орталық Қазақстан (республикалық өнімнің 93,7%), сондай-ақ Шығыс Қазақстан (4,9%) болып қала береді.
      Ішкі нарық қажеттілігі негізінен мынадай кен орындарында өндіру көлемінің өсуі есебінен қамтамасыз етілетін болады: 2020 жылға Екібастұз көмірі - жылына 82,9 млн. тонна (экспортқа жеткізілімдер шамамен 28,7 млн. тонна құрайды), Шұбаркөл - 16 млн. тонна, Майкүбі (Балқаш ОЭС-ын салғанда көмірмен қамтамасыз ету көзделген) - 11,1 млн. тонна.
      Өндіру. 2020 жылға қарай Қарағанды облысының аумағында көмірдің 38 %-ы жер асты әдісімен өндіріледі, бұл негізінен коксталатын көмір. 2020 жылға қарай облыс бойынша жылына 47 млн. тонна көмір өндірілетін болады.
      Бассейндердің техникалық мүмкіндіктері: Қарағанды - 2020 жылға қарай көмір өндіру - жылына 18 млн. тонна, оның ішінде коксталатын көмірлер - 16,5 млн. тонна, Борлы - жылына 7,5 млн. тонна, Қушоқы - жылына 1,2 - 1,3 млн. тонна, Шұбаркөл - жылына 16 млн. тонна.
      Павлодар облысында қабаттар бойынша көмір өндірудің жылдық көлемін мынадай деңгейге жеткізу қарастырылуда: «Богатырь» - жылына 40 млн. тоннаға дейін, «Северный» - жылына 18 млн. тонна, «Восточный» - жылына 22 млн. тонна, Майкүбі — жылына 11 млн. тонна, Екібастұз («Ангренсор» ЖШС) - жылына 8 млн. тонна.
      «Қаражыра» Шығыс Қазақстан облысындағы перспективалы кен орны болып табылады, 2020 жылға қарай көмір өндіру жылына 6,7 млн. тоннаны құрайды.
      Көмір саласын дамытудың 2020 жылға дейінгі жоспарына сәйкес Торғай көмір бассейнін игеру көзделіп отыр. 2010 - 2013 жылдары жер астын газдандыру әдісімен Торғай бассейнінің Чернигов кен орнын әзірлеу жобасын іске асыру жоспарланып отыр.
      Жалпы алғанда энергетикалық көмірдің ресурстары жылу электр станцияларының, өзге де экономика мен коммуналдық сектордың көмірді тұтынатын салаларының қажеттіліктерін толық көлемде қамтамасыз ететін болады.
      Өңдеу өнеркәсібі
      Кен-металлургиялық кешені.
      Саланың рөлі. Кен-металлургия саласы 2020 жылға дейін бұрынғыдай ел өнеркәсібінің барынша қарқынды дамитын секторы, ел экономикасының маңызды құрамдас бөлігі болып қала береді.
      Сала дамуының басым бағыттары:
      жаңа инновациялық технологияларды енгізу және меңгеру есебінен экспорттық өнімнің жаңа түрлерін, негізінен ілеспе сирек және сирек жерасты металдарын, сондай-ақ өзге түсті металдарды алып, шикізат өңдеудің кешенділігін арттыру;
      жаңғыртуға жаңа кен орындарын, баланстан тыс рудалар мен техногенді минералдық жаңа құрылымдарды өңдеуге тарту;
      кейіннен сыртқы нарыққа бағдарлай отырып, ішкі нарық қажеттіліктері үшін металл өнімдері мен бұйымдарын шығаруға бағытталған соңғы қайта қорыту санын өсіру жөніндегі өндірістер құру.
      Соңғы қайта қорытулар құру мен жұмыс істеп тұрған өндірістерді дамыту ТМК басты секторларының бірі болуы тиіс. Бұл ретте ішкі металл пайдалануды арттырудың болашағы металдар мен металл өнімдерінің ішкі нарығын дамытуды, ТМК негізгі қорларын жаңартуды белсенді мемлекеттік ынталандырумен, экономиканың металл пайдаланатын салаларындағы өндіріс пен инвестициялардың өсуімен толық байланысты.
      Қосымша құн тізбегін дамытудың ең болашағы бар бағыттары мыналар бола алады: профильдер, шыбықтар, сым, фольга, ұнтақ және тағы басқа металды алюминийден жасалған бұйымдар шығару, жез шыбықтар мен профильдер, түтіктер мен фитингтер, жез фольга, титан қоспалар және титан жаймалар шығару, металл никельдер, металл кобальт және оның қосындыларын, аффинирленген қымбат металдар - алтын, күміс алу, үлкен және шағын диаметрлі болат құбырлар, құрылыс мақсаттарына арналған сортты жаймалар мен темір жол рельстерін алу, сапалы өндірістік, құралдарға арналған болат өндіру және тағы басқа дөңгелек сыңарларын жаймалау жөніндегі өндірістер құру, техногендік қалдықтарды қайта өңдеп, мыс алу.
      2015 жылға дейінгі кезеңде өндіріс көлемдерінің жыл сайынғы өсімі 2,5 %-дан 3,2 %-ға дейін құрайды, ал 2020 - жылға дейінгі кезеңде, бұл көрсеткіш 4% - 5 %-ға тең болады. 2015 жылға дейінгі кезеңде өсімнің бір шама аз болуы алдағы уақытта ТМК кәсіпорындары негізгі қорларының шығуымен және олардың қуаттарының қайта жарақтануымен түсіндіріледі (Болжамды схемаға 33-қосымша).
      Саланың дамуының өңірлік аспектілері. Алдағы кезеңде металлургиялық өнеркәсіп өнімдерінің негізгі түрлерін өндіруді оқшаулау төмендегідей күтіледі:
      шойын, болат, жайма қаттама, тазартылған жез және күміс - Қарағанды облысында;
      өңделмеген қорғасын мен мырыш - Шығыс және Оңтүстік Қазақстанда;
      алюминий - Павлодар облысында;
      ферроқорытпа - Павлодар және Ақтөбе облыстарында;
      аффинерлі алтын - Шығыс Қазақстан мен Қарағанды облысында;
      құймалар - Қостанай облысында.
      Әлемдік экономиканың күтіліп отырған өрлеуі перспективада қара және түсті металлургияның негізгі өнімдерін өндіру көлемін өсірудің мүмкіндігін арттырады. Осы мақсатпен жаңа кен орындарын меңгеру, тапшы және кондициялық емес минералдық қорларды, сондай-ақ техногенді және қайталама қалдықтарды өңдеуге қосу есебінен минералдық-шикізат базасын дамыту қажет. Бұл бағытты іске асыру үшін геологиялық барлауды кеңейту және шикізатты кешенді өңдеудің жаңа тиімді әдістерін әзірлеу қажет.
      Машина жасау
      Саланың рөлі. Перспективада машина жасау саласының жетекші рөлі өнеркәсіп орындарында механикаландыру деңгейін арттыру және республика экономикасының салаларында еңбек өнімділігін көтеру болып табылады.
      Қорғаныс кешеніне жататын немесе бұрын жатқан машина жасау кәсіпорындарына ерекше рөл беріледі. Жұмыс істеп тұрған қорғаныс кәсіпорындарында өндірістік, ғылыми-техникалық және кадрлық әлеует сақталған. Қорғаныс кәсіпорындары шығаратын барлық өнімнің жалпы балансында экспорттың үлесі 60 %-ды құрайды.
      Машина жасау кешенін дамыту шағын бизнестің қалыптасуына ықпал етеді: сервис, жөндеу, техникалық қызмет көрсету, жаңғырту, жабдықтардың әр түрлерін монтаждау-бұзуды.
      Саланың басым бағыттары. Алдағы кезеңде машина жасаудағы негізгі басымдықтар ретінде мұнай-газ, көлік, ауыл шаруашылығы, тау кен-металлургиялық, электрондық және электротехникалық машина жасауды қарастыру қажет.
      Машина жасаудың өзге салаларында өткізу кепілдігі жоғары, ішкі және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті жоғары технологиялы, техникалық жағынан қазіргі заманғы өнімдердің жекелеген жобалары басымдыққа жатқызылуы мүмкін (тұтыну тауарларын терең өңдеу мен өндіруге арналған стандартты емес және стандартталмаған жабдықтар және тағы басқа).
      2020 жылға дейінгі саладағы тауар өнімдері көлемдерінің 2009 жылмен салыстырғанда 3,5 өсуі болжанады (Болжамды схемаға 34-қосымша).
      Саланың болашақ дамуының өңірлік аспектілері. Қазақстанның батысында мұнай-газ саласының қарқынды дамуына байланысты өнімнің жаңа түрлерін шығаруды меңгерумен, сервис қызметін дамытумен, Ақтөбе облысында мұнай-газ машинасын жасау дамиды. Жаңа буын рентген аппараттарын, медициналық бағыттағы бұйымдарды шығару жолға қойылды.
      Батыс Қазақстан облысында мұнай-газ жабдықтарын жоғары технологиялық өндіруді меңгеру жөніндегі жоба іске асыратын болады. Мұнда республика бойынша мұнай-газ жабдықтарын шығаратын 8 өндіруші зауытты қосып, мұнай-газ машинасын жасау кластерін дамытуға болады.
      Кеме жасау саласында су сыйымдылығы 500 тоннаға дейін арнайы теңіз кемелері мен баржалар шығару өндірісі жолға қойылады.
      Перспективада Павлодар облысында ауыл шаруашылығы машинасын жасауда бәсекеге қабілетті өнімдер - ауыл шаруашылығы техникасының бөлшектері, түйіндері, қосалқы бөлшектері, қосалқы жинақтарын шығару жолға қойылады. Электротехникалық машина жасау мен құрал жасауда - кабель өнімдері шығарылады. Машина жасаудың өзге бөліктерінде - жүк көтеруші және сауда жабдықтарын, жүк вагондарын, темір жол дөңгелектерін өңдеуіштер мен жолды ауыстырғыштар жасау жолға қойылады.
      Ақмола облысының машина жасау саласының дамуы ұзақ мерзімді автомобиль техникасын өндіруді оқшаулап; көтергіш крандар, егін себу техникасын, ауыл шаруашылығы кәсіпорындарына арналған комбайндар мен агрегаттар, подшипниктердің жаңа түрлерін жинауға негізделіп, автомобиль жасауды дамытуға негізделеді.
      Шығыс Қазақстан облысында металлургиялық өндірістердің, кейіннен қайта бөлініске көшуімен өнімнің жаңа түрлерін жасауға ауысқан жағдайда шексіз резервтер бар. Сондай-ақ тау кен-шахталық жабдықтарды, ауыл шаруашылығы техникасын белгілі әлемдік өндірушілермен бірігіп осындай техника өндіретін шығаруды ұйымдастыру үшін нақты мүмкіндіктер мен жағдайлар бар. Семей қаласында шағын сыныпты қала және қалааралық автобустар шығару жоспарлануда. Өскемен қаласында жаңа маркалы және моделді жеңіл машиналар шығаруды көбейту жоспарлануда.
      Солтүстік Қазақстан облысының машина жасау кәсіпорындарын Қазақстанның «Мұнай-газ машина жасау» кластеріне қосу өңірдің машина жасау саласының дамуына қосымша қозғау болады.
      Машина жасауды дамыту жаңа өнім түрлерін: мұнай-газ жабдықтарының жаңа түрлерін, оның ішінде мұнай өндіретін кәсіпорындарға арналған арнайы техника, сондай-ақ мұнай-газ жабдықтарына арналған түрлі құралдар, құрауыш бұйымдар мен қосалқы бөлшектерді, меңгеру мен шығаруды кеңейтумен қамтамасыз етіледі. Темір жол саласы үшін бұрын меңгерілген жабдықтар мен қосалқы бөлшектерді шығаруды кеңейту, сондай-ақ жабдықтар мен қосалқы бөлшектердің жаңа түрлерін меңгеру көзделген.
      Алматы облысында машина жасау саласын дамытудың стратегиялық бағыттары:
      жұмыс істеп тұрған өндірістерді қайта құру және жаңғырту, сондай-ақ Алматы қаласы машина жасау қуаттарының бірқатарын облыс аумағына шығарылуын ескере отырып, жаңа қуаттар енгізу;
      инновациялық технологияларды енгізу негізінде экспортқа бағытталған өнімдер шығару жөніндегі жобаларды дайындау болып табылады.
      Болашақта машина жасау саласындағы трансұлттық өндірістерді орналастырудың негізгі аймағы темір жол мен автомобиль магистральдарындағы ірі көлік тораптары - Құлжа тракты мен Қапшағай тас жолы болмақ.
      Жамбыл облысында мұнай-газ және көлік саласы үшін машиналар мен жабдықтар өндіру, сондай-ақ құрылыс машиналарының өнеркәсібі дамитын болады.
      Атырау облысында газ-турбина құрылғылары мен жабдықтарын жөндеу мен қызмет көрсету жөніндегі зауыт құрылысы жүргізілуде.
      Оңтүстік Қазақстан облысында электротехникалық жабдықтар, құрылыс техникасы (экскаваторлар), машина жабдықтары, қосалқы бөлшектер, резина және ауыл шаруашылығы техникасы шығарылатын болады.
      Саланы қолдау шаралары. Ішкі және сыртқы нарық қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған бәсекеге қабілетті және экспортқа бағдарланған өндірістер ұйымдастыру, сондай-ақ инновациялық жобалар енгізу мен машина жасаудың қосымша салаларында жоғары технологиялы өндірістер құру мақсатында мынадай тетіктерді бұдан әрі дамыту қажет:
      Қазақстан Республикасының машина жасау кәсіпорындарына қаржылық-несиелік және инвестициялық қолдау көрсету;
      машина жасауды дамытуды ғылыми, ғылыми-техникалық және технологиялық қамтамасыз ету;
      машина жасау саласын инновациялық қолдау;
      машина жасау инфрақұрылымын дамыту;
      машина жасаудың жекелеген қосымша салаларында кластерлер қалыптастыру;
      машина жасау кәсіпорындарының бірлескен байланыстарын дамыту;
      тиісті шетелдік өндірістермен кірігу.
      Мұнай-газ өңдеу өнеркәсібі
      Саланың рөлі. Мұнай-газ өңдеу өнеркәсібі экономиканың тұрақты дамуы мен елдің ұлттық қауіпсіздігінің артуын қамтамасыз ету үшін стратегиялық маңызды сала болып қала береді. Қазақстанның мұнай-газ өңдеу өндірістік қуаттарын табысты дамытуды қамтамасыз етуге қабілетті бірқатар артықшылықтары бар.
      Олардың негізгілері - мұнай және газ шикізат ресурстарының жеткіліктілігі, елдегі қазіргі МӨЗ бен ГӨЗ-дерді жаңғырту мен технологиялық жеткілікті жабдықтау.
      Саланы дамытудың негізгі бағыттары. 2020 жылға дейінгі перспективада сала мұнай өңдеудегі жаңғыртылған өндірістік қуаттар мен қысымдалған газ өндірісі бойынша өндірістік қуаттарды жаңғырту мен салу есебінен мұнай өнімдері мен қысымдалған газ өндіру көлемін арттырады.
      Мұнай өңдеу зауыттарында мұнай өңдеу
      2020 жылға қарай елде мұнай өңдеу көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 1,5 есе, бензин өндіру көлемі 2,5 есе, керосин - 3 есе, газойлдер - 1,5 есе өседі. Отын ретіндегі мазут өндіру көлемі - 4,9 есеге төмендейді (Болжамды схемаға 35-қосымша).
      2020 жылға қарай мұнай өңдеудің республикалық көлеміндегі АМӨЗ үлесі 28,9%, ПМХЗ - 39,5%, ПҚОП - 31,6% деңгейінде болады деп болжануда. 2020 жылға қарай бензин өндірудің республикалық көлеміндегі АМӨЗ үлесі 21,6%, ПМХЗ - 39,9%, ПҚОП - 38,5%, тиісінше: керосин - 35,9%; 18,4%; 45,7%, газойлдер - 25,9%; 44,4%; 29,7%, отын ретіндегі мазут 24,6%; 37,8%; 37,6% деңгейінде болады деген болжам бар.
      2020 жылға қарай АМӨЗ-де мұнай өңдеу көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 1,4 есе арттыру болжанып отыр. Бензин өндіру 2,6 есе, керосин - 7,8 есе, газойлдер - 1,3 есе артып, отын ретіндегі мазут шығару 10,3 есе азаяды. Өңделген мұнай көлеміне ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуы 62,6%, ал қою түсті - 3,0% болады. 2014 жылға қарай АМӨЗ-де ашық түсті мұнай өнімдерін өндіру көлемін арттыратын мұнайды терең өңдеу жөніндегі кешен салынады.
      2020 жылға қарай ПМХЗ-де мұнай өңдеу көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 1,8 есе арттыру болжанып отыр. Бензин өндіру 2,2 есе, керосин - 2,5 есе, газойлдер - 2,1 есе көбейеді. Отын ретіндегі мазут шығару 3 есе азаяды. Өңделген мұнай көлеміне ашық түсті мұнай өнімдерінің шығуы 74,9%, ал қою түсті - 3,4% болады. Бес жыл ішінде зауыт қуаты сағатына 20 мың текше метр сутегін шығару жөніндегі, пропилен және изомеризация жөніндегі құрылғыларды пайдалануға береді. Изомеризация құрылғыларын орнатудың арқасында шығарылатын мұнай өнімдері халықаралық стандарттарға сәйкес болады. ПМХЗ-ді жаңғырту нәтижесінде қуаттылығы жылына 7,5 млн. тонна мұнайды құрайды. Толық қосылған жағдайда зауытта мұнай өңдеу тереңдігі 87% құрауы мүмкін. Мұнда ашық түсті мұнай өнімдерін өндірудің республикалық көлемінің 40% астамы шығарылатын болады.
