Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын іске асыру мақсатында және "Қазақстан Республикасының Президенті туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы Конституциялық заңының 19-бабына сәйкес қаулы етемін:
1. Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары (бұдан әрі - Стратегиялық жоспар) бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері:
1) өз қызметтерінде Стратегиялық жоспарды басшылыққа алсын және оны іске асыру жөнінде қажетті шараларды қолдансын;
2) қабылданатын мемлекеттік, салалық және аймақтық бағдарламалардың (жоспарлардың) Стратегиялық жоспармен үйлесімділігін қамтамасыз етсін.
3. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдері 2002 жылдың 1 ақпанына дейін Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөніндегі агенттігімен келісе отырып аймақтардың 2010 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарларын әзірлеп, тиісті жергілікті өкілді органдардың бекітуіне енгізсін.
4. Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдар, орталық және жергiлiктi атқарушы органдар жыл сайын 20 қаңтарға Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiне Стратегиялық жоспардың орындалу барысы туралы ақпарат берiп отырсын. <*>
Ескерту. 4-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 2003.12.18. N 1252
жарлығымен
.
5. Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгi жыл сайын 5 ақпанға Қазақстан Республикасының Yкiметiн Стратегиялық жоспардың iске асырылу барысы туралы хабардар етiп отырсын. <*>
Ескерту. 5-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 2003.12.18. N 1252
жарлығымен
.
6. Қазақстан Республикасының Үкіметі:
1) жыл сайын 20 ақпанға Стратегиялық жоспардың орындалу барысы туралы Мемлекет басшысын хабардар етiп отырсын, сондай-ақ қажеттiлiгiне қарай Мемлекет басшысына Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық даму жоспарына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы ұсыныстар енгiзiп отырсын; <*>
2) осы Жарлықтан туындайтын өзге де шараларды қолдансын.
Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Президентінің 2003.12.18. N 1252
жарлығымен
.
7. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
8. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап күшіне енеді.
Қазақстан Республикасының
Президенті
Қазақстан Республикасы Президентінің
2001 жылғы 4 желтоқсандағы
N 735 Жарлығымен бекітілген
1997 жылғы 10 қазанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының артуы" атты Жолдауы жарияланған болатын, онда Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi ұзақ мерзiмдi даму стратегиясы белгiлендi. Ұзақ мерзiмдi стратегияның алдын ала кезеңiн iске асыру мақсатында Президенттiң 1998 жылғы 28 қаңтардағы N 3834 Жарлығымен Қазақстан Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары бекiтiлген болатын. Тұтастай алғанда үш жылдық Стратегиялық жоспар табыспен iске асырылды.
Қазақстан дамудың және қазiргi әлемдегi өз орны мен рөлiн сезiнудiң жаңа сатысына көтерiлдi. Елдi жаңа нарықтық желiге салу жөнiндегi негiзгi шаралар жүзеге асырылды. Осыдан тоғыз жыл бұрын тәуелсiздiкке ие болған сәтке қарағанда бүгiнгi Қазақстан тәуелсiз экономикалық держава ретiнде бәсекеге неғұрлым қабiлеттi әрi келешегi зор.
Алайда, Қазақстанның өзiндiк даму моделiн iздестiру жалғасуда және жалғаса беруге тиiс, өйткенi дүние шапшаң өзгерiп, күрделене түсуде. Мұндай iзденiстiң аса маңызды құралы Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланған ел дамуын стратегиялық жоспарлау болып табылады.
Өзiнiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыру үшiн стратегиялық жоспарлауды алдыңғы қатарлы елдер мен аса iрi трансұлттық компаниялар қолданады. Олардың қазiргi заманда өмiр сүру тәжiрибесiн пайдалана отырып, Қазақстан мемлекеттің рөлi мен өз дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиiс. Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзiнің мұратын iске асыру қабiлетiнен айырылады. Оқиғалар барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелдi болып қалады.
Сонымен бiрге стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға айналмауға, елдің әлеуметтiк-экономикалық дамуын мемлекеттiк реттеудiң икемдi құралы болуға тиiс. Бұл - 10-жылдық стратегиялық жоспар iске асырылу бөлiгiнде жыл сайын талдануға және қалыптасқан iшкi және сыртқы жағдайлар ескерiле отырып, түзетiлуге тиiс дегендi бiлдiредi.
Осы құжат Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi Стратегиялық даму жоспары болып табылады және ол министрлiктер мен ведомстволардың, ұлттық компаниялардың, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының стратегиялық жоспарларын әзiрлеу үшiн негiз болып табылады.
Қазақстан дамуының осы заманға барабар стратегиясын түзу үшiн ағымдағы геосаяси және геоэкономикалық процестердi, жаңа басталған жиырма бiрiншi ғасыр әкелер мүмкiндiктер мен қауiп-қатерлердi түйсiну қажет. Социалистiк жүйе күйрегеннен кейiн әлем жаңа әлемдiк тәртiп орнату дәуiрiне қадам басты. Өз негiзiнде екi өрiстi әлемдiк тәртiп бiр өрiстi тәртiппен алмасты. Алайда әлемдiк қауымдастық серпiндi дамуын жалғастырып келедi. Әлемдiк экономиканың ғаламдануы дамудың аса маңызды факторы болып табылады.
Шығыс Азия аймағының соңғы 30 жылдағы күрт дамуы күштердiң жаңа арасалмағына алып келдi. Қазiргi кезде әлемде үш дамыған экономикалық орталық: АҚШ, Еуропа Одағы және Жапония бар. Өзiмiзбен көршiлес Қытайдың экономикалық алыпқа айналуының нақты перспективасы бар.
Мемлекет рөлiнiң төмендей түсуi туралы болжамдарға қарамастан, егемендi мемлекеттер жиырма бiрiншi ғасырдағы әлемдiк процесте басты iс-қимыл иелерi болып қала бермек. Басқаша айтқанда, тарихтың басты қозғаушысы мемлекеттердiң арасындағы бәсеке болып қала бередi.
Тұтастай алғанда қазiргi кездегi әлемдiк саясат дамыған мемлекеттердiң шектеулi тобының мүдделерiмен айқындалады. Табиғи ресурстардың жұтаңдау жағдайында iргелi елдер стратегиялық тұрғыдан маңызды шикiзатқа бақылау орнатуға тырысуда. Едәуiр энергетикалық ресурстарға ие Қазақстанға тиiсiнше қатер төнуi ықтимал.
Әлемдiк экономикада шын мәнiсiнде дамыған елдердiң ұлттық компаниялары болып табылатын трансұлттық компаниялардың (ТҰК) мүдделерi үстемдiк етiп отыр. Қазiргi кезде ТҰК әлемдiк өнеркәсiп өндiрiсiнiң жартысына дерлiгiн бақылайды. ТҰК-ның ерекше белгiлерi: нарықтарға ғаламдық тұрғыдан көз жiберу және бәсекенi әлемдiк ауқымда жүзеге асыру; әлемдiк нарықтарды бөлiсу; өз елдерiнiң мемлекеттiк аппаратын компаниялардың мүдделерiн iлгерiлету үшiн пайдалану; ТҰК жұмыс жүргiзiп отырған мемлекеттерге экономикалық және саяси ықпалды жүзеге асыру болып табылады.
Iрi мемлекеттер өздерiнiң ТҰК-ларын белсене қолдайды, ал олар өз кезегiнде халықаралық қызметтен салық қаражатының түсуiн, олардың экономикалық және саяси ықпалының таралуын қамтамасыз етедi.
Қазiргi кезде ТҰК әлемдiк экономиканың негiзiн түзедi.
ТҰК-лардың дамушы мемлекеттерге терiс ықпалының мынадай негiзгi сәттерiн атап көрсетуге болады:
- ТҰК жергiлiктi компанияларға қуатты бәсекелестiк туғызады және олардың дамуына мүмкiндiк бермей, iшкi нарықтан ығыстырады;
- трансұлттық капиталдың күрт орын ауыстыруы ұлттық валютаның тұрақтылығын бұзып, дамушы елдердiң ұлттық Қауiпсiздiгiне қатер төндiруi мүмкiн.
Ұзақ мерзiмдi тұрғыда бәсекеге қабiлеттi экономиканың негiзiн қалау.
2010 жылға қарай iшкi жалпы өнiмнiң (IЖӨ) көлемiн екi есеге ұлғайту.
Экономика саласында:
- мемлекеттi экономикалық өрлеу "локомотивiне" айналдыру;
- мемлекеттiң қатысуымен жүйе түзетiн iрi компанияларды құру және оларды аймақтық және мүмкiндiгінше, әлемдiк деңгейге шығару;
- ТМД аймағындағы экономикалық өктемдiк.
Мемлекеттiк басқару саласында:
- мемлекеттiк кәсiпкерлiктi басқаруға қабiлеттi пәрмендi Үкiмет құру;
- орталық және жергiлiктi билiк органдары функцияларының айқын бөлiнiсi;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдарына заңнамамен белгiленген құзырет шегiнде дербестiк беру;
- бюджет жүйесiн жетiлдiру арқылы негiзгi әлеуметтiк салаларға мемлекеттiң бақылау жасауы.
4. МЕМЛЕКЕТТIҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛI
ТҰК-ға төтеп беру үшiн Қазақстан тәрiздi халқының саны жағынан шағын елдердегi отандық компаниялардың ұлттық экономиканың ауқымымен шамалас ауқымы болуға тиiс. Бұл мемлекеттiң оларды басқарудан және олардың қызметiн реттеуден шет қала алмайтынын бiлдiредi.
Әрбiр қаржы-өндiрiс тобы немесе iрi корпорация бойынша мемлекет осы бизнестегi өзiнiң мүддесi қандай екендiгiн, өзiнiң меншiк үлесi мен бағытталған қаражаттың қалай пайдаланылатынын шешуi керек. Ұлттық мақсаттарды жүзеге асыруға қатысатын қаржы-өндiрiс тобы мемлекеттiң қамқорлығында және осы топтардағы мемлекеттiк меншiктiң үлесi негiзiнде бақылауында болуға тиiс.
Перспективада мемлекет қаржы-өндiрiс тобын жоғары технологиялар саласында дамытуға жәрдемдесуге тиiс. Отандық қаржы-өндiрiс тобынан озық технологиялары мен қазiргi заманғы менеджменттi игерген нағыз трансұлттық корпорациялар құру керек. Өзiмiздiң қаржы-өндiрiс тобын басқа елдердiң нарығына барынша жылжыта отырып, өзiмiздiң сыртқы экономикалық саясатымызды осыған тұрақты бағдарлай отырып, мемлекет ықпал ету саласын кеңейтiп, әлемдiк экономикада өзiнiң маңызын көтере алады.
Сонымен, тарихтың жаңа орамында мемлекет экономиканың өзектi салаларына қайта оралуы қажет. Алайда бұл социалистiк (кеңестiк үлгiдегi) мемлекеттiң емес, елдiң өз iшiнде де, сондай-ақ шетелде де нарық жағдайында бәсекеге қабiлеттi мемлекеттiң қайтып оралуы болуға тиiс.
Ғаламдану жағдайында кедергiлер орнату, тұйық экономика жасау мүмкiн емес және оның қажетi де жоқ. Мұның өзi отандық кәсiпорындардың шетел компанияларымен елдің өз iшiнде де, сондай-ақ шетелде де бәсекелесуге тиiс екендiгiн бiлдiредi. Сонымен бiрге ғаламдану мен ақпараттық технологияны дамыту бiзге бүкiләлемдiк нарықта жұмыс iстеуге мүмкiндiк бередi.
Қазақстан экономикасы iшкi нарық ауқымы жөнiнен шағын болып табылады. Мұның өзi ұзақ мерзiмдi экономикалық өрлеуге қол жеткiзу үшiн бiздiң экономикамыз экспорттық бағдарлы болуға тиiс деген сөз. Импортты алмастыруға ғана бағытталған стратегия қате болар едi.
Мұнай секторында өндiрiстiң алдағы өсуi бiзге қатер төндiрумен бiрге, жаңа мүмкiндiктер де әкеледi.
Қатер бiздiң кәсiпорындарымыздың өнiмдерiнiң көршi елдер кәсiпорындарының осындай өнiмдерiмен салыстырғанда бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң құлдырауымен байланысты. Қазақстанда еңбекке ақы төлеу деңгейiнiң неғұрлым жоғары болуы бiздi көршiлерiмiзде жоқ не оларда нашар дамыған өнеркәсiп салаларын дамытуға бағдарлануға итермелейдi. Мұның өзi жоғары қосымша құны бар жоғары технологиялық өндiрiске баса көңiл бөле отырып өнеркәсiп стратегиясын әзiрлеу, ақпараттық технологияларды енгiзу қажет дегендi бiлдiредi.
Қазақстанның осындай стратегияны iске асыруға мүмкiндiктерi бар. Олар, ең алдымен, мемлекеттiң мұнай секторынан қосымша табыс алуымен байланысты. Екiншi жағынан, зейнетақы реформасының басталуы iшкi жинақ ақшаны молайтуға және жинақтаушы зейнетақы қорлары түрiндегi iрi инвесторлар құруға мүмкiндiк бердi. Мемлекет осы екi сектордың ресурстарын шоғырландыруға және экономиканы жаңғыртуға: жұмыс iстеп тұрған кәсіпорындарды қайта жаңартуға, экономиканың жаңа стратегиялық салаларын құруға бағыттауға тиiс.
Экономиканы жаңғырту үшiн iрi ауқымды ұзақ мерзiмдi инвестициялар талап етiледi. Қазiргi кезеңде мұндай жаңғыртуға мемлекет қана "локомотив" бола алады, өйткенi жеке сектордың өнеркәсiптiң технологиялық тұрғыдан күрделi жаңа салаларына ұзақ мерзiмдi iрi инвестиция тартуды жүзеге асыруға әлi ұзақ уақыт бойы қабiлетi жетпейдi. Өнеркәсiп дамуының қажеттi стратегиясын iске асыру үшiн адам және қаржы ресурстарын тек мемлекет қана шоғырландыра алады.
Сонымен, бiздiң стратегиямыз экономиканың барлық негiзгi секторларына мемлекеттiң қатысуымен жүйе түзетін iрi компаниялар құру болып отыр.
Жүйе құрайтын компаниялар қазақстандық экономиканың базасын түзуге тиiс. Бұл компаниялардың төңiрегiнде ұсақ және орташа кәсiпорындар құрылып, солардың тапсырысы бойынша жұмыс iстеуге тиiс. Жүйе құрайтын компанияларға мемлекеттiң қатысу нысаны "алтын акцияны" иеленуден бастап, экономиканың салаларына және жалпы экономикалық ахуалға қарай акцияны жүз пайыз иеленуге дейiн түрленiп отырады (өйткенi жүйе құрайтын компаниялар ұлттық экономикаға ықпал ететiн iрi кәсiпорындарды басқаратын болады, бұдан былай оларды ұлттық компаниялар деп атаймыз).
Экономиканы жаңғырту стратегиясын iске асыру үшiн тиiстi қаржы жүйесiн құру қажет. Мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаға сәйкес өнеркәсiптiң жаңа салаларын инвестициямен қамтамасыз ететiн мемлекеттiк қаржы институттарын құру керек. Жұмыс iстеп тұрған Ұлттық қормен қатар мұндай институттар Даму бюджетi, дамудың мемлекеттiк несие ұйымдары бола алады.
Одан әрi ұлттық компаниялардың Қазақстаннан тыс экономикалық өктемдiгi, олардың таяу шетелдегi, ең алдымен энергетика мен құбыр көлiгi саласында Қазақстанға қажеттi өнеркәсiп объектiлерi мен инфрақұрылымды иеленуi қажет.
Бiрiншi кезекте қаражатты Қазақстан жүктерiне қажеттi кемежайлар мен терминалдарға, құбырларға, Орталық Азиядағы мұнай өндiру зауыттарына, гидроэлектростанцияларға инвестициялау керек.
Қазақстан экономикасының дамуына қарай ұлттық компаниялар өзiнiң қызмет аясын кеңейту мақсатында ТҰК-мен одақтарға кiретiн болады.
Қазақстан Республикасының
Конституциясына
сәйкес әлеуметтiк мемлекет құру қоғамдық дамудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады. Елдiң әлеуметтiк дамуы тұтасымен мемлекеттiң заңдарда белгiленген әлеуметтiк функцияларын iске асыру сапасына байланысты.
Қазiргi кезде бiз бiрқатар аса маңызды әлеуметтiк бағдарламаларды жетiмсiз қаржыландырылуымен бетпе-бет келiп отырмыз.
Тұрмысы төмен азаматтарға - жұмыссыздарға, көп балалы отбасылар мен балалары бар жалғызiлiктi аналарға, зейнеткерлерге, мүгедектерге - мемлекеттiк қолдау көрсету қағидаттарының жетiлдiрiлмеуi әлеуметтiк саясаттың тиiмдiлiгiн төмендетедi. Денсаулық сақтау мен бiлiм беру қызметтерiнiң iс жүзiндегi ақылы деңгейi едәуiр өстi, мұның өзi осындай қызметтерге халықтың нақты қол жетiмдiлiгiн шектедi.
Халықтың тұрмыс деңгейiнiң iс жүзiнде төмендеуi әлеуметтiк-демографиялық дамуға және соның салдарынан Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiредi және тiкелей экономикалық зиян шектiредi. Осыған байланысты әлеуметтiк салада реформалар жүргiзу шешiмiн кейiнге қалдыруға болмайтын мiндет болып отыр.
Әлеуметтiк саладағы реформалардың басты мақсаттары мыналар болып табылады:
- тууды ынталандыру және өлiм-жiтiм деңгейiн төмендету мен салауатты өмiр салтын насихаттау есебiнен күтiлетiн өмiр жасын ұзарту жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету, медициналық қамтамасыз етудi жақсарту және тұрмыста әрi өндiрiсте жарақаттануды азайту, сондай-ақ көшi-қон процестерiнiң реттелуiне қол жеткiзу жолымен демографиялық жағдайды жақсарту;
- әйелдердiң қоғамдағы жағдайын жақсарту және нақты тендерлiк теңдiкке қол жеткiзу;
- халықтың тұрмысы төмен топтары үшін экономикалық өсудi ынталандыру жолымен экономикалық мүмкiндiктердi кеңейту - еңбекке қабiлеттi халықтың неғұрлым жоғары әлеуметтiк тұтыну деңгейiн қамтамасыз ететiн табыс табуына мүмкiндiк беретiн экономикалық жағдай туғызу;
- экономиканың нақты секторында жұмыспен қамтуды ынталандыру;
- халықтың экономикалық және әлеуметтiк жағынан әлсiз топтарын тиiмдi мемлекеттiк әлеуметтiк қолдаумен қамтамасыз ету;
- әлеуметтiк қамтамасыз етуге бағытталған қаражатты бөлудiң неғұрлым тиiмдi жүйесiн құру;
- халықтың тұрмыс деңгейiн, жұмыспен қамтуды арттыру және кедейлiк деңгейiн төмендету;
- медициналық қамтамасыз етудiң, жалпы және кәсiптiк бiлiм берудiң жалпыға бiрдей қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
- ұсынылатын әлеуметтiк игiлiктер мен қызметтердiң жоғары сапасы мен оларды халықтың кеңiнен таңдау мүмкiндiктерiн қамтамасыз ету;
- Қазақстан Республикасының азаматтарын әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiн қаржыландырудың жаңа көздерiн айқындау және қазiргiлерiн неғұрлым тиiмдi пайдалану.
Әлеуметтiк саладағы реформалар әлеуметтiк саясаттың бағыттарын мемлекеттiң қолда бар нақты мүмкiндiктерi мен ресурстарына орай дамытуға жәрдемдесудi мұрат тұтады. Бұл ретте белсендi әлеуметтiк саясат экономикалық өрлеудiң шектеушiсi емес, жеделдетушiсi ретiнде көрiнуге қабiлеттi.
Әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнде әлеуметтiк сақтандыру: медициналық, зейнетақылық, жұмыстылықты (жұмыссыздықтан), мүгедектiгiн, асыраушысынан айырылуына байланысты сақтандыру айрықша орын алады. Бұл ретте сақтандыру қаражатын қалыптастыруға мемлекет, жұмыс берушi және халықтың өзi қатысатын болады. Iске осы тұрғыдан келу әлеуметтiк саясаттың басым компонентi (бөлшегi) ретiнде "адам факторының" өркендi дамуын қамтамасыз ету мақсатында инвестициялық мүмкiндiктердi нығайтуға бағытталған.
Халық санының елдің әлеуметтiк дамуының деңгейiне сәйкес өсуi.
1.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ
1999 жылғы халық санағының нәтижесi бойынша, Қазақстан халқының жалпы саны 14,95 млн. адамды құрады. Сонымен, соңғы 10 жылда ол 1,2 миллионнан астам адамға кемiдi (1-қосымшаны қараңыз).
Тұтас алғанда республика үшiн, негiзiнен, туудың төмендеуi есебiнен табиғи өсiм қарқынының төмендеуi, көшi-қонның терiс сальдосы (1991-2000 жылдары Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшiп кеттi, осы кезеңде көшiп келушiлердiң жиынтық саны небәрi 0,87 млн. ғана адамды құрады), ауыл халқы үлесiнiң бiртiндеп төмендеуi, аумақ бойынша орнығудың бiркелкi еместiгi, халық тығыздығының төмен көрсеткiштерi тән болып отыр.
Халықтың қартаю үрдiсi байқалуда: 1999 жылғы халық санағының деректерi бойынша, 65 жас пен одан үлкен жас тобындағы адамдар халықтың жалпы санының 6,7%-ын құрады (2-қосымшаны қараңыз). Халықтың едәуiр жылдам қартаю себептерiнiң бiрi, негiзiнен еңбекке жарамды жастағы адамдардың көшiп кетуi, ал республикада егде, зейнет жасындағы адамдардың қалуы болып табылады.
БҰҰ-ның қартаю шкаласы бойынша, егер 65 жас пен одан үлкендердiң үлесi:
- 4%-дан төмен болса - жас халық;
- 4-7% - қартаю табалдырығында тұрған халық;
- 7% және одан да жоғары - қартаң халық.
Сондай-ақ өсiп-өну денсаулығының статусын нашарлататын факторлардың күшейе түскенiн атап өткен жөн. 60%-дан астам әйелдер анемиямен ауырады, жүктi әйелдердiң қаны аздық дертiне шалдығуы соңғы он жылда он есе өстi. Сүт безiнiң қатерлi ісігіне шалдығудың өсе түсуi айрықша алаңдатушылық туғызады.
Тәуелсiздiк жылдарында елде әйелдердің қоғамдағы құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау саласында белгiлi бiр прогреске қол жеттi. Мемлекет тарапынан саяси және экономикалық қызмет салаларында нақты теңдiкке қол жеткiзу жолындағы кедергiлердi жоюға ықпал ететiн оң қадамдар жасалды.
1-қосымша
Қазақстан Республикасындағы халық санының серпіні
(мың адам)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
2-қосымша
Қазақстан халқының жыныстық-жастық пирамидасы,
1999 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай
(мың адам)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
1.2.1. Күштi жақтар
Халықтың жыныс-жас құрылымы мен медиандық жасы (халықты саны жағынан екi бiрдей бөлiкке бөлетiн жас) оның салыстырмалы түрде жастығын көрсетедi.
Халықтың едәуiр бөлiгiнде орташа немесе көп балалы отбасында өмiр сүру ниетiнiң болуы.
Профилактикалық медицина академиясының американдық Макро Интернешнл компаниясымен бiрлесiп 1999 жылы жүргiзген медициналық-демографиялық зерттеулерiнiң нәтижелерi елiмiзде ниет бiлдiрiлген орташа бала саны зерттеу жүргiзiлген сәтке 2,8 болғанын көрсеттi (қазақ әйелдерiнде - 3,1; орыс әйелдерiнде - 2,3; басқа ұлт өкiлдерiнiң әйелдерiнде - 2,7).
Жастардың арасында туудың көбеюiне игi әсер ететiн отбасылық-неке үрдiсiнiң басым болуы.
Қазақстанда өсiп-өнудiң даусыз көш бастаушысы жастардың орташа жас (20-25 жас) тобы болып табылады (салыстыру үшiн:
АҚШ-та 30-35 жас неғұрлым өсiп-өнгiш жас болып есептеледi).
Этникалық қазақтардың өзiнiң тарихи отанына оралуына жәрдемдесу саясаты.
Өсiп-өну денсаулығын сақтау және жақсарту үшiн отбасын жоспарлау институтын енгiзу.
Қазақстан адам құқықтары жөнiндегi бiрқатар халықаралық шарттарға қосылды. Олардың iшiнде Әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық нысандарын жою туралы конвенция бар.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң жанында Отбасы және әйелдер iстерi жөнiндегi ұлттық комиссияның және IIМ-нiң әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөнiнде арнаулы бөлiмшелерiнiң жұмыс iстеуi.
1.2.2. Әлсiз жақтар
Халықтың өлiм-жiтiм көрсеткiштерiнiң өсуiне әсер ететiн факторлардың күшеюi: мертiгушiлiк, маскүнемдiк, темекi тарту, есiрткiге тәуелдiлiк, әртүрлi жұқпалы аурулар, қоршаған ортаның экологиялық ластануы, жекелеген аудандарда ауыз судың жетiспеушiлiгi.
Кедейлiк деңгейiнiң өсуi мен тереңдеуi, халықтың төлем қабiлетiнiң төмендiгi.
Ауруға шалдығу мен өлiм-жiтім деңгейiн төмендету жөнiндегi медициналық шаралардың жеткiлiксiздiгi. Алғашқы медициналық-санитарлық көмекке, әсiресе селолық жерлерде кеңiнен қол жеткiзе алмау.
Жасанды түсiк бұрынғысынша тууды реттеудің және қалаусыз жүктiлiктi доғарудың негiзгi құралы күйiнде қалып отыр. Жасөспiрiмдер арасында жасанды түсiк деңгейi дамыған елдерге қарағанда (Англия, Германия, АҚШ) оңдаған есе жоғары.
Халықтың өсiп-өну денсаулығы деңгейiнiң (статусының, көрсеткiшiнiң, коэффициентiнiң) төмендiгi. Әйел денсаулығының индексi 20-30%-ды, жекелеген аймақтарда 10%-ды құрайды.
Халықтың өсiп-өну денсаулығын қорғау жөнiнде пәрмендi саясаттың болмауы.
Имандылық-жыныстық тәрбиенің әлсiздiгi, демографиялық және гендерлiк бiлiмнiң жоқтығы.
Эмиграцияны тежеу мен иммиграцияны жандандыру жөнiндегi шаралардың тиiмсiздiгi.
Жас отбасыларын тұрғын үймен қамтамасыз етудiң тиiмдi жүйесiнiң жоқтығы.
Отбасы институтының қоғамның негiзгi ұясы ретiнде әлсiреуi және соның салдарынан ажырасудың көбеюi.
1.2.3. Мүмкiндiктер
Белсендi иммиграциялық саясат, шетелдердегi қазақ диаспорасы өкiлдерiнiң өзiнiң тарихи отанына көшiп келуге ниеттiлiгi. Қазақстанның бұрынғы азаматтарының қайта көшiп келу үрдiсiнiң ұлғаюы.
Белсендi демографиялық саясатқа және гендерлiк теңдiкке қол жеткiзуге қатысты Қазақстанның бастамаларын БҰҰ-ның және басқа халықаралық ұйымдардың қолдауы.
Гендерлiк теңдiк проблемаларын зерделеу жөнiнде ғылыми-зерттеу орталықтарының желiсiн құру.
Әртүрлi келiсiмдер шеңберiнде шетелдерде және ТМД елдерiнде гендерлiк бiлiм беретiн мамандарды даярлау.
1.2.4. Қатерлер
Заңсыз иммиграцияның белең алуы.
Қоршаған орта жай-күйiнiң одан әрi нашарлауы.
Су құбырларының тозуы және бiрқатар елдi мекендерде таза су көздерiнiң болмауы.
Халық өсiмiнiң проблемалары жөнiндегi бiлiм бағдарламаларының және ақпараттың болмауы.
Жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге, жастардың өзiн-өзi көрсете алуына жағдай жасауға және өсiп-өну әлеуетiн пайдалануға нақты ықпал ететiн жастар саясатының болмауы.
Қоғамдағы әйелдердiң рөлiне таптаурын көзқарастардың және халықтың бiр бөлiгiнде құқықтық нигилизмнiң сақталуы.
1.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР
Елдiң тұрақты даму мақсатындағы демографиялық мүдделерiне прогрессивтi жыныс-жас құрылымымен сипатталатын халықтың үдей өсу типiн қалыптастыру сәйкес келедi. Халықтың санын көбейтуде, көшi-қонның терiс сальдосын төмендетуге бiр мезгiлде ұмтыла отырып, халықтың табиғи өсiмiне басты рөл берiлетiн болады.
Келесi онжылдыққа арналған стратегияның мақсатына сәйкес тұрғын халық саласындағы негiзгi мiндеттер мыналар болады:
- тууды көбейту мақсатында 1990-жылдардың бас кезiндегi халықтың өсiп-өнуге бейiмдiлiгiн қалпына келтiру және сақтау (тууды ынталандыру);
- халықтың өсiп-өну денсаулығын жақсарту және қорғау;
- өлiм-жiтiм деңгейiн төмендету;
- эмиграциялық процестердi тежеу және иммиграцияны жандандыру;
- қоғамдық санада елдегi барлық саяси және әлеуметтiк-экономикалық процестердiң толық құқықты және белсендi қатысушысы ретiндегi осы заманғы әйелдiң өркениеттi бейнесiн қалыптастыру.
1.4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ
Дамушы елдер халықтың өсiмiн төмендету жолдарын iздестiрiп отырған кезде, туу алмастыру деңгейiне жуық немесе төмен елдер халық санының күрт төмендеуін тоқтатудың тәсілін табуға әрекеттенуде. Адамзат тiршiлiгiнiң бүкiл тарихында халықтың өсiмi тұралау мен жұтаудың белгiсi емес, елдiң саулығы мен әл-ауқатының көрсеткiшi деп есептелдi. Дегенмен, халықтың өсiмiн әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiне сәйкес тұрақтандыру көптеген демографиялық стратегиялардың негiзгi мақсаты болып саналады.
Әр түрлi елдердің демографиялық саясатты зерделеуге кiрiсуiнiң себептерiн былайша топтастыруға болады:
халықтың өсуiн экологиялық себептерге және "өмiр сапасына" байланысты себептер бойынша тұрақтандыру;
тууды саяси, экономикалық және идеологиялық-психологиялық себептер бойынша ынталандыру;
иммиграция процестерiн және халықтық әр түрлi, әдетте, этникалық топтарының әлеуметтiк теңсiздiгiн реттеу халықтың ел iшiнде қайта бөлiнiп орналасуына ықпал ету.
1.4.1. Тууды көбейту мақсатында 1990-жылдардың бас кезiндегi халықтың өсiп-өнуге бейiмдiлiгiн қалпына келтiру жәнесақтау (тууды ынталандыру)
Дамыған елдердiң басым көпшiлiгi тууды ынталандыру арқылы халықтың санын көбейтудi жақтайды. Бiрақ әртүрлi елдерде бұның өз себептерi болды. Мәселен, Жапонияда халықтың аса тығыз орналасқанына қарамастан, үкiмет 70-жылдарда орын алған туу деңгейiнiң күрт төмендеуiне алаңдаушылық бiлдiрдi. Бүгiнде Жапонияда туу қабiлеттiлiгiнiң жалпы көрсеткiшi (туудың жиынтық коэффициентi) 1.4-ке тең. Мұндай төмендеудiң жанама салдары: а) еңбекке қабiлеттi халық санының азаюы және қартаюы; б) нарық ауқымының тарылуы; в) әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстардың көбеюi; г) жинақ ақшалар мен инвестициялардың қысқаруы. Яғни жапон үкiметiнiң алаңдауының негiзгi себептерi - әлеуметтiк-экономикалық себептер. Израильде бұл себептердiң дiни, этникалық және саяси да сипаты бар деп айтуға болады. Бұрынғы Кеңес Одағында негiзiнен идеологиялық себептер болды.
Тууды ынталандыру жөнiндегi өзектi iс-шаралардың қатарында балалы отбасыларға төлемдер мен материалдық көмек жүйесiн көздейтiн қаржы-экономикалық тетiктердi әзiрлеу мен қолдану бар. Тууды ынталандыру төрт балаға дейiн қоса алғанда, прогрессивтi өсу жүйесi бойынша бала туған кездегi бiржолғы және ай сайынғы төлемдер (мысалы, жүктiлiгi, баланы туу және күтiп-бағуға берiлетiн мемлекеттiк жәрдемақы) тағайындау арқылы жүргiзiлетiн болады. Табысы аз отбасыларындағы жас балалар сапалы тегiн тамақпен қамтамасыз етiлуге тиiс. Көп балалы отбасылар мен жалғызiлiктi ата-аналарды қолдау бағдарламасын енгiзу қажет.
Отбасыларды қолдау жөнiндегi бағдарламалар, әдетте, әлеуметтiк игiлiктi жақсарту мақсатында жүзеге асырылады, бiрақ, солай бола тұрса да, оның жасырын демографиялық бағыттылығы болады.
Отбасыларды қолдау жүйесiнiң әр түрлi нысандары мен жәрдемақылар мөлшерлерi бар, олар едәуiр азғантай мөлшерден бастап (Аргентина, Бельгия, Франция, Грекия, Италия, Нидерланды, Швеция) айтарлықтай жеткiлiктi мөлшерге дейiн (бұрынғы Чехословакия, Ұлыбритания және Жапонияда тек кедейлер үшiн) өзгерiп отырады. Отбасылар үшiн әр түрлi жәрдемақыларды тағайындау немесе салық ауыртпалығын азайту көптеген дамыған елдерде қандай да бiр түрде жүзеге асырылады, бiрақ мұндай бағдарламалардың өсiп-өну құлқының өзгеруiне тiкелей ықпалын бағалау өте қиын.
Тууды ынталандыру жөнiндегi шаралардың келесi тобында - отбасылық-неке қатынастарына түсу жасының ұлғаю (жас жұбайлардың егделенуi) өскелең үрдiсiн тежеу. Бiр жағынан, жастардың отбасылы болғанға дейiн туыстарынан материалдық тәуелсiздiгiн қамтамасыз етуге, атап айтқанда тұрғын үй проблемасын шешуге деген салиқалы шешiмiн құптау керек. Алайда бұл жастардың өсiп-өну құлқын тежейдi. Сондықтан некеге тұру үшiн қолайлы жағдай жасауға айрықша назар аудару қажет.
Осы мақсатта тууды ұлғайту жөнiндегi стратегияның өзектi шараларының бiрi жастарға тұрғын үй проблемасын шешуде жәрдемдесу болуға тиiс. Бұған тұрғын үйi жоқ жас жұбайлардың, жас отбасылардың баланың (балалардың) дүниеге келуiне орай тұрғын үй кредитiне қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету ықпалын тигiзуi керек.
Кейбiр елдерде тұрғын үй саясаты халықтың өсуi мен орналасуының маңызды айқындаушысы болып табылады: шағын пәтерлер адамдардың қалаларда тұрақтап қалу ниетiн тежейдi және сондай-ақ бұл неғұрлым кешiрек некеге тұруға, соның салдарынан отбасындағы адам санының аздығына алып келедi. Бұны соғыстан кейiнгi кезеңде туу күрт құлдыраған Жапония және Шығыс Еуропаның көптеген елдерiнiң мысалында айқын көрсетуге болады. Ирландияда жас отбасыларына қоғамдық тұрғын үй қорының берілуi отбасыларының тез көбеюiн ынталандырды. Отбасының көбеюiне байланысты тұрғын үй заемдарының берiлуi өткен ғасырдың 70-80 жылдары бұрынғы Чехословакияда халықтың өсуiне әсер еттi.
2001-2010 жылдар кезеңiнде жастардың кәсiби бiлiм алуына, жеке кәсiп ашуына, жастарды шағын және орта бизнес саласына тартуға арналған кредит берудiң және гранттар бөлудiң мемлекеттiк бағдарламасын әзiрлеу мен iске асыру арқылы оларды жұмыспен қамтудың белсендi саясатын жүргiзу жөнiнде шаралар қабылдануға тиiс.
Әйелге ана және қызметкер ретiнде көзқарастың да маңызы аз емес. Жүктi әйелдерге медициналық қызмет көрсету және босандыру iс жүзiнде тегiн болуға тиiс. Жүктi әйелдерге және босану кезiнде медициналық көмек көрсету үшiн ақы алу жағдайларын болдырмау жөнiнде шаралар қолдану қажет. Еуропа елдерiнің көпшiлiгiнде жасалатындай, жұмыс iстейтiн, әсiресе жүктi әйелдердi және жас бала тәрбиелеп отырған әйелдердi қолдау жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламаларды әзiрлеп, енгiзу керек.
Моральдық ынталандырудың да атқаратын рөлi аз емес. Көп балалы отбасылардың мәртебесiн көтеру жөнiнде шаралар қабылдау және материалдық ынталандырумен қатар моральдық ынталандыруды да ұйымдастыру қажет. Көп балалы отбасылардың артықшылықтарын (бiр-бiрiне сүйенiш, қарт ата-аналарына қамқорлық жасауды бөлiсу және т.б.) насихаттау, отбасы-неке қатынастарын нығайту арқылы да, сондай-ақ туудың төмендеуiнiң кейiнгi ұрпақтарға терiс әсер ететiнiне жасөспiрiмдер мен жастардың назарын аудару үшiн бiлiм беру ұйымдарында демографиялық бiлiм берудi енгiзу арқылы да тууды ынталандыру мүмкiн әрi ақиқат.
1.4.2. Халықтың өсiп-өну денсаулығын жақсарту
және қорғау
Әйелдер мен балалардың анемия ауруының, әйелдердiң сүт безiнiң қатерлi iсiгiмен ауруының алдын алу және емдеу ана мен баланы қорғау саласындағы негiзгi бағыттардың бiрi болуға тиiс.
Жасанды түсiк санының көптiгi (жыл сайын 170 мыңнан астам) өсiп-өну денсаулығын қорғау саласында мемлекеттiң тиiмдi саясатының жоқтығын дәлелдейдi. Мемлекеттiң күш-жiгерi әйелдердiң тегiн аборт жасауға қол жеткiзуiн шектеуден гөрi, жүргiзетiн тұрмысы бiреулерге қаламаған жүктiлiктi болдырмауға, ендi бiреулерге қалаулы баланың туылуын күтуге мүмкiндiк беретiн медициналық-әлеуметтiк қызметтi дамытуға бағытталуға тиiс.
Бұл мiндеттi iске асыру жөнiндегi өзектi шаралар бiрiншi кезекте жалпы денсаулықты және атап айтқанда, өсiп-өну денсаулығын сақтауға және нығайтуға бағытталатын болады. Осы мақсатта отбасыларына консультация беру, ағарту жұмыстарын жүргiзу және жоспарлау жөнiндегi қызметтерге қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету қажет. Бұған қоса, отбасын жоспарлаудың негiзгi әдiсi ретiнде көптеген әйелдер қолы оңай жететiн болғандықтан қолданып жүрген аборт деңгейiн төмендету жөнiнде белсендi саясат дамытылуға және енгiзiлуге тиiс. Әйелдерге:
- әйелдер мен қыз балалардың жыныстық өмiр мен бала туу қауiп-қатерсiз ана болу және емiзу, тамақтану, бүкiл өмiрiнiң бойында денсаулық жай-күйiне және бақуаттылығына әсер ететiн психикалық-активтi заттарды шектен тыс пайдалану, қолайсыз экологиялық факторлар мәселелерi жөнiндегi жоғары сапалы санитариялық ағарту шараларына қол жеткiзуiн заңнамалық және нормативтiк қамтамасыз ету. Осындай ағарту шараларын ұсыну коммерциялық мүдделердi көздемеуге тиіс;
- а) өсiп-өну функцияларын қалпына келтiрудiң әдiстерiн әзiрлеу, енгiзу және осы салада зерттеулер жүргiзу; б) кеуде қатерлi iсiгi, жыныс жолдарының жұқпалы аурулары, соз аурулары, АҚТҚ/ЖҚТБ (ВИЧ/СПИД) тәрiздi әйелдердiң денсаулығына аса елеулi немесе ерекше әсерiн тигiзетiн аурулардың биомедициналық, эпидемиологиялық және санитариялық-гигиеналық қырларын зерделеу тәрiздi шараларды мемлекеттiк қолдау арқылы ұрпақ жалғастыруды реттеуге арналған құралдар ұсыну керек.
Ерлер мен әйелдер бедеулiгiнiң алдын алу баланың өте кiшкене кезiнен басталуға және бедеулiктiң себептерiн жою жөнiндегi шараларды көздеуге тиiс. Жасөспiрiмдер мен жастарға адамгершiлiк-жыныстық тәрбие беру, олардың бойында өсiп-өну денсаулығына байланысты салауатты өзiмшiлдiктi қалыптастыру да алдын алу сипатындағы шараларға жатады. Сонымен қатар, ерлер мен әйелдердiң бедеулiгiн емдеу, жасанды ұрықтандыру мен бала туудың өзге де мүмкiндiктерi бойынша медициналық қызметке қол жетiмдiлiктi арттыру жөнiнде шаралар қолданылуға тиiс. Бедеулiктi туындататын экологиялық проблемаларды шешу жөнiнде шаралар әзiрленуi керек.
1.4.3. Өлiм деңгейiн төмендету
Халықтың өлiм-жiтiмi мен ауруға шалдығуын азайту бағдарламаларының нәтижелiлiгiн күшейту қажет. Халықтың қолы жетiмдi медициналық көмектiң сапасын жақсарту - осы стратегияның денсаулық сақтауға қойып отырған бiрден-бiр талабы. Денсаулық сақтаудың негiзгi бағыттары "Денсаулық сақтау реформасының стратегиясы" деген бөлiмшеде неғұрлым толық сипатталған.
Қалған iс-шаралар медициналық сипаттағы шеңберден шығады, олар көбiнесе қоғамдық болып табылады.
Салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi бiлiм беру бағдарламаларын енгiзу, АҚТҚ/ЖҚТБ (ВИЧ/СПИД) iндетiн болдырмау жөнiндегi шараларды iске асыру ауруға шалдығудың алдын алуда басты рөл атқаруға тиiс. Халықтың жазатайым жағдайлардан, жарақаттардан орын алатын өлiмi мен ауруға шалдығуын азайту жөнiндегi қоғамдық денсаулық сақтау бағдарламасын дамыту керек.
Халықтың өз денсаулығы мен болашақ ұрпақтың денсаулығы үшін жауапкершілігін арттыру жөніндегі іс-шаралар өзектi болуға тиiс.
Жаңа туған сәби денсаулығының жай-күйi ана денсаулығының жай-күйiне байланысты. Жаңа тiршiлiк иесiнен айырылып қалмау үшiн бiз ананың денсаулығын қорғау жөнiндегi күллi шараларды қамтамасыз етуге тиiспiз. Осы орайда жүктi әйелдi гинеколог дәрiгердiң тұрақты медициналық бақылауы мiндеттi болып есептеледi. Алайда, бұл ретте жүктi әйелдердiң барлығы бiрдей тәртiптi сақтай бермейдi, сондықтан да жүктi әйелдердiң мамандарға ертерек қаралуын ынталандыру қажет.
1.4.4. Эмиграциялық процестердi тежеу және иммиграцияны
жандандыру
Бiздiң көшi-қон процестерiн реттеуге қол жеткiзуiмiз қажет.
Халық өсiмiнiң проблемаларын көптеген елдер көшi-қон ағынын реттеу жолымен шештi. Мысалы, Австралия, Канада, Израиль және АҚШ тәрiздi елдер елдi жалпы дамыту мақсатында иммиграцияны көтермелесе, ал Бельгия, Франция және Нидерланды сияқты елдер еңбекке қабiлеттi халықтың iрiктеулi көшiп келуiн қолдады. Бүгiнгi күнi иммиграция кейбiр елдерде ғана: Австралияда, Бельгияда, Канадада, Израильде, Германияда және АҚШ-та халықты толықтырудың негiзгi көзi болып қалып отыр. Көшiп келудiң барлық жерде этникалық реңкi бар. Бiрiккен Еуропаның аумағында да оңтүстiктен солтүстiкке, неғұрлым дамыған индустриалды елдерге көшi-қон ағыны байқалады.
Еңбекке қабiлеттi халықтың тиiсiнше табыс табуына мүмкiндiк беретiн экономикалық жағдайлармен қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды эмиграциялық процестердi тежеу iсiнде өзектi шаралар деп есептеуге болады. Кәсiпкерлiктi қолдау жөнiндегi, шағын кредит берудi қоса алғанда, кредит беру жүйесiнiң әр түрлi нысандарын дамыту жөнiндегi арнайы бағдарламалар кеңейтiлуге және тиiмдi iске асырылуға тиiс.
Иммиграциялық саясатта көшiп келушiлердiң әлеуметтiк және тұрғын үй-тұрмыстық проблемаларын шешу, көшiп келушiлердің Қазақстанның әлеуметтiк және экономикалық жүйесiне тезiрек кiрiгуi үшiн жағдай жасау жөнiнде нақты қолдау көрсету жөнiнде шаралар қолдану қажет. Керi эмиграцияны ынталандыру мен қолдау саясатын жандандыру қажет.
Халықтың iшкi көшi-қонын реттеудiң мемлекеттiк саясатын жүргiзу керек, оның мақсаты халықтың еңбекке қабiлеттi бөлiгiнiң еңбектiң аймақтық нарығындағы жағдайлардың өзгеруiне тез бейiмделуiне бағытталған, халықтың көшi-қон оңтайлылығын арттыру болуға тиiс. Қазақстанның өндiргiш күштерiн орналастырудың схемасы халықтың еңбек көшi-қонының құрамдас бөлiгi болуға тиiс.
1.4.5. Қоғамдық санада елдегi барлық саяси және әлеуметтiк-экономикалық процестердiң толық құқықты және белсендi қатысушысы ретiндегi осы заманғы әйелдiң өркениеттi
бейнесiн қалыптастыру
Қолданыстағы ұлттық заңнаманы және әзiрленетiн нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын халықаралық құжаттарға сәйкес үйлестiрудi және бiрiздендiрудi қамтамасыз ету мақсатында әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық нысандарын жою туралы БҰҰ-ның Қазақстан бойынша қорытынды түсiндiрмелерiн ескере отырып, оларға гендерлiк сараптама жасауды жүзеге асыру керек.
Отбасы және әйелдер iстерi жөнiндегi ұлттық комиссияның, оның аймақтық бөлiмшелерiнiң отбасының, әйелдер мен балалардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау саласында жұмыс iстейтiн әйелдердiң, қоғамдық бiрлестiктердiң (үкiметтiк емес ұйымдардың) елдiң қоғамдық-саяси өмiрiне қатысуын жандандырудағы рөлiн арттыруды қамтамасыз ету керек.
Халықтың барлық жiктерi үшiн гендерлiк бiлiм берудiң тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру, гендерлiк бiлiмдi тәрбие беру жүйесiне интеграциялауды қамтамасыз ету қажет.
Әйелдерге қатысты қылмыстарды iс жүзiнде азайтуға, соның iшiнде елдiң барлық облыстары мен аудандарында әйелдерге арналған сенiм телефондары мен баспаналары бар дағдарыстық орталықтар жүйесiн кеңейту арқылы, қол жеткiзу мiндетiн дереу шешу талап етiледi.
2. БIЛIМ БЕРУ РЕФОРМАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ
2.1. МАҚСАТ
Халықтың қалың жiктерiн сапалы (әлемдiк деңгейдегi) бiлiм беру бағдарламаларымен қамтамасыз ететiн бiлiм берудің тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру.
2.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ
Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi Даму стратегиясы бiлiм беру жүйесiнің алдына бiлiм берудiң ұлттық моделiн жасауды қамтамасыз ету және оны халықаралық бiлiм беру кеңiстiгiне интеграциялау мақсатын қойды.
Бұл мақсатқа қол жеткiзу Қазақстан Республикасының Мемлекет басшысы мен Үкiметi бекiткен орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыру, жаңа буындағы оқулықтарды әзiрлеу мен енгiзу және басқа да бiрқатар бағдарламаларды iске асыру арқылы қамтамасыз етiледi.
2000-2005 жылдар кезеңiнде iске асырылатын "Бiлiм" мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды, оның мақсаты сапалы бiлiм беруге кеңiнен қол жеткiзудi қамтамасыз ететiн бiлiм беру жүйесiнiң ұлттық моделiн тиiмдi дамыту үшiн жағдай жасау болып белгiлендi. Бiлiм беру сапасы бұл ретте әлемнiң дамыған елдерiндегi бiлiммен салыстырарлық болуға тиiс.
2.2.1. Күштi жақтар
Балаларды мектепалды даярлау енгiзiлдi.
Жалпы орта бiлiм беру стандарттары әзiрленiп, енгiзiлдi, бастауыш, орта және жоғары кәсiби бiлiм беру стандарттары әзiрлеу және енгiзу сатысында тұр.
Жалпы орта бiлiм беру жүйесiн компьютерлендiру негiзiнен аяқталды.
Мектепке бармайтын балалардың есебiн алу жүргiзiлуде. Жалпы бiлiм беретiн мектептердiң жанында жалпыға бiрдей оқу қоры жұмыс істейді, қор қаражатын түзу тетiгi әзiрленiп, енгiзiлдi.
Жоғары оқу орындары студенттерi құрамының бiр бөлiгiн қалыптастыру мемлекеттiк бiлiм беру тапсырысына сәйкес абитуриенттердi орталықтандырылған тест сынағынан өткiзу және мемлекеттiк бюджет қаражатынан алынған бiлiм беру гранттары мен кредиттерiн конкурстық негiзде орналастыру жолымен жүзеге асырылады.
Ата-аналар мектептердi тиiсiнше жай-күйде ұстауға қолдау көрсетуге белсене қатысады.
Бiлiм берудi бюджеттен қаржыландыру IЖӨ-нiң кемiнде 4,0%-ын құрайды, бұл ретте бiлiм саласында конституциялық кепілдiктердi қамтамасыз етуге күш салынады (3-қосымшаны қараңыз).
Жоғары оқу орындарында ақылы негiзде оқитын студенттер санының артқаны байқалады.
Бiлiм берудің мемлекеттiк және мемлекеттiк емес секторларында жеделдетiлген кәсiби бiлiм беру бағдарламалары, сондай-ақ экономика қажетсiнетiн мамандықтар бойынша мамандарды қайта даярлаудың қысқа және орта мерзiмдi бiлiм бағдарламалары енгiзілдi.