      2020 жылға қарай ПҚОП-та мұнай өңдеу көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 1,5 есе арттыру болжанып отыр. Бензин өндіру 3,2 есе, керосин - 2,1 есе, газойлдер - 1,4 есе көбейеді. Отын ретіндегі мазут шығару 3,1 есе азаяды. Өңделген мұнай көлеміне ашық түсті мұнай өнімдерінің шығысы 81,8%, ал қою түсті - 4,2%, мұнай өңдеудің болжамды тереңдігі 88,9% болады. ПҚОП қазіргі өндірісті түбірімен жаңғырту және жаңа технологиялық құрылымдар орнатуды жоспарлауда, бұл шығарылатын өнім сапасын ЕВРО-3 талаптарына дейін жақсартып, құрамында октаны аз бензин мен құны төмен өнімдерді (вакумдегі газойл мен мазут) шығаруды тоқтатып, жаңа өнімдер, оның ішінде полипропилен мен күкірт элементтерін шығаруды меңгеруге, ашық түсті мұнай өнімдерін шығару көлемін арттыруға және зиянды қалдықтар көлемін азайтуға мүмкіндік береді.
      Газ өңдеуші зауыттарда газ өңдеу
      Газ саласын бұдан әрі дамыту ілеспе өндірілетін газдың өнеркәсіптік көлемінің күннен-күнге арта түсуінің көрінісінде газ өңдеуші қуаттардың дамуымен байланысты. Бұл жерде тауарлық құрғақ газ шығару көлемін арттыру есебінен барынша экономикалық пайда алу мен газды барынша толық жою есебінен қоршаған ортаға жүктемені азайту сияқты екі міндет қатарынан шешіледі. Осы мақсатта жұмыс істеп тұрған газ өңдеуші зауыттарды, сондай-ақ магистралды газ құбырларына тауарлық құрғақ газ беру мақсатында кен орындарында өндірілетін газды кешенді дайындау жөніндегі құрылғыларды кеңейту және жаңаларын салу жөніндегі жобаларды іске асыру қарастырылуда.
      2020 жылға қарай жылына 55,0 млрд. текше метр көлемінде немесе 2009 жылмен салыстырғанда 2,9 есе артық газ өңдеу, қысымдалған газды жылына 6,5 млн. тонна шығару болжануда.
      Жаңажол газ өңдеу зауытын кеңейту
      Үшінші кезекті салу аяқталғаннан кейін терең өңделген жаңа тауарлар түрлерін - қысымдалған газ (474 мың тонна), түйіршіктелген күкірт (182 мың тонна), 1 млн. тонна газ конденсаты мен 221 мың тонна жеңіл мұнай шығару мүмкіндігі пайда болады. Үшінші ЖГӨЗ есебінен ілеспе кездесетін газды толық өңдеу мен жою, зиянды қалдықтарды шығаруды азайту мен мұнай өндірілетін аудандарда экологияны жақсарту, өнім сапасын арттыру, Ақтөбе облысы өнеркәсібі мен халқының арзан газға қажетімділіктерін қамтамасыз ету, өнімді әлемдік нарыққа шығару міндеттері шешіледі.
      Теңіз ГӨЗ қуатын кеңейту. 2020 жылға дейін ілеспе кездесетін газ өндіру көлемін 22,9 млрд. текше метрге дейін жеткізеді.
      Қашаған ГӨЗ құрылысы. Көмірсутектерді өндіру 2014 жылдан бастап күтілуде және 2020 жылға қарай жыл сайын 13 млрд. текше метр көлемінде ілеспе газды өңдеу және 2100 тонна қысымдалған газ шығару қарастырылуда.
      Саланы дамытудың өңірлік аспектілері.
      Мұнайды өңдеу. 2020 жылға дейін мұнайды өңдеу қуаттарын аумақтарға бөлу өзгеріссіз қалады. Негізгі өндірістік қуаттар Атырау, Павлодар және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жинақталады.
      Газ өңдеу. Алдағы 10 жылдық кезеңге елдің газ өңдеуші өндіріс қуаттары Қазақстанның газды өңірлері - Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстарында жинақталады. Бұл облыстардың үлесіне саланың өндіретін барлық өнімінің 93 %-дан астамы тиесілі болады.
      Құрылыс материалдарын шығару. Салада жұмыс істеп тұрған өндірістерді жаңғырту мен ішкі сұранысты қамтамасыз етуге және экспорттық мүмкіндіктерді кеңейтуге бағытталған жаңа өндірістер салу іске асырылатын болады.
      Саланың басым бағыттары. Цемент саласын дамыту мынадай өзара толықтыратын бағыттар бойынша іске асырылатын болады: жұмыс істеп тұрған цемент өндірісін «дымқыл»-дан «құрғақ әдіске» көшіру, жаңа цемент зауыттарын салу кезінде алдыңғы қатардағы энергия үнемдеуші, өндіру қуаты жоғары технологияларды қолдану, республиканың цемент зауыттары орналасқан жерден шалғай жатқан аудандарында терминалдар желісін құру. 2020 жылға қарай цементке сұраныс көлемдері 12,5 млн. тоннаны, өндіріс 17,8 млн. тоннаны құрайды. Цемент саласын үдетудің басым бағыты клинкерлік-цементтік терминалдар желісін ұйымдастыру болып табылады.
      Керамика өндірісінде керамикалық қабырға материалдарын (кірпіш, блоктар, плиткалар) өндірісін жолға қою қажет. Саланың жергілікті шикізатпен (балшық, ерітінділер, бояғыштар, қаптамалар) қамтамасыз етілмеу проблемасын шешу үшін байытылған балшық, байытылған дала шпаты концентраты, бояғыштар мен глазурь өндірістерін ұйымдастыруға мемлекеттік қолдау көрсету қажет. Керамика өнеркәсібінің минералдық-шикізаттық базасы 29 бетониттік балшық кен орындарынан тұрады (қоры 1 млрд. тоннадан асады).
      Сала дамуының өңірлік аспектілері. Жақын арада «құрғақ» әдіспен цемент шығару ШҚО мен Қарағанды облысында жолға қойылады. 2014 жылға қарай 4 қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған және 4 жаңа кәсіпорында (Ақмола, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қарағанды, Оңтүстік Қазақстан облыстарында) цемент шығару жылына 13,5 тоннаға дейін жеткізіледі. Маңғыстау, Ақтөбе, БҚО, Павлодар және Алматы облыстарында жалпы өндірістік қуаты 2,1 млн. тонна клинкерлік-цементтік терминалдар ұйымдастырылуы тиіс.
      2014 жылға дейін мынадай өндірістер ұйымдастыру мәселелері пысықталуы тиіс: Қызылорда және Ақтөбе облыстарында шыны; санфаянс, еден жапқыштар, пластиктер, қасбет материалдарын, ішкі әрлеу, лак-бояу материалдарын және тағы басқа.
      Ең қажетті деген 10 құрылыс мамандығына қажеттілік ЖОО-да және ТКБ 139 оқу орындарына мамандар дайындауы есебінен қанағаттандырылады. Жамбыл, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыстарының оқу орындарында құрылыс индустриясы үшін жаңа құрылыс мамандықтары ашылады.
      2020 жылға дейін құрылыс материалдарының негізгі түрлерін шығарудың болжамды көлемдері Болжамды схемаға 36-қосымшада көрсетілген.
      Химия және мұнай химиясы өнеркәсібі
      Саланың рөлі. Саланың ел экономикасындағы рөлінің төмендігіне қарамастан, болашақта химия және мұнай химиясы өнеркәсіптері экономиканың базалық салаларының бірі болады. Бұл олардың экономиканың барлық салаларында ғылыми-техникалық деңгейді арттыруда маңызды рөл атқаруына, көптеген кәсіпорындардың қалдықтарын жоюға мүмкіндік беретіндігіне, ауыл шаруашылығын үдете дамытуға ықпал ететіндігіне байланысты. Химиялық өнеркәсіп қарқынды дамып, ел экономикасының басқа салаларында өндіру мен тұтынудың ілгері нарықтық құрылымын қалыптастыруға елеулі ықпалын тигізуі тиіс.
      2014 жылға қарай химиялық өнеркәсіп өнімдерінің көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 2 есе, 2020 жылға қарай 2,44 есе өседі.
      Отандық химиялық өнеркәсіп өніміне ішкі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін 2010 - 2014 жылдары Ақмола облысында (Степногор қаласы) өндірістік қуаты жылына 180,0 мың тонна күкірт қышқылын құрайтын күкірт қышқыл зауыты салынады және Павлодар облысында (Павлодар қаласы) мембраналық әдіспен жылына 30,0 мың тонна каустикалық сода, 27,0 мың тонна сұйық хлор, 44,0 мың тонна тұз қышқылын, 7,0 мың тонна натрий гипохлоридін өндіретін хлор мен каустикалық сода өндіру ұйымдастырылды. Ақмола, Қызылорда, Жамбыл облыстарында тау-кен байыту фабрикасы мен күкірт қышқыл зауыттарын, Оңтүстік Қазақстан облысында минералдық тыңайтқыштар шығару зауытын салу жобалары іске асырылатын болады.
      2020 жылға дейін мынадай нәтижелерге қол жеткізуіміз қажет:
      мұнай химиясы өндірістерінің қызметін қамтамасыз ету үшін қазіргі заманғы инфрақұрылым құрылысы;
      отандық нарықты және экспорттық шығарылымдарды бәсекеге қабілетті мұнай химиясы өнімдерімен, оның ішінде полиэтилен, полипропилен және олардан жасалған өнімдер, сондай-ақ өнеркәсіптік және басқа тұтынушылық бағыттағы қосымша құны жоғары мұнай химиясы өнімдерімен толтыру.
      Минералдық тыңайтқыш шығару
      Минералдық тыңайтқыштар шығаруда азот өнеркәсібі жетекші орынға ие. Азотты тыңайтқыштарды өндірудегі басты шикізат табиғи газ болып табылады. Осыған байланысты азотты тыңайтқыштар шығару Батыс Қазақстанда, Маңғыстау облысында шоғырландырылатын болады.
      Минералдық фосфорлы тыңайтқыштарды шығару елдің оңтүстігінде - Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында - (осы облыстарда оқшауланған фосфориттер қорларын пайдаланып) шоғырландырылады.
      Күкірт қышқылын шығару
      Өндірістің ерекшелігі (дайын өнімнің тасымалдауға келе бермейтіні) күкірт қышқылын өндірудің тұтынушы орналасқан жерге бағдарлануын айқындайды. Осыған байланысты күкірт қышқылын шығару негізгі тұтынушыларға жақын жерлерде (металлургия, уран өндірісі) - Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында шоғырландырылады.
      Каустикалық сода өндірісі
      Каустикалық сода өндіруді орналастырудың анықтаушы факторлары шикізаттық және энергетикалық болып табылады. Осыған байланысты каустикалық сода өндіру энергия артылып отыратын Павлодар облысында, өте бай тұз кен орындарының негізінде дамытылады.
      Калий тыңайтқыштарының өндірісі
      Орналастырудың жетекші факторы шикізат болып табылады. Осыған байланысты калий тыңайтқыштарын өндіруді Ақтөбе облысындағы калий тұздары кен орындарында орналастыру перспективалы болмақ.
      Мұнай мен газдың жоғары өзгерімінің өнімдері
      Мұнай химиясы өнеркәсібінің аталған қосымша саласын дамыту үшін шикізат көздеріне - мұнай мен газға жақындығы басым рөл атқарады. Жол битумдарын, пластикалық массаларды, хош иісті көмірсутектерін, полиэтиленді, полипропиленді өндіру елдің мұнай-газ аймағында - Маңғыстау және Атырау облыстарында шоғырландырылады.
      Фармацевтикалық өнеркәсіп
      Саланың ішкі нарықты отандық өндірістің дәрілік заттарымен қамтамасыз етудегі рөлі болашақта өсе түседі. Инвестициялық жобаларды іске асыру отандық өндірісті 600 атауға дейін (1200-ден) кеңейту міндетін шешуге мүмкіндік береді, бұл табиғи болмыстағы дәрілер ассортиментінің 50 %-ын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. 600-ге жуық жаңа жұмыс орны ашылады. 2020 жылға қарай фармацевтикалық өнім өндірісінің көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 3,8 есеге өседі.
      Саланың басым бағыттары. Болашақта елдің фармацевтикалық индустриясының басым бағыттары: биотехнологиялық препараттар, эндокриндік-ферменттік және жануарлардан алынатын арнайы шикізаттан жасалған дәрілер, өсімдік шикізатынан жасалған субстанциялар мен дайын дәрілік препараттар, органикалық емес және минералдық шикізаттан жасалған субстанциялар мен дайын дәрілік препараттар шығару болады.
      Биотехнологиялық препараттар өндірісі бойынша кәсіпорындарда бифидумбактерин, колибактерин, лактобактерин, бификол, профезим, иммозимаз және тағы басқа шығару ойластырылуда. Өсімдік шикізатынан жасалған субстанциялар мен дайын дәрілік препараттар дәрілік заттар номенклатурасын 2-3 есе өсірумен қатар, шикізат пен субстанциялар экспортынан дайын дәрілік заттар экспортына көшуді қамтамасыз етеді.
      Қазақстанда тұз бен түрлі минералдық шикізаттардың (циалит, бишофит, гипс, бор, смекти және тағы басқа) кен орындарының және оларды өңдеу жөніндегі кәсіпорындардың болуы органикалық емес және минералдық шикізаттардан субстанциялар мен дәрілік заттар өндіруді табысты дамытуға мүмкіндік береді.
      Саланың болашақта дамуының өңірлік аспектілері. Жоғарыда аталған бағыттарды іске асыру үшін бірқатар инвестициялық жобаларды іске асыру қажет.
      «Астана қаласындағы фармацевтикалық фабрика құрылысы» жобасы шеңберінде халықаралық GMP (Good Manufacturing Practice) стандарттарына сай келетін жаңа өндірістік қуаттар енгізіледі.
      Өндірістік қуаты жылына 500 млн. таблетканы (таблетка, драже, капсула) құрайды, дәрілік заттар ассортименті - 45 атау. Мұндай өндірісті ұйымдастыру 2016 жылға қарай (бұған қоса Шымкент қаласындағы өндірісті кеңейту) Қазақстан фармацевтикалық нарық үлесінің 20 %-дан астамын және жергілікті өндіріс үлесінің 77 %-дан астамын игеруге мүмкіндік береді. GMP стандартын енгізу жақын шетелдерге өнім шығаруға, Орта Азия аймағына бағдарланған халықаралық компаниялардың өндірістік тапсырыстарын іске асыруға мүмкіндік береді.
      Фармацевтикалық және медициналық өнім өндіру бойынша жобалар іске асырылады:
      медициналық препараттар зауытын (Семей қаласы) қайта жаңғырту жобасы вакциналар, сарысу, антибиотиктер, ферментті препараттар, инфузиялық ерітінділер, галено тасушы және гематоген шығаруды көздейді;
      Павлодар қаласында халықаралық стандарттар бойынша химиялық субстанциялар шығару жөніндегі жаңа фармацевтикалық зауыт салу. Өнім шығару көлемі 100 млн. АҚШ долларын құрайды.
      GMP стандарттары бойынша Алматы облысының Іле ауданында қатты дәрілік құралдар шығаратын өндірістік қуаты жылына 1,5 млрд. таблетка және капсула өндіретін жаңа зауыт құрылысы жобасын іске асыру жұмысы жүргізілуде, сондай-ақ Қапшағай қаласында инфузиондық қоспа және басқа да дәрілік заттар өндіретін зауыт салынуда.
      Маңғыстау облысының Ақтау қаласында сұйық дәрілік нысандар мен медициналық бағыттағы бұйымдар шығаратын фармацевтикалық кешенді іске қосуды жоспарлауда.
      Алматы қаласында қатты дәрілік құралдар шығаратын өндірісті кеңейту мен жаңғырту жоспарлануда.
      Жеңіл өнеркәсіп
      Саланың рөлі. Перспективада жеңіл өнеркәсіптің экономикалық, әсіресе әлеуметтік рөлі сақталады. Әлеуметтік тиімділігін күшейте отырып, сала өнімін әртараптандыруды және бәсекеге қабілеттілігін арттыруды қамтамасыз ету, шикізатты өңдеу, қосымша құны жоғары өнім шығару және оны сыртқы нарыққа шығару жоспарымен жеңіл өнеркәсіп өніміне ішкі нарық қажеттіліктерін қамтамасыз ету қажет. Жеңіл өнеркәсіп технологиялық жағынан көбінесе аграрлық сектормен байланысты болғандықтан, оның дамуы ауыл шаруашылығы өндірісінің маңызды бағыттарының қалпына келуі мен дамуына ықпалын тигізеді.
      Саланың басым бағыттары. Саланың дамуының негізгі бағыттары тоқыма, тігін, тері және аяқ киім өнеркәсібінде жергілікті шикізатты (мақта, жүн, тері) өңдеу өндірістері болып табылады.
      2020 жылға қарай отандық өнеркәсіп кәсіпорындарының өндіріс көлемін арттыру жоспарлануда, бұл өз кезегінде ішкі нарықтың шикізатты өңдеу, жоғары қосымша құны бар өнім өндіру есебінен жеңіл өнеркәсіп өнімдеріне ішкі нарық қажеттіліктерін арттырады.
      Сала дамуының өңірлік аспектілері. Болашақта саланы дамыту мақсатында республика өңірлерінде мынадай жобалар іске асырылады:
      Шығыс Қазақстан облысында - тері өндірісін қайта жаңарту мен жаңғырту;
      Оңтүстік Қазақстан облысында - «Оңтүстік» АЭА аумағында қазіргі заманғы тоқыма өндірісін ұйымдастыру, гигроскопиялық мақта мен целлюлоза шығару, тарақтық мақта-мата және мақта-мата шығаруды ұйымдастыру.
      Мынадай жобалардың мәселелері пысықталады: Алматы облысында - жүн өңдеудің толық технологиялық циклын ұйымдастыру үшін кәсіпкерлік желі (кластер) құру; Оңтүстік Қазақстан облысында (Шымкент қаласы) - жіп өндіру және дайын өнім шығару.
      Өнеркәсіп салаларының даму схемасы Болжамды схемаға 37-45-қосымшаларда көрсетілген.

      2. Агроөнеркәсіптік кешеннің перспективадағы даму схемасы

      Өсімдік шаруашылығының өндірілетін өнімін өткізу кепілдігін қамтамасыз ету және шетел нарығында отандық бидай экспорттаушыларының қатысуын кеңейту үшін бидай экспортына арналған көлік логистикасын дамыту жөніндегі жобаны іске асыру жалғастырылады.
      Мал шаруашылығында саланы өнеркәсіптік негізге көшіру, асыл тұқымды мал базасын дамыту, ғылыми негізде ірі ауқымды селекцияны іске асыру жолымен малдың генетикалық әлеуетін арттыру арқылы ауыл шаруашылығы құрылымдарында өнім өндіру көлемін ұлғайтуға негізгі күш салынатын болады.
      Отандық ветеринарлық-санитарлық қағидаларды, сондай-ақ жануарлардың жай-күйін қамтамасыз ету принциптерін халықаралық нормаларға сәйкестендіру үрдісі аяқталады. Бұдан басқа, тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі үшін сенімді бақылау жүйесі құрылады.
      Ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеу саласындағы стратегия - өндірісті техникалық және технологиялық қайта жарақтандыруға, халықаралық сапа стандарттарына көшуге, тауар өндірушілерді өңдеушілермен біріктіруге және азық-түлік кластерлерін құруға, осы негізде шығарылатын өнімнің бәсекеге қабілеттілігін бұдан әрі арттыруға бағытталатын болады.
      Жоғарыда көрсетілген іс-шаралардан басқа алда ішкі нарықты Кеден одағының шарттарына бейімдеу жұмысы тұр. Негізінен бұл азық-түлік өнімдерінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, атап айтқанда техникалық регламенттер әзірлеу және олардың орындалуын қатаң бақылау мәселелеріне қатысты.
      Балық шаруашылығы тоғандары мен учаскелерін пайдаланушыларға ұзақ мерзімге бекітіп беру жолымен балық шаруашылығын одан әрі дамыту жүзеге асырылады, бұл бекітілген тоғандар мен учаскелерде балық шаруашылығын дамытуға жеке қаржы мен инвестициялар тарту жұмысын жоспарлы түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
      Өңірлердің мамандануын ескере отырып, өңдеу кәсіпорындарын, ауыл шаруашылығы өнімдерін шығарушыларды, инфрақұрылымды, ғылым мен кадрларды біріктіруді қарастыратын өңірлік агрокешендерді дамыту үшін жағдай жасалады.
      Басым секторлар бойынша болашақ кезеңге шебер-жоспарларды іске асыру шаралары қабылданады. Шебер-жоспарлар халықтың тұтыну қажеттігіне және сыртқы өткізу нарығына сәйкес өнімнің қажетті түрлері мен оны өндіру көлемі жөнінде нақты бағдарды анықтау үшін қажет. Олар инвестициялық жоспарларды іске асыру кезінде кәсіпкерлерге өзіндік жол картасының қызметін атқарады.
      Көрсетілген іс-шараларды табысты іске асыру, сондай-ақ агрокешендер өндірістерінің өзара іс-қимылын жолға қою агроөнеркәсіп кешенін дамудың сапалы жаңа деңгейге көтеруге, ішкі азық-түлік нарығының тұрақтылығын нығайтуға және саланың экспорттық бағдарын күшейтуге мүмкіндік береді, түпкі нәтижесінде бұл әрбір өңірдің ауыл тұрғындарының әл-ауқатына қолайлы ықпал етеді (Болжамды схемаға 46-49-қосымшалар).