3-қосымша
Бюджет қаражатын білім беру деңгейі бойынша
бөлу серпіні
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
2.2.2. Әлсiз жақтар
Қазiргi түзету мектептерi және мамандандырылған мектептер даму мүмкiндiктерi шектеулi балаларды оқыту қажеттерiн толық қамтамасыз ете алмайды. Елеулi ауруға шалдыққан балаларды оқыту мен сауықтырудағы қажеттердi қамтамасыз ететiн ұйымдардың саны жеткiлiксiз.
Орта және жоғары мектеп сабақтастығының үзiлiп қалуы орын алып отыр.
Барлық деңгейдегi бiлiм беру ұйымдарында мемлекеттiк тiлдi оқытудың сабақтастық принципi қамтамасыз етiлмеген.
Кәсiби бiлiм беру проблемаларын шешуде бiлiм беру жүйесi мен кәсiпорындар секторының серiктестiгi нашар дамыған.
Бiлiм берудiң бейресми секторы нашар дамыған, мектептен тыс бiлiм беру ұйымдарының жүйесi қысқаруда.
Бiлiм беру ұйымдарын лицензиялау тетiгiнiң кемшiлiктерi өз қызметiмен студенттер мен оқушылардың қажеттi бiлiм-бiлiк пен дағдыға ие болуын қамтамасыз ете алмайтын жеке университеттер мен колледждердiң ашылуына мүмкiндiк бередi.
Елдiң жоғары оқу орындарында орын алып отырған тамыр-таныстық құбылысы жоғары кәсiби бiлiмдi мамандар даярлаудың сапасына терiс әсерiн тигiзедi.
Бiлiм беру саласының қызметкерлерiн қайта даярлау мен бiлiктiлiгiн арттыру жүйесiнiң оқу бағдарламалары уақыт талабына жауап бермейдi, қоғамның қажеттерiн ескермейдi.
Елдiң болашақ мұқтаждарына сәйкессiз мамандар даярлау орын алып отыр. Абитуриенттер экономика және заң мамандықтарына басымдық бередi. Инженерлiк-техникалық мамандықтарға сұраныстың жоқтығы немесе сұраныстың аздығы болашақта мамандардың жетiспеушiлiгi қатерiн туындатады және оларды шетелден әкелу қажеттiгiне алып келедi.
Бiлiм берудің барлық деңгейiндегi мазмұны қоғамның және ел экономикасының сұраныстарына толық көлемде жауап бермейдi.
Бiлiм берудiң барлық деңгейi материалдық-техникалық және оқу-әдiстемелiк жағынан нашар қамтамасыз етiлуiмен сипатталады.
Жоғары оқу орындарына арналған қажеттi оқулықтарды және шетел ғалымдарының монографияларын жаппай сатып алу тетiгi жолға қойылмаған. Әр түрлi нұсқадағы оқулықтарды оқу процесiне енгiзу тетiгiнiң беретiн нәтижесi аз.
Оқып жүрген жастардың едәуiр бөлiгi үшiн өндiрiстiк практиканы және лабораториялық сабақтарды сапалы деңгейде ұйымдастыруға мүмкiндiк жоқ.
Жалпы орта бiлiм беру жүйесiнде негiзiнен ақпараттандыру емес, компьютерлендiру ғана жүргiзiлдi.
Елдiң жетекшi университеттерiнде ғылыми және инженерлiк зерттеулер жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырысты орналастырудың нақты тетiгi жоқ, сондықтан да университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарының мемлекеттiк бюджет қаражатынан бөлiнетiн зерттеушiлiк гранттар мен кредиттердi алуына салауатты бәсекенi дамыту үшiн жағдай жасалмаған.
Оқытудың сапасын қамтамасыз ету үшiн бiлiм беру қызметкерлерi мен ұйымдарын материалдық ынталандыру жүйесi жоқ.
Бiлiм беру саласында бәсекелестiк нарығы iс жүзiнде жоқ, мұның өзi шығындардың қайтарымын айтарлықтай төмендетедi.
Тәрбиелеу мен оқыту бiрлiгiнiң үзiлiп қалуы жастар мен жасөспiрiмдердiң арасында есiрткiнi, iшiмдiктi және темекi өнiмдерiн пайдаланудың өсе түсуiне алып келедi. Мектеп оқушыларына кәсiби бағдар беруде еңбекке баулу мен оқытудың рөлi әлсiредi.
Бiлiм беру индустриясы жоқ.
Оқытудың озық технологиялары нашар пайдаланылады.
2.2.3. Мүмкiндiктер
Қоғамның бiлiм беру iсiн инвестициялаудың маңыздылығын түсiнуi.
Yздiксiз экологиялық бiлiм беру мен тәрбиелеу тұжырымдамасын қабылдау.
Бiлiм беру жүйесiн реформалау процесiн халықаралық ұйымдардың қолдауы.
Бiрқатар бiлiм беру ұйымдарының дамыған елдердің оқу орындарымен өзара iс-қимылы.
Мемлекеттiң ынтымақтастық саясаты шеңберiнде басқа елдердiң жетекшi оқу орындарымен студенттер, оқушылар алмасу.
Әртурлi келiсiмдер шеңберiнде ТМД елдерiнде мамандар даярлауды жүзеге асыру мүмкiндiгiнiң болуы.
Ақпараттық жүйенi, бiлiм беру жүйесiнде Интернеттi пайдалану мүмкiндiктерiн дамыту.
Елдi дамытудың индустриялық бағыты.
2.2.4. Қатерлер
Халықтың жалпы тұрмыс деңгейiнiң төмендеуi тұрмысы төмен отбасыларынан шыққан оқушыларды барған сайын осал ете түседi, соның салдарынан мектеп жасындағы балалардың жалпы бiлiм беретiн мектептерде оқуға толық қамтылмауы орын алып отыр.
Елдiң экономикалық, әлеуметтiк саласының және қоғамдық өмiрiнiң қажеттерiне сәйкес мамандар даярлауды жоспарлаудың тиiмдi жүйесiнiң болмауы.
Елдегi жұмыссыздық деңгейiнiң жоғары болуы салдарынан кәсiпорындар секторы тарапынан кәсiптiк бiлiм беру жүйесiне мүдделiлiктiң жоқтығы: әзiрше еңбек нарығы оларды қажеттi жұмыс күшiмен қамтамасыз етуде. Мұның өзi бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн жойылу шегiне апарып тiрейдi, өйткенi бюджет қаражаты негiзiнен жалпы орта және жоғары кәсiби бiлiм беру жүйесiне кетедi.
Негiзiнен жан басына шаққанда нақты қаржыландыру тетiгiнiң жоқтығы.
Басқару жүйесiнде енжарлық, салада стратегиялық жоспарлаудың және нәтижелердi өлшеу жүйесiнiң жоқтығы.
Бiлiм беру саласында басқару мен қаржыландыру мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастықтың мүмкiндiктерiн нашар пайдалану.
2.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР
Бiлiм беру жүйесiндегi басты стратегиялық мiндет халықтың барлық деңгейлер мен сатыларда сапалы бiлiм алуына қол жетiмдiлiгiн кеңейтумен айқындалады. Осыған байланысты бiлiм беру саласындағы күш-жiгер оның сапасын қамтамасыз ету жүйесiн құруға бағытталуға тиiс. Бiлiм беру жүйесiндегi басты мiндет пен iлеспе мақсат үздiксiз бiлiм беру принципiн енгiзу болып табылады.
Сапа мынадай аспектiде қарастырылады: қазiргi кезде бiлiм беру деңгейлерiнiң әрбiрi өздерi үшiн тiршiлiк етiп жатқандай. Келесi онжылдықтың мақсаты, бiр жағынан, адамның iлгерішіл дамуын қамтамасыз ететiн бiрыңғай ұлттық бiлiм беру жүйесiн құру, екiншi жағынан, бiлiм берудiң ұлттық жүйесiнiң жалпыәлемдiк жүйемен интеграциялануын қамтамасыз ету болып табылады.
Алдағы 10 жыл iшiнде бiлiм беру жүйесiн адамды бiлiммен ғана қамтамасыз етiп қоймай, сонымен бiрге осы бiлiмдi бiлiктi пайдалана бiлу және үздiксiз оқу дағдыларына баулу жүйесi етiп қайта құру күтiп тұр.
Бiлiм беру жүйесi экономикалық және әлеуметтiк салалардан оқшау тiршiлiк етуiн тоқтатуға тиiс. Оны үлкен әлеуметтiк-экономикалық жүйенiң бiр бөлiгi болу және ел экономикасын адам ресурстарымен қамтамасыз ету мiндеттерiн шешу күтiп тұр.
Бiлiм беру реформасының стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi көздейдi:
- бiлiм беру нәтижелерiнiң сапасын арттыру;
- бiлiмге қол жетiмдiлiктiң теңдiгiн қамтамасыз ететiн шараларды енгiзу;
- бiлiм беру жүйесiнде әрiптестiктi дамыту үшiн жағдайлар жасау;
- оқыту мен тәрбиелеу жүйесiнiң бiрлiгiн қамтамасыз ету;
- бiлiм мен ғылымның iс жүзiнде интеграциялануын қамтамасыз ету;
- ресурстарды жұмылдыруды және бiлiм беру жүйесiнің тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету;
- бiлiм беру iсiн басқару жүйесiн жетiлдiру;
- қаржыландыру жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру.
2.4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ
Мемлекеттiк тiлде оқыту одан әрi күшейiп, қарқын алуға тиiс. Бұл орайда орыс тiлiн және әлем тiлдерiнiң бiреуiн бейресми түрде оқу мiндеттi болуға тиiс.
Кәсiби бiлiм өзiнiң барлық деңгейiнде: бастауыш, орта, жоғары, жоғары оқу орнынан кейiнгi деңгейлерiнде басты басымдыққа ие деп жарияланады. Бұл жалпы орта бiлiмнiң мәнiн ешқандай да кемсiтпейдi, керiсiнше, бiлiм берудегi басты басымдықты қамтамасыз ету үшiн бiлiм берудiң осы деңгейiнiң маңыздылығы арта түседi.
2.4.1. Бiлiм беру нәтижелерiнiң сапасын арттыру
Бiлiм берудiң әр түрлi деңгейлерi үшiн бағдарламалардың үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ету арқылы бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту маңызды болып табылады (әрбiр алдыңғы саты бiлiм жинақтауда келесiлерiнiң талаптарына толық жауап бередi). Оның үстiне он жыл iшiнде оқу процесiн ұйымдастыруды қатаң стандарттаудан ұдайы жетiлдiруге бағдарланған, ақылға қонымды шекте реттелiп отырған нысанға көшiрудi жүзеге асыру күтiп тұр. Жаңарудың әрбiр кезеңiне жеткiлiктi ресурстық қамтамасыз етумен қолдау көрсетiлуге тиiс.
Жалпы орта бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту оқушылардың қажеттi бiлiмдi, дағды мен бiлiктiлiктi ұдайы жинақтауын қамтамасыз етуге және оларды қажетсiз мәлiметтерден арылтуға тиiс. Осыған байланысты стандарттар мазмұнын өзгерту, яғни бiлiм берудiң қатаң стандарттарынан бiлiм беру процесiнiң түпкiлiктi нәтижелерiне бағдарланған икемдi стандарттарға көшу қажет болады. Сонымен бiрге олар әлеуметтiк-мәдени ортаның жай-күйiн, мүдделi тараптардың қажеттерi мен мүмкiндiктерiн ескеруге тиiс.
Үлгерiм стандарттарының айқын нормативтерiн белгiлеу, ел ауқымында тестiлер жүйесiн әзiрлеп, енгiзу қажет, солардың көмегiмен оқушылар даярлығының бақылау көрсеткiштерiне сәйкестiк дәрежесiн сандық бағалауға болады. Үлгерiм стандарттарын әзiрлеген кезде оқушы - бастауыш, негiзгi орта және толық орта мектептiң түлегi ненi бiлуге және iстей алуға тиiс дегенге басты назар аудару керек, яғни бiлiм берудiң сандық аспектiсiмен қатар сапалық аспектiсi көрiнiс табатын мемлекеттiк бiлiм беру стандарттарын реформалау талап етiледi.
Оқу орындарында күнi бүгiнге дейiн жоспарлы экономика жағдайында неғұрлым маңызды деп табылғандарға, яғни нақты материалды игеруге күш салынады. Израильде, Францияда, Канада мен Ұлыбританияда және Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының (ЭЫДҰ) басқа да бiрқатар елдерiнде оқу орындары басқаға күш салады: олар оқушылардан формулалар мен терминдердi ойланбай жаттап алуды талап етпейдi, алынған ақпаратты шығармашылықпен қолдану қабiлетiн дамытады. Мұндай көзқарастың нәтижесiн осы ЭЫДҰ елдерi студенттерiнiң нақты ақпаратты бiлуге қатысты мәселелердi емес, ақпарат қолдануды талап ететiн мiндеттердi жақсы меңгергенiнен көруге болады. Егер ЭЫДҰ елдерiндегi бiлiм беру жүйелерi студенттердi нарықтық экономика жағдайларына шын мәнiнде неғұрлым орнықты әзiрлесе, бiздегi бiлiм беру жүйесi оқытудың бағдарын түбегейлi өзгерту қарсаңында ғана тұр.
Жалпы орта бiлiм беру жүйесi мектеп оқушыларын еңбекке баулуды да қамтамасыз етедi. Мектеп оқушыларын кәсiби бағдарлауды ғылыми негiзде жолға қою, балаларды еңбекке баулуды және олардың қоғамдық пайдалы iстерге қатысуын жетiлдiру талап етiледi. Жоғары сынып оқушыларын еңбекке даярлаудың жаңарған түрi оларды оқытудың кәсiби тұрғыдан қалыптасуына бағытталған дамушы сипатымен қамтамасыз етiлуi қажет.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесi, алда оларды кезең-кезеңмен енгiзу күтiп тұрған жалпыға бiрдей мемлекеттiк мiндеттi стандарттар арқылы, жалпы орта бiлiм берудiң жалпыға бiрдей мемлекеттiк мiндеттi стандарттарын игерумен бiрге, мамандандырылған бағдарламаларды қамтамасыз етуге тиiс. Негiзгi оқу жоспарларына жаңа технологиялармен және нарықтың қажеттерiмен байланысты дағдыларды қалыптастыру енгiзiлуге тиiс.
ЭЫДҰ елдерiнiң тәжiрибесi бастауыш кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнде техникалық пәндердi емес, жалпы мақсаттағы дағдыларға оқытып-үйрету керектiгiн көрсеттi. Арнаулы кәсiби дағдыға ие болу келесi деңгейдегi оқу орындарында немесе кәсiпорындарда өндiрiстен қол үзбей оқу нысанында қамтамасыз етiлуге тиiс.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм берудiң сапасы оқу процесiн және өндiрiстiк практиканы осы заманғы жабдықтарды пайдалана отырып ұйымдастыру жолымен қамтамасыз етiлуге тиiс.
Жоғары бiлiм беру жүйесi бiржақты мамандықтар бойынша даярлаудан арылуға тиiс. Жоғары оқу орындарының түлегi неғұрлым кең ауқымды кәсiби даярлыққа ие болуы керек. Осы жүйедегi даярлық құрылымын ғылыми-техникалық прогрестi айқындайтын мамандықтар ыңғайына өзгерткен кезде, күш-жiгердi ең алдымен, жетекшi жоғары оқу орындары мен ғылыми-педагогикалық мектептерге қолдау көрсетуге жұмсау керек.
Баламалы ресурстардың, бiрiншi кезекте кадрлық қамтамасыз етудiң жоқтығынан әзiрше бiзде сапалы кадрлар даярлай алмайтын мамандықтар бойынша (бұл - мамандар даярлау Ресейдің алдыңғы қатарлы жоғары оқу орындарында ғана жүзеге асырылып келген көптеген техникалық мамандықтарға қатысты) даярлықты толық сапалы бiлiм беру шын мәнiнде қамтамасыз етiлетiн жерде, мысалы, Ресейде, жүзеге асыру қажет. Ел iшiнде мамандар даярлауды одан әрi ұйымдастыру үшiн жоғары оқу орындарының оқытушыларын оқыту мен бiлiктiлiгiн арттыруды бiр мезгiлде сол жерде жүзеге асыру керек.
Елде мыңдаған ұсақ фирмаларды барынша ынталандыру қажеттiгi туындайды. Шағын бизнестi дамыту үшiн адамдардың бойында тәуелсiздiк пен iскерлiк рухын тәрбиелеу қажет.
Шағын бизнестi, жеке кәсiпкерлiктi дамытудың ең жемiстi перспективалары кәсiби бiлiм беру жүйесiнiң барлық деңгейiнде ашылуы мүмкiн. Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнде алынатын көптеген кәсiптер өз iсiн сәттi ашу үшiн тiкелей пайдаланылуы мүмкiн. Жоғары және орта кәсiптiк мектепте техникалық мамандықтар бойынша оқитын студенттер үшiн шағын бизнестi, экономика мен басқаруды ұйымдастыру мен дамыту, кәсiпкерлiктi дамытудың әлемдiк тәжiрибесi жөнiндегi оқу бағдарламаларын енгiзу керек.
Орта бiлiм беру жүйесiнде оқушылар бiлiмiн бағалаудың ұлттық жүйесiн енгiзу қажет. Практикалық, ауызша және жазбаша компоненттердi дұрыс үйлестiрген жағдайда тестi басқарудың ашық рәсiмi бiлiм алуға әдiлдiктi және тең қол жетiмдiлiктi қамтамасыз етуге тиiс.
Қазақстан бiлiм беру саласында әлемдiк қоғамдастықтың мүшесi болуға ұмтылып отыр. Осы мақсатпен Қазақстан өз шеңберiнде әр түрлi елдердегi бiлiм беру мен үлгерiм көрсеткiштерiнiң жүйелерiне ұдайы салыстыру жүргiзiлiп отыратын бағдарламаларға қосылады.
Жетiм балалардың және ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балалардың мемлекеттiк тапсырыс негiзiнде кәсiптiк бiлiм беруге қол жетiмдiлiгiн кеңейтудi қамтамасыз ететiн тетiктi көздеу қажет.
Ұзақ мерзiмдi перспективада жоғары оқу орындарына орта мектептегi бiтiру емтихандары нәтижесiнің негiзiнде қабылдау тетiгiн енгiзу керек, яғни әңгiме орта мектептi ағымдағы оқу жылында бiтiрушi туралы болған кезде, бiтiру емтихандары мен жоғары оқу орнына түсу мақсатындағы тесттен өткiзудi бiрiктiру керек. Қалған үмiткерлерге тесттен өту мүмкiндiгiн беру керек. Емтихан мен тест қабылдауды жүзеге асыратын орган бiртұтас және тәуелсiз болуға тиiс.
Колледж түлектерi үшiн жоғары оқу орнына тектес мамандықтар бойынша қысқартылған, жедел бағдарламалармен қабылдау тетiгiн енгiзу керек.
Оқу орындарын оқыту сапасын бағалаудың өзiндiк жүйесiн жасап, енгiзуге ынталандыру қажет.
Бiлiм берудiң сапасына бақылау жасаудың негiзгi нысандары ретiнде оқу орындарын лицензиялау, аттестаттау және тiркеу процестерiнiң әдiстемелерi мен тетiктерi ұдайы жетiлдiрiлетiн болады. Мемлекеттiк және мемлекеттiк емес оқу орындарын құру мен олардың жұмыс iстеуiнiң бiрыңғай құқықтық режимi белгiленетiн болады.
2.4.2. Бiлiмге қол жеткiзу теңдiгiн қамтамасыз ету
шараларын енгiзу
Адам болашақта ие болатын күллi бiлiм мен дағды жиынтығының негiзi нақ ерте бүлдiршiн жастан қаланатындықтан, баршасының мектепке дейiнгi бiлiм беру жүйесiне қолы жетуiн қамтамасыз ету қажет. Өсiп-жетiлуiнде кемiстiгi бар балалар үшiн конституциялық кепiлдi орта бiлiм алуға қол жетiмдiлiк проблемасын шешу керек.
Осындай балалар үшiн бiлiм берудiң арнаулы ұйымдарын дамытумен қатар, олардың оқушылар ортасына бейiмделуi үшiн барлық қажеттi жағдайды қамтамасыз ете отырып, жай мектептерде оқыту практикасын кеңiнен қолдану, сондай-ақ әдеттегi немесе мамандандырылған мектептерде оқуға мүмкiндiгi жоқ балаларды дистанциялық оқытуды енгiзу керек.
Оқушылардың бiлiмдi меңгеру мәселесi олардың денсаулығының жалпы жай-күйiмен, әсiресе бала кездегi денсаулығының жай-күйiмен тығыз байланысты. Тамақтың кенеусiздiгi, дене бiтiмi мен психикалық саулығы тұрғысынан әлсiз жай-күйi бiлiм сапасының нәтижелерiне қатты әсер етедi. Осыған байланысты оқушыларды кенеулi тамақтандыруды және оларды сауықтыруды қамтамасыз ететiн бағдарламалар енгiзу қажет.
2.4.3. Бiлiм беру жүйесiнде серiктестiктi дамыту үшiн
жағдайлар жасау
Бiлiм беру жүйесi, қысқа және орта мерзiмдi қажеттiктерге сәйкес ел экономикасын жоғары бiлiктi мамандармен қамтамасыз ету функциясын орындай отырып, алдын ала сипаттағы мiндеттемелерге де ие болуға тиiс. Бұл арада экономикалық өсудiң кадрмен қамтамасыз ету сапасына қойылатын талапты қамтитын стратегиясының және бiлiм беру саласындағы әлеуметтiк әрiптестiктiң атқаратын рөлiнiң маңызы аз емес.
Еңбек нарығындағы жағдайды және өндiрiстiң өсуiн түбегейлi жақсарту үшiн орта буындағы бiлiктi жұмысшы кадрлары мен мамандарды даярлау маңызды. Кәсiптiк мектептер мен колледждерде сапасы жоғары даярлықты қамтамасыз ете отырып сан алуан топтарға жататын отбасылар үшiн қол жетiмдi, осы заман талаптарына неғұрлым барабар әлеуметтiк арнаны ашуға болады.
Кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн дамыту үшiн бюджет қаражатын тиiмдi пайдалану, халықтың және шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаражатын барынша жұмылдыру мақсатындағы тиiстi институционалдық қолдауды қамтамасыз ету қажет. Кәсiптiк-техникалық бiлiм беру жүйесi тұтастай алғанда бiлiм беру жүйесiнiң аса маңызды элементi болып табылады және жоғары оқу орнына оқуға бармайтын оқушылар бойынша еңбек дағдысын сiңiредi. Бұл жүйедегi мекемелерге өз оқу жоспарларының кәсiби бағдарын таңдау мәселелерiн шешуде еркiндiк беру қажет. Жергiлiктi жерлердегi кәсiптiк-техникалық мектептер мен лицейлерге техникалық базасын беретiн және оқушылардың шәкiрт ретiнде жалпы бiлiм беру пәндерiн оқудан қол үзбей өндiрiстiк практикадан тiкелей жұмыс орындарында өтуiн қамтамасыз ететiн кәсiпорындарды материалдық ынталандыру шараларын енгiзген дұрыс.
Жоғары оқу орындарының ұсақ фирмаларға техникалық көмек көрсету бағдарламаларын енгiзу бойынша шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi мен жоғары бiлiм беру жүйесiнiң арасындағы байланысты жолға қою қажет. Семинар сабақтарының қысқа мерзiмдi курстарын жүргiзу арқылы осындай көмек шеңберiндегi оқу процесiн ұйымдастырудың нысандарын алуан түрлi еткен жөн. Әлеуметтiк серiктестiк шеңберiнде бастауыш, орта және жоғары кәсiби бiлiм беретiн оқу орындарының түлектерiн жұмыспен қамту қызметiн дамыту керек. Мұның артықшылығы қазiргi заманғы бизнестiң қажетiне сәйкес жұмыспен қамту қызметi оқу бағдарламаларын әзiрлеу мен жетiлдiру iсiнде маңызды факторға айналуы мүмкiн.
2.4.4. Оқыту мен тәрбие беру жүйесiнiң бiрлiгiн
қамтамасыз ету
Бiлiм беру жүйесi азаматтық сана-сезiмнің қалыптасуын қамтамасыз етудi мұрат тұтады. Қазақстанда демократиялық институттардың одан әрi дамуына қарай оқу орындары қоғамда барған сайын өскелең рөлге ие болмақ.
Студенттiк кеңестер құру идеясын қолдау қажет.
Әлемде АҚТҚ/ЖҚТБ (ВИЧ/СПИД) iндетiнiң пайда болуы, бiздiң елiмiзде және көршi мемлекеттерде жыныстық жолмен берiлетiн жұқпалы аурулар (ЖБЖА) санының өсуi, жасөспiрiмдер мен жастардың арасында нашақорлардың, бей-берекет жыныстық қатынас жасайтын адамдар қатарының көбеюі АҚТҚ/ЖҚТБ-ның таралуына ықпал етедi, мұның өзi бiлiм беру жүйесiнiң алдына оқу орындарында оқитындарға адамгершiлiк жыныстық тұрғыдан тәрбие беру мiндетiн қояды.
Тәрбие процесi орта мектепте басталуға тиiс, өйткенi тап осы жасөспiрiм мен жасөспiрiм қарсаңындағы жаста балалардың бойында қауiптi нәпсiқорлық мiнез-құлықтың қалыптас себептерi пайда болады. АҚТҚ-ны, ЖБЖА-ны алдын алудың нәпсiлiк салауаттылық мәселелерi бойынша бiлiм беру мiнез құлықты өзгертуге қабiлеттi әрi егер осы жаста жүргiзiлсе неғұрлым тиiмдi болады.
Осыған байланысты мектептерде, кәсiптiк бiлiм беретін жоғары оқу орындарында АҚТҚ, ЖБЖА және өсiп-өну денсаулығы мәселелерi бойынша тиiмдi бiлiм беру бағдарламаларын белсендi түрде енгiзу керек. Бағдарламалардың сапасы жақсы болуға тиiс, бұл ретте олардың оқитындарға тiкелей әсерi болатындай мақсаткерлiкпен берiлуi мiндеттi. Мәселе балалардың аталған салаларда бiлiм алу-алмауында емес қалай және қандай бiлiм алатындығында.
Жасөспiрiмдер мен жастарға адамгершiлiк-жыныстық тұрғыдан тәрбие берудiң жоғарыда аталған жолдары өскелең ұрпақ денсаулығының жақсы жай-күйiн сақтауды көздейтiн салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi жалпы бағдарламаға енгiзiлуге тиiс.
Балалар мен жастарға әлеуметтiк тәрбие беруде де мектеп аса маңызды рөл атқарады. Осыған байланысты мектеп оқушыларының бiрыңғай нысандағы киiмiн енгiзу оқушылардың әлеуметтiк теңдiгiн қамтамасыз етуге өз үлесiн қосуға тиiс. Ата-аналардың өз балаларын киiм-кешекпен қамтамасыз етудегi мүмкiндiктерiнiң бiрдей болмауы қазiргi кезде мектеп оқушыларының арасында елеусiз шектер туындатады.
Оқушыларға адамгершiлiк-жыныстық тұрғыдан тәрбие беру, олардың бойында азаматтықты, салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi пәндердi оқу-тәрбие бағдарламаларына енгiзу арқылы орта мектепте тәрбие жұмысының күшейтiлуiн ескере отырып, алда орта мектепте оқытуды 12 жылға көшiру туралы мәселенi пысықтау күтiп тұр, ол соңғы үш жылда оқушылардың кәсiптiк бағдарын толық көлемде қамтамасыз етедi. Аталған қадам мұқият зерделенiп, әзiрленуге тиiс. 12 жылдық оқуға көшу үшiн тиiстi оқу-материалдық база құру және оның ұйымдық-құқықтық негiзiн қамтамасыз ету қажет.
2.4.5. Бiлiм беру мен ғылымның iс жүзiнде интеграциялануын қамтамасыз ету
Осы заманғы бәсекеге қабiлеттi экономиканы құрудың және дамытудың өзектi факторы жоғары оқу орындарының қызметiнде оқу мен ғылыми-зерттеу бағыттары арасындағы тығыз байланысты жолға қою болып табылады. Осыған байланысты зерттеулер жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырыстарды елдiң жетекшi жоғары оқу орындарында орналастырудың тетiгiн әзiрлеу қажет, мұның өзi ғылым мен бiлiм берудiң интеграциялануын iс жүзiнде жүзеге асырады. Iрi жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарын сөз жүзiнде емес, iс жүзiнде бiрiктiру ғылым мен бiлiм берудi интеграциялаудың келесi қадамы болуға тиiс.
АҚШ-тың технологиялық жағынан неғұрлым дамыған аудандарында экономикалық өсудiң үлкен пайызы университеттiк зерттеулердiң және осы зерттеулердi лабораториялардан компьютерлiк бағдарламалар жасап шығаратын зауыттарға және компанияларға жеткiзудiң арқасында мүмкiн болып отыр. АҚШ пен Ұлыбританияда ғылымда жұмыспен қамтудың өсуiнiң негiзгi орталықтары жетекшi университеттердiң төңiрегiнде шоғырланған.
Сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына жоғары курс студенттерiн белсендiрек тарту керек.
2.4.6. Ресурстарды жұмылдыруды және бiлiм беру жүйесiнiң
тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету
Бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту жаңа стандарттар мен оқу жоспарларын, жаңа мазмұндағы оқулықтар мен оқу материалдарын ғана емес, сонымен бiрге оқытудың инновациялық технологияларын, оқу процесiн ұйымдастырудың жаңа нысандарын енгiзудi көздейдi. Мазмұнды жаңарту сапалы кадрлармен қамтамасыз етумен қатар жүргiзiлуге тиiс, мұның өзi мұғалiмдердi және жоғары оқу орындарының оқытушыларын даярлаудың, қайта даярлаудың және бiлiктiлiгiн арттырудың жүйесi қайта қаралуға тиiс дегендi бiлдiредi. Мұғалiмдердi және оқытушыларды қайта даярлау курстары өздерiнiң тыңдаушыларына проблемаларды шешудi, тәуелсiз оқуды, сондай-ақ студенттердiң iскерлiгiн көтермелейтiн педагогикалық әдiстерге арналған бағдар беруге тиiс.
Бiлiм беру саласындағы прогрессивтi идеялар мен әзiрлемелердi мультипликациялау мiндеттерi әзiрше бiлiм беру жүйесiнiң қызметкерлерiн қайта даярлау мен бiлiктiлiгiн арттырудың жұмыс iстеп тұрған курстарының негiзгi мiндеттерi бола қойған жоқ. Бiлiм беру саласы үшiн мамандар даярлау мен қайта даярлау қызметiнiң басым бағыттары тұтынушыларды оқушыларға, студенттерге, курс тыңдаушыларына және тағы басқаларға бiлiмнiң жаңа әдiстемелерiмен қамтамасыз ететiн жаңа оқу бағдарламаларына көшу болуға тиiс.
Бiлiм беру саласындағы зерттеу жұмыстарын жүйелi түрде жүргiзу қажет, сабақ берудiң әр түрлi әдiстемелерi және оқытуға балама көзқарастың тиiмдiлiгi соның шеңберiнде зерделенуге тиiс. Осындай зерттеу жұмыстарының элементi ретiнде жаңашыл эксперименттiк мектептер құру қажет, оларда әр түрлі елдерде әзiрленген оқытудың жаңа әдiстерiн байқап көруге және олардың тиiмдiлiгiне баға беруге болар едi.
Педагогтарды қайта даярлауды және олардың бiлiктiлiгiн арттыруды ұйымдастыру педагогикалық ғылыми-зерттеу орталықтарымен және педагогикалық жоғары оқу орындарымен өзара байланыста жүзеге асырылуға тиiс.
Педагогикалық жұмыстың нәтижелерi бiлiм беру жүйесiн сапалы кадрлармен қамтамасыз етуге байланысты екенiн түсiне отырып, бiлiм беру саласының қызметкерлерiне еңбекақы төлеуге көзқарасты өзгерту арқылы бiлiм таратушылардың оқытудың сапалық деңгейiн ұдайы көтеруге деген құлшынысын күшейту керек. Бiлiм беру ұйымдарының мұғалiмдерi мен оқытушыларына еңбекақы төлеу олардың еңбегiнiң нәтижелерiне барабар болуға тиiс.
Бiлiм беру саласындағы мамандардың жақсы даярлығынсыз жүйенiң сапасы мұнан былай да төмендей беретiн болады және жаңа түлектер өзгермелi еңбек нарығының қажеттiктерiн қанағаттандыра алмайды. Мұғалiмдер даярлауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындары мен колледждер кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың икемдi нарықтық бағдарламаларын қамтамасыз ету мақсатында өз бағдарламаларын қайта бағдарлауға тиiс.
Ауыл мектептерiн кадрлармен қамтамасыз етудiң сапасы арнаулы әзiрленген аймақтық бағдарламалар бойынша мұғалiмдердi даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыру арқылы өз шешiмiн табады. Бұл ретте осы бағдарламалар нәтижелерiнiң сапасы бағалау жүйесiнiң орталық деңгейiнде әзiрленетiн болады.
Бiлiм берудiң сапасын қамтамасыз етуде бiлiм беру саласын оқу-әдiстемелiк және материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету деңгейiнiң маңызы аз емес. Осы мақсатқа бөлiнетiн ресурстарды бөлуге деген қағидаттарды өзгерту қажет. Оқулықтарды әзiрлеу мен басуға арналған қаражатты және оқу орындарын материалдық және техникалық құралдармен қамтамасыз етудi бiр қолға шоғырландыру осы құралдарды пайдаланудың тиiмдiлiгi мен пәрмендiлiгiн төмендетедi. Оқу процесiн ұйымдастыруды ресурстық қамтамасыз етудi iс жүзiнде орталықсыздандыру керек.
Оқулықтардың және баспа материалдарының сапасын жақсарту, олардың түр-түрiн кеңейту және құнын төмендету үшiн оларды өндiру мен бөлудiң тетiгiн қамтамасыз ету қажет.
ЭЫДҰ елдерiнде оқу жоспарларының мемлекеттiк стандарттары бар, алайда мемлекет жоғары мектеп немесе мiндеттi бiлiм беру жүйесi үшiн оқулықтар жасаумен және өндiрумен шұғылданбайды. Оқулықтарды монополиялық мемлекеттiк баспалар шығарудың орнына онымен оқу орындары мен оқушыларға өз өнiмдерiн тең дәрежеде ұсынатын жеке компаниялар айналысады.
Оқулықтар мен оқу материалдары ашық саудаға түсуi мүмкiн, ал жергiлiктi баспагерлер өз өнiмдерiн басқа елдерге, мысалы, үлкен қазақ диаспорасы бар елдерге шығаруға мүмкiндiк алады. Әр түрлi бағдарламалардың пайда болуы және студенттер талабының өсуi нәтижесiнде мамандандырылған басылымдар мен көмекшi оқу әдебиетiнiң жаңа атаулар саны артады.
Оқулықтар сатып алуға жағдайы жоқ халықтың жекелеген топтары үшiн олардың қажеттi оқу материалдарын, мысалы, гранттар ұсынылатын бағдарламаларды алуына жәрдем көрсететiн бағдарламалар әзiрленуге тиiс.
Таяу уақытта бiлiм беру индустриясын құрып, дамыту қажет. Бұл өнiмдерi бiлiм беру саласында пайдаланылатын өндiрiс түрлерiн дамытуға ықпал ететiн болады. Отандық кәсiпорындар бiлiм беру ұйымдары үшiн жиhаздар, оқу жабдықтары, көрнекi құралдар өндiрудi жолға қоюы керек.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру саласындағы бағдарламалар: оқу орындарын ақпараттандыру; бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беруге арналған оқулықтарды, оқу-әдiстемелiк кешендердi әзiрлеу және шығару - iс жүзiнде пәрмендi қолдау табуға тиiс.
2.4.7. Бiлiм беру iсiн басқару жүйесiн жетiлдiру
Барлық деңгейдегi бiлiм беру ұйымдарында (бастауыш және орта мектеп, кәсiптiк мектеп, колледж, университет және т.б.) өзiн-өзi басқару принципi енгiзiлуге тиiс. Осымен бiр мезгiлде олардың қаржылық есеп беру деңгейiн көтеру және мүмкiндiгiне қарай шығынды өтеу мен қаражатты үнемдеудi ынталандыру керек.
Бiлiм беру саласында елдiң алдына қойылған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгi рұқсат еткен оқулықтардың пайдаланылуына және оқытуда қолданылатын әдiстемелерге байланысты мәселелердi мектеп басшылығының өздерi шешедi. Мысалы, мектептi жылытудың неғұрлым үнемдi тәсiлiн тапқан директорға үнемделген қаражатты оқулықтар сатып алуға немесе терезенiң ескi жақтауларын ауыстыруға жұмсау құқығы берiлуге тиiс. Кадрлармен қамтамасыз ету, мұғалiмдердiң бiлiктiлiгiн арттыру және тағы басқа мәселелердi директор дербес шешуге тиiс.
Жоғары бiлiм беру жүйесiнде жоғары оқу орындарын дербестендiру iс жүзiнде енгiзiлетiн болады. Жоғары оқу орындарында оқудың жоғары жалпы деңгейiн қамтамасыз етудiң мақсатына жоғары оқу орындарын аттестациялау мен тiркеудi рәсiмдеу және жоғары оқу орындарының арасында бәсекенi дамыту арқылы қол жеткiзу керек. Мұндай жағдайда студенттер мен олар жұмыс iстеуге келетiн компаниялар бұл жүйеде даярлаудың сапасын бағалайтын болады және екiншi дәрежедегi жоғары оқу орындарының дипломдары сұраныстан заңды түрде қалады.
Жоғары оқу орнының дербестенуi дегенiмiз оларға өзiнiң оқу жоспарларын дербес әзiрлеу, бiлiмдi бағалаудың өзiндiк өлшемiн енгiзу және кадрлар мен оқу процесiн ұйымдастыру мәселелерiн шешу құқығын берудi бiлдiредi. Жоғары бiлiм берудiң мемлекеттiк бiлiм беру стандарттары ұсынымдық сипатқа ие және бiлiмнiң ең аз көлемiмен қамтамасыз ету үшiн негiз болып табылады. Нақ осы жоғары оқу орындары жалақының мөлшерiн және оқытушылармен еңбек келiсiмiнiң шарттарын белгiлейдi, оның үстiне бұл шарттар әртүрлi мамандықтағы оқытушылар мен қызметкерлер үшiн әртүрлi болуы мүмкiн.
Жоғары оқу орындарын директорлар кеңесi арқылы басқарудың моделiн белгiлеу қажет.
Оқу орындарына берiлген дербестiк нақ сол бiлiм беру жүйесiнің тиiмдi дамуының пайдасына жұмыс істеуi үшiн оқу орындарын тiркеудiң, лицензиялаудың, аттестаттаудың және аккредитациялаудың ашық рәсiмдерiн нығайту және енгiзу қажет. Мемлекет кәсiптiк бiлiм беретiн бiлiм беру ұйымдарының қызметiн реттеу мақсатында лицензиялық қадағалау тетiктерiн және мемлекеттiк тапсырыс беру жүйесiн пайдаланатын болады.
Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiндегi бiлiм берудi ұйымдастыруды дербестендiру қағидаты жоғары бiлiм беру жүйесiндегi қағидатқа ұқсас.
2.4.8. Қаржыландыру жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
Жоғары бiлiм беруде гранттар мен кредиттер жүйесi арқылы жүргiзiлiп отырғандай, бiлiм берудi де жан басына қаржыландыру принципi бойынша қаржыландыруға көшудi iс жүзiнде жүзеге асыру қажет.
Бiлім беру бюджетiнде бiлім берудi тиiмдi қамтамасыз етуге мүмкiндiк жасайтын оқытудың жаңа технологияларын енгiзуге арналған қаражат мiндеттi түрде көзделуге тиiс.
Бiлiм беру гранттары мен кредиттерi жүйесiнде олардың отандық жоғары оқу орындарында кәсiптiк бiлiм алуға ғана емес, сонымен бiрге шетелдерде оқуға және бiлiктiлiгiн көтеруге де берiлу шарттарын түрлендiре түсу керек. Мұнан басқа, оқу процесiн, яғни бiлiм беру объектiлерi үшiн ғана емес, сонымен бiрге бiлiм беру субъектiлерi үшiн де жаңғыртуға арналған көтермелеу гранттары болуға тиiс.
Бiлiм беру - бұл инвестициялық сала. Осы орайда бұл салаға экономиканың нақты секторының субъектiлерi мен қаржы секторының назарын күшейту керек, мұның өзi бiлiм беру мiндеттерiн шешуге бюджеттен тыс қаражатты тартуға бағытталған ынталандыру шараларын талдап жасауды талап етедi.
Бiлiм берудi қаржыландыру жүйесi ашық болу керек. Бiлiм беруге арналған шығындар және олардың бағыттары туралы, сондай-ақ бiлiм берудiң әрбiр деңгейi бойынша оқитындардың саны мен оқудың сапасы туралы барлық ақпарат қол жетiмдi болуға тиiс.
3. ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ РЕФОРМАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ
3.1. МАҚСАТ
Халықтың қалың жiктерiне арналған сапалы медициналық көмекке iс жүзiнде қол жеткiзу деңгейiн арттыру арқылы халық денсаулығының жай-күйiн жақсартуды қамтамасыз ететiн, денсаулық сақтаудың пәрмендi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру, денсаулықты көтермелеу мен қорғау жөнiндегi шаралардың профилактикалық бағытын күшейту.
3.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ
Денсаулық сақтау iсiндегi қазiргi жағдай елiмiзде мыналардың орын алып отыруымен сипатталады:
- өлiм-жiтiм деңгейiнiң жоғарылығы (жалпы, балалардың, аналардың) және дүниеге келгеннен бастап күтiлетiн өмiр ұзақтығының, әсiресе еркектердiң өмiр ұзақтығының төмендiгi;
- iндеттi сипат алып отырған туберкулез ауруының ұлғаюы, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық, жұқпалы, паразитарлық аурулардың өсуi;
- өндiрiстiк және тұрмыстық жарақат алу мен уланудың нәтижесiнде мүгедектер санының көбеюi;
- жыныс жолдарымен берiлетiн жұқпалы аурулардың және АҚТҚ (ВИЧ) жұқтыру жағдайларының өсуi;
- өсiп-өну денсаулығы көрсеткiштерiнiң төмендiгi.
Қазақстандық денсаулық сақтау жүйесi ресурстық көрсеткiштер негiзiнде қаржыландырумен ұштасатын, басқарудың әкiмшiлiк жасау әдiстерiнiң үстемдiгiне негiзделген экстенсивтi дамумен сипатталады. Экономикалық реттеушiлер рөлi iс жүзiнде еленбедi.
Жекелеген ауруларды емдеудiң ойдағыдай қолданылып жүрген және неғұрлым шығыны аз әдiстерi, саланы бюджеттiк қаржыландырудың бағдарламалық принципi соңғы 1-2 жылда ғана енгiзiле бастады.
Денсаулық сақтау жүйесiндегi неғұрлым оң өзгерiстер Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1998 жылғы 18 мамырдағы "Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту жөнiндегi бiрiншi кезектi шаралар туралы"
N 3956
, 1998 жылғы 16 қарашадағы "Халық денсаулығы" мемлекеттiк бағдарламасы туралы"
N 4153
Жарлықтары қабылданғаннан кейiн басталды.
3.2.1. Күштi жақтар
Денсаулық сақтаудың әр түрлi аспектiлерi бойынша соңғы 2-3 жыл iшiнде қабылданған бағдарламалардың болуы.
Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемнiң жұмыс iстеуi.
Отбасылық медицина дәрiгерлерi практикасын енгiзу.
Туберкулездi емдеу мен диагноз қою кезiндегi DOTS стратегиясын енгiзу практикасы.
5 жасқа дейiнгi балаларды жаппай егу.
Салауатты өмiр салтын (СӨС) қалыптастыру жөнiндегi жұмыстардың жандандырылуы, СӨС-ты насихаттау жөнiндегi науқандарға тиiстi институционалдық қолдаудың болуы.
Жан басына шаққандағы норматив, амбулаториялық-емханалық тарификатор және клиникалық-шығындар топтары бойынша неғұрлым шығыны аз амбулаториялық көмекке көшудi ынталандыратын iшiнара отбасылық медицина дәрiгерлерi қорын ұстауға негізделген медициналық көмекке ақы төлеудiң жаңа принциптерiн заңдық тұрғыда бекiту.
Медициналық қызметтердi қаржыландыру нысандарының көп арналылығы.
Халыққа медициналық қызмет көрсететiн мемлекеттiк емес сектордың болуы.
Медициналық жоғары оқу орындарында интернатураның, жалпы практика дәрiгерлерiн даярлауға арналған оқу модельдiк отбасылық-дәрiгерлiк амбулаториялардың бар болуы.
3.2.2. Әлсiз жақтар
Азаматтардың денсаулығын сақтауды мемлекеттiк қаржыландыру соңғы жылдары IЖӨ-нiң 1,8-2,2%-ын құрады.
Азаматтардың денсаулығын сақтау жүйесiнiң қызметiн нормативтiк-құқықтық реттеудiң әлсiздiгi.
Бiрқатар елдi мекендерде медициналық қызмет көрсетудiң болмауы.
Емдеу-профилактика мекемелерiндегi диагностикалық және емдеу жабдықтарының 80-90%-ының ескiруi.
Басқару мен қаржыландырудың жоспарлы және нарықтық тетiктерiнiң оңтайлы үйлесiмi үшiн тұжырымдамалық негiздердiң жоқтығы.
Кадрларды сапасыз даярлауға жол беретiн медициналық бiлiм беру жүйесi.
Пациенттердiң денсаулығына зиян келтiргенi үшiн медицина қызметкерлерiнiң дербес жауаптылығын қамтамасыз етудiң тиiмдi жүйесiнiң жоқтығы.
Пациенттерге таңдау мүмкiндiгiн қамтамасыз ететiн медициналық қызметтердiң iшкi нарығының жоқтығы.
Ақы төлеу мәселесiнiң реттелмегендiгiнен медициналық қызметтердiң көлеңке нарығының болуы.
Алматы қалалық денсаулық сақтау мамандарының бағалауы бойынша 50%-ға дейiнгi қаражат саладағы көлеңке экономикасының үлесiнде.
Денсаулық сақтаудың аурудың алдын алудан гөрi емдеу сипатындағы шараларға көбiрек бағдарлануы.
Саланы қаржыландырудың тиiмдi жүйесiнiң болмауы.
Медициналық ұйымдардың жұмыс тиiмдiлiгiнiң төмендiгi, бәсекелестiк пен тиiстi материалдық ынталандырудың болмауы.
Денсаулық сақтауда басқару мен бiрыңғай саясат проблемасының өрiстеуi.
Статистикалық ақпаратты есепке алу мен есептiлiктiң жеткiлiксiз дәлдiгi, саланың медициналық және қаржылық статистикасының өзара байланысының әлсiздiгi, мұның өзi денсаулық сақтау жүйесiнде болып жатқан көп факторлы процестердi нақты бағалауға мүмкiндiк бермейдi. Медициналық статистиканың дұрыстығы деңгейiнiң төмендеуi.
Алдын алу, диагноз қою және ауруларды емдеу саласында осы заманғы және тиiмдi технологияларды кеңiнен қолдану жөнiндегi шаралардың жеткiлiксiздiгi.
Республикада фармацевтiк және медициналық өнеркәсiптiң әлсiз дамуы.
Дәрi-дәрмектiк заттардың және медициналық препараттардың сапасы мен құнына мемлекеттiк бақылаудың iс жүзiнде жоқтығы.
3.2.3. Мүмкiндiктер
Iрi медициналық орталықтардың белсендi халықаралық ынтымақтастығы. Денсаулық сақтау проблемалары бойынша бiрлескен социологиялық зерттеулер.
Әлеуметтiк саланың басқа да тармақтарын денсаулық сақтау шараларын ұйымдастыруға тарту.
Саланы қаржыландыруға бюджеттен тыс қаражатты тарту, қаржыландыру көздерiн кеңейту.
Халық проблемалары, соның iшiнде денсаулық сақтау проблемасы мәселелерi бойынша үкiметтiк емес ұйымдар қызметiн жандандыру.
Денсаулық сақтауды реформалау процестерiн халықаралық ұйымдардың қолдауы. Медициналық iзгiлiк көмек.
Халық денсаулығы саласында халықаралық бағдарламалық құжаттардың болуы, атап айтқанда "ХХI ғасырда денсаулық - баршаға".
3.2.4. Қатерлер
Фармацевтiк нарықта стандарттар талаптарына жауап бермейтiн дәрi-дәрмектiк заттардың болуы. Фармацевтiк нарыққа қатысушылардың ауыз жаласып, дәрi-дәрмектiк заттар мен медициналық препараттар бағасын (әлемдiк орташа медиандық құнынан бiрнеше есе) арттыруы.
Халыққа арналған сапалы ауыз суға қол жетiмдiлiктiң төмендеуi.
Халықтың едәуiр бөлiгiнiң төлем қабiлетiнiң төмендiгi (кенеулi аспен өзiн-өзi қамтамасыз етуi жөнiндегi мәселелер).
Азық-түлiк тауарлары нарығында құрамында адамның денсаулығы мен өмiрiне қатер төндiретiн заттар бар сапасыз тамақ өнiмдерiнiң болуы.
Денсаулыққа әсер ететiн экологиялық факторлардың күшеюi.
Салаға мемлекеттiк инвестициялардың жеткiлiксiздiгi.
Әлеуметтiк мәселелер бойынша сақтандыру нарығының мешеулiгi.
Елде есiрткi бизнесi әлеуетiнiң өсуi, мұның өзi есiрткiге қол жетiмдiлiктiң артуына әкеледi.
Таяу және шалғай шетелдермен белсендi көшi-қон алмасу АҚТҚ/ЖҚТБ-ның (ВИЧ/СПИД) карантиндiк жұқпалы аурулардың таралу қаупiн төндiредi. Заңсыз иммиграция елде эпидемиологиялық ахуалдың нашарлауына жағдай жасайды.
3.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР
Денсаулық сақтау саласындағы өзгерiстер халыққа медициналық қызмет көрсетудi ұйымдастыру мен қаржыландыруды жетілдiру жолымен жалпы әлеуметтiк даму стратегиясының ажырамас бөлiгi болуға тиiс.
Денсаулық сақтауды реформалау жоспарлы негiздер мен нарықтық реттегiштер рөлiнiң оңтайлы үйлесiмiн айқындауды талап етедi.
Бұл мiндеттi шешудiң негiзгi нәтижелерi денсаулық сақтау шараларының нәтижелiлiгi мен тиiмдiлiгiн арттыру және сапалы медициналық көмекке кепiлдi теңдiктi қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету болуға тиiс.
Денсаулық сақтаудың назары тек аурудың зардаптарымен күресуге ғана емес, аурудың пайда болу себептерiн жоюға бағытталуға тиiс.
Бұған қоса, халық денсаулығының қоршаған ортаның және сумен қамтамасыз етудiң жай-күйiне байланысты проблемаларын шешуде нақты нәтижелерге жету керек.
Денсаулық сақтауды реформалау стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi көздейдi:
- әлеуметтiк мәнi бар аурулардың және айналадағылар үшiн қауiптi аурулардың пайда болуы мен дамуының алдын алатын профилактикалық шараларды күшейту;
- салауатты өмiр салтын қалыптастыру қызметiн нығайту;
- халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды жетiлдiру. Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемдi нығайту, отбасылық медицина дәрiгерi практикасын дамыту;
- дәрi-дәрмекпен қамтамасыз етудi жетілдiру. Қазақстан Республикасының фармацевтiк және медициналық өнеркәсiбiн дамыту үшiн тиiстi жағдайды қамтамасыз ету;
- қоршаған ортаның мониторингiн және халықты сумен қамтамасыз етудiң жай-күйiн жетiлдiру;
- халықтың сапалы тамақ өнiмдерiне қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн жағдай туғызу;
- әлемде оң көзқарас туғызған және ДДСҰ ұсынған емдеудiң жаңа әдiстерiн енгiзу жолымен емдеу процесiн ұйымдастыруды жақсарту;
- халыққа сапалы медициналық көмек көрсетудi қамтамасыз ететiн қаржыландыру жүйесiн құру;
- денсаулық сақтау жүйесiн басқаруды жетiлдiру;
- медициналық бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру, отандық медицина ғылымына қолдауды қамтамасыз ету.
3.4. ІС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ
3.4.1. Әлеуметтiк мәнi бар аурулардың және айналадағылар
үшiн қауiптi аурулардың пайда болуы мен дамуының
алдын алатын профилактикалық шараларды күшейту
Медициналық қамсыздандыру шеңберiнде аурудың жолын кесуге айрықша назар аударылуға тиiс.
Алдын алуға салынған қаражаттық тиiмдiлiктi үш есе қамтамасыз ететiнiн тәжiрибе көрсеттi.
Кейбiр аурулардың алдын алу үшiн бiршама қарапайым әрi қымбат емес әдiстер бар (халықты иммунизациялау), басқа ауруларға қатысты жағдайды ағарту жұмыстары түзей алады. Егер шаралардың бiрiншi тобына қатысты орталық және жергiлiктi денсаулық сақтау органдарының өкiлеттiгi жеткiлiктi болса, шаралардың екiншi тобы денсаулық сақтау, бiлiм беру және ақпарат жүйелерiнiң өзара iс-қимыл жасауын көздейдi.
Шаралардың екiншi тобындағы ауруларға, мысалы, жыныс жолдары арқылы берiлетiн (ЖБЖА) және АҚТҚ (ВИЧ) жұқпалы ауруларына байланысты халықтың өсiп-өну денсаулығының жекелеген аспектiлерi жатады. Ағарту және өзге де профилактикалық жұмыстар халықты сауықтыру саясатының ажырамас бөлiгi болуға тиiс.
Санитариялық-эпидемиологиялық қызметтiң рөлiн күшейту қажет.
3.4.2. Салауатты өмiр салтын қалыптастыру қызметiн нығайту
Қазақстанда байқалып отырған өлiм-жiтiм мен ауруға шалдығудың статистикалық көрiнiсi едәуiр дәрежеде темекi тартумен және алкогольге шектен тыс әуестiкпен айқындалады. Адамдардың мұндай өмiр салты жүрек пен тыныс жолдары ауруларының дамуына ықпал етедi, балалар өлiм-жiтiмiнің және қатерлi iсiк ауруына шалдығудың өсуiне алып келедi, өндiрiсте және тұрмыста қайғылы жағдайлар мен жарақаттардың, сондай-ақ жолдарда авариялардың орын алуына тiкелей немесе жанама түрде әсерiн тигiзедi. Болжамды есептеулер халықтың iшiмдiк пен темекiнi мемлекеттің денсаулық сақтау жүйесіне арналған шығынынан асатын сомада тұтынатынын көрсетедi.
Салауатты өмiр салты (СӨС) және денсаулықты нығайту денсаулық сақтаудың жалпы саясатының ажырамас бөлiгi болуға тиiс. СӨС-н қалыптастыру денсаулық сақтау мен бiлiм берудiң ғана үлесi болып қоймай, бұл бағытта спорт, мәдениет, ақпарат салаларында да жүйелi жұмыстар жүргiзiлуге тиiс. СӨС-н қалыптастыру мәселелерiн үйлестiретiн органның функциясы мен өкiлеттігiн кеңейту қажет: ол денсаулық сақтау жүйесiнiң шеңберiнде ғана жұмыс iстеумен шектелмеуге тиiс.
Салауатты өмiр салтын қалыптастыру мақсатындағы бiлiм беру бағдарламалары мен ақпарат елдiң: мектептердегi, жоғары оқу орындарындағы, жұмысшылар ұжымдарындағы әрбiр азаматына алғашқы медициналық-санитариялық көмек мекемелерi және т.б. арқылы жеткiзiлуге тиiс.
Салауатты емес өмiр салтына қарсы әсер ететiн тiкелей, экономикалық шаралар жүргiзiлуi қажет.
Австралияның тәжiрибесi: қаражаты темекi және iшiмдiк өндiретiн фирмалардың ақша аударымдарынан қалыптасатын қор құрылған. Бұл қаражатты Үкiмет темекiге қарсы және iшiмдiкке қарсы науқан шеңберiнде бiлiм беру және басқа бағдарламаларға жұмсайды.
3.4.3. Халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды жетiлдiру. Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемдi
нығайту, отбасылық медицина дәрiгерi практикасын дамыту
Алғашқы медициналық-санитариялық көмек (АлМСК) - бұл денсаулық сақтаудың бүкiл жүйесiнiң бiрiншi негiзi. Ол тиiстi қызметтердi мүмкiндiгiнше жұмыс орындары мен тұрғылықты жерлерге жақын ұйымдастырып, оған қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету жолымен әрбiр азаматтың, ұжымның, қауымдастықтың негiзгi медициналық қажеттiктерiн қанағаттандыруды бiлдiредi.
Халық тығыздығының төмендiгi, шағын елдi мекендерден әдетте, негiзiнен, көкейге қонымды медициналық қызметтер көрсету жүзеге асырылатын емдеу-профилактика мекемелерi шоғырланған облыс орталықтарына дейiнгi ара қашықтықтың ұзақтығы, алғашқы медициналық қызмет көрсету буынын жедел дамытуды осы саладағы басым бағыт деп белгiлеуге негiз қалайды. Алғашқы медициналық-санитариялық көмек күрделi медициналық араласуды көздемейтiндiгiне қарамастан, одан халық денсаулығының жай-күйiн жалпылама жақсарту ең алдымен әйелдер мен балалар сияқты топтарды сауықтыруда жедел нәтижелер күту керек.
Денсаулық сақтау саласы алдында тұрған мiндеттердi шешу шеңберiндегi профилактикалық жұмыстардың айтарлықтай бөлiгiн жүргiзу АлМСК мекемелерiне жүктеледi. Осыған байланысты отбасылық медицина институтын одан әрi дамыта отырып, халыққа медициналық қызмет көрсетудiң алғашқы буынын нығайту неғұрлым маңызды болып табылады. АлМСК-тi ресурстық тұрғыда қамтамасыз ету базалық профилактикалық шараларды, соның iшiнде иммунизациялауды жүргiзу мiндеттерiн орындаумен барабар болуға тиiс. Халықпен негiзгi қатынасты нақ осы АлМСК мекемелерi қамтамасыз ететiндiктен, фельдшерлiк-акушерлiк пункттердi, селолық учаскелiк ауруханаларды, отбасылық дәрiгерлiк амбулаторияларды, консультациялық-диагностикалық орталықтар мен емханаларды медициналық жабдықтармен жасақтау және кадрлармен қамтамасыз ету талап етiлетiн деңгейге дейiн жеткiзiлуi қажет. Олар көрсететiн қызмет аясын кеңейту көздеу қажет.
АлМСК көрсететiн медицина қызметкерi мiндеттерiнiң шеңберiн кеңейту көзделiп отырғанын ескере келiп, олардың қайта даярлықтан өтуi мен бiлiктiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету қажет.
Медициналық көмектiң келесi деңгейiндегi мекемелердiң функциялары олардың төменгi деңгейдегi мекемелер жұмысына қолдау көрсетуiн есепке ала отырып кеңейтiлуге тиiс. Осы деңгейден бастап медициналық қызметкерлердi қайта даярлаудың тиiстi курстары әр түрлі нысандарда ұйымдастырылуы мүмкiн.
Қазақстанда транзиттiк экономика ықпалының әртүрлi факторлары болуы салдарынан медицина кадрларын қайта даярлаудың деңгейi күрт төмендедi. Жетi-он күндiк сапарлар және өзге циклдар, негiзiнен, бiлiм емес, маманданудан өту сертификаттарын бередi. Одан басқа, Қазақстанда көптеген мамандықтар: нейрохирургия, жүрек-қан тамырлары, торакальдық (өкпе) хирургия және бiрқатар басқа мамандықтар бойынша оқу базасы iс жүзiнде жоқ.
Мемлекеттiк емдеу-профилактика мекемелерiндегi диагностикалық және емдеу жабдықтарын таяуда, оның үстiне бес жылдың iшiнде кемiнде 40%-ға жаңарту керек. Мұның өзi ауруға уақтылы диагноз қоюдың есебiнен аурулардың стационарда және амбулаториялық емделуде болу мерзiмдерiн қысқартуға, мемлекет пен халықтың дәрi-дәрмекке арналған шығындарын азайтуға мүмкiндiк туғызып қана қоймай, сонымен бiрге медициналық кадрларды қайта даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру бағдарламаларының нәтижелiлiгiн арттырады.
3.4.4. Дәрi-дәрмекпен қамтамасыз етудi жетiлдiру.
Қазақстан Республикасының фармацевтiк және
медициналық өнеркәсiбiн дамыту
Елдегi фармацевтiк ахуалды жақсарту қажеттiгi дәрi-дәрмектерге жалпыға бiрдей қол жетiмдiлiктiң ұлттық саясатын тұжырымдау талаптарын алға тартады, ол одан әрi iс-қимылдың алғышартын жасайды. Халықты сапасыз дәрi-дәрмек заттарынан, негiзгi дәрi-дәрмектерге арналған бағаны негiзсiз өсiруден қорғауды қамтамасыз ететін мемлекеттік дәрi-дәрмек саясаты әзiрленiп, енгiзiлуге тиiс, яғни, әңгiме арзан, қауiпсiз және тиiмдi дәрi-дәрмектерге қол жетiмдiлiк пен оларды ұтымды пайдалану туралы болып отыр. Дәрi-дәрмектерге жалпыға бiрдей қол жетiмдiлiктiң ұлттық саясатын әзiрлеу отандық фармацевтикалық индустрияны тездетiп дамытуға серпiн бере алады.
Медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыру мәселесі ауруларды емдеу процесін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз ету мәселелерімен тығыз байланысты. Дәрi-дәрмек заттарының сапасы мен қол жетiмдiлiгi - фармацевтiк секторға қойылатын негiзгi талап, алайда, бұл өлшемдер бойынша халықтың жағдайы әзiрше мардымсыз күйiнде қалып отыр.
Дәрiханалар жүйесiнiң 98%-ы жеке секторда. Дәрi-дәрмектер бағасын реттеуге, демек, олардың халықтың кедей жiктерi үшiн қол жетiмдiлiгi проблемасын шешуге мемлекеттiк дәрiханаларды қалпына келтiру (фармацевтiк нарықтың 15-20%-ы) арқылы мүмкiндiк туады. Бұл халықты өмiрлiк маңызы бар препараттармен қолайлы бағалар бойынша қамтамасыз етуге және жеке секторға бәсекелестiк жасауға мүмкiндiк бередi.
3.4.5. Қоршаған ортаның мониторингiн және халықты сумен қамтамасыз етудiң жай-күйiн жетiлдiру
Егер экологиялық факторлардың денсаулыққа қалай терең әсер ететiнiн ескеретiн болсақ, қоршаған ортаны сауықтыру жөнiндегi iс-әрекеттер бiрiншi кезектегi мiндеттер қатарына шығарылуға тиiс.
Атмосфераның, таза судың ластану, радиациялық зарарлану және сарқынды суларды өңдеу, кенеусiз тамақ iшу проблемалары халық денсаулығының жалпы деңгейiне айтарлықтай әсер етедi.
Қазақстандағы атмосфера мен судың ықтимал ластануының өсуiн барынша шектеу мақсатында, өнеркәсiптiң барлық салалары үшiн заңмен бекiтiлген ластанудың жол берiлетiн шектi нормалары енгiзiлуге тиiс. Өнеркәсiптiң барлық салаларындағы кәсiпорындар үшiн концентраттардың жол берiлетiн шектi нормаларының сақталуына бақылауды қатайту қажет. Бұл нормаларды сақтамағаны үшiн оларға қатаң өндiрiп алу шаралары жүйесiн көздейтiн арнаулы мониторинг және есеп беру тетiгiн iске қосу қажет. Осы өндiрiп алынған қаражаттың бiр бөлiгiн медициналық қызметтер көрсетудi жақсартуға бағыттаған жөн. Экологиялық нормалар жүйесiн енгiзу мен олардың сақталуын қадағалау жөнiндегі барлық шығындар өнеркәсiп орындарына жүктелуге тиiс.
Қазақстанның барлық халқы үшiн ауыз су сапасын жақсарту - су ресурстарымен айналысатын органдардың негiзгi мiндетi.
Халықтың таза ауыз суға қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету қажет. Осы мақсаттағы бағыттардың бiрi сумен жабдықтаудың қазiргi жүйесiн санитариялық және гигиеналық нормалармен сәйкестендiру болуға тиiс. Қажет болған жағдайда жаңа құрылыстар жобалануға тиiс. Сумен қамтамасыз ету жүйесi халықаралық стандарттарға сәйкес келтiрiлмейiнше, қазiргi жүйе аурулардың таралуына ықпал етуiн жалғастыра беретiн болады.
Елдiң су ресурстары мониторингi жүйесi енгiзiлуге тиiс.
Егер қайсыбiр елдегi су қоры халықтың жан басына шаққанда жылына 1000 текше метрге жетпесе, онда бұл оның жеткiлiксiздiгiн бiлдiредi, мұның өзi ел экономикасының дамуына және адамдардың денсаулығына зиян келтiредi. 1990 жылы судың жетiспеушiлiгiнен әлемде 20 ел немесе 132 млн. адам зардап шектi. Егер 2025 жылға қарай дүние жүзiнiң халқы 8 млрд. адамға дейiн өссе, онда су жетiспеу проблемасы туындайтын елдердiң саны 30-дан асып кетедi және халықтың өсу қарқынына қарай бұдан зардап шегетiндердiң саны 600-900 млн. адамға дейiн жетедi. Осындай елдердiң қатарына Қазақстанның да енiп қалуы мүмкiн болатын жағдайды болдырмау қажет.
3.4.6. Халықтың сапалы тамақ өнiмдерiне қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн жағдайлар жасау
Халықтың тiршiлiк сапасын арттыру мақсатында салауатты тамақтану саласында ұлттық саясатты әзiрлеу мен енгiзу мәселесi барынша өзектi бола түсуде.
Ана мен баланың рационында бiрқатар маңызды нәрлi заттардың болмауының себептерiн жою қажет, өйткенi бұл халық денсаулығына тiкелей әсер етедi. 5 жасқа дейiнгi балаларды, жүктi әйелдердi және бала емiзетiн аналарды кенеулi тағаммен қамтамасыз етудiң бағдарламасы жасалуға тиiс.
Елдiң тамақ өнеркәсiбi медицина ғылымымен тығыз ынтымақтаса отырып, құрамында нәрлi заттары жеткiлiктi өнiмдер шығару жөнiндегi өндiрiстi құрып, дамытуға тиiс.
Ана сүтiнде нәрлi заттардың теңдестiрiлген құрамы, жұқпалы ауруларды дарытпаудың табиғи факторы болатындығын және сәбиге экологиялық зиянды заттардың әсер етуiнiң ықтималдығын кемiтетiндiгiн назарда ұстай отырып, материалдық ынталандыру шараларын енгiзу арқылы жаңа туған сәбилердi емшек сүтiмен қоректендiрудi көтермелеп отыру қажет. Бұл ынталандыру жекелеген жағдайларда аналарға өз денсаулығын күтуге және сәбиге емшек сүтiн емiзiп тамақтандыру қабiлетiн сақтауына мүмкiндiк бередi.
Өскелең ұрпақтың денсаулығын нығайту мақсатында мектеп оқушыларын, әсiресе табыс деңгейi төмен отбасыларынан шыққан мектеп оқушыларын, мектеп жасына дейiнгi балаларға, әсiресе қысқы және көктемгi кезеңдерде витаминдер берудi қоса, тамақтандыру бағдарламасын әзiрлеу керек.
Тамақ өнiмдерiнiң отандық нарығында бар азық-түлiк өнiмдерiнiң сапасын бақылау жүйесiн енгiзу қажет.
3.4.7. Әлемде өзiн ұтымды жағынан көрсеткен және Дүниежүзiлiк
денсаулық сақтау ұйымы ұсынған емдеудiң жаңа әдiстерiн
енгiзу жолымен емдеу процесiн ұйымдастыруды жақсарту
Медициналық көмек сапасын қамтамасыз ету дегенiмiз, басқа шаралармен қатар, емдеудiң және диагноз қоюдың халықаралық хаттамаларын медицина практикасына енгiзу жөнiндегi шараларды да бiлдiредi. Емдеудiң халықаралық хаттамаларын енгiзу мәселелерi жоғары оқу орындары мен медицина қызметкерлерiн қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру курстары оқу бағдарламаларының ажырамас бөлiгi болуға тиiс.
Дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы ұсынып отырған туберкулездi емдеудiң стратегиясын енгiзудi жалғастыру қажет. Бұл ретте туберкулездi емдеуде табысқа жету үшiн ауруларды тамақтандыруды ұйымдастырудан бастап стационар жағдайында интенсивтi химиялық терапиядан өткен ауруларды ауруханадан шыққаннан кейiн де мiндеттi қадағалауға дейiн барлық қажеттi жағдайларды қамтамасыз еткен жөн, өйткенi осы кезеңнің де маңыздылығы аз емес.
3.4.8. Халыққа сапалы медициналық көмек көрсетудi қамтамасыз ететiн қаржыландыру жүйесiн құру
Халық медицина қызметкерлерiне келiп медициналық көмектi не ақылы негiзде, не тегiн алады. Әрине, соңғы жағдайда бiреулер төлейдi, бiрақ медициналық көмек көрсету кезiнде ол тегiн. Әңгiме медициналық көмекке ақы төлеудi - белгiлi бiр көлем мен сапада медициналық көмек көрсету бойынша медицина қызметкерлерiне өтем жасауды қамтамасыз ететiн экономикалық қатынастар жүйесi туралы болып отыр. Қаржыландыру жүйесi арқылы халыққа медициналық қызмет көрсету нарығы реттеледi. Денсаулық сақтау жүйесiнiң де, сондай-ақ медициналық көмек алушының да тұрғысынан қарағанда басқару мен қаржыландыру тиiмдiлiгiне қол жеткiзу қажет.
Қаржыландырудың орталықтандырылған мемлекеттiк жүйесi медициналық қызмет көрсетудiң негiзгi жиынтығын төлеудiң неғұрлым оңтайлы тәсiлi болып табылады және мейлiнше тиiмдiлiктi және халықтың барынша қамтылуын қамтамасыз етедi. Бұл ретте салада жан басына қаржыландыру принципiн күшейту керек және ол қаржы ағындарының ашықтығымен қатар жүргiзiлуге тиiс.
Медициналық көмектiң кепiлдi тегiн көлемi туралы конституциялық норманы орындау қажет. Бұл үшiн Қазақстан Республикасы Конституциясының
K951000
29-бабын iске асыру мақсатында: алғашқы медициналық-санитариялық көмек туралы, медициналық көмектiң кепiлдi көлемi туралы бiрқатар заңдар қабылдау керек, - оларда мемлекеттiң, жұмыс берушiлердiң, азаматтардың өздерiнiң денсаулық сақтау саласындағы осы кепiлдiктерi заң тұрғысынан белгiленуге тиiс.
Медициналық ұйымдардың ақылы медициналық қызмет көрсеткенi үшiн алатын табысын жария етуiне халықтың еңбекке қабiлеттi бөлiгi үшiн көрсетiлген медициналық көмектi мiндеттi қосар төлеудi енгiзу жәрдемдесуге тиiс.
Осымен бiр мезгiлде ерiктi медициналық сақтандыруды дамытып, көтермелеген жөн.
Зейнеткерлердi, мүгедектердi, жұмыссыздарды медициналық қамтамасыз ету, ана мен баланы қорғау тегiн медициналық көмектiң кепiлдi көлемi шеңберiнде мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен нақты жүзеге асырылуға тиiс.
Әйелдер мен балаларды тегiн медициналық тексеру, осы санаттағы адамдарға витаминдердi қоса профилактикалық дәрi-дәрмек беру мiндеттi болуға тиiс.
2001-2002 жылдар iшiнде мiндеттi медициналық сақтандыруды (ММС) енгiзудi әзiрлеу керек. Мiндеттi медициналық сақтандырудың классикалық үлгiсiне тән болып келетiн сақтандырудың отбасылық принципi көзделгенiн қалар едiк. Мiндеттi медициналық сақтандыруды енгiзу қарсаңында оның тұтастығын, денсаулық сақтаудың бюджеттен қаржыландыру көздерiне тәуелдiлiгiн азайтуды, денсаулық сақтау жүйесiндегi ресурстардың тиiмдi пайдаланылуына сақтандыру делдалдарының жауапкершiлiгiн қамтамасыз ете алатын, жұмыс iстеу жүйесiнің толық нормативтiк құқықтық базасы құрылуға тиiс. ММС жүйесiн дамытудағы өзiндiк және дүниежүзiлiк тәжiрибенi жан-жақты зерделеу қажет.
Yкiмет сақтандырудың жекеше жүйелерi мен ақылы емдеу мекемелерiнiң дамуын ынталандыратын тетiктер мен заңдық базалардың жасалуын қамтамасыз етуге тиiс.
Егер өздерi қадағалап отырған контингент белгiлi бiр уақыт iшiнде денi сау күйiнде қалса және денсаулықтың жекелеген проблемалары бастапқы деңгейде шешiлсе, алғашқы медициналық көмек көрсеткен дәрiгер үшiн ақшалай көтермелеу енгiзген жөн. Медициналық қызмет көрсетудiң әр түрлi құрылымдарын қаржылай ынталандыру тетiктерi енгiзiлуге тиiс.
Емдеу мониторингiн және дәрiгер қателiгiн бағалау жүйесiн енгiзу қажет.
3.4.9. Денсаулық сақтау жүйесiн басқаруды жетiлдiру
Денсаулық сақтау саласындағы реформалар мен қатынастарды халықаралық тәжiрибе негiзiнде заңмен қамтамасыз ету және денсаулық сақтауды стратегиялық және ағымдағы жоспарлаудың үйлесiмділігiн қамтамасыз ету, жоспарлау мен нормалаудың көп деңгейлi жүйесiн құру, жоспарлау мен қаржыландыру жүйелерiнiң бiртұтастығы мiндеттерiн қамтитын саланың басқарымдылығын арттыруға қол жеткiзу қажет.
Бiрiншi кезекте, барлық деңгейдегi емдеу-профилактика мекемелерiнiң қызметiн реттеу жөнiндегi нормативтiк базаны жасап, олардың әрқайсысының функциясын айқындау қажет.
Басқарудың жекелеген функцияларын дербестендiру, жекешелендiру арқылы мекемелерге беру қажет. Бұл ретте мемлекеттiк басқарудың назары медициналық қызмет көрсету сапасын бақылауды қамтамасыз етуге шоғырландырылуға тиiс.
Денсаулық сақтау iсiнде лицензиялау, аттестациялау рәсiмдерiн жетiлдiру қажет. Дәрiгерлiк практиканы жүргiзуге рұқсатты ресiмдеу үшiн оқу орындарының бағдарламаларындағы тиiстi өзгерiстермен байланыстырылған мамандығына қарай емдеу практикасымен айналысатын барлық медицина қызметкерлерi үшiн жалпыұлттық өлшемдер белгiленуге тиiс.
Медициналық қызмет көрсету жүйесiнiң барлық клиникалық, сондай-ақ әкімшiлiк құрылымдары үшiн жұмыс ережелерiн талдап жасау қажет.
Алдын алу шараларымен, атап айтқанда, иммунизациялау әдiстерiмен және алғашқы медициналық-санитариялық жәрдем құралдарымен емдеу арқылы жеңуге мүмкiндiк бар ауруларды түп-тамырымен жою мақсатында денсаулық сақтау саласындағы бірыңғай жұмыс тәртiбi республикалық деңгейде жасалуға тиiс.
Халыққа медициналық көмек ұйымдастыру мен саланы басқарудың барлық аспектiлерi бойынша мониторинг жүйесi құрылуға тиiс. Денсаулық сақтау жүйесiн ақпараттандыруды жетiлдiру денсаулық сақтауды басқару органдарын сенiмдi және орнықты, өзара байланыстырылған медициналық және қаржылық статистикалық ақпаратпен қамтамасыз ететiн қызмет құру қажет.
3.4.10. Медициналық бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру, отандық медицина ғылымының дамуына қолдау көрсетiлуiн қамтамасыз ету
Бiлiм беру мен ғылыми зерттеулер саласы медициналық қызмет көрсету жүйесiн реформалау жөнiндегi жұмыстардың iргелi учаскелерiнiң бiрi болып табылады. Кең ауқымды мамандықтарға ие медицина қызметкерлерiн даярлаудың тиiмдi жүйесiн құру қажет. Бұдан басқа, клиникалық зерттеулер жүргізумен және медициналық қызмет көрсету мәселелерiмен айналысатын құрылымдардың іркіліссіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету керек.
Медициналық жоғары оқу орындарындағы даярлау деңгейiн көтерiп, дәрiгерлердi қайта даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру бағдарламаларын жетiлдiру қажет.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен 1998 жылдың басында Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесiне тексеру жүргiзген халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстанда дәрiгерлердiң небәрi 37%-ы жоғары бiлiктiлiкке ие. Егер тұтастай алғанда 100 мың халыққа шаққанда дәрiгерлердің саны 392,8 маманды құраса, сол 100 мың тұрғынға шаққандағы жоғары бiлiктi дәрiгерлердің саны 131-дi құрайды. Бұл АҚШ-тағы көрсеткiштен көп төмен, онда ол 100 мың тұрғынға шаққанда 211-ге тең. Сонымен Қазақстанда көптеген дәрiгерлер жоғары бiлiктiлiк деңгейiне жете алмайды.
Медициналық бiлiм берудi қайта құрылымдау ұсынылады: медициналық жоғары оқу орындарында оқытудың алты жылдық кезеңi аяқталғанға дейiн (мысалы, 4-курстан кейiн) олардың дәрiгерлiк жұмысқа жарамдылығын анықтау мақсатымен студенттердi аралық аттестациялау тетiгi енгiзiлсiн. Аттестациялаудан өтпей қалған студенттер үшiн оларды көмекшi медициналық қызметкер мамандығына немесе әкiмшiлiк жұмыстарға ауыстырудың тетiгi әзiрленiп, енгiзiлуi қажет. Қалған студенттер үшін дәрiгерлер даярлау бағдарламасын неғұрлым қарқынды ету керек.
Медициналық жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларына "жалпы емдеу дәрiгерi", "менеджер" және басқа жаңа мамандықтар бойынша мамандар даярлауды енгiзу қажет.
Диплом алған дәрiгерлердiң жоғары бiлiктiлiкке қол жеткiзуi үшiн оларды одан әрi даярлауға қаражат бөлу тетiгiн енгiзiп, денсаулық сақтау жүйесi үшiн көмекшi медициналық қызметкерлер, әкiмшiлiк кадрлар даярлаудың мақсатты бағдарламаларын жасап, iске асыру керек.
Отандық медицина ғылымына қолдау көрсету мақсатында денсаулық сақтаудағы ғылыми зерттеулердi қаржыландырудың көлемiн арттыру қажет. Оның үстiне зерттеулерге медициналық жоғары оқу орындарының жоғарғы курс студенттерiн де тарту керек. Процестер мониторингiне ғылыми тұрғыдағы байыптауларға, отандық денсаулық сақтауды дамытудың 10 жылдық тәжiрибесiн зерделеуге айрықша назар аударылғаны жөн.
Ғылыми орталықтар мен ғылыми-зерттеу институттарының практикадан қол үзу себептерiн жою қажет. Ғылыми әзiрлемелердiң нәтижелерi нақты дәрiгерге дейiн жетуге тиiс.
Қазiргi медициналық жоғары оқу орындарының базасында алты оқу-клиникалық орталықтар құру мiндетi республикалық жоспарға енгiзiлуге тиiс. Олар жаңа техника мен емдеу әдiстерiн алғаш енгiзуге, сондай-ақ оқытуды ұйымдастыру мен медицина қызметкерлерiн одан әрi даярлауға пайдаланылуға тиiс. Уақыт өте келе осы мекемелердiң базасында дәрiгерлiк практиканы жүргiзуге арналған лицензияны ресiмдеу де жүзеге асырылуы мүмкін.
4. ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТIК
ҚОРҒАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ СТРАТЕГИЯСЫ
4.1. МАҚСАТ
Басты мақсат: адамның өз қабiлетiн iске асыру және дамыту үшін құқықтар мен мүмкіндіктерге ие болатындай лайықты өмір сүруi үшiн жағдай туғызу.
Жұмыспен қамту саласындағы негiзгi мақсат халықты неғұрлым толық түрде өнiмдi жұмыспен қамту болып табылады. Бұл мақсат екi қосымша мақсатқа қол жеткiзудi: жұмыстан шығып қалу деңгейiн азайтуды; жұмыссыз халықты жұмысқа орналастыру деңгейiн арттыруды көздейдi.
Халықты әлеуметтiк қорғау саласындағы негiзгi мақсат халықтың кедейлiк деңгейiн азайтуға, қайыршылықты жоюға бағдарланған халықты әлеуметтiк жағынан қамтамасыз етудiң тиiмдi жұмыс iстейтiн жүйесiн құру болып табылады. Қосымша мақсаттар:
- экономикалық қызметтiң барлық түрлерi бойынша жалдамалы қызметкерлердiң еңбекақы төлеу деңгейiн көтеру;
- әлеуметтiк сақтандырудың сан алуан түрлерiн енгiзу арқылы туындауы мүмкiн қатерден өзiн-өзi қамтамасыз етудiң қол жететiндей тетiгiн жасау;
- көп жағдайда мемлекет есебiнен жүзеге асырылатын әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнен әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне көшу, ол мемлекеттiң немесе жұмыс берушiнiң ғана емес, әрбiр жеке адамның да қатысуын көздейдi.
4.2. АХУАЛДЫ ТАЛДАУ
Елдегi экономикалық өзгерiстер, бiр жағынан, мүгедектiк, маскүнемдік, нашақорлық, жарақаттану сияқты әлеуметтiк құбылыстардың проблемаларын тереңдеттi және екiншi жағынан, әлеуметтiк қамсыздандыруға мұқтаж халық санының тұрақты өсуiне алып келетiн кедейлiктi, жұмыссыздықты, балалар қаңғыбастығын туындатты.
Республикада кедейлiктiң өсуi экономиканың нақты секторында өндiрiстiң құлдырауына орай жұмыссыздықтың едәуiр өсуiне, экономикалық қызметтiң жекелеген түрлерiнде, атап айтқанда, денсаулық сақтауда, бiлiм беруде және ауыл шаруашылығында еңбекақы төлеу деңгейiнiң төмендеуiне, қызметкерлерге еңбекақы төлеудiң ұзақ кiдiруiне, халықтың нақты табысының төмендеуiне байланысты.
Экономикалық жағынан белсендi 7 миллионнан асатын халықтың 13,5%-ы жұмыссыз болып табылады. Алайда 6,1 млн. адамның жұмысқа қамтылуы әрдайым жеткiлiктi табыс деңгейi дегендi бiлдiре бермейдi. Жұмыспен қамтылған халықтың едәуiр бөлiгiн, әсiресе бюджеттiк саладағыларды, табысы аздар деп батыл айтуға болады. Бюджеттiк саладағы қызметкерлердің еңбекақы мөлшерi, әдетте, жұмыспен қамтылған халықтың еңбекақысының республикалық орташа деңгейiнiң 75%-ынан аспайды.
Жұмыссыздардың арасында әйелдер басым, оларды жұмысқа орналастыру проблемасы өткiр қойылып отыр. Жұмыспен қамту қызметiне өтiнiш жасаған жұмыссыз әйелдердiң әрбiр алтыншысы ғана жұмысқа ие болады. Жоғары және орта арнаулы бiлiмi бар 45 және одан жоғары жастағы әйелдердiң жұмысқа орналасу мүмкiндiгi өте төмен.
1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап республикада әрбiр жұмыс iстейтiн азамат өзiнiң қарттығын материалдық қамтамасыз етуге өзi қам жасайтын дербес зейнетақы жинақтау принципiне негiзделген жаңа зейнетақы жүйесi енгiзiлдi. Реформаны жүргiзу процесiнде қол жеткiзiлген едәуiр нәтижелерге қарамастан, болашақта әлеуметтiк қорғаудың бүкiл жүйесiне едәуiр әсер етуге қабiлеттi негiзгi проблемалардың бiрi, оның еңбекке қабiлеттi халықты толық қамти алмауы болып табылады. Экономикалық жағынан белсендi 7 млн. халықтың 3,6 млн. адамы ғана жинақтаушы зейнетақы қорларына жарна аударады. Жүйеде жұмыссыздар, село еңбеккерлерi мен бейресми сектор аз қамтылған.
Бұл жағдай салық салынбайтын және барлық деңгейдегi бюджеттердi қалыптастыруға қатыспайтын жасырын (көлеңкелi) еңбекақы төлеудiң бар екендiгi туралы болжауға негiз қалайды. Өзiнiң қарттығын материалдық қамтамасыз етуге нақты қаражат салмайтын, қазiргi кезде экономикалық жағынан белсендi халықтың осы бөлiгi болашақта өзiнiң еңбегi үшiн жинақтаушы жүйеден барабар өтемақы алуға мүмкiндiгi жоқ кедейлер қатарына қосылуы мүмкiн.
Ең төменгi күнкөрiс мөлшерiнен де табысы төмен халықтың үлесi өсiп келедi, мұны адам дамуы туралы ұлттық есеп растап отыр: 1996 жылғы 34,6%-дан 1998 жылы 43,4%-ға дейiн өскен. Бiр тұрғынның орташа жалақысының ең төменгі күнкөрiс мөлшерiне қатынасы 1998 жылы 44,7%-ды құрады, оның үстiне республиканың бүкiл халқының 4%-ы ғана күнкөрiс құнының ең төменгi күнкөрiс деңгейiнiң 75%-ынан жоғары жалақы деңгейiне ие. Облыстар арасында жалақы деңгейiнiң күнкөрiс құнына барабарлығына қатысты едәуiр айырмашылықтар бар.
Халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiне көрсетiлетiн көмек мөлшерi көп жағдайда нақты күнкөрiстiң ең төменгi мөлшерiн қамтамасыз ете алмайды, сондықтан осындай мемлекеттiк шығындардың тиiмдiлiгi төмендейдi. Мысалы, республиканың жекелеген облыстарында жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен төленетiн балалар жәрдемақысының мөлшерi 1000 теңгеден аспайды.
Тұтас алғанда халықтың табысында зейнетақы мен жәрдемақы үлесi артуының қауiптi үрдiсi қылаң бердi. Бұл бiреудiң асырауындағы еңбекке қабiлеттi жастағылар санының өскендiгiн бiлдiредi.
Сонымен, еңбек нарығы әлеуетiнiң бiршама жоғары деңгейiне қарамастан, Қазақстан еңбек нарығының төмен тиiмдiлiгiне ие (4-қосымшаны қараңыз).
Жұмыссыздық өсуде, онымен бiрге кедейлiк те өз позициясын нығайтып келедi. Және әсiресе: жұмыссыздар мен кедейлер арасында жұмыссыздығының созылмалы сипаты салдарынан бiлiктiлiгiнен толық немесе iшiнара айрылған адамдар санының басымдығы алаңдатады.
Қоғам еңбек әлеуетi мен жұмыссыздардың бiлiктiлiгiн пайдаланудан бас тартып отыр. Халықтың едәуiр бөлiгiнiң кәсiби және еңбек тұрғысынан құлдырау процесi ырық берместен жүрiп жатыр. Жастар арасындағы жұмыссыздық айрықша алаңдаушылық туғызады.
Қазiргi кезде бiз уақытша жұмыссыздықтан гөрi циклды және құрылымды жұмыссыздыққа жиi тап болып отырмыз.
Жұмыссыздық - нарықтық экономика жұмыс iстеп тұрған жағдайдағы әбден үйреншiктi құбылыс. Алайда мәселе адамның жұмыссыздық қамытын киюiнiң қашанға дейiн созылатындығында. Өркениеттi дүниеде, бiр адамның жұмыссыздығының ұзақтығы жарты жылдан аспайды. Бiзде жұмыссыз статусында бiр жылдан аса жүруi қалыпты болып табылады, бұл ретте жұмысқа орналасу мүмкiндiгi де өте төмен. Егер жұмыс ұсынылса, көбiне табыс деңгейi отбасы мұқтажын барабар қамтамасыз ете алмайтын төмен бiлiктiлiктi жұмыс ұсынылады.
4-қосымша
Еңбек нарығының әлеуеті мен тиімділігі (%)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
4.2.1. Күштi жақтар
Жұмыспен қамту және еңбек мәселелерiнде заң жүзiнде бекiтiлген тұжырымды қағидаттардың болуы.
Халықты жұмыспен қамтуды реттеу мен қамтамасыз ету проблемаларын орталықсыздандыру.
Жұмыспен қамту саясатын жандандыру.
Республиканың жекелеген облыстарындағы халықтың неғұрлым тұрмысы төмен жiктерiне шағын кредит беру тәжiрибесi.
Мемлекеттiң халықтың әлеуметтiк осал жiктерiне ең аз мөлшерде көмек берiп отыруы жөнiндегi конституциялық мiндеттемелерiнiң болуы.
Арнаулы мемлекеттiк жәрдемақылар мен өзге де әлеуметтiк (тұрғын үй, балалар) жәрдемақылардың белгiленуi.
Кедейлiк проблемаларын шешу қажеттiгiне атқарушы билiктiң барлық деңгейлерiнде бейiлдi болу және түсiнiстiкпен қарау.
Yкiметтiң әлеуметтiк қорғау, кедейлiкке қарсы күрес жүйесiн жетiлдiру мәселелерi бойынша халықаралық қаржы ұйымдарымен, донор елдермен өзара жемiстi iс-қимылы.
4.2.2. Әлсiз жақтар
Кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн дамыту мемлекеттiк саясаттың пәрмендiлiгi мен нәтижелiлiгiнiң төмендiгi (жұмысқа орналастыру жағынан алғанда).
Жұмыс берушiлер үшiн бұрынғы жұмыс орындарын сақтау мен жаңа жұмыс орындарын ашуға экономикалық ынталандырудың болмауы.
Жұмыссыздарды кәсiптiк оқытуды ұйымдастыру мүмкiндiгiнiң шектеулiлiгi. Жұмысшылар мен мамандарды салалық және iшкi фирмалық даярлау мен қайта даярлаудың iс жүзiнде толық тоқтауы.
Жұмыссыздарды кәсiптiк оқыту бағдарламасымен қамтудың төмендiгi.
Жұмыспен қамту мәселелерi бойынша әлеуметтiк серiктестiктiң дамымағандығы.
Экономикалық нәтижелер алуға арналған қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралардың бағдарланбағандығы. Қоғамдық жұмыстарды қаржыландырудың түрлерi мен көздерінің шектеулiлігi.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы бағдарламалардың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн қаражаттың жеткiлiксiздiгi.
Жұмыссыздарды кәсiби қайта даярлау бағдарламаларын қалыптастыру барысында еңбек дағдыларының сапасын ескеру деңгейiнiң төмендiгi.
Еңбек және жұмыспен қамту мәселелерi бойынша заңнаманың жетiлдiрiлмегендiгi - еңбекшiлердiң әлсiз қорғалуы.
Мемлекеттiк әлеуметтiк көмектiң атаулылығының, ашықтығының және қол жетiмдiлiгiнiң кемдiгi.
Кедейлiктiң деңгейi мен тереңдiгiн айқындаудағы тиiмсiз қағидаттар.
Жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстың азаюы. Көрсетiлетiн материалдық көмек деңгейi мөлшерiнiң төмендiгi. Жұмыстан босатылған қызметкерлердiң әлеуметтiк қорғалу құқығына нұқсан келтiру.
Жұмысынан, еңбек қабiлеттiлiгiнен және табыс көзiнен айрылуымен байланысты әлеуметтiк қатерге тап болған кезде халықтың өзiн-өзi қамтамасыз ету дағдысын қалыптастыру саясатының болмауы.
Жетiлдiрiлмеген зейнетақы заңнамасының және зейнетақы төлемдерiнiң айқын тетiгiнiң болмауы.
Зейнетақы қорларына салымшылардың қаражаттары инвестициялануы мүмкін қаржы құралдары ауқымының шектеулiлiгi.
4.2.3. Мүмкiндiктер
Болжамды экономикалық өрлеу. Кәсiби деңгейдi арттыруға инвестициялар.
Шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi дамыту. Әйелдердiң арасында кәсіпкерлікті дамыту үшін кредит желiсін ашу.
Жұмыссыздықтан сақтандыру институтын енгiзу.
Жұмыссыздарға арналған ақы төленетiн қоғамдық жұмыстардың түрлерi мен нысандарын кеңейтудiң жоғары әлеуетi. Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралар шеңберiнде жұмыс күшiн белсене пайдалануды көздейтiн экономика секторларының болуы.
Халықтың еңбекке жұмылуының артуы.
Өндiрiстiк күштердi орналастыру схемасын әзiрлеу және енгiзу.
Мемлекеттiк әлеуметтiк шығындарды халықтың ең осал топтарының пайдасына қайта бөлу.
Әлеуметтiк сақтандырудың сан алуан түрлерiн енгiзу жолымен ықтимал қатерден өзiн-өзi қамтамасыз етудiң қол жетерлiктей тетiгiн жасау.
Әлеуметтiк қамсыздандыру саясатын iске асыру кезiнде әлеуметтiк нормативтердiң рөлiн арттыру.
Сақтандыру және зейнетақы жүйелерiнiң параметрлерiн оңтайландыру.
Зейнетақы активтерiн инвестициялауға арналған қаржы құралдарының өрiсiн кеңейту.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң мiндеттемелерiн тәртiпке келтiру.
Үкiметтiң кедейлiктi жою жөнiндегi бастамасын халықаралық ұйымдардың қолдауы.
Әлеуметтiк қорғауға айрықша мұқтаж азаматтар үшiн кәсiпорындарда жұмыс орындарын квоталаудың нормативтiк құқықтық базасының болуы.
4.2.4. Қатерлер
Экономикалық қызметтiң жекелеген түрлерiнде еңбекақы төлеу деңгейiнiң төмендiгi.
Жұмыспен қамтудың жасырын, заңсыз ауқымының ырық бермей өсуi.
Ұзақ уақыт (жылдан астам) жұмыс iстемеген азаматтар санының өсуi.
Село халқының қалаға бақылаусыз көшiп-қонуы.
Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiне қатысу мен алынған нәтижелердiң (әлеуметтiк төлемдер) арасында өзара байланыстың болмауы.
Зейнетақы реформасы саласында саясаттың жетiлдiрiлмеуi.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесiне халықтың толық қатысуының жеткiлiксiздiгi.
Азаматтарды есепке алу мен бiрегейлендiру жүйесiнiң жетiлдiрiлмеуi.
Мемлекеттiк әлеуметтiк көмектiң атаулылығы мен қол жетiмдiлiгiнiң жеткiлiксiздiгi, оны көрсету кезiнде шарттылықтың болмауы.
Әлеуметтiк көмекке мұқтаж азаматтардың, олардың одан әрi шетқақпайлығына алып келетiн, елдегi әлеуметтік ахуалды жақсарту жөнiнде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң тарапынан қабылданған шаралар туралы ақпараттан жеткiліксiз хабардарлығы.
4.3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР
Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету саласында мынадай мiндеттер белгiлендi:
- кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету;
- жұмыссыздарды қайта даярлауды ұйымдастыру мүмкiндiктерiн iздестiру;
- ұлттық менеджменттiң, кәсiпкерлер табының қалыптасуына жәрдем көрсету;
- әр түрлi салалық одақтардың құрылуына жәрдемдесу және олардың қызметiн қаржыландырудың сенiмдi көздерiн қамтамасыз ету;
- жұмыс берушiлердің бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын және жаңаларын құруын ынталандыру мәселелерiн пысықтау, шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу;
- халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiн жұмыспен қамтуға жәрдемдесу;
- қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық тұрғыдан мақсатты ету;
- еңбек көшi-қонын ұйымдастыру жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету.
Халықты әлеуметтiк қорғау саласында мынадай стратегиялық мiндеттер белгiлендi:
- еңбекақы төлеу жүйесiн жетiлдiру;
- халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету;
- әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгiзу;
- мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк проблемаларды шешудегi серiктестiгiн дамыту үшiн жағдай жасау;
- мүгедектердi оңалту мүгедектiкке ұшырататын жағдайлардың алдын алу мәселелерi бойынша бағдарламалардың нәтижелiлiгiн арттыру.
4.4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ
Жұмыспен қамту саласындағы саясат халықтың жұмыспен өнiмдi қамтамасыз етiлу мақсаттарына сүйенгенде ғана табысты болуы мүмкiн. Бұған еңбек ресурстары сапасын қамтамасыз ету арқылы ғана қол жеткiзуге болады. Экономикалық өсудi қамтамасыз ету үшiн қажеттi еңбек ресурстарының сапасы адам ресурстарын дамыту стратегиясы арқылы мүмкін болады. Бұл, өз кезегінде, халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнiң тиiмдiлігiне оң әсер етедi.
Кедейлiк пен жұмыссыздық проблемаларын шешуде қысқа мерзiмдi және орта мерзiмдi мақсаттар жiгiн айқын ажырату қажет.
Қысқа мерзiмдi мақсаттар (2001-2005 жылдар) - бұл жұмыссыздықтың алдын алу және жұмыс iздеушiлерге уақытша материалдық қолдау көрсетумен қатар, оларды жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу.
Орта мерзiмдегi жоспардың (2005 - 2010 жылдар) басты мақсаты - экономикадағы құрылымдық реформалар арқылы жұмыс күшiне сұранысты ынталандыру: кәсiпкерлiк үшiн қолайлы орта қалыптастыру; инвестициялық қызметтi ынталандыру және жаңа жұмыс орындарын құру; адам капиталының сапасын жақсарту; барабар жалақы мен табысқа кепiлдiк беру; кедейлiктi азайту.
4.4.1. Кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету
Кәсiби даярлау мемлекеттiң ең басты қамқорлығында болуға тиiс. Бұл әсте мемлекеттiк бюджет қаражатынан мiндеттi түрде көп соманың бөлiнуi көзделуге тиiс дегендi бiлдiрмейдi. Халықтың тұрақты табысын және оның еселенуiн қамтамасыз ететiн еңбекке қабiлеттi халықтың едәуiр бөлiгiнiң өнiмдi жұмыспен қамтылуына бағдар ұстай отырып, адам ресурстарын дамыту бағдарламалары арқылы халықтың жұмыспен қамтылуы саласындағы мемлекеттiк саясатты түзету қажет.
Жұмыссыздықтан шегiлетiн қоғамдық шығын көбiне, кейбiреулер жұмыс iстемеген жағдайда, өндiрiлмейтiн тауарлар мен қызметтер көрсету көлемiне қатысты терминмен өлшенедi. Бiрақ жұмыссыздықтан шегiлетiн жеке шығындары қызметкерлер мен олардың отбасылары үшiн мұнан да күрделi және күйзелiстi болуы мүмкiн: табыстарын және салымдарын жоғалтатыны сөзсiз, ал кейбiр жағдайларда мүлкiнен және баспанасынан да айырылады, мұның өзi толқуларға, психологиялық тоқырауға, отбасындағы жанжалға, ал кейде тiптi қылмысқа алып келедi. Осындай себептер бойынша нарықтық экономикадағы елдердiң үкiметтерi уақыттың әртүрлi кезеңдерiне арналған жұмыссыздыққа байланысты жәрдемақы, сондай-ақ қайта даярлаудың көптеген әртүрлi бағдарламаларын ұсынады.
Барлық деңгейлердегi кәсiптiк бiлiм беру жүйесi кәсiптiк мектептер, лицейлер, колледждер және жоғары оқу орындары түлектерiнiң жұмысқа орналасу қызметiн құруға тиiс. Бұл стратегия "Бiлiм беру реформасының стратегиясы" деген бөлiмде неғұрлым жан-жақты сипатталған. Бiлiм беру жүйесi бiлiктi маманды еңбек рыногына шығару тетiгiн жасауға тиiс.
4.4.2. Жұмыссыздарды қайта даярлауды ұйымдастыру
мүмкіндiктерiн iздестiру
Жұмыссыздарды қайта мамандандыруды ұйымдастырудағы нақты мақсат: олардың мiндеттi түрде еңбекке орналастырылуы көзделуге тиiс. Осыған байланысты жұмысқа орналастыру қызметтерi iске асыратын жұмыссыздарды қайта даярлау бағдарламаларының тиiмдiлiгiн арттыру қажет.
Жұмыссыздарды қайта даярлаудың тиiмдiлiгiн арттырудың бұдан басқа, неғұрлым оңтайлы жолы, ұзақ уақыт жұмыссыз жүргендер қатарындағы адамдарды жұмысқа орналастыру мәселелерi бойынша кәсiпорындардың жұмысқа орналастыру секторымен өзара iс-қимылы болуы мүмкiн. Осыған байланысты жұмыссызды алдағы уақытта аталған кәсiпорынға жұмысқа орналастыру шартымен, кәсiпорынның қызметкерлердi қайта даярлау курстарында жұмыссызды қайта мамандандыруға мемлекет тарапынан қосымша ақы төлеу тетiгiн енгiзу мүмкiндiгiн зерделеу қажет.