      3. Инженерлік-көліктік инфрақұрылымның перспективадағы даму схемасы

      Көліктік-коммуникациялық инфрақұрылым
      Көлік-коммуникациялық инфрақұрылым объектілерін келешекте орналастыру мен дамыту мынадай принциптерге сүйенетін болады:
      қоршаған ортаны сақтау (қоршаған ортаның жалпы ластануында көліктің үлесін біртіндеп азайту);
      экономикалық өсу (экономиканың жүк сыйымдылығын төмендету, мемлекет көзқарасы тұрғысынан көлік салаларының рентабельдігін арттыру);
      халықтың әлеуметтік әл-ауқаты (көліктік және коммуникациялық жетіспеушілікті толығымен жою);
      геосаяси әсер (елдің транзиттік жағдайының пайдалы жағын барынша толық пайдалану және желінің жекелеген учаскелері қатардан шыққан жағдайда төтенше жағдайлар болу мүмкіндігін азайту).
      Жаңа көлік дәліздерін жобалауға қойылатын қазіргі заманғы талаптар орын ауыстыру жылдамдығын күшейтуге мүмкіндік береді, бір өңірден неғұрлым шалғай өңірлерге тасылатын ішкі транзиттік жүктерді қиюластыру және оңтайландыру мүмкіндіктерін кеңейтеді.
      Қазақстан көлігін дамытудың 2020 жылға дейінгі негізгі көрсеткіштерінің болжамы Болжамды схемаға 50-қосымшада берілген.
      Темір жол көлігі
      Темір жол көлігі де ел ішінде, сондай-ақ оның аумағынан тысқары жерлерде жүк тасымалдауды қамтамасыз етудегі жетекші рөлін болашақта сақтап қалады.
      Қазіргі бар темір жолдарды дамыту және өнеркәсіптік және өңірлік орталықтарды өзара байланыстыратын және Қазақстан Республикасы аумағы арқылы өтетін халықаралық транзиттік дәліздердің бөлігі болып табылатын жаңа жолдар салу басымдыққа ие болады.
      Халықаралық көлік дәліздерін дамыту шараларымен қоса, темір жол көлік желісін өңірлік дамыту, сондай-ақ ішкі темір жол дәліздерін оңтайландыру мен дамыту басымдыққа ие болады. 2020 жылға қарай 1441 км жаңа темір жол желілерін салу жоспарлануда. Электрлендірілген темір жол үлесі жалпы ұзындықтың кем дегенде 40 %-ын құрайды.
      Бұдан басқа, инфрақұрылым объектілері негізгі қорларын жаңарту және қолданыстағы темір жол желілерін қауіпсіздік пен қозғалыс жылдамдығының әлемдік стандарттарына сәйкес келтіру жүзеге асырылады.
      Жоспарланып отырған іс-шаралар Қазақстан аумағы бойынша жүктерді тасымалдау көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 248,4 млн. тоннадан 2020 жылға қарай 289 млн. тоннаға дейін және жүк айналымын 2009 жылы 197,5 млрд. ткм-нан 2020 жылға 244 млрд. ткм-ға ұлғайтуға мүмкіндік береді. Қазақстан аумағы бойынша транзиттік тасымалдау көлемі 2 еседен астамға көбейеді. Темір жол көлігі негізгі активтерінің тозуы 2010 жылмен салыстырғанда 40 %-ға дейін төмендейді. Экспорттық өнімнің өзіндік құнындағы темір жол көлігімен тасымалдау үлесі 20 %-ға азаяды. Жүк және жолаушылар тасымалы саласында әр оператордың нарықтағы үлесі кем дегенде 7% болатын 5 немесе одан да көп тәуелсіз операторлар қызмет атқарады.
      2020 жылға дейін жүк айналымының өсуі тасымалдау үрдісін жетілдіру, поездардың қозғалыс жылдамдығын арттыру, жүк поездарының салмақ нормасын арттыру, сондай-ақ темір жол учаскелерінің өткізу қабілеттіліктерін арттыру есебінен қамтамасыз етіледі. Дамудың ерекше маңызды шарты темір жолдағы жүк қозғалысының орташа жылдамдығын қазіргі тәулігіне 300 км-ден тәулігіне 400 км-ге және одан арттыру (ҚХР-да бұл көрсеткіш тәулігіне 800 км құрайды).
      Жоспарланып отырған жолдың жоғарғы беткейін жаңғыртуды жүзеге асыру мен жаңарту, диагностикалаудың жасанды құрылғылары мен құралдарын жаңғырту және жолды қорғау құралдарын жаңарту нәтижесінде:
      жүк поездарының орташа жылдамдығы 52 км/caғ дейін - 22 %-ға;
      жолаушылар поездарының орташа жылдамдығы 87 км/сағ дейін - 82 %-ға;
      локомотивтердің өнімділігі 15 %-ға, вагондар өнімділігін - 30 %-ға көтеру жоспарлануда.
      Автомобиль көлігі
      Транзиттік тасымалдаулар көлемін өсірудің нақты резерві Кедендік одақтың, кейіннен Біртұтас көлік кеңістігінің құрылуына байланысты ОА елдеріне Украина, Беларусь, Кавказ елдері мен Еуропа елдерінен әкелінетін жүктерді қазақстандық желіге ауыстыру мүмкіндігі болып табылады.
      Сала алдында тұрған негізгі міндет - жолдардың техникалық параметрлерін қауіпсіздіктің, салмақ жүктемесінің, қарқынды қозғалыстың бүгінгі күнгі стандарттарына жеткізу және ұстап тұру болып табылады. Бұған қоса, елдің жол желісін толықтыру үшін шектес мемлекеттерге баратын жолдарда кейбір байланыстырушы учаскелер салу қажет: (Бейнеу - Ақжігіт - Нөкіс, Ақтау - Бекдаш - Түркменбашы, Ұзынағаш - Быстровка (Кемин), сондай-ақ Ресейге шығатын бірқатар жолдар).
      Автомобиль жолдарының еуропалық және азиялық жүйелеріне түйісетін 6 негізгі халықаралық транзиттік дәлізін қайта салуды аяқтау қажет. Олар:
      барлығы бірігіп «Батыс Еуропа - Батыс Қытай» автомобиль жолының қазақстандық бөлігін құрайтын Ташкент - Шымкент - Тараз — Алматы - Қорғас және Шымкент - Қызылорда - Ақтөбе - Орал - Самара;
      Алматы - Қарағанды - Астана - Петропавл;
      Астрахан - Атырау - Ақтау - Түрікменстан шекарасы;
      Омбы - Павлодар - Семей - Майқапшағай;
      Астана - Қостанай - Челябі - Екатеринбург.
      Перспективада Қазақстан аумағы арқылы өтетін транзиттің бұдан әрі өсетінін ескеріп, аралық тарифті, жеткізу жылдамдығын, жүктердің сақталуын, ақпараттық қолдауды және шекара мен кеден қызметтері тарапынан әкімшілік тосқауылдардың болмауын қамтамасыз ететін транзиттік дәліздерді кешенді дамыту қажет.
      2010 - 2014 жылдар арасындағы кезеңде 5312 км жол салу мен қайта жөндеу және республикалық маңызы бар 5748 км жолды жөндеу жоспарлануда. 9673 км жергілікті автожол желісін жөндеу мен қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу көзделуде. Барлығы 2010 - 2020 жылдарда республикалық маңызы бар 16,0 мың км, оның ішінде 1,6 мың км жаңа автожол салынады және қайта қалпына келтіріледі.
      Бұл шаралар елдегі автомобильмен жүк тасымалдау көлемін 2009 жылы 1,69 млрд. тоннадан 2020 жылға қарай 2213,9 млн. тоннаға дейін өсіруге, жүк айналымын 2009 жылы 66,3 млрд. ткм-нан 2020 жылы 101,9 млрд. ткм-ға дейін арттыруға мүмкіндік береді.
      2020 жылға қарай республикада бүкіл көлік кешенінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ете отырып, көліктің барлық түрлері бірін-бірі толықтыратын жүк тасымалдау мен жолаушылар тасымалының қазіргі заманғы жүйесі құрылуы тиіс. Қазақстанның ірі қалаларын байланыстыратын және сыртқы нарыққа шығуды қамтамасыз ететін маңызды көлік жолдарының қиылысқан жерлерінде пайда болатын көлік-логистикалық орталықтар (бұдан әрі - КЛО) көлік түрлерінің арасындағы технологиялық қарым-қатынасты қамтамасыз ететін болады.
      КЛО құру «Батыс-Шығыс» және «Солтүстік-Оңтүстік» бағыттары бойынша мынадай тірек нүктелерін дамыту:
      «Шығыс қақпа» («Достық» станциясы, Достық-Ақтоғай жолының учаскесі, «Қорғас» ХШЫО, Сарыөзек-Қорғас жолының учаскесі, Алматы, Семей қаласы әуежайларының жүк-көлік әлеуеті).
      «Батыс қақпа» - Ақтөбе, Орал, Ақтау қалаларында КЛО құру Атырау және Ақтау қалалары әуежайларын, Ақтау портын қайта жөндеу, Құрық және Баутино пункттерінде порттық инфрақұрылым салу арқылы іске асырылатын болады.
      «Орталық торап» - Астана қаласында. Астана қаласындағы КЛО құрамына индустриялық парк аумағындағы «А» класты 3 КЛО кіреді.
      «Солтүстік қақпа» Петропавл қаласында КЛО құру Қорған (РФ) - Петропавл (ҚР) шекара ынтымақтастығының халықаралық орталығы шеңберінде «құрғақ порт» ашу көзделуде.
      «Оңтүстік қақпа» (Алматы, Шымкент қалаларында КЛО құру) Алматы, Шымкент қалаларында қазіргі заманғы ақпараттық жүйелер мен технологиялар қолданылған, халықаралық стандарттарға сәйкес келетін КЛО салу арқылы терминалдық парк тапшылығы мәселесін шешуге мүмкіндік береді.
      Жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарын дамыту саласында жергілікті атқарушы органдар жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының техникалық жағдайына тұрақты түрде түгендеу жүргізіп, оның қорытындылары бойынша бірінші кезекте қалпына келтірілуі тиіс, заңнамаға сәйкес жолдың басым учаскелерін анықтау қажет.
      Әуе көлігі
      Азаматтық авиация саласында көлік үрдісінің қатысушыларына жүктерді және тұрғындарды тасымалдау үрдісіне көлік түрлерін орайластыруда кең мүмкіндіктер беру жөнінде өзара іс-қимыл бөлігінде әуе көлігін темір жол және автомобиль бағыттарымен біріктіру үрдісі басым бағыт болады.
      Көлік процестерінің тиімділігін арттыру шараларының бірі ретінде халықаралық және ішкі транзиттік дәліздерге іргелес аймақтарда орналасқан және қолайлы географиялық жағдайдағы мультимодалдық тасымалдаулардың, көлік ауыстыратын және жүкті басқа көлікке тиейтін ірі тораптық транзиттік әуежай-хабы құрылады.
      Ірі тораптық хабтар болып Астана, Алматы, Атырау және Ақтөбе қалаларының әуежайлары қайта құрылады. Олар сервистің кең тізімі ұсынылатын халықаралық стандарттар бойынша қайта жабдықталады, бұл оларға көлік үрдісінің қатысушыларының транзиттік тасымалдауларын оңтайландыруда негізгі рөл атқарады.
      2020 жылға қарай жоспарланған Қазақстан аумағы бойынша жүктерді транзиттік тасымалдау көлемін ұлғайту 2009 жылы 22,0 мың тоннадан 2020 жылы 30,6 мың тонна болуы республика авиапаркін одан әрі жаңарту мәселесіне басымдық береді. Баламалы көлік қатынасы жоқ, орталықтан шалғай жатқан аумақтарға қызмет көрсету үшін жергілікті аэродромдар желісі құрылады, оларды салу, ұшу-қону жолақтары мен аэродром алаңдарын қалпына келтіру және жыл бойы жеңіл әуе кемелері мен тікұшақтарды қабылдау-жіберу үшін оларды күтіп ұстау жатады.
      Су көлігі
      Су көлігі саласын дамытудың басым бағыттары порт және қызмет көрсету инфрақұрылымын дамыту, сауда флотын қалыптастыру, кадр әлеуетін дамыту және кеме жүру қауіпсіздігі болып қала береді.
      Су көлігін дамыту және тиімді пайдалану кеме жолы үшін жасалатын жағдайларға тікелей байланысты. Шүлбі шлюзі мен Орал-Каспий каналын пайдалануға беру Ертіс өзенінің қазақстандық бөлігінің арнасында жүктерді кедергісіз тасымалдауға және Солтүстік Каспийде жүк тасымалдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік берді. 2014 жылға қарай Шүлбі шлюзін бұдан әрі жаңғырту және Өскемен, Бұқтырма шлюздерін жабдықтау жоспарлануда. Ақтау теңіз портының өзінің жобалық қуатына жетуіне байланысты, Ақтау портын солтүстік бағытта кеңейту бойынша іс-шаралар жүргізіледі. Жоба шеңберінде қорғаныс су техникалық құрылыстарды салу аяқталып, сондай-ақ айдында судың табанын тереңдету жұмыстарын жүргізу көзделеді.
      КТҚС белсенді түрде игеру теңіз операцияларына қолдау көрсету базасы және мұнай өндіруші компаниялардың жүктерін аудару-түсіру базасы ретінде пайдаланып келе жатқан Баутино және Құрық порттарының өндірістік инфрақұрылымын теңіз терминалдары операторларының бұдан әрі дамытуы көзделуде. Құрық портында ірі кеме жасау-кеме жөндеу зауытын салу жоспарланып отыр.
      Болжамды мәліметтерге сәйкес, жоғарыда аталған іс-шараларды орындау 2012 жылға қарай өзен көлігімен тасымалдау көлемін жылына 1,2  млн. тонна жүкке дейін, ал республиканың теңіз порттарында жүктерді аудару-түсіруді 2020 жылға қарай 13,2 млн. тоннаға дейін жеткізеді.
      Құбырмен тасымалдау