Көптеген кәсiпорындардың өз мамандары мен жұмысшыларын кәсiби тұрғыдан қайта мамандандыруды қамтамасыз етуге шамасы келмейдi және олар фирмаiшiлiк кәсiби оқыту мен қайта оқытуды ұйымдастырудағы өз тәжiрибесiн жоғалтып алды. Әйтсе де таяудағы кеңестiк кезде олардың бұл үшiн тиiстi базасы болып, осы мiндеттi ойдағыдай атқарып та келген едi. Кәсiпорындардың осындай практиканы қолға алуы немесе қайта түлетуi қажет. Бұл жұмыс берушiлердiң өз қызметкерлерiн кәсiби даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыруды ынталандыру тетiгiнде көрiнiс табуға тиiс. Алайда мұның iрi кәсiпорындар туралы сөз болғанда ғана мәнi болады. Шағын бизнестiң субъектiлерiне қатысты бiршама өзге көзқарас қажет. Мысалы, қызметкерлердi қайта даярлаудың салалық курстарын құру.
4.4.3. Ұлттық менеджменттiң, кәсiпкерлер табының қалыптасуына жәрдем көрсету
Бiздiң бiлiм беру жүйемiзде кәсiпкерлер тәрбиелеу туралы айтуға әлi ерте. Бiз кредиттiк ресурстарға қол жеткiзу жеткiлiктi қамтамасыз етiлсе, кәсiпкердің өзi қажеттi нәтижелердi көрсетiп, кәсiпкерлер табын қалыптастыруды қамтамасыз ете бастайды деген болжам жасап отырмыз. Алайда таяудағы өткен кезеңде бiздiң елiмiзде өз iсiн құрып, жұмысқа жалдамалы қызметкерлер алудан гөрi, жалданып жұмыс iстеуге әзiр мамандар көбiрек болды және бұл жағдай әзiрше өзгерген жоқ.
Осының бәрi ел экономикасын сапалы адам ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, осымен бiр мезгiлде нағыз кәсiпкерлер тәрбиелеудi ұйымдастыра алатын кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн құру қажеттiгiн алдыңғы қатарға шығарады.
4.4.4. Әр түрлi салалық одақтардың құрылуына жәрдемдесу және олардың қызметiн қаржыландырудың сенiмдi көздерiн
қамтамасыз ету
Әр түрлi салалық, мамандандырылған қауымдастықтар, одақтар ұйымдастыру практикасын кеңейту қажет. Нақ солар өз мүшелерiне - кәсiпорындарға қызметкерлердi кәсiби даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыруға, фирма iшiндегi менеджменттi жақсартуға жәрдем көрсете алар едi, олар бұл үшiн одақтардың, қауымдастықтардың қызметiн қамтамасыз ету мақсаттарына қаражат аударар едi.
Құзыретiне қазiргi заманғы менеджмент (корпоративтiк, жобалар, адам ресурстары және т.б.) принциптерiн енгiзу мен өнiмдiлiктi арттыру мәселелерi кiретiн ұйым (менеджмент мәселелерi жөнiндегi қауымдастықтар) құру мәселесiн пысықтаған жөн.
Қауымдастық қызметi ұлттық өнiмдiлiк орталықтарының, айталық, мысалы, Азиялық өнiмдiлiк ұйымы немесе Немiс өнiмдiлiк орталығы сияқты, қызметiмен қандай да бiр дәрежеде ұқсас болуға тиiс.
Сондай-ақ, кәсiби оқыту қорын құру қажеттiгi де пiсiп-жетiлдi. Жер қойнауын пайдаланушылардың қаражаты қаржыландырудың ықтимал көздерiнiң бiрi ретiнде қарастырылады. Жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм- шарттарда фирманың мұқтажы үшiн мамандар даярлауға жұмысты қаржыландырудың жалпы көлемiнiң 1%-ы көзделген. Көзделген соманың барлығы бiрдей кәсiпорынның аталған мұқтаждарына жұмсала қоймайтындықтан, қалған бөлiгi ұсынылып отырған қорда шоғырландырылады.
Бұдан өзге, бұл мекемелер қызметiн қаржыландырудың негiзгi көзi ретiнде кәсiпорындардың қор мен қауымдастықта, бiрiншi кезекте өз қызметiне қолдауды көретiн қаражаты болуға тиiс. Қор мен қауымдастықтың жетiстiгi фирмалардың жетiстiгi дегендi бiлдiруге тиiс.
4.4.5. Жұмыс берушiлердiң бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын
және жаңаларын құруын ынталандыру мәселелерiн
пысықтау, шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi
дамытуға жәрдемдесу
Бизнестiң даму мүмкiндiктерiн кеңейту - жұмыс берушiлердiң бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын және жаңаларын құруын ынталандыру жолдарының бiрi.
Америка Құрама Штаттарында өндiрiстi қысқарту жағдайларының 70 пайызға жуығы жұмыстан босатылатын уақытша ғана және өзiнің бұрынғы жұмыс берушiлерiне жұмысқа қайта оралатын қызметкерлердi қамтиды. Және осы айда жұмысы жоқ осы жұмыссыздардың шамамен жартысы келесi айда жұмысқа ие болады, яғни, көптеген жағдайларда адамдар ұзақ уақыт жұмыссыз қалмайды. Жұмыс күшiнiң бәсекелестiк нарықтарында өндiрiстiң қысқаруына байланысты босатылғандар басқа бос орындарды пайдалана алады немесе қосымша мамандық алады.
Сонымен, өндiрiстi кеңейтуге, шағын және орта бизнестi, жеке кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу бағдарламаларын өрiстету қажет. Село үшiн өзара байланысты мынадай компоненттер: ауыл шаруашылығы кәсiпорындарында жұмыспен қамту және табыстарды ұлғайтуға, шаруа (фермер) қожалығын, халықтың жеке қосалқы шаруашылығын, селодағы ауыл шаруашылығына қатысы жоқ бизнестi, селоның әлеуметтiк инфрақұрылымын дамытуға, шағын кредит берудi кеңейтуге жәрдемдесу арқылы село халқын жұмыспен қамту және ауыл халқының табыстарын ұлғайту жөнiндегi бағдарламалар неғұрлым маңызды болады.
Шағын кредит берiлетiн адамдар санатын және шағын қарыз алу мақсаттарын кеңейту жолымен шағын кредит беру бағдарламасын жетiлдiрудi жалғастыру қажет. Кредиттiк одақтардың дамуы үшiн жағдайлар жасау қажет. Жастарға өз iсiн ашу мақсатына арналған кредит беру, кәсiби оқу мақсатына арналған гранттық немесе өзге де қаржылық көмек көрсету бағдарламалары әзiрленуге тиiс.
4.4.6. Халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiн жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
Келесi бағдарламалар тобы халықтың әлеуметтiк жағынан әлсiз қорғалған санатын жұмыспен қамтуға жәрдемдесу бағдарламасы болуға тиiс: әйелдердiң, жастардың жұмысқа тартылуын қамтамасыз ету; кәмелетке толмағандар iсi жөнiндегi комиссияда есепте тұрған жасөспiрiмдердiң мамандық таңдауына және олардың кәсiптiк оқуға жiберуге көмек көрсету; жетiм балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға кәсіптiк бағдар беруге көмек көрсету; жасөспiрiмдердi кәсiпорындарда және ұйымдарда және т.б. уақытша жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу.
4.4.7. Қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық тұрғыдан мақсатты ету
Жұмыспен қамтудың өнiмдiлiгiн қамтамасыз етуге бағдар ұстай отырып, қоғамдық жұмыстардың философиясы өзгертiлуге тиiс - олар экономикалық мақсатты көздеуге тиiс. Осыған байланысты қоғамдық инфрақұрылымды дамыту үшiн қоғамдық жұмыстар бағдарламаларын әзiрлеп, iске асыру қажет.
Қоғамдық жұмыстар, егер олардың философиясын өзгертпесе және оларды ұйымдастыруды өндiрiстiк объектiлерде бастамаса, таяу уақытта халықтың, әсiресе жастардың түңiлуiн және өмiрге қатыгез көзқарасын ұлғайтады. Құрылыста және өзге де өндiрiстiк объектiлерде қоғамдық жұмысты ұйымдастырғанмен мемлекет қаржыландырмаса ол дамымайды. Ондаған мың адамдарды қоғамдық жұмыстарға нәтижесiз тартудың орнына, олардың еңбегiн көлiктiң осы заманғы түрлерiн дамыту үшiн, мектептен тыс мекемелердiң, кiтапханалардың, бассейндердiң және басқа да спорт кешендерiнiң саны мен уақытын көбейту арқылы қоғамдық қызметтердi жетiлдiруге пайдалануға болар едi.
4.4.8. Еңбек көшi-қонын ұйымдастыру жөнiндегi шараларды
қамтамасыз ету
Өндiрiстiк күштердi орналастырудың схемаларына сәйкес аймақтық еңбек нарықтарында ашылған мүмкiндiктердi ескере отырып, халықтың көшi-қон бейiмдiлiгiн арттыру қажет. Бұл ретте еңбек мигранттары мен олардың отбасыларын тұрғын үймен және негiзгi әлеуметтiк қызметтермен қамтамасыз ету мәселелерiн пысықтаған жөн. Осы мақсатта азаматтардың iшкi көшi-қонын қоса алғанда, еңбек ресурстарын ұтымды орналастыру жөнiнде шаралар әзiрлеу қажет. Еңбек көшi-қоны мәселелерi аймақаралық деңгейде шешiлуге тиiс.
Бұдан басқа, iшкi еңбек нарығындағы шиеленiстi төмендету жөнiндегi уақытша шаралар ретiнде Қазақстан Республикасынан шетелге жұмыс күшiн шығарудың тетiгiн жетiлдiру қажет. Бұл тетiк еңбекшiлердiң - мигранттардың шетелдегi құқықтарын қорғау жөнiндегi шараларды қарастыруға тиiс.
4.4.9. Еңбекақы төлеу жүйесiн жетілдiру
Кез келген еңбек сыйақы, бұл ретте барабар сыйақы төлеудi талап етедi.
Еңбекақы төлеудiң оң серпiнi жұмыс күшiнiң сапалылық әлеуетiн арттыру және жалақының төмендiгi себептi кедейлiк шегiнде тұрған қазақстандық отбасыларының жартысына жуығының әлеуметтiк қорғалу проблемаларын шешу үшiн iс жүзiнде негiз болып табылады. Еңбекақы төлеу өспейiнше, жұмыс күшi нарығын өзгертуге ғана емес, сондай-ақ ең бастысы нарық жағдайында тиiмдi жұмыс iстейтiн әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн құруға да болмайды.
Жалақы мен табыстардың қияндап алшақтауын азайту жөнiнде шаралар қолданған жөн.
4.4.10. Халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету
Әлеуметтiк қамсыздандырудың мемлекеттiк саясатында есептiк көрсеткiштi емес, ең төменгi күнкөрiстiк мөлшердi деңгейiн қолдану қажет. Оның үстiне атаулы әлеуметтiк көмек шын мәнiнде мұқтаждарға көрсетiлуге тиiс. Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiнiң көмегiмен халықты қайсыбiр қызмет саласына тартуды ынталандыру - онша сәттi тәжiрибе емес. Мұндай мақсат үшiн бiрден бiр ынталандыру - еңбекақы төлеу болуға тиiс.
4.4.11. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгiзу
Орнықты және тұрақты сақтандыру нарығын құрудың басталуы әлеуметтiк сақтандырудың еңселi жүйесiн дамытуға жағдай жасау болмақ, ол азаматтардың өзiн-өзi қамтамасыз ету, әдiлеттi және бiркелкi бөлу принциптерiнде әлеуметтiк қамсыздандыру проблемаларын жеткiлiктi және тиiмдi шешу мәселелерiнде жауапкершiлiгiн арттыруға алып келедi.
Ресми еңбек нарығында еңбекке қабiлеттi халықты әлеуметтiк сақтандырумен қамту көзделедi. Оның үстiне, әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысу азаматтарды өздерiнiң еңбек қатынастарын заңдастыруға ынталандыратын болады. Бұл жүйеге қатысушылардың бейресми еңбек нарығында жұмыспен қамтылған азаматтармен салыстырғанда баға жеткiсiз артықшылықтарға ие болуына байланысты.
Әлеуметтiк сақтандыру жұмыс iстейтiн халыққа негiзгi әлеуметтiк қатерлерден (асыраушысының өлiмi - одан айрылу, мүгедектiк, қарттық, ауру және жұмыссыздық) сақтандырылуға мүмкiндiк беретiн шаралар кешенiн қамтиды. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысу - сақтандыру төлемдерi мөлшерiнiң аударымдардың мерзiмi мен мөлшерiне тәуелдiлiгiн есепке алуды көздейдi.
Қызметкердiң өмiрi мен денсаулығына залал келтiргенi үшiн жұмыс берушiнiң жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру iс жүзiнде дамытылатын болады.
4.4.12. Мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк проблемаларды шешуде серiктестiгiн дамыту үшiн жағдай жасау
Жұмыссыздарды әлеуметтiк қамсыздандырудың көптеген мәселелерi халықты жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi мемлекеттiк саясатты дамытуда әлеуметтiк серiктестiктi жетiлдiру үшiн негiз болуға тиiс.
Жалдау жөнiндегi әлеуметтiк агенттiктердi, мемлекеттiк емес еңбек биржаларын дамытуды ынталандыру тетiгiн әзiрлеп, енгiзу қажет.
Халықты әлеуметтiк қорғаудың тиiмдiлiгiн арттыруға әлеуметтiк проблемаларды шешуде мемлекет пен жұртшылықтың серiктестiгiн дамыту жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жетiлдiру және нақты атаулы әлеуметтiк көмекке қол жеткiзу сияқты шаралар ықпал етуге тиiс.
4.4.13. Мүгедектердi оңалту, мүгедектiкке ұшырататын
жағдайлардың алдын алу мәселелерi бойынша
бағдарламалардың нәтижелiлiгiн арттыру
Бұл бағыт денсаулық сақтау iсiн реформалау стратегиясымен тығыз байланысты және бұл ретте негiзгi талап профилактикалық шараларды күшейту және халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды жетiлдiру болып табылады.
Күш-жiгердi ана мен баланың денсаулығын қорғауға бағыттау керек - ана мен баланың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар бала кезiнен мүгедектердiң үлесiн азайтуға мүмкiндiк бередi. Бұдан өзге, халықтың тұрмыста және өндiрiсте мүгедектiкке ұшырауын болдырмау жөнiндегi алдын ала шаралар жүйесiн әзiрлеу керек.
Мүгедектер үшiн оңалту жағдай туғызу қажет.
Әлемдiк экономиканың ғаламдануы жағдайында iшкi және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабiлеттi, тұрақты және орнықты өткiзу нарықтары бар, әлемдiк халықаралық еңбек бөлiнiсiнде айқындалған және кеңейе түсетiн мамандану тән елдiң индустриялық кешенiн қалыптастыру.
Өнеркәсiптiк-технологиялық саясатты iске асыру экономиканың өнеркәсiптiк, аграрлық және ғылыми-технологиялық секторларының осы салалардағы сыртқы экономикалық қызметтi икемдi реттеумен тығыз үйлестiре отырып, интеграцияланған дамуын көздейдi.
Өнеркәсiптiк сектор елдiң IЖӨ-нiң 30%-дан астамын өндiредi және өнеркәсiптiк өндiрiстiң қарқынды өсiмi алдағы жылдарда IЖӨ-нiң оң серпiнi мен мақсатты көрсеткiштерге қол жеткiзуде айқындаушы фактор болады (5-қосымшаны қараңыз).
Сектор бюджеттiң негiзгi салық төлеушiсi болып табылады, еңбекке қабiлеттi халықтың 25%-на жуығын жұмыспен қамтамасыз ете отырып, маңызды әлеуметтiк функцияларды iске асырады.
Мұнай мен металдар - ел экспортының басты баптары және валюталық түсiмдердiң негiзгi көзi - әлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi Қазақстанның мамандануын айқындайды.
Өнеркәсiп өзiмен ұштасатын экономика, ғылым секторларының және инновациялық саланың дамуын ынталандыратын индустриялық ядро рөлiнде бой көрсетедi.
5-қосымша
ІӨЖ-дегі өнеркәсіптің үлесі (%)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
2.1. Әлемдiк үрдiстер
Жалпыәлемдiк экономикалық өзгеру жаңа технологиялар, өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы, ғаламдық және аймақтық интеграциялық процестердiң күшеюi негiзiнде жүрiп жатыр.
Бұл елдердiң экономикалық даму процесiнде жоғары технологиялардың алдыңғы қатарға шығарылуы инвестициялау мен ғаламдық бәсекелестiк мәселелерiнде басымдықтардың ауысуын айқындады.
Дамыған елдерде ғылыми зерттеулер мен тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарға арналған шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды.
Ақпараттық технологиялар мен техниканы кеңiнен пайдалану әр түрлi елдер экономикасының бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнiң аса маңызды факторына айналды.
Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркәсiптiк салалар ғана емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып отыр.
Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы мен құрылымын өзгерттi.
Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатыға көшу жүзеге асырылуда.
Бұл процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың рөлi iргелi ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi қолдаудың дәстүрлi шеңберiмен шектелмейдi, сонымен бiрге басым салаларды мақсатты дамыту жөнiндегi шараларды да қамтиды.
Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң экономикасындағы инновациялық процестер даму үстiндегi және өтпелi экономикасы бар елдерде болып жатқан оқиғалардың дамуымен сай келмейдi.
Технологиялардың жаңа буынын жасауға қатыспай және олардың енгiзiлуiне үлгермей, соңғылар экономикалық дамудың көш басшыларынан барған сайын артта қалуда.
Нәтижесiнде қазiр әлемде алдыңғы қатарлы елдер жаңа технологиялардың қауырт дамуы есебiнен басқаларынан озық тұрған жүйе құрылуда, ал қосылған құны төмен және экологиялық жағынан қолайсыз сипаттамалы өндiрiстер артта қалған елдерге ауысуда.
Бұл үрдiс әлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыттылығы бекiп келе жатқан Қазақстанға да тән.
Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi және алтыншы укладтағы технологиялар бiртiндеп енгiзiле отырып, үшiншi және төртiншi технологиялық укладтағы өндiрiстермен және технологиялармен жасақталуын айқындады. Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжу 1992-2000 жылдарда керi кету сипатына ие болды және өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы әлемдік шаруашылықта шеткерiлiк жағдайының сақталып отырғанын бiлдiредi.
Сонымен бiрге қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық әлеует, жоғары ғылым және бiлiм беру әлеуетi, реформалаудың қол жеткiзiлген деңгейi мен экономиканың ашықтығы мемлекет тарапынан бағыттаушылық әсер етуге орай Қазақстанның әлемнiң шаруашылық, экономикалық және технологиялық процестерiне тиiмдi түрде интеграциялануына мүмкiндiк туғызады.
2.2. Өнеркәсiптiк сектордың жай-күйi
2.2.1. Күштi жақтар
Секторда өткен жылдарда шаруашылық қатынастарын ырықтандыру жүргiзiлдi. Директивалық жоспарлаудың, ресурстарды орталықтандырылған бөлудiң ұйымдық құрылымдары мен тетiктерi бөлшектендi.
Меншiк қатынастары реформаланды, нарықтың дербес субъектiлерi қалыптасты және оның инфрақұрылымы құрылды.
Сыртқы экономикалық қызмет ырықтандырылды және экономиканың ашықтығының жоғары дәрежесiне қол жеткiзiлдi.
Тұтастай алғанда осы жылдар iшiнде нарықтық-бәсекелестiк ортаны қалыптастыру аяқталды. Өндiрiс құрылымы шаруашылық жүргiзу мен еңбек бөлiнiсiнiң әлемдiк жағдайларына бейiмделдi. Құлдырау еңсерiлдi және өндiрiс тұрақтандырылды (6, 7-қосымшаларды қараңыз).
Өнеркәсiптiк сектор iшкi сұранымды да, сонымен бiрге өсе түскен экспорттық мүмкiндiктердi де қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн сан алуан және бай минералдық-шикiзаттық базаға ие.
Өткен жылдарда өнеркәсiптiң көп салалы құрылымы, жоғары ғылыми-техникалық әлеует қалыптастырылды. Дамыған отын-энергетикалық және металлургиялық кешендер жұмыс iстейдi. Өңдеушi салаларда өндiрiстiк қуаттардың пайдаланылмаған резервтерi бар.
Жекелеген салаларда өндiрiстi және басқаруды шоғырландырудың жоғары дәрежесiне қол жеткiзiлдi, мұның өзi болашақта әлемдiк экономикада бәсекеге төзiмдi ұлттық корпорациялардың құрылуына негiз болып табылады.
Бiлiктi және арзан жұмыс күшi елдің iшкi де, сондай-ақ сыртқы да нарықтарында бәсекеге төзiмдi өнеркәсiптiк сектордың өсуiнiң аса маңызды факторы болып табылады.
6-қосымша
Негізгі қызметтен алынған табыс (залал)
(млн. теңге)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
2.2.2. Әлсiз жақтар
Бұл жылдардағы өнеркәсiптiк сектордың өзгеруi, алайда, неғұрлым күрделi және ұзаққа созылған проблемалардың шиеленiсумен ұштасып жатты, елдiң индустриялық жағынан одан әрі дамуы, оның сыртқы әсерлерге тұрақтылығы үшiн бұларды шешудiң стратегиялық маңызы бар.
Кеңестiк кезеңнен мұраға қалған және әсiресе реформалар кезеңiнде көрiнiс берген құрылымдық қожыраудың өсе түсуi:
- өңдеушi салалардың әлсiздiгiне орай шикiзат салаларының нығаюы, өнеркәсiп құрылымында отын-энергетика және металлургия кешендерiнiң басым болуы (8-11-қосымшаларды қараңыз);
- салалардың техникалық-технологиялық деңгейiнiң әркелкiлiгi.
Негiзгi қорлардың елеулi бөлiгiнiң, өңдеушi өнеркәсiпке инвестициялар деңгейiнiң төмендiгi және соның салдарынан өнiмнiң төмен тұтыну сапасы, оларды өндiруге кететiн шығынның жоғарылығы отандық өндiрiстiң бәсекеге төтеп бере алмауына әкеп соғады. Нәтижесiнде, өңдеушi өнеркәсiп орындарындағы өндiрiстiк қуаттар 1999 жылы орта есеппен небәрi 39%-ға iске қосылды.
Үдемелi өндiрiс процесiнiң тұтастығы үзiле отырып халық шаруашылығы кешенi ыдырауының күшеюi:
- валюталық түсiмнiң есебiнен дамитын және үдемелi өндiрiс тұрғысында нақты сектордың әлсiз байланысқан басқа буындары экспорттық сектордың оқшаулануы;
- технологиялық тiзбектер мен қалыптасқан кооперациялық байланыстардың жойылуы және өндiрiстiк кешендердiң, қолданылып келген жоғары технологиялық укладтардың өздiгiнен күйреуi;
- өнеркәсiптiк сектордың ғылыми-технологиялық саладан қол үзуi, ғылымды мемлекеттiк қаржыландырудың кемуi: 1999 жылы ғылымды қаржыландырудың көлемi IЖӨ-нiң 0,09%-ын құрады (12-қосымшаны қараңыз). Оның ғылыми-техникалық дамудың әлемдiк үрдiстерiнен кейiн қалуы;
- нақты сектордың қаржы секторынан қол үзуiнің сақталуы, соңғысы томаға-тұйық, өзiндiк жеткiлiктi және өзiне ғана жұмыс iстейтiн болды.
1998 жылдың басында сауда секторына экономикаға берiлетiн кредиттердің жалпы сомасының 24,4%-ы, өнеркәсiпке 33,4%-ы кеттi, 2000 жылдың соңындағы жағдай бойынша тиiсiнше 33,3% және 30,5% болды.
Iшкi рынок шектеулi ауқымы әрi шашыраңқылығы, көлiк инфрақұрылымының мешеулiгi және өткiзу нарығына өнiмдер жеткiзу жөнiндегi көлiк шығынының жоғарылығы, тауарлардың экспорттық тобының шектi номенклатурасы өнеркәсiптiк сектордың дамуын шектейтiн факторлар болды. Өнеркәсiптiк менеджмент пен маркетингтiң төмен деңгейi сақталып отыр.
8-қосымша
Қазақстан Республикасында ғылымға арналған шыындар
___________________________________________________________________
| 1995 ж.| 1996 ж.| 1997 ж.| 1998 ж.| 1999 ж.
______________________|________|________|________|________|________
Қаржыландыру көлемі | 2256 | 3050 | 3016 | 3807 | 2036
(жоспар), млн. теңге | | | | |
______________________|________|________|________|________|________
ІЖӨ-нің %-ы | 0,18 | 0,18 | 0,17 | 0,16 | 0,09
______________________|________|________|________|________|________
2.2.3. Мүмкiндiктер
Мыналар өнеркәсiптiк сектордың дамуы үшiн қолайлы факторларға айналуда:
- әлемдiк экономиканың жоғары өсу қарқыны және тиiсiнше, отандық шикiзат ресурстары мен оларды бастапқы қайта өңдеу өнiмiне сұраныстың ұлғаюы;
- экспорт мүмкiндiктерiнiң кеңейе отырып, саудадағы дәстүрлi серiктес елдерде (ТМД) өндiрiстiң тұрақтануы мен өсуi, кейiннен үшiншi елдердiң нарығына бiрлесiп шыға отырып, мемлекетаралық кооперацияны жолға қою;
- жергiлiктi шикiзатты және жинақтаушы бөлшектердi пайдалануды бiртiндеп ұлғайтып және кейiннен оларды шектес елдерге (аймақтық филиалдар) экспорттай отырып, әлемдегi жетекшi өндiрушiлердiң ТМД-ның және Орталық Азия аймағының тұтыну нарығына бағдарланған дайын өнiмдi үдемелi өндiру процесiнiң бiр бөлiгiн Қазақстанда орналастыру;
- iшкi тұтыну нарығының ауқымын кеңейту. Тауарлар нарығы мен мұнай жобалары қызметтерiнiң өсуi. Өнеркәсiптiң шектес салаларының дамуын ынталандыратын аграрлық өндiрiстiң (ауылшармашинажасау, химия, ауылшаршикiзатын қайта өңдеу) тұрақтануы және әлеуетiнің өсуi.
2.2.4. Қатерлер
Мыналар өнеркәсiптiк сектордың тұрақты дамуына кедергi келтiретiн факторлар болуы мүмкiн:
- өнеркәсiпте және экономикада шикiзаттық бағыттың бекуi, өңдеушi салалардың құлдырауы және елдi индустриясыздану қаупiнiң пайда болуы;
- ел экспортының негiзi баптары болып табылатын тауарлардың шағын тобының әлемдiк баға конъюнктурасының ауытқуына тәуелдi болуына байланысты экспортқа бағдарланған салалардың шатқаяқтығы. Шектес елдердегi осындай тауар өндiрушiлер тарапынан бәсекенiң өсе түсуi;
- өзiндiк өндiрiстерiмiздiң:
жабдықтар мен жинақтаушы бөлшектердi (технологиялық тәуелдiлiк);
қуат көздерiн (газды, электр қуатын, мұнай өнiмдерiн) өндiруге қолда бар және ықтимал iске асырылатын мүмкiндiктерi бола тұра сыртқы берiлiмдерге тәуелдiлiктiң күшеюi;
- импорттық өнiмдердiң iшкi тұтыну нарығынан отандық өндiрiс тауарларын ығыстыруы;
- сыртқы сауда қатынастарының реттелмеуi, отандық тауар өндiрушiлердi экономикалық кемсiтуге алып келетiн әлемдiк нарықтағы әдiлетсiз бәсеке мен протекционизм.
Сонымен, өнеркәсiптiк секторды одан әрi дамыту императивi (талабы) өндiрiстiң тұрақтануы мен өсуi ғана емес, сонымен бiрге оның құрылымдарын тереңдетiп қайта құру мен бүкiл экономиканың үдемелi өндiрiстiк процесiнiң тұтастығын қалпына келтiру болады.
Өткен жылдарда пәрмендi құрылымдық саясатты сәтсiз өрiстету әрекеттерi көп жағдайда нарықтық экономикадағы мемлекеттiң реттеушi рөлiн барынша төмендету моделiнiң Қазақстан жағдайына барабар келмеуi себепшi болды.
Мемлекет белсендi инвестициялық саясаттан қол үзген өткен жылдар тәжiрибесi, жекеше сектордың экономикаға, ең алдымен өңдеушi өнеркәсiпке ауқымды ұзақ мерзiмдi салымдарды қамтамасыз ете алмағанын көрсеттi.
Қайта өңдеу салаларын жаңғыртуға шетел инвестицияларын белсендi тарту үмiтi ақталмады.
Жоғарыда аталған үрдiстер сақталып отыр. Қазiргi кезеңде iс жүзiнде өнеркәсiптiк сектордағы құрылымдық өзгерiстердiң бастамашысы мемлекет қана бола алады.
Өнеркәсiптiк салада саясаттың бiрнеше тұжырымдамалары ауысқанымен, мемлекеттiң реформалау практикасында осы уақытқа дейiн айқын және жүйелi өнеркәсiптiк саясат болмай отыр.
Олардың негiзгi бағыты - ғылыми-техникалық прогрестi жеделдету қажеттiлiгi, өндiрiстің жоғары технологиялық салалары мен түрлерiн қалыптастыруға басым назар аудару, өңдеушi салаларында бәсекеге төзімділіктің әлемдік деңгейіне шығуы оларды экспорттық әлеуетті еселеудің басты көзіне айналдыру.
Прогрессивтi және стратегиялық баламасыз желi соңғы жылдардағы ел экономикасының жай-күйiн сипаттайтын дағдарыс пен дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңінде іске асырғысыз болып шықты.
Негiзгi себептер:
- нақты секторды тұрақтандырудың жалпы макроэкономикалық алғышарты ретiнде қажеттi өнеркәсiптiк саясат шаралары мен қаржылық тұрақтандыру шараларының объективтi қарама-қайшылығы (үйлеспеушiлiгi);
- мемлекеттiк бюджет инвестициялық саясаттың белсендi құралы болудан қалды;
- өнеркәсiптiк саясат құралдарын комбинациялау нақты секторды нарықтық өзгертудiң нақты кезеңiне сәйкес келмедi, iс жүзiндегi мүмкiндiктермен ұштастырылмады;
- мемлекет айқындаған iрiктеп қолдау "басымдықтары" санының шектен тыс көптiгi, оларды айқындаудағы субъективизм;
- мемлекеттiк органдардың сыртқы сауда және ғылыми-технологиялық саясат мәселелерiнде нарық субъектiлерiмен тиiмдi өзара iс-қимылы жолға қойылмаған.
Қазақстан үшiн 2000 жыл тұрақтану және тұрақты экономикалық өсу үшiн алғышарттар қалыптастыру басталған жыл болды. Кеңейтiлген қоғамдық үдемелi өндiрiстiң қалыпты процесi қалпына келтiрiлуде және инвестициялық капиталды нақты жинақтаудың алғашқы мүмкiндiктерi пайда болуда.
Бұл нарықтық әдiстердi ғана емес, сонымен бiрге тiкелей мемлекеттiк қолдау, ресурстарды қайта бөлу және оларды өнеркәсiп пен ғылыми-технологиялық салалардың басым бағыттарында шоғырландыру әдiстерiн пайдалана отырып, ең алдымен мемлекеттiк реттеудi күшейтудi көздейтiн белсендi өнеркәсiптiк саясатты қалыптастыруға және кеңiнен жүргiзуге мүмкiндік бередi.
Өнеркәсіптiк-технологиялық саясатты жүзеге асыру олардың әрқайсысында негiзгi мiндеттерге назар аудара отырып, мынадай үш кезеңдi көздейдi:
- бірінші кезең - дағдарыстан кейінгі - тұрақтану - дағдарыстық құлдыраудың зардаптарын еңсеруге және дағдарыстан кейiнгi қалпына келтiруге бағытталған (2001-2004 жылдар);
- екінші кезең - тұрақты даму - өнеркәсiптiк өндiрiстiң тұрақты және тиiмдi даму режимiне шығуға және құрылымын ұтымды өзгертуге, оның материалдық-техникалық базасы мен қолданылатын технологияларды қайта құруға, ұлттық экономиканың әлемдiк шаруашылық қатынастарға табиғи және тең құқылы қосылуына бағдарланған (2005-2008 жылдар).
Тұтас алғанда өнеркәсiптiк-технологиялық саясатты iске асырудың алдағы жылдардағы басымдықтары мыналар болады:
- озық технологиялар негiзiнде өнеркәсiптiк секторды технологиялық жағынан қайта құру, өнiмнiң сапасы мен бәсекеге төзiмдiлiгiн арттыру;
- iшкi және салааралық, аймақаралық, сондай-ақ мемлекетаралық шаруашылық байланыстары мен кооперацияны дамыту. Шикiзатты өндiруден бастап жоғары тауарлық әзiрлiктi өнiм өндiруге дейiнгi толассыз технологиялық циклды қалыптастыру;
- өндiрiстi дамыту инновация және менеджмент тұрғысынан тиiмдi корпоративтiк құрылымдар, iшкi және сыртқы нарықтарда өктемдiктi қалыптастыру;
- ақпараттық техника мен технологияларды ауқымды енгiзу, осы негiзде тауарлар мен қызметтердiң өзара байланысқан нарығын құру;
- ғылыми-техникалық саланы коммерцияландыру - әзiрлемелердi көтермелеу және ең жаңа технологияларды коммерцияландыру.
Пәрмендi өнеркәсiптiк-технологиялық саясаттың басты шарттары мыналар болып табылады:
- мемлекеттiк реттеудiң ұтымды жолдары мен шараларын негiздi түрде айқындау және iске асыру;
- индустриялық дамуды ынталандыруға деген либералдық және мемлекеттік-реттеуші қағидаттардың оңтайлы үйлестiру.
Мемлекеттiк реттеудi күшейту экономикадағы либералдық негiздердi тұншықтырмауға тиiс, қайта кәсіпкерлiк негiздер мен бәсекелестiк ортаның дамуына жәрдемдесуге тиiс.
4.1. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясаттың негiзгi құралдары
Белгiленген мiндеттерге қол жеткiзу үшiн мемлекет оларды жалпыжүйелiк және iрiктеулi деп бөле отырып, өнеркәсiптiк саясатты жүзеге асыру шараларының әлемдiк практикада өзiн-өзi ақтаған барлық арсеналын пайдаланады.
Өнеркәсiптiк саясат құралдарының комбинациясы түрлендiрудiң нақты кезеңiне сәйкес келуге және дағдарыстан кейiнгi қалпына келтiру, тұрақтану, экономикалық өрлеу мен белсендi құрылымдық қайта құру кезеңдерiнiң ауысуына қарай өзгерiп отыруға тиiс.
4.1.1. Жалпыжүйелiк шаралар
Экономикалық өмiрге мемлекеттiк әсер ету шаралары: салық, ақша, бағам, баға және кеден саясаты, техникалық және экономикалық стандарттар.
Негiзгi мiндеттерi - индустрияның дамуына қолайлы ықпал ететiн жалпы жағдай туғызу; нарықтың барлық субъектiлерiнiң экономикалық және институционалдық, ұйымдық және құқықтық белсендiлiк ортасын қалыптастыру.
Мемлекет:
- ұлттық валютаның айырбас бағамын реттеу;
- пайыздық ставкалардың деңгейiн реттеу;
- сыртқы экономикалық қызметтi реттеудiң тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерi;
- отандық тауарлардың сыртқы нарыққа шығуына жәрдемдесу (бизнеске оның сыртқы экономикалық қызметiнде жәрдемдесу);
- табиғи монополия субъектiлерiнiң шығын құрамын реттеу және олардың қызметiне әдiл тарифтер белгiлеу;
- көлiк инфрақұрылымына мемлекеттiң инвестициялары;
- өндiрiстi сертификаттауды және сапаны бақылауды дамыту;
- индустриалдық нарық инфрақұрылымының қалыптасуын құқықтық және ұйымдық, қолдау арқылы өндiрiстi ынталандыратын қолайлы макроэкономикалық орта жасайды.
Таяу уақытта қаржылық және инвестициялық салада, табиғи монополиялар және монополияға қарсы реттеу саласында, стандарттау, сыртқы сауда, ғылыми-техникалық, институционалдық салаларда мынадай бiрiншi кезектi шараларды iске асыру қажет.
Қаржы және инвестициялық салада
Белсендi құрылымдық саясат жүргiзудiң базалық алғышарты ретiнде қаржылық тұрақтану процесiн аяқтау. Ақша-кредит саясатын кезең-кезеңiмен жұмсарту экономиканы монеттендiру деңгейiн арттыру. Кәсiпорынға түсетiн салық салмағын оңтайландыру және банк пайыздарын төмендету. Икемдi бағам саясатын жүргiзу.
Оларды кейiннен экономикаға инвестициялау үшiн қаржы секторына халықтың және кәсiпорындардың ұзақ мерзiмдi жинақ ақшаларын тартудың құралдары мен тетiктерiнiң тiзбесiн кеңейту.
Шетелдiк инвестицияларды тарту жөнiндегi құқықтық және шаруашылық шарттарын жетiлдiру.
Ықтимал инвесторлар үшiн кәсiпорындардың қаржы қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында бухгалтерлiк есептiң қазақстандық стандарттарын халықаралық стандарттарға сәйкес жетiлдiру.
Шетелдiк және отандық инвесторлардың қызметi үшiн тең құқықтық және экономикалық жағдай жасау.
Табиғи монополиялар және монополияға қарсы реттеу саласында
Табиғи монополиялар субъектiлерiнің құрылымдық шығынын оңтайландыру, ресурстар мен энергияны үнемдейтiн технологияны енгiзуге бағытталған инвестициялық бағдарламаларды iске асыру, ұсынылатын қызметтердің сапасын арттыру.
Тауар нарығында үстемдiкке ие өндiрушiлердiң, тұтынушылардың және мемлекеттiң экономикалық мүдделерiндегi тепе-теңдiктi сақтау базасында, табиғи монополиялар субъектiлерi мен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметтерiне, жұмыстарына тарифтердi (бағаларды) қалыптастыруға арналған құқықтық және нормативтiк-әдiстемелiк базаны жетiлдiру.
Нарыққа бiрдей қол жеткiзуге жағдай жасау және отандық өндiрушiлер шығындарын азайту мақсатында ТМД мен Кеден одағы шеңберiнде табиғи монополиялар субъектiлерi көрсететiн қызметтер мен олардың тауарларына арналған тарифтердi келiсу.
Стандарттау саласында
Өнiм сапасын басқарудың халықаралық стандарттарына көшу.
Шығарылатын өнiмнiң белгiленген стандартқа сәйкестiгiнiң сақталуын мемлекеттiк қадағалау.
Сыртқы сауда саласында
Өңдеушi сектордың iшкi нарықтағы позициясын нығайту мақсатындағы iс-қимылдың негiзгi бағыттары мыналар:
- салиқалы протекционизмдi жүзеге асыруға бағытталған сыртқы экономикалық қызметтi реттеудiң тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн бiрiншi кезекте:
демпингке қарсы шараларды, арнаулы қорғау және өтемақы шараларын қолдану салаларын кеңейту;
жеткiзiлетiн тауарлардың сапасы, олардың санитариялық жай-күйi мен экологиялық қауiпсiздiгi бойынша нақты және қатаң талаптарды iске қосу есебiнен арттыру;
- шетелдiк серiктестердiң жосықсыз сауда практикасына жедел ден қою үшiн бизнеспен керi байланыс жүйесiн дамыту;
- жоғары тиiмдi инвестициялық технологиялар мен жабдықтарды әкелудi ынталандыру.
Сыртқы экономикалық қызметке жәрдемдесу мақсатындағы iс-қимылдың негiзгi бағыттары мыналар:
- мемлекеттiк органдар жүйесiнде экспорттың дамуына жәрдемдесуге жауапты болатын қызметтер құру. Экспорт, шетелдiк нарықтарға талдау жасау мәселелерi бойынша ақпараттық-консультациялық қызметтер көрсету үшiн сауда ақпараттары орталығын құру;
- жетекшi сауда серiктестерiмен сауда жасағанда бiрдей сауда режимдерiн белгiлеу және техникалық кедергiлердi қысқарту;
- экспортты дамыту үшiн перспективалы елдерде Қазақстанның сауда өкiлдiктерiн құру;
- кәсiпорындардың келiсiм-шарттар жасасуына және шет елдерінің мемлекеттiк сатып алу нарығына қол жеткiзудi қамтамасыз етуiне жәрдемдесу;
- сыртқы нарықта тиiмдi алға жылжу үшiн экспорттық өнiмнiң сапасын халықаралық стандарттар бойынша сертификаттау;
- экспорттаушылар қауымдастығын құруға жәрдемдесу және мемлекеттiк органдардың олармен тиiмдi өзара iс-қимыл жасауын ұйымдастыру;
- экспорттық операцияларды кредиттеудi және сақтандыруды қамтамасыз ететiн қаржы институттарын дамыту;
- Дүниежүзiлiк сауда ұйымына кiруге әзiрлену;
- Қазақстанның әлемдiк энергетика нарығына қатысуын кеңейту үшiн Энергетикалық Хартия құрамындағы тиiмдi өзара iс-қимыл;
- елдердi - сауда серiктестерiн таңдаудағы икемдi саясат: өткiзу нарығын әртараптандыру, үшiншi елдер арқылы транзиттi барынша азайта отырып, Азияның таяу нарықтарына қатысуды ұлғайту, аймақтық одақтармен өзара iс-қимылды күшейту.
Ғылыми-техникалық салада
Iргелi зерттеулердi мемлекеттiк қаржыландыруды ұлғайту.
Практикалық пайдалануда жоғары әлеуетке ие жобаларды мақсатты қаржыландырудың басым бағыттарын таңдау. Ғылыми зерттеулердiң басым бағыттарын бекiту функциясын Қазақстан Республикасының Жоғары ғылыми-техникалық комиссиясына жүктеу.
Өнеркәсiп орындарының бағдарлы ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-конструкторлық жұмыстар жүргiзуiн ынталандыру.
Қолданбалы ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-конструкторлық жұмыстарды қаржыландырудың гранттық жүйесiне көшу.
Ғылыми әзiрлемелердiң отандық қорын құру.
Инновациялық технологиялардың дерек банкiн қалыптастыру.
Санаткерлiк меншiктi және патенттiк құқықты қорғау жүйесiн одан әрi жетiлдiру.
Институционалдық салада
Өндiрiстi, инновацияны және менеджменттi, iшкi салалық және салааралық кооперацияны, iшкi және сыртқы нарықтағы өктемдiктi, сондай-ақ өндiрушiлер бiрлестiктерiнiң (салалық одақтардың, қауымдастықтардың) басқа да нысандарын дамыту тұрғысынан тиiмдi корпоративтiк құрылымдардың (холдингтердiң, консорциумдердiң, қаржы-өнеркәсiп топтарының) қалыптасуына және құрылуына құқықтық және ұйымдық жәрдем көрсету.
4.1.2. Iрiктеп-талғау шаралары
Негiзгi мiндеттерi - мемлекеттiң дамуы үшiн стратегиялық маңызы бар нарық субъектiлерiнiң белгiлi бiр топтарына мақсатты ықпал ету, оларға өнеркәсiптiк даму мiндеттерiн шешу үшiн үдемелi өндiрiс ресурстарын беру. Бұл мынадай субсидиялар мен сүйемелдеу шараларын қамтиды:
- мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асыру;
- ғылыми-зерттеу мекемелерiне мемлекеттiк тапсырыстар беру;
- жекелеген салаларға және ғылымға субсидия беру;
- мемлекеттiк емес заемдар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер беру;
- мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер, басқа кредит институттары берген заемдар мен кредиттер бойынша кепiлдiктер беруi, қосымша қаржыландыру және тәуекелдi бөлiсудiң басқа да құралдарын пайдалану;
- салықтық жеңілдiктер мен преференциялар беру;
- табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне, жұмыстарына (тауарларына) арналған тарифтер бойынша төмендететiн және жоғарылататын коэффициенттер.
Өнеркәсiптiк-технологиялық секторды мемлекеттiк қолдау мемлекеттiк инвестициялық ресурстардың шоғырлануына қарай кеңейтiледi.
Бірінші кезеңде қолдаудың негiзгi нысаны басым салаларға салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру, нарықтар конъюнктурасының жақсаруына қарай оларды бiртiндеп алып тастай отырып, табиғи монополиялардың тарифтерi бойынша коэффициенттердi төмендететiн жекелеген инвестициялық жобаларды орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттеу болып қалады.
Мемлекеттiң кепiлдiгiмен негiзiнен бiрiншi кезектi капиталды қажет ететiн жобаларды iске асыру үшiн шетелдiк заемдар тартылатын болады.
Тiкелей мемлекеттiк инвестициялау күрделi ғылыми негiздi технологиялар әзiрлеуге және оларды енгiзудi қаржыландыруға шоғырландырылады.
Екінші кезеңде даму бюджетiндегi мүмкiндiктердiң кеңеюiне қарай өнеркәсiптiк секторды iрiктеп қолдау шараларының күллi құралын неғұрлым ауқымды қолдану басталады.
Iрiктеулi мемлекеттiк қолдау үшiн индустрияның таңдаулы блоктарының нысандарын бөлiп шығарудың негiзгi өлшемдерi мыналар болып табылады:
- өнiмдер мен қызметтердiң белгiлi бiр түрлерiне төлемге қабiлеттi сұраныстың (iшкi және сыртқы) болуы және оның артуының сенiмдi перспективалары;
- өндiрiстiң қайсыбiр түрiнiң бәсекелестiк артықшылықтарының болуы;
- мемлекет қолдауындағы объектiлердiң кеңейтiлген үдемелi өндiрiсiн өзiндiк қаржыландыруды қамтамасыз ететiн рентабельдiлiгi және өндiрiстiк базаның сапалық параметрлерiн, қолданылатын технологиялар мен түпкi өнiмнiң өзiн жақсарту;
- өндiрiстiң таңдап алынған түрiне iлiктес - шикiзат жеткiзушiлер, жартылай фабрикаттар мен жинақтаушы бөлшектер салаларына дамудың мультипликативтiк (еселенген) әсер етуi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- сыртқы заемдардың бiр бөлiгiн шоғырландыру, жекешелендiруден түскен табыстар, салық түсiмiнiң бiр бөлiгi, зейнетақы қорларының қаражатын және басқа институционалдық инвесторларды тарту негiзiнде елдiң даму бюджетiн қалыптастыру;
- өнеркәсiптiк сектордың басым салаларына инвестиция салуды қамтамасыз ететiн мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарын құру немесе олардың жұмыс істеп тұрғандарының қызметiн жандандыру;
- қолда бар ғылыми-техникалық нобайларды түгендеу;
- ғылыми-технологиялық әзірлемелер деңгейiн және оларды коммерцияландыру мүмкiндiгiн айқындайтын технологиялық болжамдар әзiрлеу;
- өнеркәсiптi дамытудың технологиялық даму болжамдарына да, сонымен бiрге макроэкономикалық болжамдарға да сүйенетiн нұсқалық болжамдар түзу. Даму басымдықтарының объектiлiк бағыттылығын және экономикалық өсудiң ықтимал нүктелерiн айқындау.
4.2. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясаттың салалық бағыттары
Өзiнiң индустриялық саясатын мемлекет дамуына мемлекеттiк қолдаудың алуан қағидатын талап ететiн үш ірi салалар кешенiнiң болуына қарай негiздейдi.
4.2.1. Экспорттық бағдарлану салалары
Негiзiнен бұл - елдiң сауда балансында жетекшi рөл атқаратын шикiзаттық бағыттылық салалары. Мемлекеттiк қолдаудың қажеттi деңгейiне қарай 2 блокқа бөлiнген:
1) Дамыған экспорттық блок.
Мұнай-газ өндiру, металлургия, уран және көмiр өнеркәсiбi.
Алдағы онжылдықта бұл салалардың, ең алдымен мұнай өндiрудiң қарыштап өсуi бүкiл экономика үшiн айқындаушы болады, мемлекеттiң инвестициялық ресурстарын қалыптастыруға алғышарттар жасай отырып, бюджеттiң жай-күйiне оң әсер етеді, едәуiр дәрежеде мультипликативтiк (еселенген) тиiмдiлiк әкеледi және экспорттық өндiрiстiң қажетiне қызмет ететiн машина жасау және өзге салалардың жандануына серпiн бередi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- көмiрсутегi шикiзатын тасымалдау мен экспорттау бағыттарының әртараптандырылуы;
- шикiзат базасының артта қалуын жою, табиғи шикiзаттың кешеңдiлiгi мен қайта өңделу тереңдiгiн арттыру;
- металлургиялық өнеркәсiпте неғұрлым терең өңдеу өндiрiсiн дамыту;
- мұнай мен металды халықаралық биржаларда тiркеу;
- әлемдiк уран нарығында Қазақстанның дербес тұғырын қамтамасыз ету.
Әлемдiк iрi өндiрушiлермен бiрге уран өндiру жөнiндегi бiрлескен кәсiпорын құру;
- энергетикалық көмiр сатудың нарығын сақтау және кеңейту.
Өнеркәсiптiк-технологиялық саясат мұнда негiзiнен саясаттың жалпыжүйелiк компоненттерiне шоғырланады.
Iрiктеп қолдаудың жекелеген нысандары:
- әлемдiк нарықта конъюнктура едәуiр нашарлаған жағдайда сыртқы нарықта бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру үшiн - табиғи монополия субъектiлерiнiң көрсеткен қызметтерi, жұмыстары (тауарлары), (көмiр, кен, металл) тарифтерi бойынша төмендететiн коэффициенттер ұсыну;
- металлургиялық өнеркәсiп пен металл өңдеудегi жекелеген жоғары технологиялық жобалар бойынша мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер беруi.
2) Түзiлетiн экспорттық блок.
Мұнай-химия және химия өнеркәсiбi.
Мұнай-газ секторымен және металлургиямен қатар бұл салалар онжылдықтың соңына қарай тұтас алғанда экономиканың жаңа технологиялық укладтарға көшуi үшiн өнеркәсіптiң индустриялық ұйтқысын түзедi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- тиiмдi инвестициялар тарту арқылы қазiргi өндiрiстердi қалпына келтiру және дамыту;
- айрылып қалған тұғырларымызды қайтару және химия өнiмдерi нарығында өктемдiктi одан әрi жүргiзу;
- отандық және әлемдiк ғылымның озық әзiрлемелерi базасында мұнай-газ шикiзатын терең қайта өңдеу жөнiнде жаңа жоғары технологиялық өндiрiс құру.