      Республиканың оңтүстік аудандарының газға деген сұранысын тұрақты түрде қамтамасыз ету, импорттық газға деген тәуелділіктен арылу және елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, сондай-ақ қазақстандық мұнай-газ шикізатының Еуропа мен Азиядағы тұтынушыларға тиімді тасымалдануын қамтамасыз ету - алдағы онжылдықта құбырмен тасымалдауды дамыту басымдықтарына айналады.
      Мұнай құбырларының 2020 жылға дейін даму перспективалары
      Құбырмен тасымалдаудың дамуы мұнайды өндіру көлемі мен инвестицияларға тікелей байланысты болады. Теңіз және Қарашығанақ кен орындарында тұрақты өсіп отырған өндірілген мұнай көлемін экспорттау үшін екі тармақтың жалпы өткізу қабілеті 67 млн. тоннаны, оның ішінде жоғарыда аталған кен орындарынан жылына - 50 млн. тоннаны құрайтын Атырау - Новоресей құбырының екінші тармағын салу мәселесі қаралады. Каспий құбыр консорциумы (бұдан әрі - КҚК) өткізу қабілеті 28 млн. тоннадан 67 млн. тоннаға дейін ұлғайту жобасын қарайды.
      Мұнайды Каспий теңізі кен орындарынан экспорттау үшін ұзындығы 1400 шақырымды, өткізу қабілеті жылына 50 млн. тоннаны құрайтын Ескене - Құрық - Баку құбырын салу мәселесі пысықталады. Қашаған мұнайы Баку - Тбилиси - Жейхан құбыры арқылы Жерорта теңізі жағалауына жеткізілетін болады. Құрықтан тартылған құбыр Парсы шығанағына дейін, одан Иранның Каспий теңізінің оңтүстік жағалауындағы және Тегеран ауданындағы мұнай өңдеу зауыттарына дейін тармақталып жалғасуы мүмкін. Елдің Каспий мұнайын Қытай нарығына жеткізу үшін болашақта салынып жатқан Кеңқияқ - Арал - Құмкөл мұнай құбырын, Құмкөл - Атасудың қазіргі тармағын, Павлодар - Шымкент мұнай құбырын, реверсті орындау арқылы қазіргі Кеңқияқ - Атырау мұнай құбырларын және Атасу - Алашонькоуды қосу арқылы Қазақстан - Қытай трансұлттық мұнай құбыры жүйесі болашақта құрылуы мүмкін.
      Газ құбырларының 2020 жылға дейінгі даму перспективалары
      Республиканың тұтынушыларын газбен қамтамасыз етуді дамыту және өзіндік газ ресурстарын жеткізуде энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер байланыстырушы және жалғастырушы газ құбырларын салу арқылы ішкі магистральдық газ құбырларының желісін одан әрі дамытудың қажет екенін көздейді. Нәтижесінде газдың республика ішінде құйылу мүмкіндігіне қол жеткізу үшін газ жүйесінің технологиялық тұтастығы қамтамасыз етілуі тиіс.
      Энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және сыртқы жеткізілімдерге тәуелді болуды азайту үшін, сондай-ақ магистральды газ құбырлары бойынша тасымалданатын газ көлемін пайдалану мүмкіндігін тудыру үшін «Бейнеу - Бозой - Ақбұлақ» магистральды газ құбырын салу жобасы іске асырылатын болады.
      Алматы қаласын ескере отырып, оңтүстік өңір облыстарына батыс өңірдің ресурстары есебінен газ жеткізудің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін «Бейнеу - Шымкент» магистральды газ құбыры стратегиялық мәнге ие болады. Аумақтарды газдандырудың өңір бағдарламаларын іске асыру кезінде саны 2 млн. адамды қамтитын халық газбен қосымша қамтамасыз етіледі. Астана қаласына қарай ұзындығы 600 км-ге созылатын Қостанай облысындағы «Қарталы-Рудный» тармағының газ құбырына Тобыл кенті аймағында қосылатын магистральды газ құбырын салу елді газдандырудың перспективалы бағыты болып табылады. Сонымен қатар, егер Атбасар к. маңында құрылыс тармақталған жағдайда, Астана қаласын ғана емес, Көкшетау қаласына бере отырып, Ақмола облысының курорттық аймағын да газдандыру мүмкіндігі туындайды.
      Осылайша, газ өндіруші және газ тұтынушы өңірлерді біріктірудің перспективалы жобалары ескерілген қазіргі жүйе осы кезеңнің өзінде-ақ, бастапқыда көрші елдермен практикада іске асқан своп газ схемасын пайдалана отырып, өзіндік ресурстары есебінен елдің ішкі қажеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Оның үстіне, «Қазақстан - Қытай» магистральды газ құбырының құрылысы аяқталысымен Қазақстан газды экспорттаудың баламалы бағыттарын таңдау мүмкіндігіне ие болады.
      Телекоммуникация және байланыс
      Республиканың телекоммуникациялық саласының өсуі көбінесе телекоммуникациялар нарығының дамуындағы жалпы әлемдік үрдістерге, Қазақстанның телекоммуникация саласының бұдан әрі ықпалдасуын жетістігі мен икемділігіне, телекоммуникациялардың жалпы әлемдік инфрақұрылымына және жаңа салалық технологияларды енгізу жылдамдығына тәуелді. Осыған байланысты, телекоммуникациялар қызметі нарығының дамуындағы мынадай бағыттар өрістейтін болады:
      жылжымалы байланыстың, спутниктік және кәбілдік теледидардың белсенді түрде дамуы;
      дәстүрлі желілерден - жаңа буындағы желілер шешімдерінің негізінде дамуға көшу;
      G-4 стандартын дамыту;
      телекоммуникациялық және ақпараттық технологиялар конвергенциясы.
      Саланың техникалық дамуы төмендегілерге бағдарланатын болады: ақпараттандыру процесін қолдау үшін цифрлық көліктік ортаны құру; қазіргі телекоммуникациялық инфрақұрылымды дамыту және ұлттық экономиканың өсуінің қоғамның іскерлік және зияткерлік белсенділігінің арттыруының, халықаралық қоғамдастықта еліміздің беделінің нығаюын оның басқа мемлекеттердің инфрақұрылымымен маңызды факторы ретінде бірігуі.
      Ауыл байланысын телефонмен қамтамасыз етудің қазіргі деңгейін ескере отырып, ауылды одан әрі дәстүрлі әдіспен телефонмен қамтамасыз ету бойынша жұмыстары жалғасатын болады.
      Болжамды кезеңде Интернет желісіне жалпы қол жеткізуді, қазақстандық контентті дамыту қажет. Бұл бірқатар мемлекеттік және әлеуметтік міндеттерді («электрондық үкіметті», қалыптастыру мектептерді интернеттендіру) іске асыру қажеттігінен, сондай-ақ нарықтың өз дамуында жаңа серпін беру мақсатынан туындайды.
      Электрондық қызметтерді және «электрондық үкіметті» дамыту шеңберінде бизнес пен халықтың қажеттіктерін қамтамасыз ету, мемлекеттік органдардың жұмысын жеңілдету және тиімді ету мақсатында:
      Кедендік одақ шеңберінде ақпарат алмасу үшін «электрондық үкіметтің» нысаналы сәулеті және инфокоммуникациялық инфрақұрылымы жасалатын болады;
      жаңа электрондық қызметтер, оның ішінде әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау секторында, көлік және коммуникациялар мен ауыл шаруашылығы секторында қызметтер әзірленетін болады;
      электрондық лицензиялау, электрондық нотариат және электрондық сатып алудың ақпараттық жүйелері енгізілетін болады.
      Интернет желісіндегі қазақстандық сегментті дамыту шеңберінде сұранысты қамтамасыз ету мақсатында қазақстандық контентте ұлттық интернет-ресурстар, оның ішінде, жаңалық, мультимедиалық, әлеуметтік желілер құрылатын болады.
      Жоғары технологиялық құралдар және микроэлектроника отандық өндірісін дамыту шеңберінде ішкі сұранысты қамтамасыз ету және сыртқы нарықтарға біртіндеп шығу мақсатында инновациялық ақпараттық жүйелер мен өнімдерді әзірлейтін және пайдаланатын халықаралық компаниялардың құрал-жабдықтарын құрастыратын және оған техникалық қызмет көрсететін кәсіпорындарды Алматы қаласындағы «Алатау» ақпараттық технологиялар паркі» АЭА базасында құру қажет.
      Ақпараттық коммуникация саласындағы білімді дамыту шеңберінде саладағы техникалық және кәсіби деңгейдегі білікті мамандарға мұқтаждықты қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатында Халықаралық ақпараттық технологиялар институтын дамыту қамтамасыз етілетін болады; үш кәсіптік-техникалық оқу орыны құрылатын болады.
      Ауылдық жерде телекоммуникациялық жүйені дамыту саласында:
      оны жаңғырту шараларын жалғастырып, барлық елді мекендерді стационарлық және ұялы байланыспен қамтамасыз ету;
      телефон қондыру тығыздығын 100 адамға есептегенде 9,0 нөмірге дейін жеткізу;
      елдің шекара маңы аумақтарының мемлекеттік телерадио хабар таратумен 100% қамтылуын қамтамасыз ету қажет:
      Аталған іс-шаралар 2020 жылға қарай:
      мультимедиалық қызметтерді ұсынуға бағытталған қазіргі заманғы жоғары жылдамдықтағы оптикалық және желісіз технологияларға негізделетін телекоммуникациялар инфрақұрылымын қалыптастыруға;
      халық үшін инфокоммуникациялық технологиялар саласында қызметтерге қол жеткізудің 100% деңгейін қамтамасыз етуге;
      халықтың компьютерлік сауаттылық деңгейін 60 %-ға дейін арттыруға мүмкіндік береді.
      Телекоммуникациялар саласы жоғары технологиялық салалардың бірі болып табылады. Негізінен саланың дамуы байланыс операторлары тұтынушыларға жоғары сапалы жаңа қызметтердің түрлерін ұсынуға, телекоммуникациялар желілерін ұстауға кететін шығындарды азайтуға мүмкіндік беретін жаңа технологиялардың пайда болуы және оларды енгізу есебінен іске асырылады. Бұған спутниктің желілер қазақстандық жүйесін құру да сай келеді, ол «KazSat» спутник жүйесі арқылы жұмыс істейтін болады.
      Көлік инфрақұрылымы. 2020 жылға дейін өңірлердің көлік инфрақұрылымын дамытудың мынадай негізгі басымдықтары айқындалған:
      автомобиль жолдарының сапасын арттыру және жол маңы инфрақұрылымын дамыту;
      автомобильмен жолаушылар тасымалын қамтуды, сапасын, қолжетімділігін және қауіпсіздігін арттыру;
      темір жолда жолаушылар және жүк тасымалын дамыту;
      өңірлік және шағын авиацияны дамыту.
      Автомобиль жолдарының сапасын арттыру және жол маңы инфрақұрылымын дамыту:
      құрылыс, қайта жөндеу, жөндеу және автомобиль жолдарын ұстау бойынша жыл сайынғы жұмыстардың көлемін ұлғайту;
      әлеуметтік факторды ескере отырып, өңірлердің көлік ағындарының нақты және болжамның үдеуі негізінде ағымдағы және болжанған мұқтажын қанағаттандыру үшін автомобиль жолдарының қазіргі желілерін тиімді оңтайландыру;
      автомобиль жолдарын салу, қайта жөндеу, жөндеу мен күтіп ұстау кезінде жаңа технологиялар мен материалдарды енгізу;
      магистральды автомобиль жолдарында қазіргі заманғы жол маңы инфрақұрылымын дамыту.
      Автомобильмен жолаушылар тасымалын қамтуды, сапасын, қолжетімділігін және қауіпсіздігін арттыру (елді мекендер 100% автобус қатынасымен қамтылуы керек):
      автокөлік құралдарын жаңарту, жеке сектор үшін жағдай жасау және ынталандыру жолымен автокөлік кәсіпорындарын материалдық-техникалық және жөндеу базасын жақсарту;
      қамтуды кеңейту және маршруттық желінің тұрақтылығын арттыру;
      тасымалдаушының жолаушылар мен жүк жөнелтушілер алдындағы ұсынылатын қызметтердің сапасы және қауіпсіздік үшін жауапкершілігін арттыру есебінен ұлғаяды.
      Темір жол жолаушылары тасымалын және темір жолмен жүк тасымалдаудың ілеспе инфрақұрылымын дамыту:
      қала маңындағы, облыс ішіндегі және облысаралық жолаушылар тасымалын дамыту және облыстар аумағында орналасқан вокзалдарды тиімді пайдалану;
      теміржолдың көлік қызметтеріне деген өскелең сұранысты тиімді қанағаттандыру үшін темір жол инфрақұрылымына қолдау көрсету және жаңғырту (Болжамды схемаға 51-қосымша) есебінен дамитын болады.
      Өңірлік және шағын авиацияны дамыту:
      әуежай инфрақұрылымын жаңғырту, әуе кемелерінің паркін жаңарту;
      шағын авиацияны дамыту есебінен дамитын болады.
      Көліктік-коммуникациялық дамудың өңірлік аспектілері.
      Ақмола облысы: Көкшетау қаласындағы жолаушылар көлік торабын қалыптастыру және дамыту жалғасатын болады (авиа-автомобильдік, темір жол-көлік), бұл Шучинск-Бурабай курортты аймағының қарқынды дамуымен ұштасады. Өңірлік маңызы бар перспективалы жүк көлік тораптарының қатарына Степногор (темір жол) қаласын да жатқызуға болады. Облыста 2020 жылға дейін 903,0 шаршы метрлік темір жол күрделі жөндеуден өтеді.
      Ақтөбе облысы: облыста 2020 жылға дейін Ақтөбе қаласында жалпы алаңы 16,65 мың шаршы метр КЛО енгізіледі.
      Алматы облысы: Облыста 2020 жылға дейін 787,8 км темір жол күрделі жөндеуден өтеді. Өңір арқылы өтетін көлік маршруттарын, сондай-ақ шекара маңындағы сауда орталықтарының инфрақұрылымдарын дамыту жалғасатын болады.
      Алматы қаласы: 2020 жылға дейін қаланың көлік-жол желілерін дамытуға қазіргі көше-жол желісін ұлғайту арқылы қол жеткізуге болады.
      Темір жол инфрақұрылымының саласында - Алматы темір жол торабын қосқанда барлық Шу - Алматы учаскенің бірыңғай, түпкілікті айналым жолын салу.
      Астана қаласы: бірнеше жылдам да және кедергісіз «сақиналы жолдармен» қалада негізгі көліктің қозғалысын ұйымдастыру қажет, бұл автомобиль жолын пайдаланушыларға жететін жеріне бірнеше бағдарлармен баруына мүмкіндік береді.
      Оның үстіне қаладағы кептелістерді азайту мен автомобиль қозғалысын жақсы үйлестіру үшін автотұрақтар жүйесі мен көлік ағындарын басқаратын бірыңғай желіні (орталықтарды) құру қажет.
      Атырау облысы: инфрақұрылымдық кешенде мынадай іс-шараларды жүзеге асыру жоспарлануда:
      ұзындығы 103 шаршы метр жергілікті маңызы бар «РФ шекарасы (Астраханға) - Атырау», «Ақтөбе - Атырау» автомобиль жолын қайта жөндеу;
      транзиттік тас жолдардың жол бойы инфрақұрылымы объектілерін салу;
      су көлігі объектілерін дамыту.
      Жалпы облыс бойынша 2020 жылға дейін 735,4 км темір жол күрделі жөндеуден өтеді.
      Шығыс Қазақстан облысы: облыста 2020 жылға дейін 459,6 км темір жол желілері күрделі жөндеуден өтеді.
      Әуе көлігінде аэропорт инфрақұрылымын жаңғырту, әуе кемелерінің паркін жаңарту көзделуде.
      Жамбыл облысы: автомобиль жолдарын халықаралық стандарттардың талаптарына сәйкестендіре отырып, автожол инфрақұрылымын дамыту облыс үшін көкейкесті мәселе, бұл жол жабындарының үстіңгі қабатының жылдам тозуын тоқтатуға мүмкіндік береді. Облыста 2020 жылға дейін 785,3 км темір жол желілері күрделі жөндеуден өтеді.
      Батыс Қазақстан облысы: облыстағы көлік саласының негізгі міндетіне автомобиль жолдарының негізгі өлшемдерін және жасанды құрылғыларды нормативтік жағдайға дейін жеткізу және облыстың елді мекендерін тұрақты көлік байланысымен қамтамасыз ету жатады. Облыста 2020 жылға дейін 539,5 км темір жол желілері күрделі жөндеуден өтеді.
      Қарағанды облысы: облыстағы көлік инфрақұрылымын дамытудың негізгі перспективалы бағыттарының бірі өңірдің темір жол желісін кеңейту болып табылады. Әсіресе, КМК өнімдерін темір жол көлігімен қысқа мерзімде жеткізуді қамтамасыз ету үшін Жезқазған - Сексеуіл - Шалқар - Бейнеу темір жол тармақтарын салу перспективалы болып отыр, бұл облыстың ірі кәсіпорындары үшін Каспий теңізінің порттарына қол жеткізуге мүмкіндік береді және Ақтау портына шығуды шамамен 600 км-ге қысқартады.
      Облыста 2020 жылға дейін 827,7 км темір жол күрделі жөндеуден өтеді.
      Қостанай облысы: Темір жол инфрақұрылымы саласында Железорудный және Тобыл станцияларын дамыту - Тобыл-Арқа участкесінің өткізу қабілетін арттыруына, Тобыл торабының жол өткізуші айырықтарын дамытуға, Железорудная станциясына үш қабылдау-жіберу жолдарынан тұратын қосымша парк салуға, Шолақсай, Тереңсай, Қызылсай жеке пункттері бойынша үшінші қабылдау-жіберу жолдарын құрылысын дамытуға, сондай-ақ Железорудная-Қостанай участкесін электрлендіруге мүмкіндік береді. Облыста 2020 жылға дейін 411,2 км темір жол күрделі жөндеуден өтеді.
      Авиация инфрақұрылымы саласында әуежайлық инфрақұрылымын және Қостанай қаласының әуежайын қайта жөндеу және жаңарту жұмыстарын жүргізу қажет, бұл әуе кемелеріне, жүктерге, жолаушыларға қызмет көрсететін әуежайдың өткізу қабілетін арттыруға мүмкіндік тудырады.
      Көлік жолдарының инфрақұрылымы саласында «Астана - Қостанай - Челябі» республикалық маңызы бар автожолдарын қайта жаңғыртуды «Қостанай қаласының айналымы» телімін қайта жаңғыртумен бірге, 209 км қашықтықтағы облыстық және аудандық автомобиль жолдарын қайта жаңғырту жұмыстарын, 128,6 км қашықтықтағы жолдарды күрделі жөндеу жұмыстарын, 1036 км жолдарына орташа жөндеу жұмыстарын іске асыру қажет.
      Қызылорда облысы: әлеуетті қолданыстағы стратегиялық тапсырма ретінде облыс аумағы арқылы өтетін, автомобиль және темір жол желілерін, тасымалдау инфрақұрылымдарын дамыту болып саналады. 2020 жылға дейін облыста 578,6 км темір жолдары желілеріне күрделі жөндеу жұмыстары іске асырылады.
      Маңғыстау облысы: барлық жүк ағындарының бағыттарын есепке ала отыра, көлік инфрақұрылымын дамыту, инженерлік коммуникациялардың бар болуы, «Бейнеу» ХШЫО, сонымен бірге Бейнеу селосында және Тәжен ауылында шекара маңы еркін сауда аймағын құру мәселесі пысықталады.
      Жалпы облыс бойынша 2020 жылға дейін 603,2 км темір жол күрделі жөндеуден өтетін болады.
      Павлодар облысы: 2020 жылға дейін облыста Ертіс, Железинский, Успен және Шарбақты аудандары жолдарының бойындағы жол маңындағы қызмет көрсету объектілерін құру қажет. Облыста 2020 жылға дейін 758,1 км темір жол күрделі жөндеуден өтетін болады.
      Солтүстік Қазақстан облысы: Петропавл қаласында өңірдегі оның қуатын үш есеге дейін арттыратын, транзиттік-көлік бағытын одан әрі дамыту көзделген. 2020 жылға дейін облыста 368,7 км темір жолдары күрделі жөндеуге ұшырайтын болады.
      Оңтүстік Қазақстан облысы: облыстың экономикасын дамыту үшін жол желілерін қазіргі заманғы стандарттарға сәйкес келтіру және тасымалдау қауіпсіздігін қамтамасыз ету қажет. 2020 жылға дейін облыста 651,5 км темір жол желілері күрделі жөндеуден өтетін болады.
      Көлік инфрақұрылымы объектілерін дамытудың схемасы Болжамды схемаға 52-қосымшада көрсетілген.
      Электр энергетикасы инфрақұрылымы
      Елдің электр энергетикасының даму перспективасы экономика салаларын әртараптандыру мен дамудың шикізат бағытынан арылу, энергетикалық тәуелсіздікті, экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, отын-энергетика ресурстарын қолдану тиімділігін арттыру мен ел экономикасын энергияны үнемдеу жолына ауыстыру үшін қажетті жағдайлар жасау арқылы еліміздің орнықты дамуына қол жеткізу жағдайына негізделген.
      Қажетті шараларды қабылдамай-ақ, қазіргі бар электр станцияларының электр энергиясын өндіруінің ауқымы 82-92 млрд. кВт/caғ мөлшерімен шектелетіні күтілуде. Экономиканың барлық салаларының қарқынды дамуымен, республикада 2009 жылы 77,96 млрд. кВт/сағ-тан 2020 жылы 116,0 млрд. кВт/сағ дейін электр қуатын пайдаланудың 2010 - 2015 жылдар - 4,5%, 2016 - 2020 жылдарда кезеңдерінде - 3,1% орташажылдық өсу қарқынымен тұрақты өсу үрдісі күтіледі (Болжамды схемаға 53-қосымша).
      2020 жылы ел өзінің энергоқуаты есебінен өзінің тұтынуын толығымен жаба алады - 2020 жылы 116 млрд. кВт.с. көлемінде электр энергиясын тұтыну барысында өндіру 120,2 млрд. кВт.с. құрайтын болады.
      Электр қуатын пайдалану құрылымында өнеркәсіптің үлесі 2020 жылы 58,8%, коммуналдық-тұрмыстық тұтыну 16,6% құрайды.
      Қазақстан экономикасының салалары бойынша электр қуатын пайдаланудың болжамды құрылымының бағалануы Болжамды схемаға 54-қосымшада келтірілген.
      Электр энергетика саласының дамуының мынадай негізгі бағыттары:
      қазіргі бар электр станцияларының жабдықтарын қайта жаңғырту және техникалық қайта жарақтау;
      жаңа буындағы жабдықты уақтылы енгізу жолымен жобалау деңгейінде электр станцияларының қуатын ұстау;
      қазіргі бар электр станцияларында жаңа қуаттарды енгізу;
      қуат жинақтаушы құрылымдарды жақсарту, арнайы шекті және резервтік қуаттарды құру үшін жаңа электр станцияларын, оның ішінде газ турбиналық және гидроэлектр станцияларын салу;
      ҚЭК (СЭС, жел электр станциялары) экономикалық тұрғыдан бәсекеге қабілетті электр энергиясының балансына кеңінен тарту.
      Энергия шаруашылығын одан әрі дамыту. Еліміздің БТЭЖ электр желілерінің схемасы көршілес мемлекеттердің электр жүйелерімен қатар режимде жұмыс істей алатын жеткілікті икемділікке ие болуы тиіс.
      2020 жылға дейінгі кезеңде 4878,75 МВт мөлшерінде, оның ішінде қолданыстағы электр станцияларының (1556 МВт) және жаңа объектілер (3322,75 МВт) құрылысының кеңеюі есебінен жаңа қуаттарды енгізу көзделуде.
      2020 жылы парктік ресурсқа қол жеткізген құрылғының жалпы белгіленген қуаты 56 %-ға дейін артады.
      Электрмен жабдықтауды перспективадағы қажеттілік пен сенімділікті қамтамасыз ету үшін, парктік ресурсты ұзақ пайдалану үшін, қолда бар қуатты ұлғайту және 2020 жылғы кезеңге дейін электр энергиясын өндіру үшін 5680 МВт көлемде жұмыс істеп тұрған электр станцияларының құрылғыларын техникалық қайта жабдықтауды орындау қажет.
      Солтүстік энергетикалық өңір отын ресурстарымен және дамыған энергетикамен қамтамасыз ету бойынша аса қолайлы. Солтүстік аймақты аса ірі инвестициялық жобаларды іске асыру электр энергиясын тұтынудың табиғи өсуіне әкеледі. 2015 жылы электр энергиясын пайдалану сарапшылар бағасы бойынша 63,0 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы — 71,0 млрд. кВт/сағ (Болжамды схемаға 55-қосымша) құрайды. Электр энергиясын өндіру көлемінің өсуімен (2015 жылы - 75,05 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 83,5 млрд. кВт/сағ) артық электр энергиясы 2009 жылғы 8,92 млрд. кВт/сағ-тан 2020 жылы 12,5 млрд. кВт/сағ дейін өседі.
      Солтүстік энергетикалық аймақтың сенімді энергиямен жабдықталуын қамтамасыз ету үшін «Солтүстік-Оңтүстік» транзиті бойынша Оңтүстік Қазақстанға электр энергиясын беру, Ресейге экспортқа шығару үшін, сондай-ақ «Солтүстік Қазақстан-Ақтөбе облысы» электрді тарату желісі бойынша Ақтөбе облысына қуатты беру үшін, қазіргі электр станцияларды қайта құру және жаңғырту және жаңаларын құру қажет.
      Өнеркәсіп өндірісінің өсуімен Ақмола облысы (Астана қаласын қоса алғанда) болашақта электрмен жабдықтауда тапшылықты бастан кешуі мүмкін, бұл өз кезегінде өнеркәсіп өндірісінің көлеміне және өнімнің өзіндік құнының деңгейіне теріс әсерін тигізеді.
      Облыс экономикасының одан әрі дамуы электр энергиясында қажеттіліктің артуына әкеледі (2015 жылы - 7,7 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 9,3 млрд. кВт/сағ), осының өзінде электр энергиясының тапшылығы тиісінше 3,6 және 3,5 млрд. кВт/сағ құрайтын болады. Осыған байланысты, өңірде 120 МВт болатын екі турбинаның енгізілуімен ЖЭО-2 (Астана қаласы) техникалық қайта жарақтандыру және 240 МВт қуатымен жаңа ЖЭО-3 салу көзделуде.
      Қарағанды облысында 2020 жылға дейін электр энергетикасының дамуы «Қазақмыс» корпорациясы» ЖШС ҚАЭС (55 МВт), Қарағанды ЖЭО-3 (120 МВт) қазіргі электр станцияларын техникалық қайта жарақтандыруды және кеңейтуді көздейді.
      2009 жылмен салыстырғанда 2020 жылға электр энергияны қолдану 32,9 %-ға артады және 20,1 млрд. кВт/сағ құрайды. 2020 жылы облыс пайдаланатын электр энергиясының жалпы көлеміне шаққанда электр станциялары өндіретін электр энергиясының үлес салмағы 70,6% құрайды. Электр энергиясының тапшылығы (5,9 млрд. кВт/сағ) Солтүстік Қазақстанның БЭЖ-нен құйылуы есебінен өтелетін болады.