Мемлекеттiк инвестициялық ресурстардың осы салаларда басым қалыптасуына қарай iрiктеп қолдау шараларын қолдану кеңейедi.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мұнай-химия саласында iрi жобаларды iске асыру үшiн мемлекет кепiлдiгiмен халықаралық заемдар тарту;
- салада шағын тоннажды өндiрiс құру үшiн мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер беруi;
- аграрлық сектор үшiн минералдық тыңайтқыштар өндiрiсiне, өсiмдiктердi қорғау құралдарына субсидия беру;
- салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру;
- табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне, жұмыстарына (тауарларына) арналған тарифтер бойынша төмендететiн коэффициенттер ұсыну.
4.2.2. Ішкi бағдар салалары
Импорттық тауарлармен бәсекеге түсуге, оларды iшкi нарықтан ығыстыру және әлемдiк нарықта бiртiндеп өз орнын табуына ықтимал қабiлеттiлiгiне қарай олар үш топқа (блокқа) бөлiнедi.
1. Бәсекелестiгi жоғары топ (блок):
а) Тамақ өнеркәсiбi.
Саланы тиiмдi дамыту - тұтыну нарығын теңдестiрудiң міндетті шарты, азық-түлік қауiпсiздігiн қамтамасыз ету және көптеген әлеуметтiк проблемаларды шешудiң алғышарты. Сала өнiмдерiнiң сұраныс кепiлдi және ол халықтың табысының өсуiне қарай артатын болады. Капитал айналымының қысқа мерзiмдерi, бiржолғы мардымсыз күрделi қаржы салымдары саланы жекеше инвестициялар үшiн тартымды етедi.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- азық-түлiк нарығының жекелеген бөлiктерiнде импорт алмастыратын өндiрiстердi, экспортты дамыту;
- байыпты сауда протекционизмiн жүзеге асыру, iшкi нарықты жосықсыз бәсекеден, демпингтен және субсидияландырылған экспорттан қорғау.
Жалпыжүйелiк шаралар:
- сыртқы сауданы реттеудiң тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерiнің тиiмдiлiгiн арттыру;
- өнiмдi экспортқа жылжытуды қамтамасыз ету үшiн өнiм өндiру және өткiзу жөнiндегi iрi, орташа және шағын кәсiпорындарды коммерциялық ұйымдарға кезең-кезеңiмен өзгерте отырып, олардың өзара iс-қимылы негiзiнде салалық одақтар, қауымдастықтар құру;
- аграрлық сектормен тiгiнен интеграцияландырылған, толассыз өндiрiстiк циклдi түзiлiмдер құру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мемлекеттік кредиттік дамыту ұйымдарының шағын кәсiпкерлiктi қолдау және импортты алмастыру бағдарламалары шеңберiнде орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
б) мұнай-газ өңдеу өнеркәсiбi, электр энергетикасы.
Бұл салалар iшкi нарықта сұранысқа және перспективада экспорттық әлеуетке ие.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- жұмыс істеп тұрған энергия өндiретін және мұнай айдайтын қуаттардың жүктемелiлiгiн қамтамасыз ету;
- елдiң энергетикалық тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету (электр энергиясымен, газбен, мұнай өнiмдерiмен өзiн-өзi қамтамасыз етуге қол жеткiзу). Батыс Қазақстанда газ-турбиналық қондырғылар және республиканың оңтүстiк-шығысында шағын су электр станцияларын салу. Iшкi өткiзу нарықтары үшiн газ өңдеу қуаттарын және газ құбырларын iске қосу;
- мұнай өңдеудiң тереңдiгiн арттыру мақсатында жұмыс iстеп тұрған мұнай өндiру зауыттарын қайта жаңарту.
Жалпыжүйелiк шаралар:
- электр энергиясының ашық бәсеке нарығын дамыту;
- электр энергиясын беру жөнiндегi қызметтерге икемдi тариф саясатын жүргiзу, елдiң солтүстiгiнен оңтүстiк және батыс аймағына электр энергиясын жеткiзудi ынталандыру үшiн тиiмдi алмастыру схемасын дамыту;
- мұнай өнiмдерiн өндiрушiлер мен өткiзу жүйесiнiң арасындағы салық салмағын оңтайландыру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- республиканың мұнай өңдеу зауыттарына мұнай тасымалдауға арналған тарифтер бойынша төмендететiн коэффициенттер ұсыну;
- энергия шығаратын жаңа қуаттарды салу жобалары бойынша салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру;
- мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының газ өнеркәсiбiнiң жекелеген жобаларына орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.
2. Бәсекелестiгi орташа топ (блок):
а) машина жасау.
Жұмыс iстеп тұрған машина жасау кәсiпорындары негiзiнен экспортқа бағдарланған өнеркәсiптiк кешеннiң, аграрлық сектор мен көлiктiң көмекшi және қызмет көрсетушi блоктарын құрайды.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- қолда бар өндiрiстiк базада трактор және ауыл шаруашылығы, көлiктiк машина жасауды, мұнай-газ секторы, кен-металлургия кешендерi үшiн жабдықтар өндiрiсiн дамыту;
- республиканың машина жасау кәсiпорындарында мұнай-газ секторы мен кен-металлургия кешендерi үшiн құрал-жабдықтар мен жинақтаушы бөлшектерге арналған тапсырыстардың орналастырылуын қамтамасыз ету;
- жоғары технологиялық өндiрiстер нобайын қалыптастыру және игеру, соның iшiнде франчайзинг шартымен игеру, патенттер мен лицензиялар сатып алу;
- машиналар мен жабдықтарды, электрондық және электротехникалық өнiмдердi жетекшi өндiрушiлердiң бiрлескен кәсiпорындары мен филиалдарын құру.
Жалпыжүйелiк шаралар:
- Ресеймен және Беларусьпен машина жасау саласында мемлекетаралық өндiрiстiк кооперацияны кеңейту;
- iшкi нарықты жосықсыз бәсекелестiктен, демпингтен және субсидияланған бағадан қорғау;
- жер қойнауын пайдалану жөнiндегi жұмыс iстеп тұрған келiсiмшарттарға түзету енгiзген және сыртқы басқару мен жаңаларын жасасқан кезде iшкi нарықта жабдықтардың, құралдардың, жекелеген түрлерiн дайындауға арналған тапсырыстарды орналастыру бойынша талаптар енгiзу;
- машина-технологиялық станциялар желiсiн дамытуды ынталандыру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мемлекеттiң қатысуымен ұйымның лизингтiк қоры үшiн ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу;
- мемлекеттiк кредиттің дамыту ұйымдарының басым жобаларға орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
- салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар;
- мемлекеттiң қорғаныс және жұмылдыру қажеттерi үшiн мемлекеттiк сатып алу;
б) құрылыс материалдары өнеркәсiбi.
Сектордың дамуы iрi мұнай жобаларын жүзеге асырумен, кен-металлургия өнеркәсiбiнде, энергетикада жаңа қуаттар салумен, сондай-ақ тұрғын үй құрылысының қарқынын ұлғайтумен тiкелей байланысты болады.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- жаңа технология мен техниканың негiзiнде өндiрiстiк базаны жаңғырту және техникалық қайта жарақтау;
- құрылыс материалдарын жетекшi өндiрушiлердiң бiрлескен кәсiпорындарын немесе филиалдарын құру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- импорт алмастыратын өндiрiстi дамыту үшiн мемлекеттiк кредит ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
- цемент өнеркәсiбi қуаттарын қайта жаңартуға немесе жаңаларын құруға шетелдiк заемдар тарту;
- сыртқы экономикалық қызметтi тарифтiк және тарифтiк емес реттеудiң тетiктерiн енгiзу жолымен iшкi және сыртқы нарықта отандық өндiрушiлердi қолдау.
3. Бәсекелестiгi төмен блок.
Iшкi нарықта бәсекелестiгi әлсiз салалар - жеңiл (тоқыма-тiгiн, терi-аяқ киiм) және ағаш өңдеу өнеркәсiптерi.
Мемлекет ең алдымен отандық ауыл шаруашылығы шикiзатын (тоқыма және терi өндiрiсiн) өңдеуге бағытталған қолда бар өндiрiстер әлеуетiн сақтау жөнiнде шаралар қолданады.
Тiгiн және аяқ киiм өндiрiсiн дамыту оның нарықтық қажеттiлiгiмен және кәсiпкерлердiң жеке бастамасымен айқындалады.
Бiрiншi кезектi мiндеттер:
- тиiмдiлiгi аз өндiрiстердi қайта бейiмдеу немесе бөлшектеу, солардың негiзiнде шағын және ұтқыр бәсекеге төзiмдi өндiрiстер құру.
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- әскери және соларға теңестiрiлген арнаулы тұтынушылар, әлеуметтiк мекемелер үшiн жеңiл және жиhаз өнеркәсiптерiнiң дайын өнiмдерiн конкурстық негiзде мемлекеттiк сатып алу;
- мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының импорт алмастыру бағдарламаларының шеңберiнде тоқыма өндiрiсiне орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.
4.2.3. Салыстырмалы түрде жылдам, коммерциялануға бейiм
салалар мен жоғары технологиялық өндiрiстер тобы
Барлық бағыттар:
- ақпараттық технологиялар саласында;
- ғарыштық технологиялар саласында;
- биология, химия, фармация және медицина түйiсер тұста (микробиология, биохимия, биотехнология, тектiк инженерия).
Олардың негiзiнде құрылған технологиялар, үлкен күрделi қаржыны талап етпей-ақ, сапалы жаңа өнiмдердi жасау жолымен өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы салаларының өнiмдiлiгiн арттырады.
Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
- отандық түпнұсқа дәрi-дәрмек заттарын жаңадан жасау және әзiрленгендерiн өндiрiске енгiзу, өмiрлiк маңызы бар дәрi-дәрмек заттарын өндiрудi ұлғайту;
- металлургия үшiн айрықша таза және ғылымды қажетсiнетiн материалдар өндiру;
- биотехнологиялық әдiстер негiзiнде диагностикалық және дәрi-дәрмек заттарының, ветеринарлық препараттардың жаңа буынын, ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын, тамақ, жеңiл, фармацевтiк, парфюмерлiк-косметикалық, металлургия өнеркәсiптерi үшiн биотехнологиялық өнiмдердi, топырақ пен суды тазартудың технологияларын әзiрлеу және енгізу;
- ғарыштық технологиялар әзiрлемелерiн ауыл шаруашылық, өнеркәсiптiк, медициналық, әскери өндiрiстерге енгiзу;
- ақпараттық технологиялар әзiрлеу (қолданбалы компьютерлiк бағдарламалар, компьютерлерге арналған компоненттер өндiру және т.б.).
Iрiктеп қолдаудың негiзгi нысандары:
- мемлекеттік кредиттік дамыту ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi;
- инновациялық қызмет бағдарламасының шеңберiнде субсидиялау.
Аграрлық және онымен iргелес салаларды дамыту саласындағы мемлекеттiк саясат қысқа-, орташа- және ұзақ мерзiмдi сипаттағы мақсаттарды көздейдi және жиынтығында тiкелей аграрлық өндiрiстiң өнiмдiлiгi мен түсiмдiлiгiн арттыру негiзiнде ауыл халқының әл-ауқатын жақсартуға, ауылдағы жұмыспен қамтудың барлық нысандарын, соның iшiнде ауылдық жерлердi индустрияландыру арқылы оза дамытуға және оларды қолдауға бағытталатын болады.
Қысқа мерзiмдi сипатты мақсаттар
Нарықтарды тиiмдi мемлекеттiк реттеу, протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу, нарықтың және барабар қаржы жүйесiнiң инфрақұрылымын қалыптастыру, шағын кредиттер беру бағдарламаларын жүзеге асыру, шаруашылықтардың көлбеу кооперациялануын және тiгiнен интеграциялануын дамыту арқылы өндiрiстi шоғырландыру жолымен аграрлық сектордың рентабельдiлiгiне және ауыл халқының кiрiстерiн қолдап отыру.
Орташа мерзiмдi сипатты мақсаттар
Аграрлық өндiрiстi интенсивтендiру және ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң негiзгi түрлерiн орташа әлемдiк өнiмдiлiкке жақындату, ауылдағы қайта өңдеу мен сервистiк өндiрiстердi жан-жақты дамыту, ауыл халқына әлеуметтiк қызмет көрсету стандарттарын қамтамасыз ету.
Ұзақ мерзiмдi сипатты мақсаттар
Аграрлық өндiрiстi тұрақты дамыту және оңтайландыру.
Ауылдық жерлердi индустрияландыру, ауыл мен қала халқының тұрмыс деңгейлерiндегi айырмашылықтарды еңсеру.
Ел тұрғындарының 40%-дан астамының қызметi мен тiршiлiк көзi ауылдық жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер - негiзгi өндiрiс құралы.
Аграрлық өндiрiстiң тұрақтылығы - елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiнiң негiзi.
Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк нарықта экспорттық өктемдiк жасауда әлеуеттi өнiмдердiң және валюталық түсiм көздерiнiң бiрi.
Аграрлық сектордағы өрлеу - экономиканың сабақтас салаларда өсуiнiң тетiгi.
Тұтас алғанда, аграрлық сектордың дамуы мемлекет үшiн экономикалық және ең бастысы әлеуметтiк аспектiде стратегиялық жағынан маңызды.
2.1. Әлемдiк үрдiстер
Осы заманғы нарықтық экономикада мемлекет неғұрлым реттейтiн және қолдайтын секторлардың бiрi аграрлық сектор болып табылады.
90-жылдардың орта шенiнде әлемде аграрлық секторды қолдауға жыл сайын 350 млрд. АҚШ доллары жұмсалды.
Мұның өзi осы сектордың ел дамуындағы тарихи және әлеуметтiк маңызымен, ең алдымен ауылдың кiрiсiн және онда жұмыспен қамтуды қолдаумен, азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз етумен, ауылдық аумақтарды дамытумен және дәстүрлi ауылдық ландшафт пен халықтың санын сақтауға ұмтылумен айқындалады.
Әлеуметтiк сектор мен оның жекелеген бөлшектерiн мемлекеттiк реттеудiң классикалық үлгiсi - АҚШ, Канада, Еуропа одағы (ЕО) елдерi.
Аграрлық сектордың өнiмдiлiгi, әсiресе жоғары дамыған елдердегi техникалық прогрестің жылдам жүруiне байланысты өнiмдiлiгi өсе түсiп отыр. Тектiк инженерияны одан әрi енгiзуге және биотехнологияларды дамытуға байланысты оның неғұрлым тез серпiн алуы мүмкiн.
Артық өндiрiстiк қуаттар мен сұраныстың баяу өсуi жағдайында аграрлық өнiмдi ұсынудың жылдам ұлғаюы ішкі нарықтарда бағаның құлдырауына және осы елдердің аграрлық секторлары табысының төмендеуiне алып келедi. Мұның өзi ресурстардың экономиканың аграрлық емес секторларына ығысуына жағдай жасайды.
АҚШ-та жұмыс iстейтiндердің жалпы санынан аграрлық секторда жұмыс iстейтіндердің үлесi 1910 жылғы 35%-дан қазiргi кезде 3-4%-ға дейiн қысқарды.
Аграрлық секторда жұмыспен қамтудың қысқаруының тежеусiз үрдiсi өсу, даму үстiндегi кез келген экономикаға тән құбылыс және ол Қазақстан үшiн де аса өзектi болып отыр. Экономикалық, экологиялық және әлеуметтiк салдарлардан басқа, аумақтың кеңдiгi мен халықтың сирек қоныстанғандығына орай, ауылдың құлдырауы елдiң ұлттық қауiпсiздiгiне әсер ететiн факторға айналуда.
Елдердiң көпшiлiгiнде ресурстардың ығысуының iс жүзiндегi қарқыны бiршама баяу жүрiп жатыр және аграрлық өндiрушiлердiң кiрiсiн қолдау осы елдердегi аграрлық саясаттың басты мiндетi болып отыр.
Аграрлық сектордың кiрiсiн арттыру үшiн iс жүзiнде барлық жерде және әсiресе, дамыған елдерде арнаулы протекционистiк бағдарламалар:
- мемлекеттiк сатып алу интервенциялары арқылы бағаның нысаналы деңгейiн қолдау;
- өндiрушiлерге тiкелей баға субсидиялары (ең төменгi кепiлдiктi бағалар);
- экспортты субсидиялау;
- ресурстарды арзандату жолымен шығындарды азайту (материалдық-техникалық ресурстарға арналған субсидиялау, жеңiлдетiлген кредиттер беру) iске асырылады.
Қолданатын бағалар ұлттық шекаралар шеңберiнен шығып кететiн экономикалық рабайсыздықты туындатады.
Iшкi нарықты қорғау үшiн АҚШ және ұқсас аграрлық бағдарламалары бар басқа да елдер тарифтер, квоталар нысанындағы импорттық кедергiлер белгiлейдi.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң артық қорлары сыртқы нарыққа шығарылады, мұның өзi осы өнiмдерге әлемдiк бағалардың төмендеуiне алып келедi.
Басым көпшiлiгi әлемдiк нарықтар конъюнктурасына тәуелдi болып отырған нашар дамыған елдер, iшкi өндiрiстiң шектелуi, экспорттың азаюы және ұқсас тауарлар импортының өсуi түрiнде залал шегедi.
Өнiмдерiнiң нарықтарда технологиялық жағынан артта қалуы және бәсекеге қабiлетсiздiгi болмауы жағдайды ушықтырады.
Аграрлық протекционизммен бұрмаланған қазiргi таңдағы әлемдiк сауда талаптарына бейiмделу, әлемдегi дамыған елдерде қолданылатын аграрлық саясаттың негiздерiн ескеру - өтпелi тұрпатты елдердің аса маңызды мiндеттерi.
Қазақстанның аграрлық секторы әлемдегi орташа еңбек өнiмдiлiгiне қол жеткiзгенге дейiн аграрлық протекционизм шараларын қолдану орта мерзiмдi кезеңде ел үшiн қолайлы.
2.2. Қазақстанның аграрлық секторының жай-күйi
2.2.1. Күштi жақтар
Қазақстан жер ресурстарына бай. Алдын ала суландырмай-ақ егiн шаруашылығына жаратуға болатын алқап 39 млн. гектарды құрайды. Табиғи жайылым алқабы мұнан да көп, 179 млн. гектардан астам.
Елдiң астық өсiретiн белдеуi бидайдың әлемдiк нарықта сұраныспен пайдаланылатын қатты және күштi сортты дәндерiн өндiруге мүмкiндiк бередi.
Аграрлық өндiрiстiң көп салалы құрылымы, жоғары ғылыми-зерттеу және тәжiрибе-экспериментальдық әлеует қалыптастырылды. Салада ауыл шаруашылығы өнiмдерiн дайындау, ұқсату және сақтау жөнiнде жеткiлiктi қуаттар бар. Бiлiктi және арзан жұмыс күшiнiң болуы аса маңызды бәсекелестiк артықшылық болып табылады.
Iлгергi жылдарда аграрлық секторда бағаны ырықтандыру және жер реформасы жүргiзiлдi, мемлекеттiк және ұжымдық меншiк жекешелендiрiлдi және ауыл шаруашылығы кәсiпорындары қайта ұйымдастырылды.
Нәтижесiнде, жерде шаруашылық жүргiзудiң көпукладты нысаны құрылды және ауылда нарықтық қатынастар дамыды. Өндiрiстiң жаңа нарықтық инфрақұрылымы пайда болып, нығая түстi. Осының бәрi аграрлық өндiрiстi тиiмдi жүргiзуге жағдай туғызады.
Мемлекеттiк органдар нарық процесiне және тауар өндiрушiлердiң шаруашылық қызметiн басқаруға араласуды тоқтатып, экономикалық субъектiлерге жанама ықпал ету әдiстерiне көше бастады.
2.2.2. Әлсiз жақтар
Саланың дамуын шектейтiн негiзгi проблемалардың бiрi өсiмдiк шаруашылығында өнiм шығымдылығының төмендiгi және мал шаруашылығының өнiмдiлiгi болды.
Себептерi: топырақ құнарлылығының нашарлауы зиянкестердiң, аурулардың және арамшөптердiң таралуы, ветеринарлық қызмет көрсетудiң және профилактиканың нашарлауы, табынның, тұқым қорының, саланың материалдық-техникалық базасы жай-күйiнiң сапалық нашарлауы, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң индустриялық технологияларының бұзылуы.
Шұғыл континенталдық климат және шектен тыс құрғақшылық, сумен қамтамасыз етудiң нашарлығы, әсiресе оңтүстiк аймақтарда, аграрлық өндiрiстiң тәуекелдiлiгiн күшейте түседi.
Өткен жылдарда аграрлық секторды реформалау тереңдей түскен жүйелiк дағдарыс кезеңiнде өттi.
Осындай жағдайда еркiн нарық тұжырымдамасы елдiң аграрлық секторын дамытуда бiрқатар проблемаларды шеше алмады (13, 14-қосымшаларды қараңыз).
Басты мақсатқа - тиiмдiлiкке және тиiсiнше, дiттей отырып реформалар жүргiзiлген ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң түсiмдiлiгiн арттыруға объективтi түрде қол жетпедi.
Шаруашылықтарды бөлшектеу нәтижесiнде қалыптасқан жер үлесi мен мүлiктiк құқықтар мөлшерi, көп жағдайда, жоғары тауарлы өндiрiс жүргiзуге, техниканы тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бермедi.
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiне және материалдық-техникалық ресурстарға (салааралық), азық-түлiктi сатып алу және түпкiлiктi бағаларына (iшкi салалық) бағаның қалыптасқан теңсiздiгi рентабельдiлiктi төмендетiп, аграрлық өндiрiстiң шығындылығына алып келдi.
Өтiмдi капиталдың болмауы және өндiрiстiң тиiмсiздiгi банк кредиттерiн қол жетiмдi етпедi және сектордың ауыр қаржылық жағдайын одан сайын ушықтырып жiбердi.
Аграрлық секторда өндiрiлген қосымша өнiмнен орасан үлес алатын делдалдық құрылымдар, жергiлiктi монополистер (өңдеушi және көтерме сауда кәсiпорындары) өткiзу мен жабдықтау жүйесiнде барған сайын көбiрек орын ала бастады.
Осы жылдары объективтi тұрғыда шектеулi болған аграрлық секторды мемлекеттiк қолдаудың қолданылған жүйесi өндiрiске ынталандырушылық әсер ете алмады - бөлiнген қаражат тиiмсiз пайдаланылды.
Шаруашылық байланыстардың үзiлуi, нарықтық инфрақұрылымның, көлiк коммуникацияларының мешеулiгi өнiмдi өткiзу, соның iшiнде экспортқа өткiзу мүмкiндiгiн шектедi (15, 16-қосымшаларды қараңыз).
Соңғы кезге дейiн iшкi нарықты қорғаудың айқын жүйесiнiң болмауы отандық өнiмдi неғұрлым арзандау импорттық өнiмнiң ығыстыруына алып келдi, мұның өзi өндiрiстi тұншықтырудың қосымша факторына айналды (17-қосымшаны қараңыз).
Аграрлық өндiрiстiң бәсекеге қабiлеттiлiгi еңбекақы төлеудiң төмен деңгейiмен ғана ұсталуда. Едәуiр дәрежеде мұның өзi отандық және шетелдiк ұқсас өнiмдердiң арасында орын алып отырған еңбектi және материалды көп қажетсiнетiн айырмашылықты өтейдi.
Сұраныстың қысқаруына байланысты, аграрлық сектордың өндiрiс қуаттары артық болып қалды.
Аграрлық сектордағы жұмыспен қамтуды эволюциялық емес, түбегейлi қысқарту жұмыссыздықтың етек алуына және халықтың ауылдан кетуiне алып келдi.
Нәтижесiнде, аграрлық сектордың экономикалық баянсыздығы үздiксiз құбылысқа айналып келедi.
Ауыл қоғамдағы әлеуметтiк шиеленiстiң ошағы болып отыр.
13-қосымша
Ауыл шаруашылығы өнімдерінің нақты көлемінің индексі
(1990 жылғы %-бен)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
14-қосымша
1990-2000 жылдарда өндірілген ауыл шаруашылығы
өнімдерінің негізгі түрлері
-------------------------------------------------------------------
!1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 !1996 !1997 !1998
-------------------------------------------------------------------
Астық
(өңделген. 28488 11992 29772 21631 16454 9506 11237 12378 6396
нен кейінгі
салмағы)
соның
ішінде:
Бидай 16197 6889 18285 11585 9052 6490 7678 8955 4746
Картоп 2324 2143 2570 2296 2040 1720 1657 1472 1263
Көкөніс 1136 955 985 808 781 780 778 880 1079
Күнбағыс 126 109 99 86 97 99 64 55 83
Қант 1044 726 1160 843 433 371 341 128 225
қызылшасы
(фабрикалық)
Мақта 324 291 252 200 208 223 183 198 162
Ет 1559 1524 1258 1312 1207 985 855 718 642
(сойғаннан
кейінгі
салмағы)
Сүт 5642 5555 5265 5576 5296 4619 3627 3335 3394
Жұмыртқа, 4185 4075 3565 3288 2629 1841 1262 1266 1388
млн. дана
Жүн (таза 108 104 96 95 75 58 42 35 25
салмағы)
-------------------------------------------------------------------
таблицаның жалғасы:
-----------------------------
! 1999 ! 2000
-----------------------------
Астық
(өңделген. 14249 11578
нен кейінгі
салмағы)
соның
ішінде:
Бидай 11227 9091
Картоп 1693 1694
Көкеніс 1283 1535
Күнбағыс 104 105
Қант 283 269
қызылшасы
(фабрикалық)
Мақта 249 287
Ет 629
(сойылғаннан
кейінгі
салмағы)
Сүт 3550 3701
Жұмыртқа, 1517 1692
млн. дана
Жүн (таза 22 22
салмағы)
-----------------------------
15-қосымша
Азық-түлік тауарлары аса маңызды түрлерінің
1995 - 2000 жылдардағы экспорты,
(млн. АҚШ доллары)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
16-қосымша
Азық-түлік тауарлары негізгі түрлерінің
1995 - 2000 жылдардағы импорты,
(млн. АҚШ доллары)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
2.2.3. Мүмкiндiктер
Жер шары халқының өсуi және әлемдiк азық-түлiк нарығы ауқымының ұлғаюы.
Қазақстанның аграрлық өнiмдерiн өткiзудiң дәстүрлi нарықтары - ТМД елдерiнiң экономикалық өрлеуi.
Иран, Түркия, Қытай, Пәкiстан тәрiздi және басқа таяудағы елдерде азық-түлiк тауарларын тұтынудың артуы.
Әлемде бидайға, ең алдымен, оның күштi және қатты сорттарына, сондай-ақ оның өңделген өнiмдерiне сұраныстың көбеюi.
Жаңа көлiк жолдарының ашылуы, сондай-ақ әлемдегi жетекшi астық өндiрушiлердiң Оңтүстiк Шығыс Азия мен Латын Америкасының тез өсiп келе жатқан нарығына қайта бағдарлануы Қазақстан бидайын Таяу Шығыстағы Азияға (Иран, Ирак, Түркия және басқалар) экспорттауды кеңейтуге мүмкiндiк бередi.
Тамақты әртараптандыру және табиғи шикiзаттан алынған тұтыну тауарларына сұраныстың өсуi.
Елдiң тамақ және жеңiл өнеркәсiбiнде импорт алмастыру процестерiнiң дамуы.
2.2.4. Қатерлер
Әлемдiк азық-түлiк нарығындағы жоғары бәсекелестiк және протекционизм, сауда қатынастарының реттелмеуi.
Шетел импорттаушыларының тарапынан жүргiзiлетiн жосықсыз бәсекелестiк (демпинг, субсидияланған экспорт) және отандық өнiмдердi iшкi нарықтан ығыстырылуы.
Әлемдегi (Қазақстан үшiн) ықтимал азық-түлiк нарықтарына тиiмдi көлiк жолдарының болмауы.
Республиканың оңтүстiк аймақтарының шектес мемлекеттердiң су ресурстарына тәуелдiлiгi.
Iшкi нарық ауқымының шектеулiлiгi және шашыраңқы орналасуы, ТМД елдерiнiң дәстүрлi өткiзу нарықтарының сатып алу қабiлетiнiң төмендiгi.
Аграрлық сектордың өткен жылдардағы дамуының iшкi және сыртқы факторларын жинақтап, қорыта келiп, мынадай тұжырымдар жасауға болады:
- аграрлық сектордағы жағдайдың нашарлап кетуiнiң негiзгi себептерiнің бiрi - аграрлық секторды және тұтас алғанда ауылдық жерлердi, жаңа нарықтық жағдайларда басқару мен реттеуде мемлекет рөлiнiң ақырына дейiн iске асырылмауы;
- басқару мен реттеу объектiсi технологиялық байланысты тiзбектердi - өндiрiстi, дайындауды, қайта өңдеудi және өткiзудi қамтитын қалыптасып отырған өнiм нарықтары емес, тiкелей ауыл шаруашылығы қызметi болды;
- азық-түлiктiң әлемдiк нарығы аграрлық протекционизммен қатты бұрмаланған жағдайда, ырықтандырылған сыртқы сауда режимi жағдайында мемлекеттiк қолдау шараларының қысқаруы және тұтас алғанда саланы мемлекеттiк реттеу деңгейiнiң төмендеуi жалпыәлемдiк практикаға қайшы келедi;
- аграрлық саясатты ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк саясат шараларын қамтитын, неғұрлым кең тұрғыдағы ауыл саясатын қалыптастыру проблемасы туындап отыр;
- аграрлық жұмыспен қамтудың қысқаруының тежеусiз үрдiсi жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету мiндетiн алға қояды, мұның өзi ауыл тұрғындарының басым көпшiлiгiне өз шаруашылығын жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың неғұрлым кең тараған барабар нысаны тамақ өнеркәсiбi және қызметтiң басқа да индустриалдық салалары болып отыр.
Қазiргi жағдайдағы аграрлық және онымен өзара байланысты экономиканың тамақ өнiмдерi секторының бөлшектерi осы тiзбекте қалыптасатын нарықтық институттар жиынтығында мемлекеттiң аграрлық-индустриялық саясатының бiртұтас объектiсi ретiнде қарастырылуға тиiс.
Алдағы жылдарда мемлекеттiң күш-жiгерi мынадай мiндеттердi шешуге шоғырландырылады:
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң бәсекеге қабiлеттi және интеграцияланған нарығын қалыптастыру, олардың жұмыс iстеуiнiң құқықтық және институционалдық инфрақұрылымын құру, жосықсыз бәсекелестiктен және әлемдiк нарықтың қолайсыз конъюнктурасынан қорғау;
- ауыл жоғары өнiмдi техниканы және осы заманғы технологияларды тиiмдi қолдануға мүмкiндiк беретiн шаруашылық жүргiзудiң ұтымды нысандарын қалыптастыру, нарықтық жүйеге сәттi интеграциялану атап айтқанда, шаруашылықтардың көлбеу кооперациялануымен тiгiнен интеграциялануын (шаруашылықтарды шоғырландыру) дамыту арқылы интеграциялану;
- мемлекеттiң аграрлық секторға көмегiн ұтымды ету және оның ынталандырушы бағыттылығын күшейту. Саланың қаржы секторын дамыту;
- ұтымды мамандандыруды қалыптастыру және аграрлық сектордың өндiрiстiк күштерiн неғұрлым қолайлы табиғи аймақтарда шоғырландыру негiзiнде аграрлық өндiрiстiң мөлшерiн кезең-кезеңiмен оңтайландыру және терең қайта құрылымдау;
- аграрлық сектормен өзара байланысты қайта өңдеу өнеркәсiбiнің сегменттерiн, жұмыспен қамтудың басқа да барабар түрлерiн оза дамыту арқылы ауыл халқын жұмыспен қамтудың барлық нысандарын дамыту;
- аграрлық өндiрiстiң технологиялық деңгейiн көтеру және ресурстар үнемдейтiн әрi экологиялық таза технологияларды енгiзу, ғылыми зерттеулердi қолдау көрсету және ауыл шаруашылығында консультация беру жүйесiн енгiзу;
- ауылдық өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту.
Белгiленген мiндеттердi iске асыру осы салаларда аграрлық-индустриялық нарықты, тиiмдi менеджмент пен маркетингтi, қаржы-кредит жүйесiн құруда мемлекеттiң ұйымдастырушылық, реттеушiлiк және ынталандырушылық рөлiн күшейту арқылы қамтамасыз етiлетiн болады.
Нарыққа қатысушылардың қызметiн мемлекеттiк басқару, реттеу, регламенттеу, қаржыландыру институттары мемлекет атынан, қалыптаса бастаған аграрлық-индустриялық нарықтарға балама ретiнде жекеше сектор үшiн толыққанды серiктес болып көрiнедi, мұның өзi қалыптасқан басқару реформалауды талап етедi.
4.1. Аграрлық-индустриялық нарықтарды реттеу
Негiзгi мiндеттер:
- халықтың және кәсiпкерлердiң едәуiр топтары табысының елеулi азаюына жол бермеу;
- аграрлық бизнестi дамыту және трансакциялық шығынды азайту;
- нарыққа қатысушылардың барлығы үшiн тең бәсекелестiк жағдайды қамтамасыз ету, нарықтың жекелеген бөлшектерiнiң монополиялануын шектеу.
Нарықты мемлекеттiк реттеудiң негiзгi шаралары:
- кеңейтілген үдемелі өндiрiс үшiн арналған қажеттi рентабельдiлiк деңгейiн (сатып алу интервенциясы) қамтамасыз ету ең төменгi кепiлдi сатып алу бағаларын, кепiлдi бағаларды белгiлеу үшiн қайсыбiр өнiм бағасының мақсатты деңгейiн қолдау тетiктерiн енгiзу арқылы нарықты бағамен реттеу;
- тиiстi өнiм нарығында, кәсiби операторды қалыптастыруға бағытталған нарықты регламенттеу, нарықтардың жұмыс iстеуiнің және тұтас алғанда, аграрлық өндірiстi коммерцияландырудың жалпы ережелерiн белгiлеу;
- аграрлық-индустриялық тауарлар саласында протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу;
- аграрлық бизнес субъектiлерiнiң қалыптасуын ұйымдық және құқықтық тұрғыда қолдауды көздейтiн:
дербес ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiнiң жергiлiктi өткiзушi, қайта өңдеушi, жабдықтаушы, қызмет көрсетушi және кредиттiк кооперативтердi қалыптастыруы;
саланың инвестициялық жағынан неғұрлым тартымды субъектiлерi ретiнде тiгiнен интеграцияланған түзiлiмдердi (интеграцияландырушылар - қайта өңдеушi және сауда кәсiпорындары) құру. Қазiргi заман жағдайында өздерiнiң шикiзат аймақтарының дамуына мүдделi қайта өңдеу кәсiпорындары аграрлық сектордың негiзгi жекеше инвесторы болуға тиiс;
- нарықты қалыптастыру мен реттеудегi мемлекеттiң негiзгi серiктесi ретiнде аймақтық және республикалық салалық одақтар мен қауымдастықтар құру;
- аграрлық өнiмдi экспортқа икемдеу жөнiндегi күш-жiгердi шоғырландыру үшін салалық одақтар мен қауымдастықтарды коммерциялық ұйымдарға кезең-кезеңiмен өзгерту.
Бiрiншi кезектi шаралар:
- аграрлық секторды мемлекеттiк басқару мен реттеудiң жүйесi мен құрылымын жетiлдiру, оны нарықтық реттеу тетiгiне интеграциялау;
- аграрлық секторды мемлекеттiк реттеудiң негiзгi бағыттарын әзiрлеу;
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң (астық, сүт және басқалары) негiзгi нарықтарын дамытудың ұлттық бағдарламаларын әзiрлеу;
- аграрлық-индустриялық өнiмдердiң негiзгi нарықтарын мемлекеттiк реттеу мен басқару бағдарламаларын әзiрлеу;
- аграрлық-индустриялық нарықты реттеуге жекелеген қатысушылардың қызметiне лицензиялау енгiзу;
- әрбiр нарық үшiн белгiленген көлемнен бастап, мәмiлелердi тiркеу жүйесiн енгiзу;
- өнімді жеткізуге арналған келiсiм-шарттардың кепiлдi орындалу жүйесiн құру;
- әрбiр нарықта мемлекеттiң және салалық одақтардың үлестiк қатысуымен елеулi өнiмдер шығару, нарыққа қатысушыларды бiрiктiретiн және перспективада жедел режимде электронды сауданы (электронды тауар биржасы) енгiзуге мүмкiндiк беретiн компьютерлiк желiлiк ақпараттық-қаржы жүйелерiн жасау;
- ұсақ тауар өндiрушiлердiң нарыққа шығуының оңтайлы нысандары ретiнде көтерме сауда нарығын және өткiзу кооперациясын дамыту. Iрi көтерме сауда нарықтарын бiрыңғай ақпараттық жүйеге бiрiктiру;
- аукциондық сатуды енгiзу.
4.2. Аграрлық-индустриялық тауарлар саласында протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу
Сыртқы сауданы реттеу iшкi нарыққа арналған демпингке және субсидияланатын экспортқа белсендi түрде қарсы тұруға бағдарланатын болады.
Аграрлық-индустриялық өнiмдермен сауда жасау мәселелерiнде Қазақстан экономиканы құрылымдық өзгертудi жүзеге асырушы ел ретiнде Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымының құқықтық құрылымына кiретiн ережелердi неғұрлым ұзақ мерзiмде iске асырады.
Сыртқы нарықта бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру және трансакциялық шығындарды азайту үшін өнiмдердi экспорттау жөнiндегi функция мемлекеттiң қатысуымен де құрылған, сондай-ақ салалық одақтар, қауымдастықтар жанынан да қалыптастырылған iрi сыртқы сауда фирмаларында шоғырландырылады.
Бiрiншi кезектi шаралар:
- аграрлық-индустриялық өнiмнiң әлемдiк нарығының мониторингiн ұйымдастыру және iшкi нарыққа арналған демпингке және субсидияланатын экспортқа белсендi түрде қарсы тұру;
- нарықтың неғұрлым осал бөлшектерiн қорғау үшiн тарифтiк емес сауда шектеулерiн (техникалық стандарттар, ветеринарлық және санитариялық нормалар) қайта қарау және тиiмдi пайдалану;
- импортталатын өнiмдердiң экологиялық қауiпсiздiгiне талапты қатайту;
- әкелiнетiн шикiзат пен дайын өнiмдердiң арасына едәуiр тарифтiк айырмашылық (тарифтiк эскалация) енгiзу;
- тауарлардың әлемдiк нарықтарға бет алуы үшiн, мемлекеттiң, сондай-ақ әрбiр салалық одақтың жанынан ұйымдасқандарының қатысуымен сыртқы сауда фирмалары желілерін құру;
- отандық өнiмдердi шетелде насихаттау.
4.3. Мемлекеттiң аграрлық секторға көмегiн ұтымды ету
және оның ынталандырушы бағыттылығын күшейту.
Саланың қаржы секторын дамыту
Субсидиялау саясаты
Мемлекеттік субсидиялау, бiрiншi кезекте, өндiрiстi интенсивтендiруге арналған прогрессивтiк технологияны жасау мен енгiзудi ынталандыруға бағытталған (ғылыми зерттеулер, селекция, элитарлық тұқым шаруашылығы, асыл тұқымды мал шаруашылығы, биотехнология және басқалар).
Өзге бағыт - өндiрiстiң iрi инженерлiк факторларын қолдау және дамыту жөнiндегi инвестициялық жобаларды iске асыру болып табылады (суармалы және мелиоративтiк жүйелер және басқалар).
Айрықша тоқыраған және тиiмсiз ауыл шаруашылығы аймақтарында ауыл халқына шағын кредит беру, соның iшiнде жұмыспен қамтудың барлық нысандарын дамытуға бағытталған шағын кредит беру (нақты жобаларға) жүзеге асырылады.
Маусымдық кредиттер беру
Мемлекет аграрлық секторға жеңiлдетiлген орталықтандырылған кредиттер берудi бұдан былай да жүзеге асырмайды.
Маусымдық операцияларды мемлекеттiк субсидиялаудың негiзгi нысандары ресурстарды арзандату атап айтқанда, меншiктi кредиттiк ресурстар есебiнен тiкелей банктiк кредит беру кезiнде банк пайызын субсидиялау бағдарламалары болады.
Аграрлық секторға маусымдық кредит беру аталған аймақтардың жағдайына орай арнайы әзiрленген ғылыми негiзделген технологияларды енгiзу жөнiндегi мiндеттемелердi шаруашылықтардың қабылдауымен байланыстырылатын болады.
Өндiрушiлер үшiн маусымдық кредитке қол жеткiзудi қамтамасыз етудiң басқа тағы бiр нысаны банктiк кредиттердi мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдарының кепiлдiктерiмен қамтамасыз ету болады.
Маусымдық кредит берудегi негiзгi күш саланың iшкi ресурстарын және аграрлық бизнестi жұмылдыруға бағытталатын болады:
- биржалық сауданы дамыту және фьючерстiк операцияларды кеңейту;
- өндірістік келiсiмшарттарды дамыту;
- аграрлық-индустриалдық салада өндiрiстi тiкелей интеграциялау шеңберiнде кредит беру;
- ауылдық кредиттiк серiктестiктер арқылы, сондай-ақ ауылдық кредиттiк кооперациялар (өзара кредит беру және өзара сақтандыру қоғамдары) құру арқылы кредит беру;
- маусымдық ресурстарды берiп тұрушы фирмалардың тауарлық кредиттерi;
- операциялық лизингтi дамыту.
Инвестициялық кредит беру
Қазiргi жағдайда жер өтiмдi ресурс болып табылмайды және толыққанды кепiл болу рөлiн атқара алмайды және тиiсiнше ипотекалық кредит беру жүйесiн кеңiнен қалыптастыру үшiн жеткiлiктi алғышарттар жоқ.
Ипотекалық кредит беру жер айналымы белсендi түрде қолданылатын жекелеген аймақтарда дамиды.
Қаржы лизингi басым дамитын болады.
Ұйымдардың лизингтiк қор қаражатын мемлекеттiң қатысуымен бөлу конкурстық рәсiмдер арқылы жүзеге асырылады.
Лизинг қорына ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу ауыл шаруашылығы техникасын отандық өндiрушiлердің сату бағасына бақылау жасауы жөнiндегi шаралармен бекемделетiн болады.
Аграрлық секторға және онымен өзара байланысты тамақ өнiмдерi секторының (шағын бизнестің) бөлшектерi мемлекеттiк ұзақ мерзiмдi кредит беру мамандандырылған қаржы институттарына шоғырландырылады.
Ауыл шаруашылығы шикiзатына бағдарланған қайта өңдеу өнеркәсiбi мен шағын бизнестi қолдау бағдарламалары аграрлық сектордың дамуымен өзара байланысты болуға тиiс.
Бiрiншi кезектi шаралар:
- аграрлық-индустриялық секторды қаржылық қолдаудың көп арналы жүйесiн:
мемлекеттiң қатысуымен кредит беру желiсiн;
ауылдық кредиттiк серiктестiктер жүйесiн құру;
ауылдық кредит кооперациясын қалыптастыру (бастапқы кезеңде өзара көмек кассасы, өзара кредит беру ретiнде);
- аграрлық секторды қолдауға бағытталған мемлекеттiк ресурстарды (кредиттiк, лизингтiк, кепiлдiк және басқа) толыққанды бiр салалық инвестициялық институтта - банктiк емес қаржы мекемесiнде - аграрлық-кредиттiк кепiлдiк корпорациясында топтастыру;
- қаржылық тұрақтылық негіздерін қалыптастыру және кәсiпорындардың қаржылық тәртiбiн қатайту;
- аграрлық өндiрiсте қатерден сақтандыру жүйесiн қалыптастыру:
табиғи қатерлерге, табиғи апаттарға байланысты ауыл шаруашылығы өнiмдерiн сақтандыру;
нарықтағы бағалардың, мерзiмдiк келiсiмшарттардың (фьючерстiк, опциондық және басқа) ауытқу қатерiнен сақтандыру.
4.4. Елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
Азық-түлiк қауiпсiздiгiнің жай-күйiне мемлекеттiк мониторинг және бақылау ұйымдастыру.
Базалық азық-түлiк өнiмдерiнiң сақтандыру қорларын қолдау.
Мемлекеттiк ресурстарға: азық-түлiк бидайының резервiн, тұқымдық бидай ресурстарын, экспорттық ресурстарды қалыптастыруға арналған астық сатып алу жүйесiн сақтау.
4.5. Жер қатынастарын реттеу
Жер айналымын реттеу жүйесiн қалыптастыру.
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы барлық жер бойынша геоақпараттық компьютерлiк деректер базасын құру.
Жер ресурстарының бiрыңғай кадастрын және жер учаскелерi меншiк иелерiнiң аймақтық тiзiлiмдерiн енгiзу.
Ауыл шаруашылығы жерлерiн жалдау мен кепiлге салу құқығының нарығын дамыту.
Жер айналымын реттеу ауыл шаруашылығы өндiрiсi үшiн неғұрлым құнды ауыл шаруашылығы жерлерiн сақтауды, экологиялық талаптардың сақталуын, жердi артық бөлшектеуге жол бермеудi көздеуге тиiс.
4.6. Салада бiрыңғай технологиялық саясат жүргiзу,
аграрлық секторды ғылыми, консультациялық және
кадрлық қамтамасыз ету
Жергiлiктi биоклиматтық жағдайларға бейiмделген өсiмдiктер мен мал тұқымдарының жоғары өнiмдi сорттарын енгiзуге бағдарланған селекциялық жұмыстарға, элитарлық тұқым шаруашылығы мен мал тұқымын асылдандыру iсiн қолдау.
Аграрлық-индустриялық өнiмдерге арналған стандарттар жүйесiн жетiлдiру.
Аграрлық ғылымда iргелi зерттеулер бағдарламаларын қалыптастыру және қаржыландыру, биотехнологиялық бағыттағы технологиялар әзiрлеу. Оларды жүзеге асыру үшiн ресурстарды конкурстық бөлу.
Аграрлық секторда технологиялық процестерге қызмет көрсетудiң ғылыми және консультациялық жүйесiн дамыту. Мемлекеттiк басқару органдарының құрылымында осы жұмыстарды үйлестiру жөнiндегi мамандандырылған қызмет құру.
Ғылыми-зерттеу мекемелерiнiң қатысуымен республикалық және аймақтық салалық одақтар мен қауымдастықтардың жанынан ғылыми-технологиялық және енгiзу орталықтарын қалыптастыру.
Аграрлық-индустриялық салада кадрлар саясатын, кадрларды даярлау мен қайта даярлауды қалыптастыру.
Аграрлық венчурлық кәсiпкерлiктiң дамуын ынталандыру.
4.7. Жалпымемлекеттiк бақылау қызметiн жүзеге асыру
Тұқым шаруашылығы мен асыл тұқымды мал шаруашылығында және басқаларда ветеринарлық, техникалық бақылауды нығайту.
Егiс даласынан бастап түпкiлiктi тұтынушыға дейiнгi барлық кезеңнен өту барысында аграрлық-индустриялық өнiмнiң сапасын бақылау мен сертификаттау жүйесiн құру. Өнiмдердiң экологиялық тазалығын қамтамасыз ету жөнiндегi талаптарды қатайту. Тамақ өнiмдерi қауiпсiздiгiнiң мамандандырылған қызметiн құру.
Ұлттық санитариялық және фитосанитариялық стандарттарды халықаралық стандарттармен бiрiздендiру.
Ауылдық жерлердегi қоршаған ортаға антропогендiк салмақты азайту үшiн аграрлық өндiрiсте технологияларды бақылау жүйесiн әзiрлеу.
4.8. Құрылымдық саясат
Дамудың технологиялық прогресiн айқындайтын басымдықты шағын салалардың дамуын қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мақсатты бағдарламалар әзiрлеу және олардың iске асырылуын инвестициялық, сыртқы сауда, технологиялық саясат тетiктерiмен қамтамасыз ету.
Жоғары тауарлы өндiрiстi қамтамасыз ету мақсатында ұсақ ауыл шаруашылығы кәсiпорындарын шоғырландыру үшiн заңдық және экономикалық жағдайлар туғызу.
4.9. Ауыл аумағын дамыту
Ауыл халқын әлеуметтiк қамсыздандыру стандарттарын әзiрлеу және iске асыру.
Ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламасын әзiрлеу және iске асыру.
Ауыл шаруашылығы қызметкерлерiн қайта даярлау бағдарламасын әзiрлеу. Ауылда шағын кредит беру бағдарламаларын кеңейту.
Ауылдың әлеуметтiк инфрақұрылымының базалық салалары - бiлiм беру мен денсаулық сақтау iсiн қаржыландыру көлемiн ұлғайту.
Ауылдың көлiкке қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету.
Ауылдық жерлердегi бюджеттiк ұйымдарда жұмыспен қамтылу деңгейiнiң төмендеуiне жол бермеу.
Жұмысты iздестiрудің неғұрлым оңтайлылығын қамтамасыз ету үшiн жастардың бiлiм алу деңгейiн (кәсiптiк орта бiлiм беру жүйесi) қолдау.
4.10. Аграрлық-индустриялық саясатты құқықтық қамтамасыз ету
Мыналарды:
- аграрлық-индустриялық секторды мемлекеттiк басқару мен реттеудi;
- мемлекеттiң және салалық одақтардың, қауымдастықтардың өзара iс-қимылын;
- экологиялық талаптардың негiзiнде аграрлық және азық-түлiк өндiрiсiн реттейтiн заңдар мен басқа да нормативтiк құқықтық актiлер сериясын әзiрлеу.
Мыналарды:
- жердiң нарықтық айналымын реттеудi;
- ауыл шаруашылығы кооперациясын дамытуды реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердi одан әрi жетiлдiру.
Қазақстанның жедел экономикалық өрлеуiне ықпалын тигiзетiн және экономика мен қоғамның қажеттерiн сапалы қызметтермен қамтамасыз ететiн тиiмдi және технологиялық жағынан жаңартылған көлiк кешенін құру.
Экономиканы ырықтандыру және көлiк кешенiндегi құрылымдық өзгерiстер көлiк қызметiн көрсету нарығын қалыптастыруға алып келдi, нормативтiк құқықтық орта, саланы басқару жүйесi өзгеруде. Аталған жағдайларда қажеттiктердi болжауға ғана негiзделген көлiк қызметiн дамытуға дәстүрлi қағидаттар салааралық бағдарлауды талап етедi.
Сонымен бiрге әлемдiк үрдiстерге сәйкес болу қажеттiлiгi, сондай-ақ көлiк түрлерi бойынша тасымал құрылымы көлiк-коммуникациялық кешен элементтерiнiң дамуы үшiн жауапкершiлiктiң неғұрлым айқын бекiтiлуiн талап етедi.
Көлiк кешенiндегi тасымал көлемiнiң едәуiр қысқаруы нәтижесiнде (18-қосымшаны қараңыз) артық қуаттар пайда болды, оларды тиiмсiз пайдалану қосымша шығындарды туындатады.