      Павлодар облысында 2020 жылға қарай тұтыну және өндіру тиісінше 20,4 және 50,7 млрд. кВт/сағ құрайтын болады. Облыста қолданыстағы жинақтаушы қуаттарды жаңғырту және кеңейту жоспарлануда: Екібастұз ҚАЭС-2 үшінші энергоблогын қосу (2015 жылы) - 525 МВт; Екібастұз ҚАЭС-1 № 8 (2012 жылы) 500 МВт энергоблогын қалпына келтіру. 2015 жылға қарай Ақсу ҚАЭС кезеңмен қайта жөндеуді және Павлодар ЖЭО-1 және ЖЭО-3 техникалық қайта жарақтандыруды аяқтау көзделеді.
      2020 жылы Шығыс Қазақстан облысында электр энергиясына қажеттілік 11,9 млрд. кВт/сағ көлемінде деп болжануда, яғни, 2009 жылмен салыстырғанда ол 46,7 %-ға арта түседі. Облыста энергияны тұтынудың өсуін өтеу жабу үшін қазіргі бар ЖЭО-ны жаңа қуаттар қосу: Өскемен ЖЭО (80 МВт қосу), Семей ЖЭО-1 (12 МВт) көзделеді. Қазіргі электр станцияларынан басқа, болашақта 68 МВт қуатымен Бұлақ ГЭС (Шүлбі ГЭС реттегіш) жаңа электр станцияларын салу көзделуде.
      2020 жылы Солтүстік Қазақстан облысының электр энергиясын тұтыну мен өндіруі тиісінше 2,1 және 2,6 млрд. кВт/сағ құрайды.
      Қостанай облысында электрді пайдаланудың өсуі ірі кәсіпорындардың дамуымен ұштасады. Қостанай облысында электр энергиясының болашақта тапшылығы энергетикалық жүйелердің ішкі құйылуының есебінен өтелетін болады. 2009 - 2020 жылдар кезеңінде электр энергиясын пайдалану 42 %-ға артады және 2020 жылға қарай 7,2 млрд. кВт/сағ. құрайтын болады. 2020 жылы тұтынылатын көлемдегі өндірілетін электр энергиясының үлес салмағы 26,4 %-ды құрайды.
      Оңтүстік энергетикалық аймақ электр энергияларының, шекті және жартылай шекті қуаттының өткір тапшылығымен сипатталады.
      Оңтүстік энергетикалық аймақтың электр энергиясын мұқтаждығы 2020 жылы 24,7 млрд. кВт/сағ, өндіріс - 19,7 млрд. кВт/сағ құрайды, яғни тиісінше 64,1% және 2,4 есе артады. (Болжамды схемаға 56-қосымша). Электр энергиясының тапшылығы (5,0 млрд. кВт/сағ) еліміздің Солтүстік энергетикалық аймағынан келетін Солтүстік - Оңтүстік транзиті есебінен өтелетін болады.
      Алматы облысында электр энергиясын тұтынудың жыл сайынғы өсу қарқыны 4-5% құрайды. 2015 жылы электр энергиясын пайдалану 11,21 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 13,0 млрд. кВт/сағ құрайтын болады. Электр энергиясын өндіру ауқымының артуымен (2015 жылы - 10,4 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 12,93 млрд. кВт/сағ) электр энергиясының тапшылығы 2009 жылы 3,58 млрд. кВт/сағ-тан 2020 жылы 0,07 млрд. кВт/сағ-қа дейін азаятын болады.
      2020 жылға дейін 120 МВт бойынша екі турбиналы Алматы ЖЭО-2 кеңейту көзделуде. Балқаш ЖЭС - 1320 МВт, Мойнақ СЭС (300 МВт), Кербұлақ СЭС (50 МВт) құрылыстары жоспарлануда.
      Жаңа жинақтаушы қуаттармен электр энергиясын өндіру 2015 жылы 5,53 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 11,98 млрд. кВт/сағ құрайтын болады.
      Жамбыл облысы. Облыс экономикасының одан әрі дамуы электр энергиясына қажеттіліктің артуына әкеп соқтырады (2015 жылы - 4,38 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 5,1 млрд. кВт/сағ). Облыста ЖҚАЭС жұмысы қатты отынға немесе отандық газға ауыстыру мәселесін қарау қажет.
      Оңтүстік Қазақстан облысы. 2020 жылы облыс, 1,66 млрд. кВт/сағ электр энергиясына тапшылықты бастан кешіреді. Облыс шағын өзендер мен каналдардың үлкен энергетикалық әлеуетіне ие, оларды пайдалану 420 мВт шегінде энергетикалық қуат алу мүмкіндігін береді, сондай-ақ маңызды жел қуатына ие. Шағын СЭС салу электр қуатын 120 мВт арттыруға мүмкіндік беретін Түлкібас, Сайрам, Отырар, Сарыағаш, Қазығұрт және Төлеби аудандарында перспективалы.
      Қызылорда облысы. Қызылорда облысын энергиямен толық қамтамасыз ету үшін қуаты 87 МВт Құмкөл-Ақшабұлаққа ГТЭС көзделуде.
      Қазақстанның Батыс энергетикалық аймағында мұнай-газ өндіретін және өңдеуші өнеркәсіптің қарқынды дамуымен электр энергиясына сұраныс артатын болады. 2020 жылға қарай Батыс аймағының тұтынуы 2009 жылмен салыстырғанда 1,7 есеге артады және 20,3 млрд. кВт/сағ құрайтын болады. Газ ресурстарының ауқымын ескерсек, мұнай-газды саласының және қуатқа, электр энергиясына деген қажетін өтеу үшін газ турбина және бу-газ құрылғыларын орнататын энергетикалық құрылыстың үлкен көлемі жоспарлануда.
      2020 жылғы кезеңге дейін Батыс энергетикалық аймағында жиынтық қуаты 1257,75 МВт болатын жаңа электр станцияларын салу көзделуде. Бұл 17,0 млрд. кВт/сағ дейін (2009 жылы - 10,55 млрд. кВт/сағ) өндіруді арттыруға мүмкіндік береді (Болжамды схемаға 57-қосымша).
      Атырау облысының электр энергиясына деген өскелең қажеттігін өтеу үшін (2009 жылы - 3,45 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 6,7 млрд. кВт/сағ) жаңа қуат көздерін салу мен техникалық қайта жарақтандыру жоспарланған: Атырау ЖЭО (3 х 25 МВт) қайта жөндеу және белгіленген қуаты 230 МВт ГТЭС салу. Жиынтық қуаты 305 МВт құрайтын болады. 2020 жылы электр энергиясын өндіру 6,0 млрд. кВт/сағ. көлемінде болады деп күтілуде.
      Ақтөбе облысы 2020 жылы 1,9 млрд. кВт/сағ. құрайтын электр энергиясының тапшылығын болашақта сезінетін болады. Электр энергиясын өндіру 2009 жылмен салыстырғанда, 2020 жылы 49 %-ға өсетін болады және 3,1 млрд. кВт/сағ құрайды. Электр энергиясының жетіспейтін мөлшері Солтүстік энергетикалық аймағынан әкелінетін болады.
      Батыс Қазақстан облысында 2020 жылға қарай электр энергиясына мұқтаждық 1,6 есе артады және 2,4 млрд. кВт/сағ. құрайтын болады.
      Маңғыстау облысы халқы санының артуы жөніндегі деректерді және болжамды электр жүктелімдерін есепке ала отырып, болшақта күтілетін болжамды өсім 200 МВт аса құрайды және 2015 жылға қарай жалпы электр жүктелімдері 450-500 МВт, ал 2020 жылға қарай - 500-600 МВт құрайтын болады.
      Облыс экономикасының одан әрі дамуы электр энергиясына қажеттіліктің артуына әкеледі (2015 жылы - 5,05 млрд. кВт/сағ, 2020 жылы - 6,2 млрд. кВт/сағ). Облыста электр энергиясына деген өскелең қажеттікті өтеу үшін мынадай құрылыстар жоспарланып жатыр: ГТЭС Қашаған (120 МВт), Ақтау АЭС (600 МВт), ГТЭС Қаламқас (2 x 45 МВт) 2020 жылы электр энергиясын өндіру 6,2 млрд. кВт/сағ. көлемінде болады деп күтіледі.
      Электр желілерін дамыту
      Қазақстанның БТЭЖ 220-500 кВ жүйеаралық электр желілерін дамытудағы негізгі стратегиялық бағыт электр байланыстарын мынадай бағыттар бойынша күшейту болып табылады:
      Солтүстік - Оңтүстік Қазақстанның Солтүстік және Оңтүстік өңірлерінің байланыстарының сенімді және тұрақты жұмысын және 2-ЖЖ 500 кВ Екібастұз - Ағадыр - ОҚҚАЭС - Шу пайдалануға берілумен Орталық Азияның БЭЖ энергия жүйелерін қамтамасыз ету;
      Солтүстік - Қазақстанның батыс өңірін БТЭЖ-мен біріктіру;
      Шығыс - Солтүстік - Оңтүстік - Солтүстік және Шығыс өңірлерді ГЭС-тің (Бұқтырма, Өскемен, Шульба СЭС-і) ертіс каскаданың реттеуші мүмкіндіктерін қолдануды қамтамасыз ету үшін темір жолдарды электрлендіру, Ақтоғай ТБК-ірі тұтынушыларды электрмен қамтамасыз ету үшін ЖЖ 220-500 кВ бойынша Оңтүстік өңірлерімен біріктіру.
      Солтүстік, Шығыс және Оңтүстік Қазақстан арасында жүйеаралық байланысты құру - Екібастұз ҚАЭС-нан электр энергиясын беруді және Шығыс Қазақстаннан ГЭС-тің шекті электр энергиясын алуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Батыс өңірде Мақат - Қандыағаш және Алтынсарин - Хромтау темір жолдарын электрлендіру үшін электр тарату желілерін құруда Қазақстанның БТЭЖ-і құрамындағы Батыс және Солтүстік аймақтары мен Батыс Қазақстанның БЭЖ-н қалыптастыру үшін магистральды (жүйеаралық) электр желілерінің маңызы зор.
      2020 жылға дейін ауылды электрмен қамтамасыз етуді дамыту саласында тұрғындар аз елді мекендерде және мал бағатын жерлерде энергияның балама көздерін пайдалануды енгізу қажет.
      Әлемдік үрдістерді және Қазақстанның артта қалуын ескере отырып, энергиямен қамтамасыз ету мәселесіне едәуір назар аудару керек. Энергетика инфрақұрылымының объектілерін дамыту схемасы Болжамды схемаға 58-қосымшада көрсетілген.
      Сумен қамтамасыз ету инфрақұрылымы
      Саланы дамытудың мақсаты: Алдағы онжылдыққа арналған саланың басым міндеті халықтың және өнеркәсіптің сапалы сумен және техникалық сумен қажетін толық өтеумен қалыпты санитарлық жағдай жасау.
      Елімізде 2020 жылғы кезеңге дейін сумен қамтамасыз етудің сенімділігін арттыру үшін магистральды тартқыштарды, сондай-ақ су қоймаларын қайта жөндеу, жаңғырту және жаңаларын салу жөнінде іс-шаралар жүргізу қажет.
      Елдің барлық су шаруашылығы құрылыстарын толық түгендеу мен паспорттау және 2015 жылға дейінгі кезеңде олардың техникалық жай-күйіне бағалау жүргізу негізінде:
      гидромелиорациялық жүйелерді қайта жөндеу;
      күрделі гидротораптарда күрделі жөндеу жүргізу;
      қазіргі бар су қоймаларын және каналдарды тазалау; топтық су тартқыштар жүргізу және қайта жөндеу;
      қолданыстағы сумен жабдықтау жүйелерін пайдалану жағдайында ұстау үшін қалпына келтіру және жетілдіру жөніндегі басымдықтарды айқындау қажет.
      Павлодар облысында ұзындығы 419,1 км Беловод су тартқышы қайта жөнделіп, оған 20 мың тұрғыны бар 20 елді мекен қосылады. Май су тартқышы қайта (152 км) жөнделіп, оған 20 мың тұрғыны бар 30 елді мекен қосылады.
      Қызылорда облысында ұзындығы 98 км Талас су тартқышы қайта жөнделеді. Оған 19,5 мың тұрғыны бар 9 елді мекен қосылады.
      Сонымен қатар облыста ұзындығы 85,5 км Сырдария су тартқышы қайта салынады, оған 9 елді мекен қосылады (15,4 мың адам санымен).
      Шығыс Қазақстан облысында ұзындығы 182,4 км Жезкент су тартқышы қайта жөнделіп, оған 18,8 мың тұрғыны бар 13 елді мекен қосылады.
      Алматы облысында ұзындығы 114,8 км Қаскелең су тартқышының құрылысы жүреді. Оған 23 елді мекендер (47,6 мың адам) қосылатын болады.
      2020 жылғы кезеңге дейін өңірлерді сумен қамсыздандыруды арттыру және су ресурстарын біркелкі бөлу үшін су қоймалары салынады:
      Қызылорда облысында - Көксарай суреттегішінің құрылысы аяқталады (3 куб км);
      Алматы облысында - Бестөбе, Қаракөл;
      Шығыс Қазақстан облысында - Шүлбі, Оба;
      Солтүстік Қазақстан облысында - Таранғұл;
      Қарағанды облысында Кеңгір су бөгеніне қайта жөндеу жүргізіледі.
      Су шаруашылығы инфрақұрылымын және оның басқару жүйесін жетілдіру есебінен, суды сақтау технологияларын, суды пайдаланудың айналымды және тұйық жер-жерде енгізу, қазіргі заманғы су өлшеуіштер мен су реттегіш құралдармен су шаруашылығы жүйелерін жабдықтау арқылы қолда бар су ресурстарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету қажет.
      Инновациялық даму
      Алдымыздағы кезеңде елдегі инновациялық қызметті жандандыру және дамыту бойынша жүйелі шаралар қабылданатын болады. Осы мақсатта 2030 жылға дейін Инновацияларды дамыту жоспары қабылданатын болады.
      Меморганның стратегиялық даму жоспарына біріктірілген, әрбір мемлекеттік органның инновациялық даму бойынша жеке жоспары болады.
      Елдің перспективалы өңірлерінде өнімділік және инновациялар орталықтары құрылатын болады, зияткерлік меншікті қорғау жүйесі нығайтылады.
      Ғылымды дамыту бағдарламасына ерекше назар аударылады. 2014 жылға дейін ғылымға жұмсалатын шығындарды елдің ЖІӨ-нен 1 %-ға дейін ұлғайту жоспарланады. Еліміздің ғылыми-зерттеу базасына жаңғырту жүргізіледі, ғылыми-зерттеу қызметін қолдаудың, инновациялар енгізудің жаңа нысандары мен тетіктері енгізіледі.

      IV-бөлім. Елді аумақтық-кеңістікте дамытудың болжамды схемасын алдағы онжылдық кезеңде іске асыруды мониторингтеуге арналған индикаторлар

      1. Алдағы онжылдық кезеңге арналған өңірлер дамуының негізгі көрсеткіштері

      2009 жылдың деңгейіне қатысты 2020 жылға қарай нақты көріністегі ЖӨӨ нақты өсуін қамтамасыз ету:
      Ақмола облысы - 156,6 %-ға
      Ақтөбе облысы - 161,0 %-ға
      Алматы облысы - 130,5 %-ға
      Атырау облысы - 169,0 %-ға
      Батыс Қазақстан облысы - 178,4 %-ға
      Жамбыл облысы - 150,9 %-ға
      Қарағанды облысы - 152,1 %-ға
      Қостанай облысы - 142,6 %-ға
      Қызылорда облысы - 177,8 %-ға
      Маңғыстау облысы - 141,7 %-ға
      Оңтүстік Қазақстан облысы - 237,9 %-ға
      Павлодар облысы — 153,9 %-ға
      Солтүстік Қазақстан облысы - 208,3 %-ға
      Шығыс Қазақстан облысы - 158,9 %-ға
      Астана қаласы - 246 %-ға
      Алматы қаласы - 145,5 %-ға
      Өңірдің өнеркәсіп өндірісінің құрылымындағы өңдеу өнеркәсібінің үлесін 2020 жылға қарай мынадай көрсеткіштерге жеткізу:
      Ақмола облысы - 79%
      Ақтөбе облысы - 45%
      Алматы облысы - 90%
      Атырау облысы - 30%
      Батыс Қазақстан облысы - 30%
      Жамбыл облысы - 85%
      Қарағанды облысы - 90%
      Қостанай облысы - 60%
      Қызылорда облысы - 35%
      Маңғыстау облысы - 30%
      Оңтүстік Қазақстан облысы — 75%
      Павлодар облысы - 75%
      Солтүстік Қазақстан облысы — 80%
      Шығыс Қазақстан облысы - 90%
      Астана қаласы - 85%
      Алматы қаласы — 90%
      2020 жылға қарай халықтың өсуі/азаюы мына көрсеткіштерден кем/көп болмайды:
      Ақмола облысы - 96,6%
      Ақтөбе облысы - 113,9%
      Алматы облысы - 116,6%
      Атырау облысы - 125,3%
      Батыс Қазақстан облысы - 106,7%
      Жамбыл облысы - 112,2%
      Қарағанды облысы - 103,4%
      Қостанай облысы - 92,7%
      Қызылорда облысы - 114,1 %
      Маңғыстау облысы - 151,5%
      Оңтүстік Қазақстан облысы - 126,2%
      Павлодар облысы - 98,8%
      Солтүстік Қазақстан облысы - 86,4%
      Шығыс Қазақстан облысы - 95,7%
      Астана қаласы - 166,9%
      Алматы қаласы - 135,0%
      2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі мынадай көрсеткіштерден артпайды:
      Ақмола облысы - 5,0%
      Ақтөбе облысы - 3,9%
      Алматы облысы - 5,0%
      Атырау облысы - 5,0%
      Батыс Қазақстан облысы - 5,0%
      Жамбыл облысы - 5,0%
      Қарағанды облысы - 5,0%
      Қостанай облысы - 5,5%
      Қызылорда облысы - 5,0%
      Маңғыстау облысы — 4,4%
      Оңтүстік Қазақстан облысы - 4,3%
      Павлодар облысы - 5,0%
      Солтүстік Қазақстан облысы — 4,5%
      Шығыс Қазақстан облысы - 5,3%
      Астана қаласы - 5,3%
      Алматы қаласы - 6,0%

      2. Салалар дамуының болжамды өлшемдері

      1. 2020 жылы мұнайды өндіру көлемінің өсуін, газ конденсатын қоса алғанда 163,5 млн. тоннаға (2009 жылдың деңгейімен салыстырғанда 2,1 есе), шикі газды 110,1 млрд. текше метрге (2009 жылдың деңгейімен салыстырғанда 3,06 есе) жеткізу.
      2. 2020 жылы мұнай өндіру көлемінің 2009 жылмен салыстырғанда 1,5 есе өсуін қамтамасыз ету.
      3. 2020 жылы газды өңдеу көлемін жылына 55,0 млрд. текше метрге жеткізу (2009 жылдың деңгейімен салыстырғанда 2,9 есе).
      4. 2020 жылға қарай көмір өндірісінің көлемін 152 млн. тоннаға жеткізу (2009 жылға қарай 161,1%).
      5. 2020 жылға қарай ТМК өнімі өндірісінің өсуін жыл сайын 4 %-ға өсуін қамтамасыз ету.
      6. 2020 жылға қарай машина жасау тауарлық өнімі көлемінің 2009 жылмен салыстырғанда 3,5 есе арттыру.
      7. 2020 жылға қарай химия өнімі өндірісінің көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 2,4 есе арттыру.
      8. 2020 жылға қарай фармацевтикалық өнім өндірісінің көлемін 2009 жылмен салыстырғанда 3,8 есе арттыру.
      9. 2020 жылға қарай ауыл шаруашылығындағы бір жұмыскерге шаққандағы еңбек өнімділігін 2009 жылмен салыстырғанда 4 есе өсіру.
      10. 2020 жылға қарай электр энергиясын өндіруді 120,2 млрд. кВт/caғ дейін жеткізу (2009 жылға қарай 153%).
      11. 2020 жылға қарай көліктің барлық түрлерімен жүктерді тасымалдау көлемін 2508,3 млн. тоннаға дейін арттыру (2009 жылға қарай 119,2%).
      12. 2020 жылға қарай халық үшін ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласындағы қызметтерге қол жеткізудің 100% деңгейін қамтамасыз ету.
      13. 2020 жылға қарай халықтың компьютерлік сауаттылығының деңгейін 60 %-ға дейін арттыру.
      14. Атмосфераға зиянды заттардың шығарындыларын төмендету пайызы 2009 жылмен салыстырғанда 2020 жылға қарай 11,8 %-ды құрайды.
      15. Ластағыш заттар төгінділерінің деңгейі 2009 жылмен салыстырғанда 2020 жылға қарай 7,0 %-ды құрайды.
      16. Олардың түзілуіне қарай қайта өңдеу үлесі 2020 жылға қарай 25,0 %-ды құрайды.
      17. Шөлейттенген және жұтаңданған жерлер алаңының өзгеру серпіні 2020 жылға қарай 0,05 га құрайды.
      18. 2020 жылға қарай ерекше қорғалатын табиғи аумақтар:
      жаңаларының саны - 13 аумақ;
      кеңейтілетіндерінің саны - 7 аумақ.

      Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы

      АЕМ      ауылдық елді мекен
      АҚШ      Америка Құрама Штаттары
      АМӨЗ     Атырау мұнай өңдеу зауыты
      АӨК      агроөнеркәсіптік кешен
      АЭА      арнайы экономикалық аймақ
      АЭС      атом электр станциясы
      БМСК     бастапқы медициналық-санитарлық көмек
      БТЭЖ     Біртұтас энергетикалық жүйе
      БҰҰ      Біріккен ұлттар ұйымы
      БЭЖ      біріктірілген энергия жүйесі
      ГӨЗ      газ өңдеу зауыты
      ГТЭС     газ-турбина электр станциясы
      ҒЗТКЖ    ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар
      ЖГӨЗ     Жаңажол газ өңдеу зауыты
      ЖЖ       жоғары вольтты желілер
      ЖЖМ      жанар-жағар май
      ЖІӨ      жалпы ішкі өнім
      ЖҚАЭС    Жамбыл қалалық аудандық электр станциясы
      ЖҚШ      жеке қосалқы шаруашылығы
      ЖӨӨ      жалпы өңірлік өнім
      ЖШС      жауапкершілігі шектеулі серіктестік
      ЖЭО      жылу электр орталығы
      ЖЭС      жылу электр станциясы
      ІҚМ      ірі қара мал
      к.       кент
      КЛО      көлік-логистикалық орталық
      КМК      кен-металлургиялық кешені
      КТҚС     Каспий теңізінің қазақстандық секторы
      ҚАЭС     қалалық аудандық электр станциясы
      ҚХР      Қытай Халық Республикасы
      ҚЭК      қалпына келетін энергия көздері
      МӨЗ      мұнай өңдеу зауыты
      ОА       Орталық Азия
      ОҚҚАЭС   Оңтүстік Қазақстан қалалық аудандық электр станциясы
      ПҚОП     Петро Қазақстан Ойл Продактс
      ПМХЗ     Павлодар мұнай химиясы зауыты
      РФ       Ресей Федерациясы
      СОП      сэндвич-оқшаулау панелі
      СЭС      су электр станциясы
      ТКБ      техникалық және кәсіби білім беру
      ТМД      Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
      ТШО      ТеңізШеврОйл
      ХШЫО     шекара маңы ынтымақтастығының халықаралық орталығы
      ШЖМ      шағын жинақталған мектеп
      ШОК      шағын және орта кәсіпкерлік

1-қосымша

Елдің 2009 жылғы Жалпы ішкі өнімдегі өңірлердің меншікті
салмағы бойынша саралау

2-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының 2000 - 2009 жылғы көбею
көрсеткіштерінің серпіні

3-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының 2000 - 2009 жылғы көші-қон
сальдосының серпіні

адам

4-қосымша

2010 жылдың басындағы жағдай бойынша өмір сүрудің күтілетін
орташа ұзақтығы бойынша аймақтарды саралау

5-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының болжамды саны
(базалық нұсқа)

адам

6-қосымша

Қазақстан Республикасы халқының тууының жалпы коэффициентінің 2010 - 2020 жылдарға болжамы
(Басқарылатын сценарий)

1000 адамға

7-қосымша

Қазақстан Республикасы халқы өлім-жітімінің жалпы
коэффициентінің 2010 - 2020 жылдарға болжамы
(Басқарылатын сценарий)

1000 адамға

8-қосымша

Қазақстан Республикасы халқы табиғи қозғалысының жалпы
коэффициентінің 2010 - 2020 жылдарға болжамы
(Басқарылатын сценарий)

1000 адамға

9-қосымша

Қазақстан Республикасы халқы туудың сомалық
коэффициентінің 2010 - 2020 жылдарға болжамы
(Басқарылатын сценарий)

репродуктивті жастағы 1 әйел адамға шаққанда туудың саны

10-қосымша

2009 жылғы халықтың ішкі көші-қоны

11-қосымша

Қазақстан Республикасының барлық ағымдар бойынша халық
көшіп-қону сальдосының 2010 - 2020 жылдарға болжамы
(Басқарылатын сценарий)

адам

12-қосымша

2009 жылға елдің өңірлері бөлінісінде экономикалық белсенді
халықтың және жұмыссыздық деңгейі

13-қосымша

Халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтылу деңгейі бойынша өңірлерді саралау

14-қосымша

Қазақстан Республикасында салалық мамандарды даярлау құрылымы

%      

15-қосымша

Қазақстан Республикасының экономикалық белсенді халқы санының
болжамды серпіні

мың адам