Негiзгi магистральдық жолдар мен тасымал құралдарын жөндеу-қалпына келтiру жұмыстары төмен қарқынмен жүргiзiлуде. Жүйенiң техникалық жай-күйiнiң, пайдалану құралдарының нашарлауының тұрақты беталысы орын алып отыр, мұның өзi саланың транзиттiк әлеуетiн төмендетедi (19-қосымшаны қараңыз).
Iлiктес салалардағы өзiндiк құнның едәуiр жоғарылығы және өнiм шығарудың төмендеуi, ауылдағы қатынас жүйесiнiң құлдырауы, жұмыспен қамтудың төмендеуi көлiктен тысқары әсердің (көлiктiң басқа салаларға ықпал ету әсерi) бұлтартпас салдары болып табылады.
Нәтижесiнде, саланың басты мiндеттерi: көлiк қызметiн неғұрлым аз шығынмен, толық көлемде және жоғары сапалық деңгейде ұсыну сондай-ақ транзиттен табыс алу толық көлемiнде орындалған жоқ.
Дегенмен, соңғы уақытта ұлттық экономикадағы көлiк кешенi ролiнiң тұрақты түрде өсуi байқалады. Егер 90-жылдардың бас кезiнде көлiк пен байланыстың Қазақстан Республикасының iшкi жалпы өнiмiндегi үлесi 8,9% деңгейiнде бағаланса онжылдықтың аяғына қарай ол 13,3%-ға дейiн өстi.
Көлiк қызметiн көрсету нарықтарын игеру жолындағы iшкi (басым жағдайда автомобиль және авиация көлiгiнде) және салааралық (басым жағдайда автомобиль және темiр жол, темiр жол және су көлiгi түрлерiнiң арасында) бәсекелестiк, сондай-ақ шетел тасымалдаушыларымен бәсекелестiк көлiк жүйелерiнiң белгiлi бiр дәрежеде өзiн-өзi сақтауын қамтамасыз етедi.
Көлiктiк жобалардың едәуiр бөлiгiнiң құнының жоғарылығы болуы бүгiнгi таңда елдiң стратегиялық инвестор рөлiнде көрiнуiне мүмкiндiк бермейдi. Сондықтан транзиттiк әлеуеттi iске асырудан келетiн экономикалық пайданы көбейту, сондай-ақ жобаларды iске асыру үшiн қолайлы экономикалық жағдай жасау, жеке инвесторлар мен мердiгерлердi тарту, стратегиялық маңызы жоқ объектiлердi бөлу және жекешелендiру жолымен инфрақұрылымды дамытуға арналған инвестициялық шығыстарды азайту негiзгi мiндет болып отыр.
18-қосымша
Көліктің барлық түрлерімен жүк тасымалының көлемі және
жүк айналымының динамикасы
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
19-қосымша
2000 жылғы күзгі тексерудің нәтижесі бойынша жалпы
пайдаланудағы автомобиль жолдарының жай-күйі
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
2.1. Күштi жақтар
Географиялық жағынан тиiмдi орналасу: транзиттiк маршруттардың едәуiр бөлiгi елдiң аумағы бойынша өтедi. Трансконтинентальдық еуразиялық қатынаста жүк жеткiзудiң неғұрлым қысқа (ТRАСЕСА дәлiзi) және ыңғайлы (Орталық дәлiз) жолдары.
Орта Азия республикаларының Ресей Федерациясымен экономикалық байланыстарына iс жүзiнде баламасыз қызмет көрсету.
Аса бай энергетикалық ресурстар саланың ұзақ мерзiмдi кезеңде үздiксiз жұмыс iстеуiне ықтимал кепілдiк бередi.
Қажеттi санаткерлiк және еңбек ресурстарының болуы.
Көлiк-коммуникациялық жүйедегi шағын салалардың қызметiн реттейтiн нарық институттары - ұлттық компаниялар құрылды және жұмыс iстейдi. Көлiк кешенi қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың тұжырымдамалық жобалары әзiрлендi.
Байланыс құралдарын және көлiк кешенiн ақпараттандыруды дамыту тұтас алғанда әлемдiк үрдiстерге сәйкес келедi және iшкi қажеттер үшiн жеткiлiктi.
2.2. Әлсiз жақтар
Көлiк-коммуникациялық кешендегi шағын салаларды құрылымдық өзгерту барабар құқықтық қамтамасыз етумен бекiтiлмейдi. Көлiктiң барлық түрлерiнiң жұмысында өзара байланыс пен үйлестiру, мемлекеттiң қолданыстағы инфрақұрылымды басқаруының бiрыңғай схемасы жоқ.
Тасымалдаудың, жол сервисi инфрақұрылымының, қозғалыс қауiпсiздiгiнiң халықаралық стандарттарға сәйкес келмеуi. Көлiк-коммуникациялық кешенге қатысты халықаралық шарттар мен келiсiмдердiң жеткiлiксiздiгi.
Көлiк жүйесi әлi күнге дейiн бiрiншi кезекте елдiң iшкi қатынасын қамтамасыз етуге емес, шикiзатты әкетуге бағдарланған. Аудан орталықтары туралы айтпағанда, көптеген облыс орталықтарында тiкелей автомобиль және темiр жол қатынастары жоқ.
- Көлiк-коммуникациялық қызметтерiн дамыту салааралық ерекшелiктер ескерiлмей қарастырылды. Саланың дамуындағы ұзаққа созылған құлдырау кезеңi осының салдары болып табылады:
- көлiк құралдары техникалық жай-күйiнiң нашарлай түсуінің тұрақты үрдіске айналуы;
- автомобиль жолдарының техникалық деңгейiнiң төмендiгi, автомобиль жолдарының тиiмдi жұмыс iстеуiне қажеттi тұрақты және сенiмдi қаржы жүйесiнiң болмауы;
- мемлекеттің оңтайлы көлiк жүйесiнiң болмауы;
- тасымалдаудың және ақпаратты өңдеудiң ескiрген технологиялары;
- Ертiс өзенiнде төте кеме қатынасының болмауы;
- көлiк магистральдарының жекелеген учаскелерiнiң өткiзу қабiлетiнің төмендiгi.
Күш-жiгердi негiзiнен ағымдағы проблемаларды орындауға бағыттау, атқарушы органдардың саланы дамытуды жүйелi жоспарлауға жеткiлiктi назар аудармауы.
Экономикалық мiндеттердi басқа салалардың пайдасына көлiк кешенiнiң есебiнен iске асырудың белсендi практикасы, мұның өзi оның дамуына тежеушi әсер етедi.
2.3. Мүмкiндiктер
Өсе түскен минералдық-шикiзат экспортына көлiк-коммуникациялық қызмет көрсету.
Белгiлi бiр жағдайларда Орталық Азия мемлекеттерiнiң көлiк әлеуетiне қатысты стратегиялық басымдықтарды сақтау.
Шығыс пен Батыстың арасындағы сауданың өсуiн ескере отырып көлiктiң барлық түрлерi бойынша қызметтерiн, сондай-ақ аэронавигациялық сүйемелдеу қызметтерін экспорттау.
Елорданы Астанаға көшiруге байланысты iшкi аймақтық қатынасты нығайту, аймақаралық ынтымақтастықты дамыту, туризмдi дамыту мүмкiндiктерi.
Жақсы менеджмент пен маркетинг жағдайындағы өзiн-өзi қамтамасыз ету және рентабельдi жұмыс.
Жаңа технологияларға бет бұру аясында қолда бар салалық ғылыми-зерттеу институттары мен ғылыми әлеуеттi пайдалану, олар сыртқы нарықты игеруге жәрдемдесетiн болады.
Кеме жөндеу-кеме құрылысы кәсiпорындарының қолда бар өндiрiстiк-өнеркәсiптiк әлеуетiн пайдалану.
2.4. Қатерлер
Шектес мемлекеттердiң өздерiнiң транзиттiк әлеуетiн немесе балама көлiк жолдарын пайдалану жөнiндегi белсендi позициясы.
Негiзгi көлiк магистральдары бойынша кеден-тарифтiк келiсiмдердiң болмауы.
Iшкi көлiк нарығына шетел тасымалдаушыларының енуi және каботаждық тасымалдаудың көбеюi.
Халықаралық экологиялық стандарттарға сай келетiн жылжымалы құрамның болмауы.
Көлiк қызметiнiң халықаралық нарығында отандық тасымалдаушылардың қызметiн шектеу.
Көлiк-коммуникациялық қызметтерiн ұсынудың ескiрген стандарттарын, нормалары мен ережелерiн пайдалану.
2.5. Әлемдiк үрдiстер
Тұтынушылардың мүддесiне бағдар ұстау, ұсынылатын қызметтердiң көп нұсқалылығы көлiк-коммуникациялық саланың нарықтық мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Әлемдiк экономиканың көлiк процесiн жетiлдiруге, жүктердi кепiлдi сақтау мен қатаң ырғақты тауар берiмiн сақтай отырып тасымалдаудың жоғары технологиялық, жоғары интеграцияланған схемасын одан әрі дамытуға мүдделілігi әлемнiң озық елдерiнде көлiктi дамытуға ықпалын тигiзу үстiнде.
Әлемдiк экономиканың дамуын болжау жаңа ғасырдың бас кезiнде АҚШ - Еуропа - Қиыр Шығыс үштiгi әлемнiң негiзгi қаржы, тауар тасқынының шоғырланатын орынға айналатынын көрсетедi. Соңғы жылдары әлемдiк сауда көлемi әлемдiк жалпы iшкi өнiм өсiмiнен 1,5-2 есе асатын қарқынмен өсуде. 1993-1998 жылдары ЕО елдерi арасындағы жүк тасымалы 7,5%-ды құрады, ал ЕО мен үшiншi елдер арасындағы жүк тасымалы 13%-ға өстi.
Еуропа - Оңтүстiк Шығыс және Шығыс Азия бағыттары бойынша тасымалданған тауар массасының жалпы көлемiн халықаралық талдау орталықтары 330-400 млрд. АҚШ долларына бағалайды. Осы көлемнен ресейлiк және қазақстандық коммуникацияға 20%-ға дейiнi тиедi.
Ғаламдану жағдайында экономиканың даму тұрақтылығына барабар ұлттық көлiк-коммуникациялық жүйесiнiң болуы қол жеткiзедi. Қажеттi ақпаратты жедел алу мен өңдеу қажеттiгi өсе түседi. Компьютерлiк технологияның дамуы және әлемдiк ақпараттық жүйеде жұмыс iстеу мүмкiндiгi негiзгi факторға айналып отыр. 90-жылдардың ортасында ғаламдық ақпараттық инфрақұрылым ұғымы пайда болды. Цифрлық және барынша дербестендiрiлген, шектеусiз ресурстарға ие бiрыңғай желi құрылуда. Жаңа ақпараттық технологияларды енгiзу көлiк салаларының қызметтерiн көрсетулерiн оңай комбинациялауға мүмкiндiк бередi.
Көлiктің бәсекелес түрлерiн өзара iс-қимыл жасаушылар мен алуан түрлi және бiрiншi сыныпты сервис ұсынушыларға айналдыратын мультимодальдық тасымалдау көптеген елдерде мемлекеттiк саясат дәрежесiне жеткiзілдi. Бұдан басқа, әлемдiк экономиканың ғаламдану салдарының бiрi ұлттық көлiк компанияларының трансұлттық негiзде қосылуы, әр түрлi мемлекеттердiң қауымдастықтармен бiрлескен көлiк-экспедициялық кәсiпорындар құруы болып табылады.
Халықаралық көлiк жобаларын iске асыру перспективада барабар дәлiздер қалыптастыру және транзит үшiн бәсекенi күшейту жағдайында жүретiн болады. Контейнерлiк жүк үлесiнiң көбейгенi, құрылықтағы көлiктiң теңiздегi көлiкпен бәсекелесуiнiң артқаны байқалады.
Транссiбiр темiр жол магистралы еуразиялық ендiк бағытындағы базалық маршрут болып табылады. Оны транзиттiк жүктер тасымалдау үшiн пайдалану оларды Азия-Тынық мұхиты аймағы мен Еуропа арасындағы тауар берiмдерi мерзiмiн едәуiр қысқартуды қамтамасыз етедi. Бұған Еуразия құрылығын айнала жүретiн оңтүстiк теңiз жолымен салыстырғанда маршруттың едәуiр қысқалығы есебiнен қол жеткiзiледi. Транссiбiр магистралының қазiргi жай-күйiнде одан жылына 260-300 мың бiрлiкке дейiнгi көлемде транзиттiк контейнерлер тасқыны өтедi.
Автомобиль көлiгi өзiнiң халықаралық қатынастарын дербес түрде де, сондай-ақ интермодальдық тасымалдау шеңберiнде көлiктiң басқа түрлерiмен тығыз кооперация түрiнде де барған сайын пәрмендi етiп келедi. Көлiктiң бұл түрi сұраныстың өзгеруiне тез бейiмделедi, өз кезегiнде ол экономиканың жай-күйiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына тәуелдi. Батыс елдерiнде автокөлiктiң көлiк теңгерiмiндегi үлесi iшкi жалпы өнiмнiң ұлғаюына сай өседi. Соңғы 25 жылда АҚШ-та iшкi тасымалдаудағы жүк айналымы екi есе өстi. Автомобиль көлiгiн серпiндi дамытудың арқасында жалпы жүк айналымы осы кезеңде шамамен екi есе өскен Батыс Еуропада да осыған ұқсас үрдiс байқалады.
Контейнерлендiрiлген жүктер тасымалының басым көпшілiгi сол немесе басқа көлiктiң өзара тиiмдi қосымша мүмкiндiктерiн пайдалану есебiнен темiр жол және автомобиль көлiктерiнiң ынтымақтастығы негiзiнде жүзеге асырылады. Тұтастай алғанда Батыс Еуропа бойынша автомобиль көлiгiндегi жүк айналымы темiр жолдан 4 есе асып түседi.
Батыс Еуропадағы автомобильмен тасымалдаудың өзiндiк құнының АҚШ-пен салыстырғанда неғұрлым жоғары болуына байланысты қазiргi кезде жолдарда болашақ шығындарды алдын ала есептеп шығару мүмкiндiгiн қарастыра отырып, төлемдер мен алымдар өндiрiп алудың жаңа жүйесi әзiрленуде. Нәтижесiнде жол инфрақұрылымын жетiлдiру, тасымалдаудың жаңа прогрессивтi технологиялары мен тәсiлдерiн дамытуға жағдай жасалатын болады.
Тасымалдаудың интермодальдық схемасын енгiзуге байланысты 1995-1999 жылдарда темiр жол көлiгi рөлiнiң тұрақтанғаны (құлдырау үрдiсiнен) байқалады. Бұған қоса, сала Еуразияның жеткiлiктi дәрежеде игерілмеген кеңiстiгiнде қанат жаю мүмкiндiгiн алады. Еуропаны Тынық мұхит аймағымен қосатын трансқұрылықтық трассалар неғұрлым маңызды жобалар болып табылады. Тиiмдi геосаяси жағдай транзиттiк әлеуеттi өсiру есебiнен елдiң экономикалық мүмкiндiктерiн арттыруға ықпал етедi.
Теңiз, өзен және әуе көлiгiнде өсудiң төмендеу үрдiсi қалыптасып отыр. Айталық, соңғы жылдары теңiз сауда флоты көрсеткiштерiнiң жылдық өсiмi 1994-1995 жылдардағы 10%-дан 3%-ға дейiн төмендедi.
Көлiкке, әсiресе, жеткiзу мерзiмдерiне барған сайын қатаң талаптар қойылып отырған жағдайда көлiктiң басқа түрлерiндегi - автомобиль мен темiр жолдағы бәсеке iшкi су қатынастары рөлiнiң шектелуiне ықпал етедi. Дунайда, мысалы, халықаралық тасымалдар 1980 жылдан бастап бүгiнгi күнге дейiн 1/3-ге - 30,6 млн. тоннадан 20,3 млн. тоннаға дейiн қысқарды. Ресейде тасымалдар көлемi құлдырап барады.
Көлiктiң елеулi жобалары құнының жоғары болуына орай мемлекеттер бүгiнде стратегиялық инвестор рөлiнде көрiнуге қабiлетсiз болып отыр. Олардың мiндетi жобаларды iске асыру, жеке инвесторлар мен мердiгерлердi тарту, кепiлдiк беру үшiн қолайлы экономикалық жағдай жасау болып отыр. Инвестициялау саласында "құрылыс - операция жасау - беру" схемасын пайдалануға көшу жүрiп жатыр.
Халық тұрмысының әлеуметтiк жақтарын сипаттайтын көрсеткiштердiң жол желiсiнiң даму деңгейiне тәуелдi екенi байқалады. Нәресте өлiмi, жұқпалы аурулар проблемаларын халықаралық зерттеулер, көлiкке аймақ iшiнде қол жетiмдiлiктiң артуы аталған көрсеткiштi iс жүзiнде 40-50%-ға төмендететiнiн көрсетедi.
Коммуникациялар халық тұрмысының сапасын арттыру және шаруашылық жүргiзудің нарықтық мүмкiндiктерiнiң құралы ретiнде, сондай-ақ тұтыну нарығын тұрақтандырудың факторы ретінде қарастырылуға тиiс.
Қазақстан өнеркәсiптiң кен өндiру, тамақ және басқа салаларына, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiруге, транзиттiк тасымалдауға маманданады, олардың тиiмдiлiгi едәуiр дәрежеде жол желiсiнiң сенiмдiлiгiне тәуелдi. Сондықтан экономиканың аталған секторлары жол шаруашылығын дамытуға тiкелей мүдделi болуға тиiс, ал аса маңызды басымдықтардың бiрi автомобиль жолдарының желiсiн сақтау және ұлғайту болып табылады.
Егер темiр жол, теңiз және авиациялық тасымалдардың едәуiр бөлiгi транзиттiк тасымалдауларға жатқызылса, автомобиль мен өзен көлiктерi көп жағдайда iшкi қажеттердi, соның iшiнде жекелеген аймақтардың қажеттерiн қанағаттандыруға бағдарланған.
Бұл көлiктiң неғұрлым маңызды екi түрiн дамытуға қаржы басымдығында бекiтiлуге тиiс. Өйткенi темiр жол көлiгi едәуiр дәрежеде республикалық функциялар атқаратындықтан, ол басым жағдайда республикалық көздерден қаржыландырылуға тиiс. Автомобиль көлiгi үшiн республикалық және аймақтық ресурстардан үлестiк қаржыландыру жағдайын туғызу талап етiледi.
Экономиканың ғаламдану барысында ХХI ғасырдың басындағы халықаралық көлiк дәлiзiн қалыптастыру iс жүзiнде аяқталатын болады. Қазақстанның Еуропа - Оңтүстiк-Шығыс Азия бағытындағы объективтi бәсекелестiк басымдықтары қолда бар көлiк тораптары мен дәлiздерiн пайдалана отырып қатарға жаңа көлiк коммуникацияларын енгiзумен қысқа мерзiмде iске асырылуға тиiс.
Әлемдiк сауда технологияларының өзгеруi, тауар алмасу процесiн кешендi ақпараттандыру логистика принциптерiнiң негiзiнде көлiк-бөлу технологияларын өзгерту мiндетiн қояды.
Күш-жiгердi екi бағытта: транзиттiк саясат пен iшкi қажеттердi қанағаттандыру бағыттарында шоғырландыру талап етiледi.
3.1. Транзиттiк саясат
Транзит ұлттық көлiк жүйесiнiң резервтерiн тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бередi, олардың кеңейтiлген үдемелi өндiрiсiн ынталандырады. Өз кезегiнде көлiктiк машина жасау дамиды, жол, жүктердi ауыстырып тиеу, iлеспе сервис пункттерiн салу жандандырылады, жаңа жұмыс орындары құрылады.
Көлiктiң жекелеген түрлерiне тән ерекше проблемалармен қатар, республика көлiк кешенiн дамытудың ортақ басты проблемасы әлемдiк көлiк жүйесiне интеграцияланудың негiзi ретiнде трансқұрылықтық қатынастардағы халықаралық байланысты қамтамасыз ететiн маршруттар бойынша тасымалдар шартын жетiлдiру болып табылады.
Республика қажеттерiне көлiк қызметiн көрсетудегi жетекшi рөл iшкi республикалық қатынастарда да, сондай-ақ мемлекетаралық қатынастарда да жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудың негiзгi көлемiн қамтамасыз ететiн темiр жол мен автомобиль көлiгiне тұрақты түрде тиесiлi.
Соңғы жылдары Қазақстанға әлем нарығына шығудың барабар мүмкiндiктерiн қамтамасыз етiп отырған теңiз көлiгi республика көлiк кешенiнде нақты дамуы перспективасына ие болып отыр.
Транзиттiк әлеует
Темiр жол жүйесiнiң құрамында қолайлы географиялық жағдаймен үйлесімде техникалық жағынан жарақтандырылған магистральдық желiнiң болуы Қазақстанға еуразиялық қатынаста транзиттiк буынның рөлiн белгiлеп бередi. Республиканың аумағын Азия-Тынық мұхит аймағының, Таяу және Орта Шығыс, Еуропа мемлекеттерiнiң арасын бiр бiрiмен байланыстыратын, қазiргi кезде қалыптасып отырған негiзгi трансқұрылықтық маршруттар қиып өтедi (20, 21-қосымшаларды қараңыз).
Достық станциясында жүктердi қайта тиеп жайғарудың қуатты кешенiн құра отырып Достық-Алашанькоу темiр жол өткелi құрылысының есебiнен республиканың транзиттiк әлеуетiн кеңейту Еуропа-Азия қатынасындағы транзиттiк тасымалдауда күткендей өсiмге жеткiзе алмады (22-қосымшаны қараңыз).
Көлiк қызметiн көрсету нарығында елеулi бәсеке болған жағдайда тасымалдаудың қалыптасқан дәстүрлi (теңiз) маршруттарын өзгерту техникалық ғана емес, сондай-ақ ұйымдық және коммерциялық сипаттағы шаралар кешенiн жүзеге асыруды талап етедi.
Қазақстан арқылы Еуропаны Азиямен байланыстыратын Трансазиялық темiр жол магистралының негiзгi темiр жол дәлiздерi өтедi:
___________________________________________________________________
Дәлiз атауы | Дәлiз өтетiн елдер | Қазақстандағы дәлiз өтетiн
| | станциялар
_____________|________________________|____________________________
Солтүстiк |Оңтүстiк-Шығыс Азия - | Достық - Саяқ - Мойынты
|Қытай - Қазақстан - | - Астана - Пресногорьковск
|Ресей - Беларусь - |
|Польша - Германия |
_____________|________________________|____________________________
Орталық |Таяу Шығыс - Түркия - | Достық - Ақтоғай - Алматы
|Иран - Түркiменстан - | - Арыс - Шеңгелдi
|Тәжiкстан - Қырғызстан -|
|Қазақстан - Ресей - |
|Еуропа |
_____________|________________________|____________________________
Солтүстiк дәлiзге неғұрлым көп транзиттiк жүк қауырттылығы тән. Солтүстiк дәлiздiң техникалық мүмкiндiктерiн жеткiлiктi пайдаланбау Еуропа-Азия баламалы маршруттарының ерекше жоғары бәсекелестiгiмен, шешiлмеген мәселелер кешенiнiң болуымен және осы бағытта жүк тасқынын ұлғайту бойынша трансазиялық маршрут (Қытай-Қазақстан арқылы) пайдалануға қатысушы мемлекеттердiң барабар күш-жiгер жұмсамауымен түсiндiрiледi.
Орталық дәлiз шекарасында неғұрлым көп жүк қауырттылығы екi бағыттағы тасқын бiрiгетiн дәлiздiң екi жолды бөлiгiне - Шу - Шеңгелдi учаскесiне тән. Қазiргi кезде дәлiз бойынша тасымалдың көлемi едәуiр азайды. Бұл Ресей - Орта Азия қатынасындағы экономикалық байланыстардың күрт қысқаруына және Қазақстанның Орта Азия мемлекеттерiмен экспорттық-импорттық байланысының азаюына байланысты.
Оңтүстiк-Шығыс және Орта Азия арасындағы қатынаста шағын көлемдi тасымалдар жүзеге асырылады. Өзбекстаннан Қашқар қаласына (Қытай Халық Республикасы) тiкелей темiр жол салудың көзделуiне байланысты осы тасымалдау бойынша Қазақстан өз позициясын iс жүзiнде жоғалтты.
Ел аумағы бойынша тағы екi халықаралық темiр жол маршруттары өтедi:
ортаазиялық, онымен тасымалдар Орталық Азия республикаларын алыс және таяу шетел мемлекеттерiмен байланыстыратын мемлекетаралық қатынаста жүзеге асырылады;
батыс, онымен тасымалдар жиiлеу перспективасы негiзiнен Ақтау теңiз порты арқылы көлiктiк байланыстарды дамытуға байланысты. Оны одан әрi дамытуға сондай-ақ Ресей, Қазақстан, Түркiменстан және Иран темiр жол желiлерi арқылы Еуропаның солтүстiк-батыс аудандарынан Парсы шығанағы ауданына төтелей шығуды қамтамасыз ететiн "Солтүстiк-Оңтүстiк" халықаралық көлiк магистралын қалыптастырудың жобасын жүзеге асырған кезде мүмкiндiк туады.
Қазақстан үшiн сондай-ақ Еуропаға шығудың ресейлiк нұсқасына балама ретiнде, Каспий теңiзi, Кавказ және Қара теңiз арқылы ортаазиялық аймақтан еуропалық елдерге шығуды қамтамасыз ететiн ТРАСЕКА дәлiзiнiң маңызы аз емес.
Автомобиль жолдары саласында жалпы пайдаланудағы жолдардың ұзындығы мен жолдардың тығыздығы жағдайының салыстырмалы түрде қолайлылығына қарамастан, (23-қосымшаны қараңыз), оларды пайдаланудың жай-күйi мейлiнше қанағаттанғысыздығымен сипатталып отыр.
Қазақстаннан таяу шетелдерге шығатын автожолдардың шекаралық өткелдерi, олардың көптiгiне және бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының қалыптасқан айрықша байланыстарына орай, қазiргi кезде халықаралық талаптарға сәйкес жабдықталмаған. Тек республикалық жолдар бойынша таяу шетелдерге шығатын 11 жол бар.
Қытаймен шекарадағы автожолдар өткелдерiнiң маңызы ерекше. Республикалық автожолдарда орналасқан негiзгi өткелдер - Қорғас, Достық, Бақты, Майқапшағай.
Қазақстан Республикасының аумағы бойынша транзиттiк тасымалдаудың негiзгi көлемiн шетелдiк автомобильдер жүзеге асырады, соның iшiнде транзиттiк жүк тасқындарының 20%-ы үшiншi елдер автомобильдерiмен жүзеге асырылады (мысалы, Қырғызстанда тiркелген автомобильдер, қытай жүктерiн Ресейге тасымалдайды). Қазақстандық автокөлiк құралдарының транзиттiк тасымалдарға қатысу үлесi салыстырмалы түрде көп емес (24-қосымшаны қараңыз).
Қазақстанның транзиттiк әуе маршруттары Еуропа мен Оңтүстiк-Шығыс Азия арасындағы ұшуды орындайтын шетелдiк авиакомпаниялар үшiн тиiмдi болып табылады, өйткенi маршруттардың ұзындығын едәуiр қысқартуға мүмкiндiк бередi (25-қосымшаны қараңыз). Қазақстанның әуе кеңiстiгiн пайдалануға қазiргi сұраныс әуе қозғалысын басқарудың техникалық құралдарын, навигация мен байланысты жетiлдiрудi талап етедi.
Қосымша әуе маршруттары (Қытай, Әзiрбайжан, Өзбекстан) ашылды. Халықаралық әуе дәлiздерiнің саны 1998 жылғы 56-дан, 1999 жылы 72-ге дейiн артты. Халықаралық әуе трассасының ұзындығы 45000 шақырымды құрайды.
Су көлiгiндегi негiзгi транзиттiк жүк тасқыны Ақтау порты арқылы өтедi. Қайта жаңартудан кейiн жүктердi қайта өңдеу технологиясын жақсарту және жұмысты ұйымдастыру есебiнен порттың өткiзу қабiлетi, айлақты жұмыспен қамту 65-70% болған жағдайда құрғақ жүктер үшiн жылына 1,5 млн. тоннаны, соның iшiнде 0,6 млн. тонна жалпы құрғақ жүктердi, 0,9 млн. тонна ақтарылма жүктердi құрайды.
Каспий бассейнiнде пайдаланылатын темiр жол және автомобиль көлiгiне қызмет көрсету үшiн паромдық айлақты оңалту жөнiндегi ТРАСЕКА жобасын әзiрлеу және Солтүстiк-Оңтүстiк жобасын iске асыру Қазақстан Республикасында экспорттық-импорттық тасымалдарды жүзеге асыру үшiн порттың мүмкіндiктерiн кеңейтуге жол ашады.
Теңiз тасымалдарын жүзеге асыру жөнiнде ықтимал мүмкiндiктер бола тұра өзiмiзде теңiз флотының болмауы олардың дамуын тежеп отыр. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң қаулысымен "Ұлттық теңiз кеме қатынас компаниясы - "Қазтеңiзкөлiкфлот" ЖАҚ ұйымдастырылды, оның мiндетi "өзен-теңiз" класты кемелердiң теңiздегi өзiндiк танкерлiк пен құрғақ жүк тасымалы флотын құру болып табылады, мұның өзi Қазақстанның су көлiгiнiң әлемдiк көлiк жүйесiне интеграциялануына ықпал ететiн болады.
Тұтас алғанда транзиттiк саясатты толыққанды iске асыруға қол жеткiзу мынадай жағдайларда мүмкiн болады:
- сыртқы көлiк саясатын жандандыру;
- экономикалық, ұйымдық-құқықтық және техникалық жағдайлар жасау, транзиттiк дәлiздердiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру;
- шектес елдердiң баламалы транзиттiк дәлiздерiне тәуелдiлiктi төмендету жөнiндегi жаңа бағыттарды әзiрлеу;
- көлiк процестерiнде неғұрлым тиiмдi шешiмдер iздестiру үшiн осы заманғы ғылыми жетiстiктердi және ақпараттық технологияларды пайдалану;
- отандық өнеркәсiптi, сыртқы сауданы дамыту және iлеспе сервис саласында жұмыспен қамтуды арттыру үшін транзиттiң әлеуметтiк-экономикалық тиiмдiлiгiн қамтамасыз ету.
Транзиттiк саясатты iске асыру жөнiндегi стратегиялық мiндеттер мыналар:
- транзиттiк тасымалдардан түсетiн табыстың өсуi, Қазақстанның халықаралық көлiк жүйесiне тең құқықты интеграциялануы және позициясының нығаюы;
- толыққанды инфрақұрылым құру және iлеспе сервис саласында жұмыспен қамтуды ұлғайту;
- ақпараттық технологияларды дамыту арқылы халықаралық озық тәжiрибемен қамтамасыз ету.
20-қосымша
Қазақстан Республикасында темір жолдар торабының
қалыптасуы
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
22-қосымша
Қазақстан Республикасындағы автомобильдер жолдарының
торабы
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
24-қосымша
Жүк тасымалдайтын елдердің транзиттік жүк ағынындағы
үлесі
(%)
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
25-қосымша
Қазақстан Республикасының халықаралық әуе жолдарының
схемасы
(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)
3.2. Ішкi қажеттердi қанағаттандыру саясаты
1997-1998 жылдардағы жалпы экономикалық дағдарыс көлiк қызметiнiң негiзгi көрсеткiштерiнде көрiнiс тапты. Өндiрiстiң төмендеуi салдарынан экономиканың барлық салаларында көлiктiң барлық түрлерiмен жүк тасымалдау көлемiнiң қысқарғаны байқалды.
Аумақтың кеңдiгiне және iрi кәсiпорындардың көпшiлiгiнiң экспорттық-шикiзаттық бағытта болуына орай, Қазақстан Республикасында темiр жолдың күллi отандық экономика үшiн стратегиялық маңызы бар. Жүктiң көптеген түрлерi үшiн темiр жол көлiгi көлiктiң баламасы жоқ түрi болып табылады.
Таяу болашақта темiр жол көлiгi қызметi құнының отандық өнiмнiң iшкi және сыртқы нарықтарда бәсекеге қабiлеттiлiгiне ықпалы сақталады. Бұл ретте көлiктiң басқа түрлерi тарапынан және бiрiншi кезекте автомобиль көлiгiнiң тарапынан бәсекелестiк күшейетiн болады.
Темiр жол желiсi бұрынғы жалпыодақтық Шығыс-Батыс жүйесiнiң магистралы өтетiн Қазақстанның солтүстiк бөлiгiнде неғұрлым жақсы дамыған. Республиканың қалған аумағында желi жеткiлiктi қалыптаспаған, ол аумақтың шығыс және орталық бөлiктерiндегi екi меридиандық бағыттармен және Орск мен Оренбургке тартылған тармақтары бар Ташкент-Шымкент-Ақтөбе-Орал-Самара магистральдарымен сипатталады.
Бiрқатар облыстардың арасындағы темiр жол қатынастары Ресей аумағы арқылы жүзеге асырылады, мұның өзi тасымалдар жасаған кезде белгiлi бiр қиындықтар туындатады.
Өнеркәсiп өндiрiсi өнiмдерiнiң, әсiресе жанар-жағар май материалдары бағасының инфляция жағдайында өсуi және тасымалдау тарифтерiнiң 1998-1999 жылдар iшiнде өзгерiссiз қалуы темiр жол көлiгiнiң негiзгi құралдары мен жылжымалы құрамын жұмысқа қабiлеттi етiп ұстау жөнiндегi барлық бағдарламаларды 70%-дан астам қысқартуға мәжбүрледi. Темiр жол көлiгiн жаңғыртуға және дамытуға арналған меншiктi инвестиция мен тартылған қаражат 5 млрд-тан астам теңгеге азайтылды.
Темiр жолдағы институционалдық қайта құру көлiк кешенiнiң басқа секторларымен салыстырғанда неғұрлым тежелiңкi қарқынмен жүрдi. Осы сектордағы нарықтық қатынастардың одан әрi дамуы Қазақстан Республикасының Үкiметi мақұлдаған Қазақстан Республикасының Темiр жол көлiгiн дамытудың 2005 жылға дейiнгi орташа мерзiмдi салалық бағдарламасымен белгiленген. Бағдарлама темiр жолдың бүкiл қызметiн кезең-кезеңiмен коммерцияландыруды, инфрақұрылымға тең қол жеткiзетiн бiрнеше темiр жол операторын құруды және олардың көлiк қызметi нарығында бәсекеге түсуiне жағдай жасауды көздейдi. Бұдан басқа жолаушылар тасымалдарын бөлшектеу және жеке акционерлiк компания құру мәселелері шешiлуде.
Ішкi тасымалдарды жүзеге асыруда автомобиль жолдары маңызды рөл атқарады. Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы 89,3 мың шақырымды құрайды. Автомобиль жолдарының жүйесiнде 3 мыңнан астам көпiрлер мен жолдар бар.
Жалпы пайдаланудағы жолдардың құрамындағы республикалық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 23 мың шақырым, жергiлiктi маңызы бар жолдардың ұзындығы - 66,3 мың шақырым. Республикалық маңызы бар жолдар 23%-ды ғана құрайтынына қарамастан, автокөлiк жұмыстарының 50%-дан астамы соларда.
Жол саласының басты проблемасы - жол төсенiштерiнiң төзiмдi қабаттарының жылдам тозуы. Автожолдардың көптеген учаскелерi техникалық параметрлерi жағынан автомобиль белтемiрiне түсетiн салмақ бойынша 10 тоннадан аспайтын нормативтiк талаптарға сай келмейдi. Техникалық жай-күйдiң төмендiгi жол қозғалысының қауiпсiздiгiне терiс әсер етедi.
Саланы қаржыландырудың күрт қысқаруы жолдардың техникалық-пайдалану деңгейiне терiс әсер ету факторына айналды.
Қазақстанның 1000 тұрғынына 85,9 автомобильден келедi, бұл Румыния, Украина тәрiздi елдердегi автомобильдендiрiлу деңгейiне сәйкес келедi. Салыстыру үшiн, АҚШ-та әрбiр 1000 тұрғынға 670 астам автомобиль тиесiлi.
Сала алдында тұрған негiзгi проблемалардың бiрi, заңдық және нормативтiк құқықтық базаның жетiлдiрiлмеуi болып табылады, мұның өзi автомобиль көлiгiн толыққанды мемлекеттiк реттеудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейдi. Халықаралық қатынаста автомобиль көлiгiмен тасымалдауды бақылау және ақпараттық қамтамасыз ету жүйесi жоқ.
Авиация саласындағы қазiргi жағдай саясаттың теңдестiрiлмеуiмен сипатталады: авиакомпаниялар, аэронавигация және әуежайлар өзара қажеттi байланыссыз және келiсiлген қызмет пен даму саясатынсыз дербес өмiр сүруде. Тасымалдар көлемiнiң жоқтығы әуежайлардың көпшiлiгiне тән нәрсе, оны авиаторлар тарифтi көтерумен өтеуге тырысады. Бұл тасымалдар көлемiнiң одан әрi төмендеуiне алып келедi.
Қазiргi кезде iшкi су жолдарындағы кеме қатынасы жолдарының ұзындығы 4 мыңнан астам шақырымды құрайды. Салалардың көпшiлiгiнде, әсiресе құрылыста қалыптасқан шаруашылық байланыстарының бұзылуы және өндiрiс көлемiнiң азаюы, сондай-ақ Шульба шлюз құрылысының аяқталмауы себебiнен Ертiс өзенiнде кемелердiң тоқтаусыз жүзе алмауы тасымалдар көлемiнiң күрт қысқаруына алып келдi.
Су жолдарын күтiп ұстауға арналған мемлекеттiк қаражаттың жыл сайынғы қысқаруы (2000 жылға дейiн) кеме қатынасының қауiпсiздiгi проблемаларының шиеленiсуiне және жекелеген кеме қатынасы учаскелердiң жабылуына алып келдi.
Осыдан ширек ғасырдан астам уақыт бұрын пароход жөндеу қажеттерiн толық қанағаттандыратын өнеркәсiп орындарын технологиялық жабдықтау паркi, қазiргi кезде осы заманғы кеме жабдықтарымен жарақтанған кемелерге техникалық қызмет көрсету талаптарына мүлдем жауап бермейдi.
Су көлiгiнiң инвентарлық паркiн 80%-ға жуығы өз ресурстарын бiтiрген 965 өзен кемелерi мен 23421 шағын көлемдi кемелер құрайды.
Iшкi қажеттердi қанағаттандыру саясатын iске асыру жөнiндегi стратегиялық мiндеттер мыналар:
- ұлттық көлiк инфрақұрылымын қалыптастыру;
- оза дамыту стратегиясы, мемлекеттiң реттеушiлiк рөлiн күшейту арқылы тұтас алғанда экономика бойынша мультипликативтiк (еселенген) тиiмдiлiкке қол жеткiзу болып табылады.
2001-2002 жылдарда:
саладағы ахуалды тұрақтандыру, республикалық және аймақтық ресурстарды көлiк-коммуникациялық жүйелердi негiзгi құрамдас бөлiктерi - автожол салалары мен темiр жол көлiгiнде шоғырландыру арқылы тұрақты өсу үшiн жұмылдыру. Жұмыс iстеп тұрған коммуникациялары жүйесiн қолдау, оның техникалық жай-күйiн тиiстi нормативтiк талаптар деңгейiне дейiн жеткiзу. Транзиттiк саясатты, iлеспе сервис инфрақұрылымын, экономиканың басқа секторларымен кооперацияны қалыптастыру. Төлемдер мерзiмi едәуiр ұзартылған "жұмсақ" сыртқы заемдар тарту.
2003-2005 жылдарда:
мемлекетаралық қауымдастықтарға қатысу арқылы көлiк-коммуникациялық желiсiн кеңейту, халықаралық көлiк жүйесiне интеграциялану және транзиттiк әлеуеттi дамыту жөнiндегi инвестициялық бағдарламаларды iске асыру. Жөндеу-қалпына келтiру жұмыстарындағы қажеттердi толық қанағаттандыруды қамтамасыз ететiн кәсiпорындар желiсiн құру. Әлемдiк, ақпарат алмасу стандарттарын, соның iшiнде мемлекеттiк органдар арасында қамтамасыз ету.
2006-2010 жылдарда:
бiрыңғай көлiк-коммуникациялық кеңiстiк қалыптастыру, мультимодальдық тасымалдау мен көлiктiк логистиканың принциптерiн iске асыру. Республиканың барлық елдi мекендерi үшiн көлiкке қол жетiмдiлiктi қамтамасыз ету, азаматтардың сапасы жөнiнен әлемдiк деңгейге сай келетiн және тұтынушылардың мұқтажына бағдарланған көлiк қызметiне қажеттiгiн қамтамасыз ету. Саланың рентабельдiлiгiн арттыру, транзиттен түсетiн табысты өсiру, заем қаражатын қайтара бастау.
4.1. Транзиттiк саясатты iске асыру жөнiндегi стратегиялық iс-қимыл
4.1.1. Транзиттiк тасымалдардан түсетiн табыстың өсуi,
Қазақстанның халықаралық көлiк жүйесiне тең құқылы
интеграциялануы және ондағы позициясын нығайту
Сыртқы факторларды ескере отырып көлiк дәлiздерiнiң пайдаланылуына жүйелi түрде талдау жүргiзу және оларды жүктемелеу жөнiндегi шараларды iске асыру.
Өзара тиiмдi мемлекетаралық келiсiмдер негiзiнде трансқұрылықтық дәлiздердiң баламалы учаскелерi бойынша халықаралық сауда ағындарының бөлiнiсiне қол жеткiзу. Көлiк қызметiнiң халықаралық нарығында конъюнктураны бiрлесiп зерттеу және еуразиялық және трансазиялық негiзгi жүк ағындарын болжау.
Көлiк коммуникацияларын өзара тиiмдi пайдалануды ұйымдастыру жөнiндегi мемлекетаралық қауымдастықтар құру:
- Трансазиялық темiр жолдың Солтүстiк дәлiзiн дамыту жөнiнде Ресей Федерациясымен, Қытаймен, сондай-ақ басқа да қатысушы елдермен ынтымақтастық жасау;
- "Жiбек жолы" темiр жол және автожол көлiк дәлiздерiнiң учаскелерiн дамыту;
- Солтүстiк-Оңтүстiк транзиттiк дәлiзiне кiру жөнiндегi iс-қимылды жандандыру;
- транзиттiк жүк ағынын тарту үшiн Ақтау, Түркменбашы теңiз порттарының мүмкiндiктерiн пайдалану мәселелерiнде Түркiменстанмен ынтымақтастық жасасу;
- көршi елдермен байланысты және әлемдiк теңiз порттарына шығуды қамтамасыз ететiн автомобиль жолдарын салу;
- Ертiс өзенiнде төте кеме қатынасын қалпына келтiру;
- Орал-Каспий арнасын қалпына келтiру.
Елдер, сондай-ақ тасымалдаушылар мен жүк жөнелтушiлер мүдделерiнiң теңгерiмiн қамтамасыз ететiн темiр жол тарифiнiң деңгейiн келiсу.
Жүктердi және экспедиторлық қызметтердi сақтандыру нарығын дамыту, көлiк-экспедиторлық қызметiн нормативтiк және құқықтық қамтамасыз ету.
Көлiк коммуникацияларында заңсыз алымдар мен бақылау орнату әрекеттерiн жою.
Қазақстан Республикасы үшiн басым халықаралық конвенциялар мен келiсiмдердi тану және оларды құқықтық қамтамасыз ету.
Ұлттық қауiпсiздiк мүдделерiн ескере отырып қозғалысты және жеткiзудi бақылаудың жалпыәлемдiк технологиялық стандарттарын енгiзу негiзiнде кеден және шекара бақылауы рәсiмдерiн жетiлдiру.
4.1.2. Толыққанды инфрақұрылым құру және iлеспе сервис
саласында жұмыспен қамтуды ұлғайту
Автоматтандырылған технологиялар енгiзу жолымен қолда бар транзиттiк коммуникацияларды жаңғырту.
Басқа елдерден "жұмсақ" заем тарту арқылы шапшаң жүруге арналған автомобиль және темiр жол магистральдарын салу және пайдалануға беру.
Ілеспе сервистiң: қонақүйлердің, мотельдердiң, кемпингтердiң, жедел тамақтану, тұрмыстық қызметтер кәсiпорындарының жүйесiн құру. Франчайзинг туралы, қонақ үй бизнесi туралы және басқа нормативтiк құқықтық актiлер дайындау мен қабылдау арқылы салаға шағын бизнес субъектiлерiн тарту.
Индустриялық транзиттi дамыту - коммуникациялар жанынан жүктердi өңдеу, байыту өнеркәсiбi объектiлерiн құру.
"Жiбек жолы", Астана-Петропавл-Челябинск, Алматы-Өскемен-Рубцовск, Ташкент-Шымкент-Ақтөбе-Орал-Самара, Майқапшағай-Омбы, Бейнеу-Ақжiгiт, Қызылорда-Петропавл және Фетисово-Бейнеу халықаралық автомобиль маршруттарында учаскелердi қалпына келтiру.
4.1.3. Ақпараттық технологияларды дамыту арқылы халықаралық
озық тәжiрибемен қамтамасыз ету
Ұдайы жаңартылып отыратын мемлекеттiк ақпараттық деректер базасын жасау.
Көлiк қызметiнiң ұлттық нарығы туралы ақпаратқа, транзиттiк дәлiздер бойынша тасымалдардың көлемi, номенклатурасы және маршруттары туралы ақпаратқа кедергiсiз қол жеткiзу режимiн жасау.
Жаңа техника мен прогрессивтiк технологиялар енгiзу, транзиттiк жүктердi тасымалдар жылдамдығын арттыруға бағытталған iшкi мемлекеттiк iс-шаралар жүргiзу.
Ғаламдық байланыс жүйесiнiң негiзiнде транзиттiк тасымалдарды алып жүрудiң ақпараттық жүйелерiн құру.
Салалық ғылыми-зерттеу институттарының қолда бар базаларын белсендi түрде тарта отырып көлiк-коммуникациялық кешен инфрақұрылымының салалық одақтары мен қауымдастықтарын құру.
4.2. Iшкi қажеттердi қанағаттандыру саясатын iске асыру
жөнiндегi стратегиялық iс-қимыл
4.2.1. Ұлттық көлiк инфрақұрылымын қалыптастыру
Көлiк кешенiн дамытудың қызметтi жоспарлаудың республикалық және аймақтық деңгейде үйлестiрiлген тұжырымдамалық бiрыңғай стратегиялық моделiне көшу.
Көлiк саласы позициясының республиканың экспортқа бағдарланған кәсiпорындары мен импорт алмастырушы кешендерiнiң стратегиялық мүдделерiмен үйлесiмдiлiгiне қол жеткiзу.
Мультимодальдық тасымалдарды дамыту, көлiк логистикасының принциптерiн iске асыру, әртүрлi көлiк түрлерiнiң тiкелей өзара iс-қимылын жасау нүктелерiнде көлiк инфрақұрылымын жетiлдiру.
Жолаушылар және жүк тасымалдарын, әсiресе автомобиль көлiгiмен тасымалдардың дұрыс статистикалық есебiн жүргiзу әдiстемесiн әзiрлеу.
Саланың бiрыңғай ақпараттық кеңiстiгiн және ақпараттандырудың техникалық базасын құру.
Ауыл шаруашылығы және әлеуметтiк маңызы бар қалалық жолаушылар тасымалдарын қамтамасыз ету үшiн лизингтiк көлiк компанияларын құру.
Көлiк қызметiн көрсету нарығында бәсекелiк ортаны дамыту.
Қазiргi көлiк жүйелерiнiң техникалық және технологиялық деңгейiн арттыру.
Көлiк жүйелерiнің мынадай ұтымды құрылымдарын әзiрлеу:
- Қазақстанның белсендi дамып келе жатқан батыс аймақтарында көлiк инфрақұрылымын жетiлдiру;
- Қазақстанның солтүстiк және батыс аймақтары арасындағы жүктердi тасымалдаудың маршрутын орта есеппен 1600 шақырымға қысқартуға мүмкiндiк беретiн Краснооктябрьский - Дөң темiр жолын салу;
- Ақсу - Дегелең желiсiн салуды аяқтау, ол Солтүстiк және Шығыс Қазақстан арасындағы жолды 1200-ден шақырымға астам қысқартады;
- Өскемен - Шар (Орталық және Шығыс Қазақстан) темiр жолын салу;
- Қызылорда - Жезқазған темiр жолын салу және басқалар (26-қосымшаны қараңыз).
26-қосымша
2010 жылға дейін іске асырылуы қажет негізгі жобалардың
тізбесі
-------------------------------------------------------------------
Рет! Жобаның атауы !Шамамен ба.
N ! |ғалану құны
! !(АҚШ-тың
! !млн. долл.)
-------------------------------------------------------------------
Темір жол көлігі
1. Дружба станциясын және Ақтоғай-Достық темір жолын
қайта жаңарту (1-кезең) 65,8
2. Краснооктябрьск кеніші-Дөң КБК темір жолын салу 390
3. Ақтоғай-Достық темір жолын қайта жаңарту (2-кезең) 68
4. Өскемен-Шар темір жолын салу 161
5. Саяқ-Мойынты темір жолын қайта жаңарту 29
6. Бейнеу-Маңғыстау темір жолын қайта жаңарту 32
7. Қызылорда-Жезқазған темір жолын салу
-------------------------------------------------------------------
Автомобиль жолдары
1. Астана-Алматы автомобиль жолын оңалту 180
2. Батыс Қазақстанның автомобиль жолдарын оңалту 156
3. Орал өзені арқылы көпір салу 35,6
4. Қызыләскер-Киров жолын салу 30
-------------------------------------------------------------------
Әуе көлігі
1. Астана әуежайын қайта жаңарту 180
2. Алматы қаласы әуежайының жолаушылар терминалын салу 18
3. Әуе кемелерінің паркін жаңарту -
-------------------------------------------------------------------
Су көлігі
1. Меншікті кеме сауда флотын құру 94
2. Ақтау теңіз портын қайта жаңарту (2-кезең) -
-------------------------------------------------------------------
4.2.2. Оза дамыту стратегиясы, мемлекеттiң реттеушi рөлiн күшейту арқылы тұтастай алғанда экономика бойынша
мультипликативтiк тиiмдiлiкке қол жеткiзу
Ауыл шаруашылық, өнеркәсiп, құрылыс, сауда өнiмдерiнiң қозғалысы мен жеткiзiлуi процестерiн мемлекеттiк реттеу бағдарламаларын әзiрлеу.
Салааралық технологиялық және ұйымдық кооперация есебiнен көлiк инфрақұрылымы жұмысының ресурсты ауқымдылығын төмендету.
Қазiргi салалық ғылыми-зерттеу институттарының ғылыми әлеуетiн пайдалану және көлiк кешенiнде осы заманғы инновациялық сектор қалыптастыру.
Көлiк кешенi үшiн жинақтаушы материалдар мен жабдықтар шығару жөнiндегi шағын және орташа бизнес кәсiпорындарының жүйесін құру.
"Көлiк туралы" Қазақстан Республикасының Заңын көлiк қызметi нарығының даму серпiнiне қарай дамытып, бейiмдейтiн:
- автомобиль көлiгi туралы;
- автомобиль жолдары туралы;
- темiр жол көлiгi туралы;
- теңiздегi жүзбе сауда туралы;
- өзен көлiгi туралы;
- көлiк-экспедициялық қызмет туралы;
- мультимодальдық тасымалдар туралы түбегейлi заңдар қабылдау.
Жолаушылар мен жүктердi республиканың iшiнде жеке тасымалдарын, автокөлiк құралдарын жөндеу мен қызмет көрсету жөнiндегi қызметтердi мемлекеттiк реттеудiң тетiгiн әзiрлеу.
Көлiк қызметiн басқару саласында орталық билiк органдарының өкiлеттiгiн, жауапкершiлiгiн жергiлiктi атқарушы органдармен және жеке сектормен өзара iс-қимылының тәртiбiн белгiлеу.
Көлемге, бағыттарға, жер қашықтығына, маусымға, құндылығына және басқа параметрлерге қарай жiктелудi толық ескере отырып жаңа тарифтiк прейскурант жасау.
Халыққа, соның iшiнде жекелеген әлеуметтiк топтарға атаулы қолдау көрсете отырып көлiк қызметiн көрсетудiң әлеуметтiк стандарттарын және оларды iске асырудың тетiктерiн әзiрлеу және енгiзу.
Белгiленген мақсаттарды iске асыруға бiрiншi кезекте саланың толыққанды қаржы-кредит жүйесiн құру арқылы қол жеткiзiледi.
Көлiк-коммуникациялық кешенiн мемлекеттiк қолдауды тиiмдi ету қаржылық қамтамасыз етудi қайта қарауды талап етедi. Нарықтық қатынас жағдайында жол жүйесiн дамытуды жоспарлау қағидаттары жетiлдiрiлуге тиiс. Әлемдiк практика қаражат түсiмi көздерi неғұрлым нақты айқындалса, олардың мақсатты пайдаланылуы мен жиналуы да соғұрлым жоғары болатынын көрсетедi.
Республиканың iшкi қажеттерiн қамтамасыз ету тұрғысынан көлiк-коммуникациялық кешеннiң басты проблемаларының бiрi - автожолдар саласын инвестициялаудың толыққанды тетiгiнiң болмауы, жол желiсiнiң төмен тығыздығы соның салдары болып табылады. Мысалы, жер көлемi Қазақстан аумағынан 2,8 есе көп, ал халқы саны 2 млн. адамға ғана артық Австралиямен салыстырғанда, бiздiң елдегi автожолдар тығыздығы 1 мың адамға шаққанда 10 есе төмен.
Қазiргi кезде Қазақстанда жалпы пайдаланудағы жолдардың ұзындығы 89,3 мың шақырымды құрайды, олардың 85%-ы жетiлдiрiлмеген төсенiштер.
Ресурстардың жеткiлiксiздiгiнен Қазақстанда автомобиль жолдарының желiсiн дамыту күрделi және орташа жөндеуден өткiзу арқылы ғана жүргiзiледi. Халықаралық қаржы ұйымдарының қаражаты Алматы-Гүлшат-Ақшатау-Қарағанды-Астана-Бурабай, Алматы-Бiшкек трассаларын, Батыс Қазақстанның жолдарын, "Жiбек жолы" маршрутының автожолдар учаскелерiн оңайтуға тартылды.
Жалпы пайдаланудағы жолдарды күтiп ұстау, жөндеу және салу жөнiндегi шығыстарды қаржыландыру 1996-1999 жылдары Қазақстан Республикасының Жол қоры қаражатынан жүзеге асырылды. Бұл қаражат нысаналы мақсат бойынша жол шаруашылығының республикалық және жергiлiктi мұқтаждарына пайдаланылды. Жол қоры таратылғаннан кейiн жол саласын қаржыландыру қалдық принципi бойынша жүзеге асырылып отыр.
Экономикалық аспектiлер
Жол желiсiнiң даму деңгейi мен техникалық жай-күйi макроэкономикалық, сондай-ақ микроэкономикалық деңгейде әсер ете отырып, елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуына едәуiр ықпал етедi. Жол желiсiнiң экономиканың салаларына ықпал етуiн кешендi бағалауға IЖӨ құрылымын талдау жолымен мүмкiндiк туады. Ресей сарапшыларының бағалауы бойынша 1990 жылдары автожолдардың өнеркәсiп өнiмдерiнiң өзiндiк құнындағы үлесi 1%, ауыл шаруашылығында - кемiнде 5%, құрылыста - 9%-ға жуық, көлiкте - 5%-ға жуық болды. Осы салалардың IЖӨ құрылымындағы үлес салмағын ескерер болсақ, автожолдардың ықтимал үлесi қазiргi шығыннан асып түседi.
Жол желiсiн дамыту сол сияқты отынды үнемдеуге, жүктердi тасымалдауға арналған басқа да шығындарды азайтуға септiгiн тигiзедi.
Әлеуметтiк аспектiлер
Республикада барлық елдi мекендердiң арасында қатты төсенiшi бар жолдар бойынша сенiмдi автожолдар байланысы жоқ. ГЕОГРАКОМ консалтинг фирмасының (Ресей Федерациясы) жүргiзген зерттеулерiнiң нәтижелерi 500 адамнан астам тұрғыны бар елдi мекендердiң 70%-ы ғана осындай жолдармен жалғастырылғанын көрсеттi. Неғұрлым дағдарысты жағдай Батыс Қазақстан облысында қалыптасып отыр, онда елдi мекендердiң үштен екiсiне жуығы облыс орталығымен қатты төсенiшi бар автожолдармен байланыстырылмаған, Ақтөбе облысында осы көрсеткiш - 42%.
Республика облыстары бойынша көлiкке қол жетiмдiлiктiң нормативтiк аймағынан тыс халықтың орташа пайызы, бағалау бойынша, 50%-ды құрайды, ал ресей аймақтарының көпшiлiгiнде ол 1-2%-дан аспайды. Мұның салдары мамандандырылған медициналық көмек алудың, жоғары технологиялық тұрмыстық техниканы жөндеудiң, тұрмыстық қызмет көрсетудiң шектелуi және жолсыздықтың басқа да келеңсiз зардаптары болып табылады.
5.1. Iске асыру мiндеттерi мен тетiктерi
1. Автомобиль жолдары жүйесiн қаржыландырудың:
- автомобиль жолдарын күтiп ұстауды, жөндеудi және салуды мемлекеттiк қаржыландырудың нысаналы көздерiн айқындауды және инвестицияланған ресурстарды қайтарудың жүйесiн құруды;
- транзиттiк бағыттарда "жұмсақ" заемдарды белсендi тартуды;
- көлiк шығындарын төмендетуге, инвестиция тартуға мүдделi экономика секторларымен салааралық одақтар мен қауымдастықтар құруды;
- аймақтардағы автомобиль жолдарын күтiп ұстауға, жөндеуге және салуға арналған қаражатты пайдалану үшiн салық және басқа мiндеттi төлемдердiң барынша толық түсуiне жергілiктi билiк органдарының мүдделiлiгiн қамтамасыз ететiн тиiмдi жүйесiн құру.
2. Аймақтардың:
- автожол мердiгерлiк ұйымдарының емес, автожолдарды тұтынушылардың мүддесiн;
- аймақта жол желiсiнiң даму деңгейi неғұрлым төмен аудандарға ресурстарды қайта бөлуге мүмкiндiк беретiн, көлiк коммуникацияларының басқа түрлерiнiң болуын;
- бiр жолдың өзi облыстың тiршiлiгi мен оның әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiгiнде әр түрлi рөл атқаратындықтан, түрлi деңгейдегі аумақтардың мүдделерiн ұштастыруды;
- аймақтағы экономикалық белсендiлiктiң қайта бөлiнуiне байланысты инвестициядан түсетiн кешендi тиiмдiлiктi есепке алуды;
- аймақтың әлеуметтiк-экономикалық дамуының қосымша ресурстары ретiнде желінің сапасын есепке алуды;
- экономикалық және әлеуметтiк тиiмдiлiктi бөлудi (халықтың адам-сағат есебiмен алғандағы бос уақыты қорының өсiмi әлеуметтiк тиiмдiлiктiң өлшемi бола алады);
- Қазақстанның батыс аймақтарында аймақтардың жаңа астанамен байланысын қамтамасыз ету бағыттарында инфрақұрылым мен жол желiсiн басым дамытуды көздейтiн автожолдар желiсiн байыпты жоспарлау.
Халық тiршiлiк ететiн негiзгi жерлерде қоршаған ортаның жай-күйi қанағаттанғысыз болып отыр және сапалы ауыз судың жетiспеушiлiгi мен ауаның ластануы халықтың денсаулығына терiс әсер ететiн негiзгi факторлар болып табылады. Өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың, ластанған сарқынды сулардың прогрессивтi жинақталуы бұл факторларды едәуiр күшейтедi.
Елде Кеңес Одағы кезеңiнде ескi технологиялармен салынған қуатты өндiрiстердiң болуы ластанған заттардың қоршаған ортаға тасталу эмиссиясының азаймайтынын болжауға негiз қалайды.
2.1. Күштi жақтар
Табиғат қорғау заңдарының негiзi қаланды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесi құрылды.
Әскери полигондар жабылды, ядролық қаруды сынау тоқтатылды, үкiметтiк емес экологиялық ұйымдардың қызметi жанданды.
Ластайтын барлық көздердің мемлекеттiк кадастры және олардың орналасу карталары жасалды.
Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем жасау жүйесi дамуда. Қоршаған ортаны ластағаны үшiн жасалған төлемдерден түскен қаражаттың шоғырландырылған көлемі роялтиден алынған түсiмдермен шамалас едәуiр соманы құрайды.
2.2. Әлсiз жақтар
Қазақстандағы су ресурстарының тапшылығы табиғи байлықтарды игерудi, өндiрiстiк күштердiң дамуын және тұтастай алғанда экономикалық өсудi тежейтiн елеулi фактор болып табылады. Осындай проблемалардың аймақтағы басқа мемлекеттерде де орын алуы жағдайды ушықтыра түседi.
Қазақстан Еуроазия құрылығындағы суға неғұрлым тапшы елдердiң бiрi болып табылады. Жердiң үстiңгi қабатындағы су ресурстарының барлық көлемiнiң жартысына жуығы республикадан тысқары жерлерде қалыптасады, үштен бiрi Қазақстан арқылы көршi мемлекеттердiң аумағына өтедi. Халықаралық өзендерге трансшекаралық әсер етудiң өсе түсуiне орай Қазақстанда жердiң үстiңгi қабатындағы табиғи су ресурстарының қысқару үрдiсi байқалады.
Перспективада республиканың және шектес мемлекеттердiң трансшекаралық өзендер бассейнiнде, әсiресе су ресурстарын қалыптастыру және басым пайдалану аймағында шаруашылық қызметiнiң ұлғаюына орай су жетiспеу проблемасы күшейетiн болады.
Осы ресурстың Орталық Азия аймағында тапшылығын ескере отырып, трансшекаралық су ағынының сапасы мәселесiн де шешу қажет.
Бiрiншi кезекте, өнеркәсiп пен ауыл шаруашылық қызметiнiң интенсивтiлiгiне байланысты су көлемi мөлшерiнiң қысқаруы және трансшекаралық су ағынының концентратпен ластануының көбеюi республиканың оңтүстiгiндегi аграрлық секторға әсер етедi.
Аралдың және Сырдария мен Амудария бассейндерiндегi өзендердiң экологиялық проблемалары, iрi халықаралық гидротораптарды бiрлесiп пайдалану, суландыру жүйелерiн технологиялық жарақтандыру мәселелерi өткiр қойылып отыр.
Гидроресурстарды тұрақты түрде ұтымды пайдалануды қамтамасыз етудің мемлекетаралық деңгейде нақты тұжырымдалған тетiгi әлi де жоқ.
Республиканың оңтүстiгi мен шығыс бөлiгiн нәрлендiретiн өзендер, негiзiнен елден тыс жерлерден бастау алады, соның iшiнде Сырдария мен Ертiс тәрiздi iрi өзендер бiрнеше мемлекеттердiң аумағы арқылы өтедi және олар үшiн өмiрлiк маңызы бар экономикалық күретамыр болып табылады. Өзендер бассейндерiмен байланысты аймақтың өндiрiстiк және салалық мамандануына қарай, мемлекеттер үшiн олар маңызды стратегиялық мәнге ие болады.
Елдегi барлық су объектiлерi сапасының жай-күйi iс жүзiнде қанағаттанғысыз күйде қалып отыр. Негiзгi ластану су объектiлерiне өнеркәсiптiң және түстi металлургияның мұнай-химия, машина жасау салалары кәсiпорындарының қалдық суларынан келіп түседi.
Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету проблемасының өткiрлiгi төмендемей отыр. Елдi мекендердің көпшiлiгiндегi ауыз судың сапасы ұлттық және халықаралық стандарттардың талаптарына жауап бермейдi.
Елдiң қалалары мен өнеркәсiп орталықтарында атмосфералық ауа ластануының айтарлықтай жоғары деңгейi сақталып отыр. Автокөлiк санының көбеюi, сапасыз бензин пайдалану жағдайдың нашарлай түсуiне алып келуде.
Бос жатқан құмдауыт жерлер алаңының көп болуы, жайылымды жүйесiз пайдалану топырақтың жел мен су эрозиясына ұшырауына алып келдi.
Топырақтың және өсiмдiктiң азып-тозуына алып келетiн шөлейттену процесiнiң ұлғаю үрдiсi байқалады.
Ауыл шаруашылығын экстенсивтi жүргiзудiң нәтижесiнде дала мен орманды даланың табиғи ландшафты жойылуда. Тыңайтқыштардың қолданылып жүрген жүйесi қоректендiрудiң негiзгi элементтерiмен теңдестiрiлмеген. Суармалы егiн шаруашылығында суарудың артта қалған, суды шығынға ұшырататын технологиясы басым.
Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарын, соның iшiнде қауiптi және радиоактивтi қалдықтарды басқару жүйесi iс жүзiнде жоқ. Тұрмыстық қалдықтарды жинау, сақтау, кәдеге жарату және қайта өңдеу жүйесiнiң жетiлдiрiлмеуi қоршаған ортаның ластануына алып келедi.
Мұнай өндiру аудандарында қоршаған ортаның ластануы елеулi экологиялық проблемаға айналуда. Пайдалы шикiзатты жабық тәсiлмен өндiру кезiнде жыныс қабатын толық өңдеу жөнiндегi нормативтер бұзылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үлесiнiң елдің жалпы аумағымен салыстырғанда мардымсыз болуы, мұның өзi елдiң айрықша бағалы ландшафты мен табиғи қорықтық қор объектiлерiн сақтау мен қалпына келтiруге мүлдем жеткiлiксiз.
Су ресурстарын мемлекетаралық бөлуге ықпал ету тетiктерiнiң болмауы республиканың мүддесiне қысым жасайды.
Су шаруашылығын басқарудың қазiргi жүйесi оны реформалаудың мiндеттерiне жауап бермейдi.
Табиғат қорғау заңдарының әзiрленген стандарттары iс жүзiнде сақталмайды.
Қоршаған ортаның ластануын қадағалау пункттерiнiң жүйесi жеткiлiксiз.
Орман алып жатқан алқаптардың азаюы өрт, ағаш шабу нәтижесiнде, сондай-ақ орманды қалпына келтiру мен қорғаныс ағаштарын егу көлемiнiң азаюынан болып отыр.
2.3. Мүмкіндiктер
Табиғи ресурстар әзiрлеуден алынған қаражатты қоршаған ортаны қорғауға бөлу. Өнеркәсiбi дамыған елдердiң пайдалы қазбаларды өндiру бойынша Қазақстанмен ынтымақтасуға мүдделiлiгiне байланысты экологиялық мiндеттердi шешу үшiн қаржы қаражаты мен технологияны тартуға мүмкiндiк бар.
Дамыған елдердiң дамушы елдерге көмек көрсету жөнiнде өздерiне мiндеттеме қабылдауы. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау жөнiнде iс-шаралар жүргiзуге арналған қаражат алуға мүмкiндiгi бар.
Әлемдiк қоғамдастықтың қоршаған ортаны қорғау жөнiнде жинақтаған тәжiрибесi мен күш жiгерiн пайдалану.
2.4. Қатерлер
Қазақстан экономикасының дамуына орай су тапшылығы проблемасын, әсiресе трансшекаралық өзендер бассейнiнде шиеленiстiретiн, су тұтынудың әлеуеттi ұлғаюы. Гидроресурстарды бөлу мәселелерi бойынша позицияның сай келмеуi және осы проблеманы шешу тетiгiнiң болмауы судың Орталық Азия мемлекеттерiнiң экономикалық өсуiн жүзеге асыратын құралдан, керiсiнше, аймақтағы мемлекетаралық келiспеушiлiктердің өзектi проблемасына айналуына алып келедi.
Шекаралық мәселелер реттелмей отырған жағдайда су бөлу проблемасының жанжалды әлеуетiнiң көтерiңкi болуы.
Қоршаған ортаға пайдалы қазбалар өндiрумен iлесе жүретiн әсер етулер. Табиғат қорғау қызметiндегi негiзгi қиындық табиғатқа келтiрiлетiн шығын мен осы шығын үшiн өтемнiң мөлшерi арасындағы қатынасты белгiлеу болып табылады.
Техникалық көмек беру арқылы жүзеге асырылатын дамыған елдермен ынтымақтастық кезiнде қосымша мiндеттемелер таңу әрекетi байқалады, оларды орындау Қазақстан үшiн ауыртпалық болып табылады және ол iс жүзiнде экономикалық өсуге ықпал етпейдi.
Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдердi әдеттегi салыққа теңестiру оның бастапқы мәнiн бұрмалайды және ластаушылар тарапынан терiс әрекетке алып келуi мүмкiн.
Қазақстанда қоғамдағы және экономикадағы өзгерiстермен қатар табиғат пайдалану мәселелерiн реттеуге қатысты трансформациялау процесi жүрiп жатыр. Сондықтан табиғат пайдалануды мемлекеттiк реттеу процесiнiң қоғамның қажеттерi мен күткендерiне барабар болуы қажет.
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық-экономикалық жағдай табиғат қорғау саясатын басқарудың айрықша ерекшелiктi технологиясын талап етедi.
Таяудағы он жылда қоршаған ортаны және табиғи ресурстарды қорғау саласында мынадай стратегиялық мiндеттердi шешу қажет:
- су ресурстарының тапшылығын қысқарту, сумен жабдықтаудың деңгейiн арттыру;
- қолданыстағы заңдарды жетiлдiру және халықаралық ынтымақтастықты дамыту;
- табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесiн оңтайландыру;
- қалдықтарды пайдалану деңгейiн арттыру;
- экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету.
4.1. Су ресурстарының тапшылығын қысқарту, сумен
жабдықтаудың деңгейiн арттыру
Трансшекаралық суды ұтымды пайдаланудың тетiктерiн оларды шешудің айқын шаралары мен санкцияларын көздейтiн, iске асырудың қатаң тетiктерiн белгiлей отырып, көп жақты негiзде әзiрлеу.
Көршi мемлекеттердiң Қазақстанда бар ресурстарға және елдiң транзиттiк әлеуетiне өткiр қажеттiлiгiн ескере отырып, трансшекаралық суды пайдалану проблемаларын кешендi түрде пәтуамен шешудiң жолдарын iздеу қажет.
Су шаруашылығы органдары мемлекетаралық салада ағын суды бөлу кезiнде елдiң мүддесiн қорғауды және трансшекаралық өзендер суын тиiмдi басқару жөнiнде ынтымақтастықты күшейтудi ұстануы керек.
Су ресурстарының барлық түрлерiн, ең алдымен, ластанудан неғұрлым қорғалған жер асты су көздерiн пайдалануды интенсивтендiрудiң есебiнен ауыз сумен жабдықтауды жақсарту жөнiнде шаралар әзiрлеу.
Таяу перспективада ауыз су сапасына мемлекеттiк мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн құру. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету саласында мемлекеттiң инвестициялық саясатын жоспарлауды жүзеге асыру.
Су тапшылығы өткiр өзендер бассейнiнде суды сақтау, суды көп қажет ететiн өндiрiстiң даму қарқыны мен көлемiн шектеу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, егiс алқаптарының құрылымын қайта қарау.
Өзендердiң ағысын реттеу және аймақаралық бөлу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу.
Жер асты суларын пайдалануды ұлғайту жөнiнде iс-шаралар жүргізу.
Су ресурстарының өткiр тапшылығы мен стратегиялық мәндiлiгi жағдайында саланы экономикалық әдiстермен басқаруға көшудi мемлекет иелiгiнен алу бағдарламаларына сәйкес жүзеге асыру.
4.2. Қолданыстағы заңдарды жетiлдiру және халықаралық
ынтымақтастықты дамыту
Халықаралық және аймақтық құжаттардың тәртiбiн сақтаудан жалтармау негiзiнде қоршаған ортаны қорғаудың ғаламдық және аймақтық жүйесiн қалыптастыруға қатысу.
Халықаралық келiсiмдердiң мiндеттемелерiн зерделеуде оларға қол қоюдың мақсатқа сай келетiн-келмейтiндiгiн айқындау кезiнде iс-қимылдың ақылға қонымдылығы мен ой-елегiнен өткiзiлуiн қамтамасыз ететiн сапалы жаңа қағидаттарды талдап және алынған қаражатқа мемлекет тарапынан бақылау белгiлеу.
Халықаралық ынтымақтастық процесi мен сыртқы және аралас қаржыландыру жобаларын жалпы және тиiмдi басқаруды қамтамасыз ету проблемасын шешу.
Трансшекаралық экология проблемаларын шешу үшiн аймақтық экологиялық саясатты талдап жасау саласында Орталық Азия мемлекеттерiмен ынтымақтастықтың тұрақты тетiгiн жасау.
Қабылданған халықаралық конвенцияларға сәйкес табиғи-ресурстық және өзге заңдардың жетiлдiрiлуiн қамтамасыз ету.
Әлемдiк тәжiрибе негiзiнде экологиялық сақтандыруды және бюджеттен тыс экологиялық қорларды енгiзудiң жүйесiн әзiрлеу.
4.3. Табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесiн оңтайландыру
Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингiнiң бiрыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйесiн әзiрлеу.
Елдiң аумағын экологиялық аудандастыруды жүзеге асыру. Табиғи ресурстарды алудың экологиялық тұрғыдан жол берiлетiн шегiн айқындау және қоршаған ортаның ластануын шектеу. Әртүрлi аумақтарды бағалау мен салыстырудың өлшемдерiн әзiрлеу.
Табиғи ресурстардың автоматтандырылған деректер базасын және мемлекеттiк кадастр жүргiзу жүйесiн жасау.
Жер қойнауын пайдаланушылардан және роялтиден түскен салық түсiмдерi қаражатын бағыттай отырып, жер қойнауын геологиялық зерделеудi бюджеттен қаржыландыруды көбейту.
Пайдалы қазбалардың кен орындарын болжаудың, iздестiру мен барлаудың тиiмдi әдiстерi мен технологияларын енгiзу. Бәсекеге төзiмдi жаңа кен орындарын ашудың ғылыми негiздерiн жасау.
Каспий аймағының биологиялық саналуандылығын сақтау мақсатында су мен биологиялық ресурстардың жай-күйiн зерделеу және қоршаған ортаның ластану көздерi мен биологиялық саналуандылықтың азаю себептерiн анықтау, қорықтық аймақтарда экологиялық аймақтандыру жүргiзу. Теңiздiң жағалау бөлiгiнде және теңiзде су мен биологиялық ресурстардың сапасына мониторинг пен талдауды тұрақты негiзде жүзеге асыру.
Деректерді өңдеу мен гидрометеорологиялық болжауды берудiң тиiмдi жүйесiн құра отырып республиканың шаруашылық кешенiн гидрометеорологиялық қамтамасыз ету жүйесiн дамыту.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды дамыту мен орналастырудың, экологиялық туризм маршруттарын дамытудың бағдарламасын әзiрлеу.
Инновацияны енгiзу және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мақсатында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiне қатаң нормалар мен стандарттар белгiлеу.
4.4. Қалдықтарды пайдалану деңгейiн арттыру
Агрожүйенiң қанағаттанарлық мелиоративтiк жай-күйi жағдайында топырақтың сандық және сапалық органикалық заттарын көбейте отырып, жер құнарлылығын тұрақты түрде ұдайы арттыра отырып ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң органикалық немесе экологиялық егiн шаруашылығына негiзделген тұрақты жүйесiне көшу қажет.
Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының мониторингiн жүзеге асыру, зиянды қалдықтарды көмудiң қоршаған ортаға әсерiн бағалау.
Ресурс-энергия үнемдеушi технологияны белсендi түрде енгiзу, қалдықтарды өңдеу мен пайдалану жөнiндегi қызметтi ынталандыру.
4.5. Экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету
Қоғамда экология және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласында насихат пен оқу-ағарту жұмыстарын жүргiзуге зор назар аудару.
Бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттық-насихат жұмыстарын кеңейту.
Экологиялық бiлiм беру жүйесiн құру. Оқу құралдарын әзiрлеу және шығару. Эколог-мамандарды даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттыру жүйесiн құру.
Экологиялық бiлiм берудiң және тәрбиелеудiң нормативтiк құқықтық базасын жасау.
Үкiметтiк емес ұйымдар мен мемлекеттiк органдардың қоршаған ортаны қорғау саласындағы өзара iс-қимылын күшейту.
Қоғамдық экологиялық қозғалыстардың, ассоциациялардың, топтардың дамуына жағдай жасау.
Тұрақты экономикалық өсуге, отандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн нығайтуға, банктiк секторды одан әрi дамытуға және оның халықаралық қаржы нарығына интеграциялануына қол жеткiзу үшiн қолайлы макроэкономикалық жағдай туғызу.
Әлемдiк қаржы және тауар нарығындағы қолайлы конъюнктура және 1999 жылғы сәуiрдегi теңгенiң айырбас бағамы режимiнiң өзгеруi 2000 жылы елдегi макроэкономикалық ахуалға оң ықпал етуiн жалғастырды.
Теңгенiң айырбас бағамы салыстырмалы тұрақтылығын сақтады. 2000 жылы теңге бағамының АҚШ долларына шаққанда төмендеуi 5,2%-ды құрады. Теңгенiң айырбас бағамының салыстырмалы тұрақтылығы, сондай-ақ нақты өндiрiстiң едәуiр өсуi инфляцияның жыл iшiнде екi есеге жуық: 17,8%-дан 9,8%-ға дейiн төмендеуiне себеп болды.
Соңғы төрт жылда тұңғыш рет төлем балансының едәуiр профицитiне қол жеткiзiлдi, алтын-валюта резервi айтарлықтай көбейдi.
Халықаралық резервтердiң өсуi 2000 жылғы мамырда Ұлттық Банктiң Халықаралық Валюта Қоры алдындағы өзiнің мiндеттемелерiн мерзiмiнен бұрын және толық өтеуiн қамтамасыз еттi.
Бұған қоса, 2000 жылы қаржы нарығында басқа да игiлiктi өзгерiстер болды:
- қайта қаржыландыру ставкасы Қазақстан тәуелсiздiгiн алған күннен берi ең төмен деңгейге дейiн (14%-ға дейiн) төмендедi және ТМД елдерiнің арасында ең төменгiлерiнiң бiрi болды;
- мемлекеттiк мiндеттемелердi орналастыру мерзiмдерi едәуiр артты, олар бойынша кiрiстiк төмендедi. Iшкi нарықтағы барлық қарыз алулар қазiргi кезде теңгелiк бағалы қағаздар арқылы ғана жүргiзiледi;
- халықтың мерзiмдi депозиттерiне кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесінің жұмыс iстеуiнiң арқасында халықтың банк жүйесiне сенiмi едәуiр нығайды. Жыл iшiнде банк жүйесiндегi резиденттердiң депозиттерi 72%-ға өстi, ал халықтың депозиттерi (резидент еместердiң депозиттерiн ескере отырып) 66,7%-ға көбейдi. Қазiргi уақытта Қазақстанда халықтың жан басына шаққанда салымның орташа мөлшерi 6,2 мың теңгенi немесе 42,6 АҚШ долларын құрайды, мұның өзi салыстырмалы түрде ТМД елдерi арасында Ресейден кейiнгi жоғары көрсеткiш болып табылады;
- банктердiң депозиттiк қоржынының құрылымы мерзiмдi депозиттер үлесiнiң артуы есебiнен 39,3%-дан 55,5%-ға дейiн жақсарды;
- банктердiң ресурстық базасының неғұрлым интенсивтi өсуiне орай олардың кредиттiк белсендiлiгi артты. Жыл iшiнде банктердiң экономикадағы кредит көлемi 85,6%-ға, соның iшiнде орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер - 81,2%-ға өстi;
- заңды тұлғаларға жыл басынан берi ұлттық валютамен берiлген кредиттер бойынша сыйақы ставкасы 20,8%-дан 18,8%-ға дейiн, валюталық бойынша - 20,4%-дан 14,7%-ға дейiн төмендедi, мұның өзi ТМД елдерi арасында неғұрлым төмен көрсеткiштер болып табылады;
- банктердiң несие қоржынының сапасы едәуiр жақсарды, экономикаға салынған кредиттердiң жалпы көлемiндегi мерзiмi өтiп кеткен кредиттер үлесiнiң 6,6%-дан 1,7%-ға дейiн төмендеуi осыны дәлелдейдi.
Банктердi шоғырландыру және оларды капиталдандыруды арттыру елдiң қаржы нарығында жетекшi орынды иеленiп отырған банк жүйесiнің нығаюына ықпалын тигiздi. Банк секторының меншiктi жиынтық капиталы 2000 жыл iшiнде 43,0%-ға - 98,7 млрд. теңгеге дейiн өстi.
Банктер өздерiнiң еншiлес ұйымдары арқылы бағалы қағаздар нарығына, сақтандыру нарығына, зейнетақы қорларының қызметiне белсене араласуда.
2000 жылы Қазақстанда "Қазатомөнеркәсiп" ҰАҚ вексельдерiн алғашқы қайта есептеу жүзеге асырылды.
Қазақстан Республикасының Yкiметi Тұрғын үй Құрылысын ұзақ мерзiмдi қаржыландыру және Қазақстан Республикасында ипотекалық кредит жүйесiн дамыту тұжырымдамасын мақұлдады. 2000 жылғы желтоқсанда "Қазақстан ипотекалық компаниясы" ЖАҚ-ы құрылды, оның негiзгi функциясы ипотекалық облигацияларды шығару және оларды қайталама нарықтарда орналастыру жолымен екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыру болады.
Қаржы лизингi және тұрғын үй құрылысы жинақ ақшаларының жүйесiн дамыту саласында заңдар базасы жасалды, мұның өзi қаржы жүйесiне халықтың уақытша бос ақшаларын тартуға мүмкiндiк бередi.
Елiмiзде халықаралық стандарттарға мейлiнше жақындатылған, дамыған төлем жүйесi жұмыс iстейдi. Ақша аударудың банкаралық жүйесi енгiзiлдi, ол нақты уақыт режимiндегi жалпы төлемдер жүйесiн бiлдiредi және төлем карточкаларының әр түрлi жүйелерiнiң үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ететiн бiрыңғай процессинтiк орталық құрылды.
Сақтандыру саласында ұлттық сақтандыру нарығының инфрақұрылымын дамыту және сақтандыру ұйымдарын институционалдық жағынан нығайту үшін құқықтық жағдайлар жасалды. Халықаралық стандарттарға толық сай келетiн тұжырымды жаңа заң қабылданды.
2.1. Күштi жақтар
Қазақстанның Ұлттық Банкi ақша-кредит саясатының жанама құралдарын пайдалана отырып, ақша базасының деңгейiн реттеу жолымен инфляцияның төмен қарқынын ұстауға бағытталған тәуелсiз ақша-кредит саясатын жүргiзедi.
1998 жылдан бастап Ұлттық Банк бюджет тапшылығын тiкелей кредиттеу практикасын доғарды.
Соңғы 5 жылдың (1996-2000 жж.) қорытындысы бойынша девальвация мен инфляция сияқты көрсеткiштер бойынша Қазақстан Шығыс Еуропаның Польша және Венгрия тәрiздi елдерiмен бiр қатарда тұр. Инфляцияның төмен қарқыны және ұлттық валютаның нақты қайта бағалануының болмауы өндiрiстiң және экспорттың өсуiне оң ықпал етедi.
Бай табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану теңге бағамын нығайтуға және төлем балансының ағымдағы шотының оң сальдосын қолдауға ықпал ететiн шетел валютасының елге жеткiлiктi келуiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Қазақстанда екi деңгейлi банк жүйесi тұрақты қалыптасты, ол таяу шетелдердегi банк жүйесiмен салыстырғанда неғұрлым дамыған болып табылады. Екiншi деңгейдегi банктердiң қызметтiң және есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуi, шетел банктерiн iшкi нарыққа жiберу, банк капиталын шоғырландыру және банк секторын капиталдандыруды одан әрi арттыру банктерiмiздің бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырады, Қазақстанның банк капиталының әлемдiк қаржы ағынына интеграциялануын ынталандырады. Халықаралық рейтингiлiк агенттiктердiң кредиттiк рейтингiне ие отандық банктердiң саны 8-ге дейiн өстi.
Банктiк сектордың тұрақтылығы, жеке тұлғалардың депозиттерiн мiндеттi ұжымдық сақтандыру жүйесiнiң жұмыс iстеуi коммерциялық банктердiң жұмысына халықтың сенiмiн бiртiндеп нығайтады, мұның өзi банктердiң ресурстық базасының ұлғаюына ықпал етедi.
Өз кезегiнде олардың ресурстық базасының өсуi, банктер арасындағы бәсекенің күшеюi және қайта қаржыландыру ставкаларының бiрнеше мәрте төмендеуi экономиканы кредиттеудi кеңейту үшiн қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазiргi кезде таза халықаралық резервтер ақша базасынан 2,3 есе асып түседi, мұның өзi ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Оның үстiне Қазақстан алтын өндiретiн ел болып табылады және алтын-валюта резервтерiн iшкi тауар өндiрушiлерiнен алтын сатып алу есебiнен толықтыру мүмкiндiгіне ие.
2.2. Әлсiз жақтар
Қаржы жүйесi дамуының жеткiлiксiз деңгейде болуы, ол экономиканы монетаризациялау деңгейiнiң салыстырмалы түрде төмен болуынан және қолма-қол ақша айналымы үлесiнiң жоғары болуынан көрiнедi.
Экономиканың шикiзаттық бағытта болуы салдарынан экспорттық валюта түсiмінің көлемi шикiзаттың әлемдiк бағасының конъюнктурасына тым тәуелдi және өте-мөте тұрақсыз, ал бұл төлемдiк баланс жағдайына және ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына тiкелей ықпал етедi.
Экономиканың долларлануының айтарлықтай деңгейде сақталуы ақша-кредит саясатының тиiмдiлiгiн төмендетедi, банк жүйесінің және экономиканың нақты секторының әлсiздiгiн арттырады, мемлекеттің кiрiсiн азайтады.
Банк секторының тұрақты дамуына қарамастан, кредиттеу көлемi экономиканың нақты секторының кредиттерге, әсiресе өндiрiстi техникалық қайта жабдықтау мақсаттарына арналған қажеттiгiн әлi де қанағаттандырмайды.
2.3. Мүмкiндiктер
Мұнай экспортының ұлғаюымен елге келетiн валюталық түсiмнiң өсуi, бiр жағынан, ұлттық валюта құнын қолдауға, екiншiден - елдiң iшкi экономикасына инвестициялар ретiнде бағытталатын қосымша айналым қаражатының келуiн қамтамасыз етуге ықпал ететiн болады.
Қазақстанның банк жүйесiнiң өз дамуында таяу шетелдердегi банк жүйесiнiң дамуынан алда келе жатқанын ескере отырып, банк капиталының ТМД аймақтарына ықтимал өктемдiгiнiң жолдары мен тетiктерiн қарастыру қажет. Бұдан өзге, Қазақстанда ұлттық ауқымдағы жүйенi құрайтын iрi банктердiң болуы Алматы қаласын Орталық Азиялық аймағының қаржы орталығына айналдыру үшiн нақты жағдай жасайды.
Шоғырландырылған негiздегi қадағалауды енгiзу банктердiң қаржылық жай-күйiн бағалаудың объективтiлiгiн едәуiр арттыруға және банктердiң қатерлерге тап болуын, соның iшiнде өздерiмен аффилиирленген тұлғалар тарапынан тап болуын шектеуге, нәтижесiнде банк секторының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге айтарлықтай мүмкiндiк туғызады.
Ұлттық қор құру мұнай қызметiнен түсетiн табысты тұрақтандырады және экономикадағы дағдарыстық ахуалдар жағдайына қажеттi резервтiк активтердi қамтамасыз етедi.
Банктердiң ресурстық базасының одан әрi нығаюына жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттерiне) мiндеттi ұжымдық кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесiн жетiлдiру және банктердің банкаралық кредиттер бойынша мiндеттемелерiне кепiлдiк беру қорын құру ықпал ететiн болады.
Экономиканың нақты секторын кредиттеудiң өсуiне: қаржылық жағынан тұрақты кәсiпорындарға кредит беретiн банктердiң вексельдiк қайта қаржыландыру практикасын кеңейту; Даму Банкiнiң жұмыс iстеуi; қаржы лизингiн жандандыру кредиттік серіктестіктердiң қызметі, ал тұрғын үй құрылысы саласында - 2000 жылғы желтоқсанда құрылған, екiншi деңгейдегi банктерден ипотекалық кредиттердi сатып алу жөнiнде операциялар жүргiзетiн Қазақстанның ипотекалық компаниясының қызметi ықпал ететiн болады.
Экономиканың нақты секторының мониторингiн дамыту Ұлттық Банктiң ақша-кредит саясатының тиiмдiлiгiн оның экономиканың нақты секторының қажетiне бағдарлануын күшейту есебiнен едәуiр арттыруға мүмкiндiк бередi.
2.4. Қатерлер
Қазақстанның экономикалық даму үрдiстерi көбiнесе ресейлiк экономикада болатын өзгерiстермен айқындалатынына орай, елiмiз үшiн ықтимал қатерлердiң бiрi Ресейдегi макроэкономикалық тұрақсыздық болуы мүмкiн.
Таяудағы жылдар iшiнде Қазақстан экономикасының шикiзаттың әлемдiк бағасының өзгеруiне өте-мөте тәуелдiлiгi сақталады. Шикiзат экспортының күтiлiп отырған өсуiне қарай таяудағы онжылдықта бiздiң экономикамыз айырбас бағамының еркiн құбылмалы режимi жағдайында нақты проблемаға - ұлттық валюта бағамының едәуiр нығаюына тап болады, мұның өзi iшкi нарыққа бағдарланған нақты экономика секторын тұралататын "голланд сырқатына" әкелетiн болады.
Ішкi қаржы нарығы көлемiнiң шағындығы оған едәуiр келiп түскен шетел валютасын макроэкономикалық тұрақтылыққа зиян келтiрмей игеруге мүмкiндiк бермейдi.
Шетелдiк қатысушыларды iшкi қаржы нарығына, әсiресе қысқа мерзiмдi алыпсатарлық капитал нарығына жiберу ықтимал әлемдiк экономикалық дағдарыстар жағдайында экономиканың осалдық дәрежесiн көтерiп жiбередi.
Ақша-кредит саясаты мынадай мiндеттердi шешуге бағытталады:
- инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру;
- теңге бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн валюталық саясат жүргiзу;
- банк жүйесi мен сақтандыру нарығының тұрақты дамуын қамтамасыз ету;
- банктердiң ресурстық базасының одан әрi өсуiне және экономиканың нақты секторын кредиттеудi кеңейтуге жәрдемдесу;
- төлем жүйесiнiң орнықтылығын және одан әрi дамуын қамтамасыз ету.
4.1. Инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру
Монетарлық саясаттың құрамдас бөлiгiнiң бiрi экономикалық өсуге кедергi келтiрмейтiн, инфляцияның жол берiлетiн деңгейiн анықтау болып табылады. Бәсекелестiктi жетiлдiрмейтiн, көптеген құрылымдық тосқауылдары бар өтпелi экономика жағдайында инфляцияға қарсы тым қатаң саясат ұстану елде қажетсiз шиеленiстi туындатады, төлемдердiң өсуiне, өндiрiстiң құлдырауына алып келедi. Сонымен, инфляцияны 10% шегiнде ұстау алға қойған мақсатқа қайшы келмейдi, атап айтқанда 2007 жылы IЖӨ-нiң 1990 жылғы деңгейiне жетуге және IЖӨ-дi одан әрi 7%-ға өсiруге барлық негiз бар деп есептеуге болады.
Осыған байланысты ақша-кредит саясатының негiзгi мақсаты жылдық инфляцияны 5-тен 10%-ға дейiнгi шекте ұстау болады, мұның өзi ел экономикасында экономикалық өсудiң ең жоғары қарқынына қол жеткiзуге жәрдемдеседi. Жылдық инфляцияның аталған шектен шығып кететiн өсу қарқыны, әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, экономиканың нақты өсу қарқынын төмендетедi.
Инфляцияның неғұрлым жоғары қарқыны ұлттық валютаның баға ауқымы және қаражатты қорландыру функциясының орындалу тиiмдiлiгiнiң төмендеуiне орай, өндiрiстiң нақты деңгейiнің қарқынына терiс әсер етуi мүмкiн. Инфляцияның неғұрлым төмен қарқыны экономиканың ауыртпалықсыз құрылымдық қайта құрылуы үшiн қажеттi артық ақша ресурсының экономикада азаюының нәтижесiнде экономиканың жандануын тұншықтырады.
5-тен 10%-ға дейiнгi шектегi орташа жылдық инфляция қарқынына қол жеткiзу Ұлттық Банкте бар ақша-кредит саясатының барлық құралдарын пайдалана отырып ақша базасының деңгейiн реттеумен қамтамасыз етiлетiн болады. Алайда бұл ретте Үкiметтiң экономикалық саясаты да инфляцияның осындай деңгейiне бағдарлануға тиiс.
Ұлттық Банк осы бағытта қолма-қол ақшасыз айналымды дамыту жөнiндегi шараларды да жүзеге асырады.
4.2. Теңге бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн валюталық саясат жүргізу
Қазақстанның валюталық саясаты мемлекеттiң және тұтастай алғанда экономиканың ақша жүйесiн теңгенiң айырбас бағамының күрт ауытқуының терiс салдарынан қорғауды қамтамасыз етуге тиiс. Ұлттық валютаның объективтi белгiленген айырбас бағамы мемлекеттiң макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететiн iргелi негiз болып табылады.
Осыған байланысты мемлекеттiң валюталық реттеу саласындағы негiзгi басымдығы ұлттық валютаның бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн және үнемi өзгерiп отыратын әлемдiк конъюнктура жағдайында отандық өндiрiстiң бәсекеге қабiлеттiлiгiне терiс әсер етпейтiн бағам саясатын таңдау болуға тиiс.
Шикiзатқа әлемдiк бағаның көтерiлуi және 1999 жылы сәуiрде жүргiзiлген теңгенi құнсыздандыру өндiрушi және кейбiр импорт алмастырушы салалардың өсуiне және мемлекет экономикасының жандануына ықпал еттi. Айырбас бағамы саясаты әлемдiк бағаның өзгеруiне, сыртқы сауда талабына дұрыс икемделе отырып, iшкi экономика дамуының iргетасы болуға тиiс. Осы саясатты жаңа технологияларды, жабдықтарды пайдалану, еңбек сапасын арттыру сияқты факторлармен үйлестiре отырып, қатаң ұстану арқылы мемлекет жедел даму траекториясына шыға алады.
Мұнан кейiнгi бес жыл iшiнде теңгенiң еркiн құбылмалы айырбас бағамын сақтау көзделедi, ол құнсызданудың ел iшiндегi және шетелдегi инфляция деңгейiнiң өзгеруiне барабар болуын көздейдi, мұның өзi Қазақстан тауарларының сыртқы нарықтағы баға бәсекесiне қабiлеттiлiгiнiң сақталуына және сол арқылы қалыптасып келе жатқан қолайлы экономикалық позицияның нығаюына және Қазақстанның болашақта табысты дамуы үшiн алғышарттар жасауға ықпал етедi.
Осы валюталық режимдi сақтау өндiрiстiң және әлбетте экспорттың шикiзаттық бағытының жойылмауынан туындап отыр, яғни шикiзатқа әлемдiк бағаның өзгеруiне қарай ел экономикасының жоғары осалдығы сақталады. Бұған қоса, елдiң сыртқы сауда айналымында Ресейдің үлесi жоғары, сондықтан экономиканың дамуы Ресейдегi ахуалға тәуелдi болады.
Егер экономиканың осы тәуелдiлiгi еңсерiлсе, онда, әрине, ұлттық валютаның айырбас бағамын басқарудың валюталық режимiн өзгерту қажеттiгi туындайды.
Бұл арада жаңа валюталық режимнiң мынадай бiрнеше нұсқасы болуы мүмкiн:
- "валюта себетiне" (АҚШ доллары, еуро, иена, ресей рублi және т.б.) байлаулылық;
- мыналардың: Еуразия экономикалық қауымдастығының немесе бүкiл ТМД-ның, Орталық Азия республикаларының (Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжiкстан), сондай-ақ көршi елдердiң бiрiмен одақтың (Қырғызстан) шеңберiнде бiрыңғай валютаға көшу.
Сонымен бiрге, экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн қолдауға бағам саясатының есебiнен ғана шешiле қоймайды. Бұл арада еңбек өнiмдiлiгiн, өнiм сапасын арттыру, қосылған құны жоғары өнiм шығаруды ұлғайту бағытында экономиканы құрылымдық қайта құру, сондай-ақ экспортты әртараптандыру жөнiндегi шаралар негiзгi рөл атқаруға тиiс.
4.3. Банк жүйесi мен сақтандыру нарығының тұрақты дамуын қамтамасыз ету
Банк қызметiн халықаралық аспектiде дамыту орнықты әрi тұрақты банк жүйесiнiң болуын, банк iсiнiң мәдениетiн және екінші деңгейдегi банктер қызметiн реттеудiң сапасын арттыруды талап етедi, сондықтан банк жүйесiнiң қаржылық жағынан орнықты болуы қамтамасыз етiлуге тиiс. Ол үшiн банктер қызметiн пруденциалдық реттеудi одан әрi жетiлдiру, халықтың салымдарына кепiлдiк беру тетiктерiн нығайту жүргiзiледi, сондай-ақ тұтас алғанда қаржы жүйесiн институционалдық дамыту қамтамасыз етiледi. Банк қызметi тәуекелдерiн басқару жөнiнде ұсынымдар енгiзiліп, шоғырландырылған негiзде қадағалау әдiстерi жетiлдiрілетін болады.
Әлемдiк экономиканың ғаламдануы мен интеграциялануының өсуiне қарай банктердiң жаңа әлемдiк тәртiптiң қаржылық орталықтары ретiндегi рөлi артады. Көптеген елдерде банктердi iрiлендiру үрдiсi байқалады. Iрiлендiрудiң негiзгi мақсаты - капиталды шоғырландыру және капиталдың әлемдiк нарығында бәсекеге қабiлеттi кешендi ұйым құруға ұмтылу. Iрiлендiру қаржы институттарының бiрiгуi және шоғырлануы есебiнен де, олардың табиғи өсуi есебiнен де жүргізуі мүмкін.
Банк институттарының бiртiндеп iрiленуiне қарамастан, тармақталған банк жүйесiн құруға байланысты мiндет мемлекет үшiн басым мiндеттердiң бiрi болуға тиiс. Сондықтан қаржы жүйесiнiң дамуына қарай нарықта айрықша мiндеттерi бар мамандандырылған жаңа кредиттiк мекемелердiң (ипотекалық, даму және тұрғын үй құрылысы) пайда болуы және жұмыс iстеп тұрған банктiк емес қаржы ұйымдарының одан әрi дамуы күтiледi.
Халыққа сапалы қаржылық қызмет көрсету үшiн аймақтарда почта-жинақ жүйесi құрылатын болады. Ол сондай-ақ халыққа, әсiресе ауылдық жерлерде қаржы қызметтерiн ұсынуды кеңейтуге және қаржы секторына жаңа жинақ ақшаның келуiне қолайлы жағдай жасауға мүмкiндiк бередi. Сондықтан банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар, соның iшiнде почта-жинақ мекемелерi жүйесi секторын дамыту үшiн нормативтiк құқықтық базаны жетілдiру әрi жаңа қаржы құралдарын дамытуға жәрдемдесу маңызды болады.
Сонымен, Қазақстанның қаржы нарығы неғұрлым iрi клиенттерге қызмет көрсетумен шұғылданатын банктердi ғана емес, сонымен бiрге қызметi орташа және ұсақ клиенттермен тығыз байланыста болатын банктiк емес қаржы мекемелерiн де ұсынатын болады. Осыған байланысты халыққа және кәсiпорындарға көрсетiлетiн банк қызметiнiң сапасын арттыру және қызмет аясын кеңейту, соның ішінде жаңа банктiк технологияларды енгiзу есебiнен кеңейту күтiледi. Банктердiң аймақтардағы филиалдық желiсiн нығайту күтiледi, ол банк қызметтерiне кең қол жетiмдiлiктi қамтамасыз етедi.
Банкаралық кредиттер бойынша банктердiң міндеттемелерiне кепiлдiк беру қорын құру да банктердiң орнықты жұмыс iстеуiне ықпал ететiн болады.
Елдiң сақтандыру нарығын жедел дамыту көзделедi. Осы заманғы ұлттық сақтандыру индустриясын құру сақтандыру қызметiн көрсететiн нарықты сапалық жаңа деңгейге көтеру жөнiнде шаралар әзiрлеп, оларды кезең-кезеңмен iске асыруды талап етедi. Осыған байланысты Қазақстанның сақтандыру индустриясын дамытудың негiзгi аспектiлерi мен бағыттары Қазақстан Республикасында Сақтандыруды дамытудың 2000-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында неғұрлым толық көрiнiс тапқан. Осы бағдарламаның iске асырылуына қарай сақтандыру ұйымдарының функцияларын кеңейтуге және елдiң қаржы жүйесiн дамытуда сақтандыру нарығының рөлiн күшейтуге жәрдемдесетiн жаңа мiндеттер мен iс-шаралар белгiленетiн болады.
4.4. Банктердiң ресурстық базасының одан әрi өсуiне және экономиканың нақты секторын кредиттеудi кеңейтуге
жәрдемдесу
Елдiң банк жүйесiнiң орнықты жұмыс iстеуi, халықтың банктердегi салымдарын қорғау жүйесiн жетiлдiру банктердiң ресурстық базасының бiртiндеп өсуiне және олардың кредиттiк әлеуетiнiң нығаюына алып келедi. Құрылған ипотекалық компаниялар да осы бағытта iс-қимыл жасайтын болады, мұның өзi банктердің ресурстық базасын институционалдық инвесторлардың ақша қаражатын тарту (зейнетақы және сақтандыру қорлары), сондай-ақ депозиттердi сақтандырудың банкаралық қорын құру есебiнен ұзартуға және кеңейтуге алып келедi.
Бұл жағдайда қаржы ресурстарын тиiмдi пайдалану неғұрлым маңызды болып көрiнедi, сондықтан қаржы ресурстарының экономиканың нақты секторына түсуiн ынталандыратын мынадай талаптарды:
- мемлекет ресурстарын ел экономикасын дамытудың басым бағыттарына шоғырландыру үшiн мамандандырылған Даму Банкiнiң тиiмдi қызмет етуiн;
- экономиканың нақты секторын кредиттеудiң ақшаны қайтарылмау қатерінен оңтайлы бөлудi ескеретiн әр түрлi тетiктерiн дамытуды және жетiлдiрудi;
- экономиканың нақты секторының мониторингiн жетiлдiру жөнiндегi жұмыстарды жалғастыруды және ақша-кредит саясатының экономиканың нақты секторының қажетiне бағдарлануын күшейтудi;
- елде ипотекалық кредиттеу мен құрылыс жинақ ақша жүйелерiн жетiлдiрудi және дамытуды;
- аймақтарда қаржы лизингiн белсендi дамытуды;
- аймақтарда банктiк емес қаржы ұйымдарының, соның iшiнде кредиттiк серiктестiктердiң жүйесiн кеңейтудi;
- отандық және шетелдiк инвесторлардың қызметi үшiн бiрдей жағдайлар жасауды;
- экономиканың басым салаларындағы инвестициялар үшiн қолайлы жағдайлар жасауды, яғни жеңiлдiктер мен преференциялар берудi (қараңыз. III-бөлiм. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясат);
- қор нарығын одан әрi дамытуды (қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат) және тағы басқаларды iске асыру қажет.
4.5. Төлем жүйесiнiң орнықтылығын және одан әрi дамуын
қамтамасыз ету
Төлем жүйесінің техникалық деңгейiн көтеру және ұйымдастыру оны төлем жүйелерiне қойылатын халықаралық стандарттарға сәйкес келтiруге бағытталатын болады.
Банктер ұсынатын қызмет көрсетулер аясын кеңейту, аударым арқылы төлем жасауды дамыту сондай-ақ бөлшек саудада операциялардың ашықтығын арттыру мақсатында төлем карточкаларының ұлттық жүйесi құрылатын болады.
Төлем жүйесiнде қатерлердi болдырмау жөнiнде шаралар қабылданатын болады: төлем жүйесiнің iркіліссiз жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету қуатын ұлғайту және iс қауiпсiздiк деңгейiн арттыру үшiн резервтік орталық құрылысын салу.
Мемлекет өз мiндеттерiн орындау үшiн мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiне қажеттi түсiмдердiң көлемiн қамтамасыз ету мақсатында мемлекет пен шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қаржылық өзара қарым-қатынастағы мүдделерiнiң балансына қол жеткiзу және Қазақстан Республикасының стратегиялық және бюджеттiк жоспарлауының бiртұтастығын қолдау мақсатында орнықты бюджет жүйесiн, әлеуметтiк-экономикалық басымдықтарды қалыптастыру.
2.1. Күштi жақтар
Бүгiнде Қазақстанда салық жүйесiнде, бюджеттiң атқарылуында бiраз табыстар бар, негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердің тұрақтануына қол жеткiзiлдi. Тиiмдi бюджет жүйесiн құру жөнiнде едәуiр қадамдар жасалды.
1999 жылғы есептiк деректерге сәйкес мемлекеттiк бюджетке түсiмдер IЖӨ-нiң 19,8%-ын, шығыстар мен кредиттер - IЖӨ-нiң 23,2%-ын құрады. Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығы IЖӨ-нiң 3,5%-ын құрады және 1998 жылмен салыстырғанда 0,7%-ға төмендедi. Есептiк деректер бойынша, (есептеу кезеңiнсiз) 2000 жылы мемлекеттiк бюджеттің IЖӨ-ге 0,1% болған шамалы профицит жағдайында, мемлекеттiк бюджетке түсiмдер IЖӨ-нiң 23,1%-ын, шығыстар мен кредиттер - IЖӨ-нiң 23,0%-ын құрады.
Қазақстан ТМД мемлекеттерiнiң алғашқыларының бiрi болып салық туралы заң қабылдады. Оны 1995 жылы қабылдау республиканың қаржы жүйесiн қалыптастыруда, барлық мiндеттi төлемдердi бюджетке құрылымдандыруда, салықтарды есептеу мен алудың тәсiлдерiн белгiлеуде едәуiр рөл атқарды.
Мемлекеттiк кiрiс жүйесiндегi реформалау, мемлекеттiк бюджет қаражатының келiп түсуiн бақылау мәселелерiне байланысты барлық фискалдық органдарды бiр ведомство шегiнде шоғырландыру процестерi табысты жүргiзiлдi.
Салық заңдарын жетiлдiру жөнiнде жұмыс жүрiп жатыр. Экономиканың даму перспективасын ескеретiн және мемлекет пен салық төлеушiлердiң мүдделерiн оңтайлы үйлестiретiн қолайлы орта жасауға барлық нормативтiк құқықтық актiлердi бiр заң актiсiнiң шеңберiнде бiрiктiруге бағытталған жаңа Салық кодексi қабылданды.
Салық жүктемесiн азайту мақсатында 2001 жылы қосылған құн салығының ставкасы 16%-ға дейiн және әлеуметтiк салық 21%-ға дейiн төмендетiлдi.
Шығыстардың тиiмдi жүйесiн жасау жөнiнде шаралар қолданылды. Қазынашылық жұмысы тиiстi деңгейде жолға қойылды. ТМД елдерiнiң арасында алғашқылардың бiрi болып Қазақстан қазынашылық жүйесi арқылы бюджеттiк бағдарламаларды уақтылы және мақсатты қаржыландыруға қол жеткiздi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры және Қазақстанның Даму Банкi құрылды.
Әлемдiк стандарттардың талаптарына жауап беретiн кiрiстер мен шығыстарды жаңа бюджеттiк жiктеу енгiзiлдi.
Шығыстар жүйесiн жетiлдiру жөнiнде маңызды iс-шаралар орындалды.
1999 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар таратылды, ал олардың кірістерi мен шығыстары мемлекеттiк бюджетке шоғырландырылды. Сондай-ақ алдын ала бақылау жасау тетiгiн жетілдiру жөнінде шаралар қолданылды, мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттемелерiн тiркеудi есепке алу енгiзiлдi. Сондай-ақ республика халқының белгiлi бiр санаттарына бюджет көтере алмайтын нақты жеңілдіктер мөлшерiн берудiң көп жылдық практикасы оларды азаматтардың жекелеген санаттарына ақшалай өтемақы берумен алмастыру арқылы алып тасталды. Барлық деңгейдегi бюджеттер бюджеттік бағдарламалар деңгейiнде бекiтiледi, ал бюджеттен қаражат бөлу жекелеген министрлiктер мен ведомстволарды қаржыландыруға емес, бюджеттiк бағдарламаларды орындауға жүзеге асырылады.
Мемлекеттiк бюджет кiрiсiн басқару процесiн жетiлдiру шеңберiнде 1999 жылы мемлекеттiк қаржыны басқару мәселелерi бойынша бюджет заңдарына өзгерiстер енгiзiлдi. 1999 жылдың 1 сәуiрiнде қабылданған "Бюджет жүйесi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы бюджетаралық қатынастың жаңа тетiктерiн белгiледi.
Мемлекеттiк секторға функционалдық талдау жүргiзу нәтижесiнде мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдар мемлекеттiк мекемелер мен мемлекеттiк кәсiпорындарға бөлiндi. Азаматтық және бюджеттiк заңдарға тиiстi өзгерiстер енгiзiлдi. 1999 жылдан бастап кейбiр мемлекеттiк функциялар бәсекелестiк ортаға берiлдi және мемлекетке қызмет көрсету нысанында орындалады. Мұндай функцияларды iске асыру жөнiндегi бюджеттiк бағдарламалар мемлекеттiк тапсырыс нысанында орындалады.
2.2. Әлсiз жақтар
Қазақстанда жұмыс iстейтiн iрi шетел компаниялары салық заңдарын жиi бұза отырып, салық төлеуден жалтарады, мұны тiптi халықаралық ұйымдар да атап көрсетедi.
Бюджетке түсiмдi көбейту үшiн едәуiр резерв нақ осында бола тұрса да, бюджетке берешектi өтеу жөнiндегi жұмыс нашар жүргiзiледi.
Бюджетке төлем жасау жөнiндегi салық мерзiмiн кейiнге қалдырудың тәртiбiне өзгерiстер енгiзу талап етiледi, өйткенi қазiргi кезде салық органының басшысы тиiстi қаржы органының басшысымен келiсiм бойынша салық төлеу жөнiндегi мерзiмдi ұзартуға құқылы.
Соттардың жұмыс бастылығына және судьялардың арнаулы бiлiмiнiң жоқтығына байланысты кәдiмгi сот арқылы салық төлеушiлердiң құқығын қорғау тым қиындатылған.
Қазақстан аумағына шектес мемлекеттерден тауарлардың кеден бақылауынан өтпей әкелiну мүмкiндiгi мемлекетке елеулi экономикалық залал келтiредi.
IЖӨ көлемiнiң жыл сайынғы өсуi жағдайында мемлекеттiк бюджеттің көлемi тұтас алғанда төмен болып отыр, ол IЖӨ-нiң 25%-дан кем мөлшерiн құрайды. Шығыстардың мұндай деңгей жағдайында мемлекеттiк бюджет мемлекеттiң барлық функцияларын орындауды толық қамтамасыз ете алмайды.
Бюджет жүйесiн орталықсыздандырудың аяқталмауы бюджетаралық қатынастың өзектi проблемасы болып отыр.
Бюджеттiң теңдестiрiлмеуi бюджеттер өкiлеттiгiнің айқын ажыратылуының жеткiлiктi болмауына байланысты тереңдей түсуде.
Бюджет ресурстарын орталықсыздандыру мен бюджет өкiлеттiктерiн орталықтандыру арасында үйлесiмсiздiк бар.
Қазiргi кезде қалыптасқан жағдай бюджет жүйесiн орталықсыздандыруды күрделендiредi. Бұл ең алдымен бюджеттiң тiгiнен түсiрiлуi туралы түсiнiктiң сақталуына байланысты.
Аймақаралық күрт айырмашылық бюджет жүйесiн орталықсыздандырудың артықшылықтарын пайдалануға кедергi келтiредi.
Бюджеттi жоспарлаудың уақыт аясы орталықта да, сондай-ақ аймақтық деңгейлерде де қысқа мерзiмдi болып отыр.
Бюджеттердiң аудандық және облыстық деңгейлерiнде өзіндік кiрiс көздерi бекiтiлмеген.
Республикалық бюджетке iшiнара аударылатын кiрiстер есебiнен жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс бөлiгiн асыра орындауы көбiне мемлекеттiк бюджеттiң еркiн қаражатын түзедi.
Жергiлiктi атқарушы және өкiлдi органдар осы көздер бойынша кiрiс жоспарын ұлғайту және қаражатты қосымша шығыстарға бағыттау мүмкiн болмайтын проблемаларға тап болады.
Еркiн қаражат айналымға уақтылы тартыла алмайды және өткiр әлеуметтiк-экономикалық проблемаларды шешуге жiберiле алмайды.
Қайсыбiр кiрiс көздерi бойынша болжамды деректердi асырып жiберу немесе төмендету фактiлерi жиi кездеседi, бұл өз кезегiнде, әр түрлi деңгейдегi бюджеттердiң атқарылуын тұрақсыздандырады.
Заңдарда белгiленген ұзақ мерзiмдi бюджеттiк алу мен субвенциялар мөлшерiн белгiлеу рәсiмi практикада жеткiлiктi деңгейде iске асырылмайды.
Жергiлiктi бюджеттердiң шығысы негiзiнен ағымдағы шығындарға шоғырландырылған және күрделi шығындарды бекiтуде белгiсiздік орын алған.
Трансферттердiң ағымдағы тетiгi аймақтардың жай-күйiн бағалаудың маңызды факторларын қамтымайды, ол ашық емес және орталықтан тұрақты түрде түзетiлуге мұқтаж.
Трансферттердің қолданыстағы жүйесi алулар мен субвенцияларды реттеу әдiсiмен "жыртықты жамаудың" ескi тетiгiн шын мәнінде қайталайды және сол арқылы облыстардың бюджетiн теңдестiредi.
Шығыстар жоспары ел дамуының басымдықтарымен әрдайым байланыстырыла бермейдi.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң атқарылуының жеткiлiктi дәрежеде ашық болмауы мемлекеттiк шығыстарды тиiмсiз басқаруға алып келедi.
Бюджеттiң шығыс бөлiгiнде ағымдық сипаттағы шығыстар мен дамытуға арналған шығыстар бөлек көрсетiлмеген.
Iшкi және сыртқы аудит жүйесi тиiмсiз.
Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиiмдiлiгiн бағалау тұрғысынан бюджет қаражатын жұмсаудың мониторинг жүйесi жоқ.
Бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерi және оларға ведомстволық бағынысты мекемелер деңгейiнде бюджет қаражатын тиiмсiз басқару нәтижесiнде, сондай-ақ тауарлар мен қызмет көрсетулердi сатып алуға арналған уақтылы өткiзiлмейтiн конкурстар есебiнен бюджеттiң пайдаланылмаған қаражаты көбеюде.
Өткiзiлген конкурстар басқа ықтимал жеткiзушiлердiң жоқтығына иек арта отырып көбiне бiр көздегi жеңiмпаздарды айқындайды.
Тауарлар мен қызметтердi конкурстық айқындау есебiнен пайда болған бюджет қаражатын үнемдеу ашық болмай отыр.
Аумақтық Қазынашылық органдарының жергiлiктi бюджеттiң атқарылуына қызмет көрсетуге қатысты талаптары қаражатты ұтымды және тиiмдi пайдалануды толық қамтамасыз етпейдi.
Шетелдiк көздерден қарызға қаражат алуға байланысты консультациялық шығыстар жоғары күйiнде қалып отыр.
2.3. Мүмкiндiктер
Салық салу базасын өндiрiстiң өсуi мен салық әкiмшiлiгiн жүргiзудi жақсарту есебiнен кеңейту.
Кейбiр салықтардың ставкасын төмендету.
Салық салу жүйесiн жеңiлдету.
Тұрақты кiрiс көздерiн iс барысында айқын анықтау кезiнде бюджетаралық қатынастардың орнықты жүйесiн қалыптастыру.
Халықаралық ұйымдар тарапынан жәрдемдесудiң болуы, шетелдiк тәжiрибенi зерделеу және енгiзу.
2.4. Қатерлер
Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саласының құлдырауы.
Салық заңдары мен салық әкiмшiлiгiн жүргiзудiң жетiлдiрiлмегендiгi төлем тәртiбiн арттыруға ықпал етпейдi.
Алым түрлерінiң және басқа да мiндеттi төлемдердiң және оларды өндiрiп алу рәсiмдерiнiң көптiгi салық жүйесiн күрделендiредi.
Әлеуметтiк дамудағы аймақтық үйлесiмсiздiк.
Мемлекеттiк борыштың өсуi.
Салық-бюджет саясаты саласында 2001-2010 жылдар кезеңiне арналған мынадай негiзгi стратегиялық мiндеттер болады:
- салық жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету;
- бюджетке салық түсiмiнiң IЖӨ-нiң 30% деңгейiне дейiн өсуiн қамтамасыз ету;
- салық заңдарын жетiлдiру;
- салық жеңiлдiктерiн жүйеге келтiру;
- кәсiпорындардың сыртқы экономикалық қызметiне тиiмді мемлекеттiк бақылауды қамтамасыз ету;
- бюджеттi орталықсыздандыру принциптерiн iске асыру;
- мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саласын даму стратегиясымен өзара байланыста дамытуға бағдарлайтын бюджет саясатын жүзеге асыру;
- бюджетаралық трансферттер жүйесiн жетiлдiру;
- IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп қысқартуға қол жеткiзу;
- бюджеттi жоспарлау жүйесiн жетілдiру;
- бюджеттiң ашықтығын қамтамасыз ету.
4.1. Салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету
Салық заңдарының тұрақтылығы принципiн заң тәртiбiмен бекiту қажет, өйткенi салық заңдарына өзгерiстердi жиi енгiзу елдегi экономикалық ортаға терiс ықпал етедi.
Қаржы-банк жүйесiнiң, экономиканың аграрлық секторының нығаюына, шағын кәсiпкерлiктiң қоғамның орташа табы ретiнде қалыптасуына, әлеуметтік саланың экономикалық негiзiнiң нығаюына қарай, Салық кодексiнiң жаңа редакциясын қабылдау қажет.
Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң нығаюына және өсу мүмкiндiктерiне орай халықтың өз күнiн өзi көру және экономиканың жекелеген секторларына салық жеңiлдiктерiн беру саясатынан халықтың әлеуметтiк әлсiз жiктерiне, сондай-ақ экономиканың тиiмсiз, бiрақ үлкен әлеуметтiк маңызы бар секторларын мемлекеттiң тiкелей қолдауының рөлiн күшейту саясатына көшу қажет.
4.2. Бюджетке салық түсiмiнiң IЖӨ-нiң 30% деңгейiне дейiн өсуiн қамтамасыз ету
Мемлекеттiк бюджетке салық түсiмiнiң өсуi салық әкiмшiлiгiн жүргiзудi жақсарту және салық заңдарының нормаларын мүлтiксiз сақтау есебiнен қамтамасыз етiлетiн болады.
Барлық дамыған елдерде бөлiнетiн IЖӨ-нiң үлесi әрбiр он жыл сайын заңды түрде өсiп, IЖӨ-нiң 50%-ына жақындағанын ескере отырып, таяу жылдарда мемлекеттiк бюджетке салық және салықтық емес түсiмдердiң деңгейi IЖӨ-ге қатысы бойынша 30%-ға жетедi.
4.3. Салық заңдарын жетiлдiрудi қамтамасыз ету
Перспективада 5-7 жылдан кейiн салық жүйесiнде мынадай бағыттар бойынша реформалар жүргiзiлетiн болады:
- жеке табыс салығына салық салу жүйесi бойынша едәуiр ұқсастығы бар әлеуметтiк салық, мемлекеттiк сақтандыру қорына төленетiн жарна болып қайта құрылатын болады. Бұл жағдайда жарна төлеушiлер бюджетте неге жұмсалатыны белгiсiз әлеуметтiк салықпен салыстырғанда, қор қаражатының қандай мақсаттарға пайдаланылатынын бiлетiн болады (қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат);
- салық төлемдерiнен жалтарудың мүмкiн еместiгi мен оның тиiмсiздiгiн қамтамасыз ететiн, соның ішінде жеке тұлғалардың табысын жаппай мәлiмдеу және табысы неғұрлым жоғары тұлғаларға салық салуды күшейту есебiнен қамтамасыз ететiн тетiктер қолданысқа енгiзілетін болады, мұның өзi осы санаттағы салық төлеушiлерден салық жинау iсiндегi жағдайды едәуiр жақсартады;
- салық салу базасын кеңейту және экономиканың нақты секторына салық жүктемесiн неғұрлым теңдей бөлу үшiн әлемдiк практикада жергiлiктi бюджеттер үшiн кiрiстiң маңызды көзi болып табылатын бөлшек саудада сатуға салық салуды енгiзудiң орындылығы қарастырылатын болады.
4.4. Салық жеңiлдiктерiн жүйеге келтiру
Салық жүктемесiн барлық салық төлеушілерге теңдей және әдiлеттi бөлу мәселесi принциптi мәнге ие. Басымдықты салаларда iскер белсендiлiктi ынталандыратын мақсатты бағытталған бiрыңғай жеңiлдiк жүйесiн қалыптастыру қажет.
Салық артықшылықтарын пайдаланбайтын салық төлеушiлерге қатысты салық жүйесiндегi әдiлеттiлiк принципiн бұзатын негiзсiз жеке салық жеңiлдiктерi жойылады, өйткенi салық төлеушiлердiң бiрi үшiн жеңiлдiктi салық режимi сөзсiз басқаларға қосымша салық ауыртпалығын түсiру дегендi бiлдiредi.
4.5. Кәсiпорындардың сыртқы экономикалық қызметiне тиiмдi мемлекеттiк бақылауды қамтамасыз ету
Қазақстандық тұлғалардың сыртқы экономикалық қызметiнiң өсуi, сыртқы экономикалық қызметтегi белсендi өзгерістер кеден шекарасында экономикалық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуде, контрабандаға тосқауыл қоюда, кеден төлемдерi мен салықтарды толық көлемде өндiруде республика кеден органдарының рөлiн арттырады.
Кеден әкiмшiлiгiн жүргiзудiң сапасын арттыру республиканың кеден қызметiне бiрыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйе енгiзiлуi қамтамасыз етiлетiн болады.
Сонымен қатар кеден қызметi қызметкерлерiнiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн, әсiресе кеден шекарасынан өткiзу пункттерiндегi жүйесін реформалау қажет, өйткенi нақ осы еңбекке ақы төлеудiң төмендiгi сапасыз кеден бақылауының себебi болып отыр және кеден қызметi қызметкерлерiнiң арасында сыбайлас жемқорлықтың көбеюi де соның салдары.
4.6. Бюджеттi орталықсыздандыру принциптерiн iске асыру
Мыналар қажет:
- жергiлiктi бюджеттердің мейлiнше дербестiгiн қамтамасыз ету жолымен бюджетаралық қатынастардың тиiмдi жүйесiн құру;
- шығыс жасау өкiлеттiгi мен шығыстар бойынша жауапкершiлiктi заң тұрғысынан айқын ажыратуға қол жеткiзу;
- Қазақстан Республикасының Бюджет кодексiн әзiрлеу және қабылдау, ол бюджеттердi жасаудың, бекiтудiң және атқарудың бiрыңғай құқықтық нормасын қамтамасыз етедi;
- салықтар мен алымдарды мемлекеттiк бюджеттiң белгiлi бiр деңгейлерiне бекiту;
- трансферттердiң тиiмдi жүйесiн құру;
- дамудың жалпы мемлекеттiк стратегиясы шеңберiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджет қаражатының соларға сәйкес жұмсалуының басымдықтарын белгiлеуде аймақтардың дербестiгiн қамтамасыз ету.
4.7. Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саласын даму
стратегиясымен өзара байланыста дамытуға бағдарлайтын
бюджет саясатын жүзеге асыру
Республикалық бюджеттiң ағымдағы және даму бюджетi деп бөлiнген жаңа құрылымын жасау көзделедi.
Қазақстан Республикасының ағымдағы бюджетiнен (бұдан әрi - ағымдағы бюджет) функционалдық топтардың ағымдағы шығыстарын қаржыландыру және мемлекеттiк борышқа қызмет көрсету.
Ағымдағы бюджеттің шығыс бөлiгi нақты мақсаттары көрсетiле отырып, бюджеттiк бағдарламалар негiзiнде қалыптастырылады.
Әлеуметтiк салаға арналған шығыстар ағымдағы бюджеттiң негiзгi басым шығыстары деп болады.
Бiлiм беруге арналған шығыстар IЖӨ-нiң 8%-ына, денсаулық сақтауға - IЖӨ-нiң 4%-ына, әлеуметтiк қамсыздандыру мен әлеуметтiк көмекке - ІЖӨ-нiң 9%-ына, қорғанысқа - IЖӨ-нің 1%-ына дейiн жеткiзiледi.
2010 жылға қарай мемлекеттiк бюджеттiң шығысы IЖӨ-нiң 30%-ына дейiн жетедi. Еуропа елдерiндегi мемлекеттiк шығыс 1970 жылы орта есеппен IЖӨ-нiң 34,5%-ынан 1997 жылы 46,6%-ға дейiн көбейдi. Қазiргi кезде осындай көрсеткiштер АҚШ пен Жапония бойынша IЖӨ-нiң тиiсiнше 34%-ын және 35%-ын құрайды.
Қазақстан Республикасының даму бюджетi (бұдан әрi - даму бюджетi) күрделi шығыстар құрамында қалыптастырылатын және инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшiн пайдаланылатын (қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат) республикалық бюджеттiң құрамдас бөлiгi болады.
Даму бюджетi шығыстарды қаржыландырудың мынадай бағдарламаларын қамтамасыз ететiн болады:
- экономиканың нақты секторын кредиттеу;
- бюджет аясындағы салаларда жаңа объектiлер салу;
- көлiк инфрақұрылымы;
- осы заманғы жабдықтар сатып алу және бюджет саласының объектiлерiн техникалық жарақтандыру;
- ұлттық-мәдени құндылықтарды қайта түлету.
Даму бюджетiнiң атқарылуы туралы есеп Қазақстан Республикасының Парламентiне республикалық бюджеттiң атқарылуы туралы есептiң құрамында ұсынылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры бөлу шотының қаражатынан түсетiн жыл сайынғы түсiмдi даму бюджетi көздерiнiң бiрi деп белгiлеу мүмкiндiгi қарастырылады.
4.8. Бюджетаралық трансферттер жүйесiн жетiлдiру
Ресми трансферттердi айқындау әдiстемесi жетiлдiрiледi.
Трансферттер жүйесi аймақтарда әлеуметтiк қызметтердiң ең төменгi қамтамасыз етiлуiне кепiлдiк бередi және сонымен бiр мезгiлде аймақтарды салық базасын кеңейтуге ынталандырады.
Ағымдағы бюджет өзiнен төмен тұрған бюджеттердi, негiзгi объективтi факторларды (халықтың саны, оқушылардың, қарттардың саны, табиғи-климаттық жағдай, кедейшiлiк деңгейi, автомобиль жолдарының ұзындығы және т.б.) ескере отырып, халықтың жан басына есептелген трансферттер қорының қаражаты есебiнен аймақтарға қажеттi трансферттермен қамтамасыз ететін болады.
4.9. IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп қысқартуға қол жеткізу
Мемлекеттің төлем қабiлеттiгiн қамтамасыз ету шаралары қолданылады.
IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп қысқартуға қол жеткiзу керек.
Бюджет тапшылығының деңгейiн қысқарта отырып, мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алудың және Үкiмет борышын басқарудың тетiгiн жетiлдiру қажет.
4.10. Бюджеттi жоспарлау жүйесiн жетілдiру
Мыналар:
- бюджеттi жоспарлаудың әдiстемесін жетілдiру, соның iшiнде бюджеттiк бағдарламалардың орындалу нәтижелерiн бағалау негiзiнде жетiлдiру;
- мемлекеттiң мiндеттемелерiн өзiнiң ресурстарымен мейлінше теңдестiре отырып 3-5 жылға дейiнгi бюджет көрсеткiштерiн орташа мерзiмдi жоспарлаудың жүйесiн әзiрлеу;
- орталық және жергiлiктi басқару органдарының арасындағы ресурстарды олардың мiндеттерiне барабар бөлудi жүзеге асыру;
- мемлекеттiк қызмет көрсетудi қаржыландырудың үздiксiздiгi және тиiмдi қаржылық жоспарлау қамтамасыз етiледi.
4.11. Бюджеттiң ашықтығын қамтамасыз ету
Бюджеттiк қаржыландыру туралы нақты және айқын ақпаратқа қол жеткiзу керек.
Бюджеттiк қаржыландырудың ашықтық принципi:
- заңдық және нормативтiк құжаттардың жариялануымен;
- жылдық қаржылық және жедел баяндамалар мен есептердiң (бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерi жасаған) жариялануымен;
- мемлекеттiк қаржы жасаған толық ақпараттың жариялануымен жүзеге асырылатын болады.
Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиiмдiлiгiн бағалау үшiн бюджет қаражатының пайдаланылуына бақылау күшейтiледi.
Қаражаттың жұмсалуына мониторинг қатаң және жетiлдiрiлген жүйе бойынша жүзеге асырылатын болады.
Iшкi, сол сияқты сыртқы аудит те маңызды рөл атқарады, өйткенi олар шығындар мен бұрмалаушылықтар жағдайларын анықтауға мүмкiндiк берiп қана қоймайды, сонымен бiрге құрылымдық реформалар жүргiзуге де ықпал етедi. Объективтi аудит артық факторларды анықтауға және жаңалықтар мен озық практикалық тәжiрибенi таратуға көмектеседi.
Мемлекеттiк сектордың iшкi және сыртқы аудит жүйесiн дамыту үшiн заңдық базаны жетiлдiру жөнiндегi жұмыс жалғастырылады.
Тиiмдiлiктi бағалауды айқындауға қол жеткiзу, қолдануы күрделi және қымбат тұратын ескiрген ережелердi анықтау сондай-ақ бұрын әзiрленген реформаларды түзету қажет.
Бюджет саласы үшiн қажеттi тауарлар мен қызметтер ұсынуға арналған конкурстар өткiзуге бақылау күшейедi.
Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнiң рөлi күшейтiледi.
Тұрақты экономикалық өсудi қамтамасыз ету мақсатында бәсекеге қабiлеттi, жоғары технологиялы және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстi дамытуға басым тәртiппен бағытталатын, ішкi және сыртқы инвестициялардың жоғары деңгейiне қол жеткiзу.
Қазақстандағы ең басты стратегиялық мiндеттердiң бiрi әрдайым елге экономикалық өсу бағдарламасын iске асыруға мүмкiндiк беретiн тiкелей және "қоржындық" инвестицияларды тарту болып келдi.
Экономиканы дамытуға бағытталған қаржы ресурстары көлемiн едәуiр арттырмайынша IЖӨ өсiмiнiң жыл сайынғы 5-7% деңгейiнде болжанып отырған жоғарғы қарқынына қол жеткiзу мүмкiн емес.
Мемлекеттiк және жеке инвестициялардың экономикаға тартылған ағымдағы көлемi осы заманғы экономиканың жылдам өсiп отырған қажеттерiн қанағаттандыру үшiн жеткiлiксiз. Негiзгi капиталға салынған инвестициялар көлемi қазiргi кезде IЖӨ-нiң 18-19%-ынан аспайтын мөлшердi құрайды, ал елiмiзге осы қолда бар деңгейден екi есе асып түсетiн инвестициялар көлемi қажет.
2.1. Күштi жақтар
Бүгiнгi таңда жүргiзiлiп отырған инвестициялық саясат бiрқатар жағымдылықтарымен сипатталады, солардың арасынан шетелдiк инвестицияны тарту үшiн тұтас алғанда қолайлы инвестициялық ахуалдың сақталғанын, бағалы қағаздар нарығының құрылғаны мен дамығанын, жаңа институционалдық инвесторлар қалыптасқанын, экономиканы кредиттеуде банктердің рөлi күшейгенiн атап өткен жөн.
2.1.1. Шетелдiк инвестициялар
Шетелдiк инвестицияларды тарту көлемi бойынша Қазақстан жан басына шаққанда ТМД елдерi арасында жетекшi орынға ие болып келедi. Жыл сайынғы тiкелей шетелдiк инвестициялардың жиынтық көлемi орта есеппен IЖӨ-нiң 8%-ы деңгейiнде сақталып отыр.
Қазақстандағы қолайлы инвестициялық ахуалға мынадай жолдармен қол жетiп отыр:
- саяси тұрақтылықты және алдын ала болжауды сақтау;
- валютаның тұрақтылығын қолдау;
- нарықтық өзгерiстерге бағытталған реформалар жолын ұстану саясатын жүргiзу және әлемдiк экономикаға интеграцияланған демократиялық құқықтық мемлекет құру.
2.1.2. Банк секторы
Орнықты банк жүйесi құрылды.
Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерiн) мiндеттi ұжымдық сақтандыру (кепiлдiк беру) және банк құпиясы институты тетiгiн iске қосу банк жүйесiне сенiмдi арттыруға мүмкiндiк бердi.
Коммерциялық банктердiң ресурстық базасы артып келедi.
2.1.3. Бағалы қағаздар нарығы
Республикада экономиканың өндiрiстiк секторларын дамытуға iшкi және сыртқы қаржы ресурстарын қайта бөлудiң тиiмдi тетiгi ретiнде бағалы қағаздар нарығын дамытуға зор маңыз берiледi.
Мемлекеттiк бағалы қағаздардың дамыған нарығы құрылды және мемлекеттiк емес бағалы қағаздар нарығы дамып келедi.
Бағалы қағаздар нарығының базалық құқықтық және институционалдық инфрақұрылымы жасалды; бағалы қағаздар нарығының жұмыс iстеп тұрған техникалық инфрақұрылымы депозитарлық және есептеу-клирингтiк қызметтердi жүзеге асырудың халықаралық стандарттарына сай келедi.
1999 жылы халықаралық сарапшылар корпорациялық басқару мәселелерi жөнiндегi Қазақстан заңнамасын Орталық және Шығыс Еуропа, ТМД және Балтық жағалауы елдерiндегi үздiк заңнамалардың бiрi ретiнде мойындады.
2000 жылы қаржыландырудың тәсiлi ретiнде банктiк кредиттеуге балама болған корпорациялық облигациялардың алғашқы нарығы ойдағыдай жұмыс iстей бастады.
Сақтандыру нарығы дамып келедi. Сақтандыру заңнамаларына енгiзiлген өзгерiстер сақтандыру ұйымдарының ұйымдық-құқықтық нысанын акционерлiк кәсiпорындар нысанында орнықтырады. Сақтандыру қызметi туралы жаңа Заңның қабылдануына орай сақтандыру ұйымдарының сақтандыру резервтерiн тарту және олардың инвестициялық мүмкiндiктерi саласындағы қызметiн кеңейту үшiн мүмкiндiктер жасалатын болады.
Құрылыс жинақ ақшалары жүйесi мен ипотекалық кредиттеудің енгізілуі тұрғын үй құрылысын дамытуға инвестициялардың қосымша құйылымын ынталандыруға мүмкiндiк бередi. Бұған қоса, қор нарығында жаңа қаржылық құрал - ипотекалық облигация пайда болады.
2.1.4. Ішкi жинақ ақшалар
Бағалы қағаздар нарығында жаңа институционалдық инвестор - жинақтаушы зейнетақы қорларының пайда болуы ішкі жинақ ақшаларды жұмылдыру тетiгiн институционалдандыруға мүмкiндiк бердi. Зейнетақымен қамсыздандыру саясатын одан әрi жетiлдiру кезiнде жинақтаушы зейнетақы қорлары азаматтардың ақшаларын шоғырландыратын аса iрi ұлттық институционалдық инвесторлар болады.
2.2. Әлсiз жақтар
Сонымен бiрге қалыптасқан инвестициялық жағдайдың бiрқатар әлсiз жақтары бар екендiгiн, оларды еңсеру елдегi инвестициялық жағдайды жақсарту үшiн қажет екендiгiн атап өткен жөн.
2.2.1. Шетелдiк инвестициялар
Шетелдiк капитал өндiрiстiк сектордың дамуына ықпал етпейдi, өйткенi iс жүзiнде толығымен экономиканың өндiрушi секторларына, негiзiнен мұнай өндiру мен металлургия салаларына жiберiледi. Бұдан басқа, инвестициялар құрылымын талдау шетелдік инвесторлардың ақшаның көп бөлiгiн айналым қаражатына немесе қысқа мерзiмдi пайдаланудың негiзгi қаражатына салатынын көрсетедi.
Шетелдiк инвестициялардың келуiн ынталандыру саясаты отандық және шетелдiк инвесторлардың теңсiз жағдайға қойылуына алып келдi.
Капиталдың елден жылысуының жалғасуы Қазақстан экономикасын дамытуға терiс әсер етiп отыр.
Тартылатын шетелдiк капитал көлемiн арттыруға кедергi келтiретін бiрқатар факторлар бар, олардың iшiнен мыналарды атап көрсетуге болады:
- Қазақстан нарығындағы iскерлiк белсендiлiктiң төмендiгi;
- заңнама мен реттеушi шаралардың көмескiлiгi;
- ақша қаражатының төлемсiздiк дағдарысымен шиеленiскен төмен өтімдiлiгi;
- сенiмдi ақпараттың өткiр тапшылығы.
Бұдан басқа, мемлекет рөлiнiң әлсiздiгi сыбайлас жемқорлық пен қызмет бабын терiс пайдаланудың таралуына, келiсiмшарт талаптарының орындалмауына мүмкiндiктер туғызды; санаткерлiк меншiк құқығын қорғау қамтамасыз етiлмейдi.
2.2.2. Негiзгi капиталға инвестициялар
Төмен инвестициялық белсендiлік салдарынан экономиканың нақты секторының негiзгi капиталы әбден ескiрдi, iс жүзiнде экономиканың барлық салалары техникалық жағынан керi кетуде. Негiзгi капиталға инвестицияның қазiргi IЖӨ-нiң 18-19% мөлшерiндегi деңгейi таяу жылдары негiзгi капиталды оның табиғи тозуы салдарынан толық шығарып тастауы мүмкiн.
Кәсiпорындардың амортизациялық аударымдары негiзгi өндiрiстiк құралдарды ұдайы өндiру функциясын орындамайды және нысаналы пайдаланылмайды. Көптеген кәсiпорындарды шетелдiк инвесторлар өндiрiс қуаттарының қалдық құнынан едәуiр төмен баға бойынша сатып алды. Алайда бұл ретте кәсiпорындардың жаңа меншiк иелерi салық салынатын пайдадан амортизациялық шегерiм жүргiзу мүмкiндiгiн басқа кәсiпорындармен бiрдей пайдаланады.
2.2.3. Банк секторы
Халық салымдары көлемiнiң едәуiр өсуi банктердiң экономиканың нақты секторына беретiн кредиттер көлемiнiң өсуiне ықпал еттi, бiрақ осымен бiр мезгiлде жоғары банктердiң кредиттеу көлемi тәуекелдерге орай экономиканың нақты секторының сұранысына сай келмейдi.
Банктердің кредиттiк қоржынында қысқа мерзiмдi кредиттер басым.
Кредиттер бойынша жоғары пайыздық ставкалар банк кредиттерiн шағын және орташа бизнес үшiн қол жеткiзiлуi қиын қаражат көзiне айналдырды.
Экономика салалары арасында сауда секторына кредит беру басым тұр.
2.2.4. Бағалы қағаздар рыногы
Бүгiнгi таңда қор нарығының негiзгi қатысушылары банктер мен аса iрi компаниялар болып табылады, ал бұл кезде шағын және орташа кәсiпорындар қор нарығына қол жеткiзуде қиындықтарды бастан кешiрiп отыр.
Қазақстан экономикасы өнеркәсiп секторының бәсекеге төзiмдiлiгiнiң төмендiгi қор нарығының толыққанды дамуына кедергi келтiредi.
Қор нарығына қатысушылар ұзақ мерзiмдi салымдарға мүдделi емес.
Қазақстанның қор нарығы ең алдымен облигациялардың бастапқы нарығы ретiнде дамуда. Облигациялардың қайталама нарығы іс жүзінде жоқ, өйткенi инвесторлар (бiрiншi кезекте, зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi компаниялар) сатып алған облигацияларын өтегенге дейiн ұстай тұруды жөн көредi, ал брокер-делдалдар өздерiнiң салыстырмалы қаржылық әлсiздіктерiне орай қайталама мәмiлелердi жеткiлiктi көлемде қолдай алмайды. Қор нарығы арқылы акцияларды орналастыру әлi жүргiзiлмейдi. Ал акциялардың қайталама нарықтағы көлемi негiзiнен Қазақстан кәсіпорындары меншік иелерiнiң ауысуы нәтижесінде жасалған мәмiлелер есебiнен қалыптасады.
Қазақстан эмитенттерiнiң қор нарығында ұсынатын мемлекеттiк емес корпорациялық бағалы қағаздарының көлемi инвесторлар, ең алдымен институционалдық инвесторлар тарапынан туатын сұранысты қанағаттандыру үшiн жеткiлiксiз.
Қазақстан акционерлiк кәсiпорындары қосымша қаржы ресурстарын тартуға қор нарығының мүмкiндiктерiн пайдаланбайды. Шетелдiк компаниялар Қазақстанда жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер нысанында жұмыс істегендi жөн көредi және акционерлендiрудi қаламайды, өйткенi өз компанияларына бақылауды сақтап қалуға мүдделi. Қазақстан эмитенттерiнiң ашық қор нарығына шығудан бас тартуы себептерiнің арасынан олардың қаржы ақпаратын ашуды және кәсiпорынды басқаруға iшкi акционерлерді жiберудi қаламайтынын атап көрсету керек.
Мемлекеттiк емес бағалы қағаздарды ұсынудың бәсеңдiгiнен басқа олардың инвесторлар үшiн тартымдылығы проблемасы да бар. Халықаралық стандарттарға жауап беретiн жеткiлiктi ашықтықтың болмауы корпоративтiк басқарудың түйiндi проблемасы болып қала бередi.
Акционерлік қоғамдарға бақылау жасаудың тиімді жүйесінің жеткіліксіздігі салдарынан соңғылардың дивидендтер төлеу бөлігінде, соның ішінде артықшылықты акциялар бойынша дивидендтер төлеу бөлігінде төлем тәртібі жоқ. Сөйтіп, акциялардың бақылау пакетіне иелік етпейтін акционерлердің құқықтары бұзылады.
Бұдан басқа, акционерлік қоғамдар өз қызметтері туралы ақпаратты ашу жөнінде заң жүзінде белгіленген нормаларды бұзуға жол береді, мұның өзі инвесторларға олардың инвестициялық тартымдылығын бағалауға бермейді.
Инвесторлардың қор нарығындағы құрылымы әзірше теңдестірілмеген. Облигациялар нарығында зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялар басым.
2.2.5. Ішкі жинақ ақшалар
Елдегі ішкі жинақ ақшаның әлеуетін іске асыру әлсіз.
Қаржы нарығы мен қаржы нарығына ресурстар беруші ретіндегі халықтың арасындағы байланыс бұзылған, мұның өзі халықтың қаржы институттарына сенбеуінен, халықтың капиталды өсірудің әр түрлі тәсілдерін пайдаланудан хабарсыздығынан және оған дайын болмауынан туындайды.
Зейнетақы қорларының толыққанды институционалдық инвестор ретінде құрылуы Қазақстандағы ұжымдық инвестициялау институтының негізін қалауға тиіс болатын. Өкінішке қарай бүгінгі таңда зейнетақы активтерінің болмашы бөлігі ғана экономиканың өндірістік секторын инвестициялау үшін пайдаланылады.
Зейнетақы қорлары шоғырландырған активтердің көп бөлігі оларды мемлекеттік бағалы қағаздарға салу жолымен бюджет тапшылығын қаржыландыруға пайдаланылады. Зейнетақы қорларын мұндай инвестициялау саясаты табыстылығы және сенімділігі жағынан бірдей мәні бар бағалы қағаздар ұсынуға қабілетсіз қазақстандық қор нарығының қазіргі даму деңгейінен туындайды және сонымен тығыз байланысты.
Елде инвестициялық қорлар тәрізді халықтың жинақ ақшаларын жұмылдырудың ерікті тетіктерін құруға халықтың жан басына шаққандағы табысының салыстырмалы түрде орташа деңгейден төмендігі, халық санының аздығы және оның үлкен аумақта шашыраңқы орналасуы кедергі келтіреді, мұның өзі халықтың жинақтаған қорын тартудың өзіндік құнын арттырады және инвестициялық қорлардың қымбат инфрақұрылымының қайтарымдылығын қиындатады.
2.2.6. Мемлекеттiк инвестициялар
Егер мемлекеттiк инвестицияларға қарайтын болсақ, олар ел үшiн өмiрлiк маңызы бар жобалардың өзiн қаржыландыру үшiн де жеткiлiксiз. Бүгiнгi таңда қолданылып отырған Мемлекеттiк инвестициялар бағдарламасы экономиканың басым салаларындағы кәсiпорындарға кредит беру үшiн iс жүзiнде қаражат көздемейдi.
2.3. Мүмкiндiктер
Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң белсендi позициясы экономикаға инвестиция көлемiн арттыру үшiн мүмкiндiк жасайды, түпкi мақсаты - жоғары қосылған құны бар өндiрiстi дамытудың, әр түрлi қаржы құралдарын дамытуды ынталандыру жолымен, өтiмдi қаражатты өнеркәсiптiк мақсаттарға сәйкес пайдалану үшiн тетiктердi iске қосуға мүмкiндiк бередi.
Ұлттық қор идеясын iске асыру Қазақстанның жағымсыз сыртқы факторларға тұрлаулылығын арттыруға, сондай-ақ экономиканы жаңарту үшiн капиталды қажетсiнетiн жаңа қуаттар құруға мүмкiндiк бередi.
2.4. Қатерлер
Енжар инвестициялық саясат жүргiзудi жалғастыру экономикалық өсудiң жоғары қарқынына қатысты болжамдардың орындалуына қатер төндiредi.
Инвестициялық саясатқа мемлекет белсендi түрде араласпаса, экономиканың өндiрушi салаларының басым түсуi одан әрi жалғаса беретiн болады. Елдiң болашағы оның табиғи ресурстар қорының мөлшерiне тәуелдi болып қалады.
Тиiстi мемлекеттiк бақылау болмаса капиталдың жылыстау процесi жалғаса беретiн болады, қазiргi iшкi инвесторлардың қаржылық мүмкiндiктерiнің шектеулілiгiне байланысты қор нарығы шетелдiк инвесторлардың ықпалында қалып қоюы мүмкін.
Қазiргi инвестициялық саясатқа жасалған талдаудан елдiң экономикалық игiлiгiнiң негiзi болып табылатын экономиканың өндiрiстiк секторын дамытуды қаржыландыру жеткiлiктi дәрежеде жүргiзiлмейдi деп қорытынды жасауға болады.
Соңғы жылдардағы экономикалық реттеулер тәжiрибесi, шетелдiк жекеше инвестициялардың бәсекеге қабiлеттi, жоғары қосылған құнмен өнiм шығаратын өндiрiс құруға ешқашан да бармайтынын көрсетiп отыр, өйткенi шетелдiк капитал өз өндiрiсiне бәсекелестер туғызуға ұмтылмайды.
Шетелдiк капитал да, iшкi капитал да экономиканың нақты секторына iрi ауқымды ұзақ мерзiмдi инвестицияларды қамтамасыз ете алмайды. Банк секторының, қор нарығының, шетелдiк инвесторлардың қызметi ең алдымен бiр сәттiк пайда түсiруге бағытталған, нәтижесiнде қаржы капиталының өндiрістiк сектордан бөлiнуi жүрiп жатыр, ұлттық мүдделер мен даму басымдықтарына қатер төнуде.
Инвестициялық саясат стратегиясы мынадай мiндеттердiң шешiлуiн талап етедi:
- iшкi жинақ ақша әлеуетiн жүзеге асыруға көңiл аудара отырып экономиканың нақты секторын дамытуға инвестициялық ресурстарды тарту мен бағыттау процесiндегi мемлекеттiң рөлiн күшейту;
- қаржы ағынының инвестордан заемшыға ұйымдасқан түрде өтуiн қамтамасыз ететiн, экономиканың маңызды буыны ретiндегi қор нарығының қалыптасуы үшiн жағдайлар жасау;
- нақты экономика саласындағы банктердiң кредиттiк қызметiн жандандыру;
- Қазақстанның ұлттық мүдделерiн сақтай отырып шетелдiк инвестициялардың келуiн ынталандыру мен шетелдiк және отандық инвесторларды экономиканың басым салаларына тарту үшiн қолайлы жағдай жасау.
4.1. Ішкi жинақ ақша әлеуетiн жүзеге асыруға көңiл аудара отырып экономиканың нақты секторын дамытуға
инвестициялық ресурстарды тарту мен бағыттау
процесiндегi мемлекеттің рөлiн күшейту
4.1.1. Мемлекеттiк инвестициялық саясат
Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғандай, жоғары технологияларды және ғылымды көп қажетсiнетiн өндiрiстiң дамуын ынталандыратын мақсатты мемлекеттiк ғылыми-техникалық, өнеркәсiптiк және инвестициялық саясат жүргiзбейiнше экономиканы құрылымдық қайта құру мүмкiн емес.
Қазiргi заманғы жағдайларда мемлекеттiк инвестициялық саясатты күшейту Қазақстанда да жүргiзiлуге тиiс. Мемлекет экономиканы дамытудың ең басты қозғаушы күшi болуға тиiс. Мемлекет қана инвестициялық процестердің дамуына және ел iшiнде iрi инвестицияларды ұзақ мерзiмдi жобаларда жүзеге асыруға түрткi бола алады. Жеке кәсіпкерлiктi дамыту үшiн жағдайлар жасауда ғана емес, сонымен бiрге қолда бар бос ресурстарды экономиканың нақты секторын көтеруге бағыттау үшін мамандандырылған институттар мен тетiктер құруда да мемлекеттiң рөлi болуға тиiс.
Мемлекеттiк инвестициялық саясат бiрiншi кезекте, дайындалуы неғұрлым жоғары дәрежедегi, импорттық тауарлармен бәсекеге түсуге және оларды iшкi рыноктан ығыстыруға қабiлетті өнімдердi экспорттауға бағдарланған өндірістi дамытуға және қолдауға бағытталатын болады.
Белсендi мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшiн инвестициялық бағдарламаларды қолдаудың арнаулы ұйымдастыру нысандарын құру қажет. Мемлекеттiк инвестициялар жүйесiн неғұрлым ұтымды құру үшiн жұмыс iстеп тұрған Ұлттық қормен қатар даму бюджетi, мемлекеттiк кредиттік дамыту ұйымдары сияқты мемлекеттiк қаржы институттарын дамыту талап етiледi.
4.1.2. Даму бюджетi
Мемлекеттiк шығыстар ағымдағы және күрделi деп бөлiнуге тиiс. Бұл үшiн республикалық бюджетте дербес бөлiм инвестициялық жобаларды кредиттеуге, инвестициялауға және кепілдіктi қамтамасыз етуге арналған даму бюджетi болуы қажет.
Мемлекеттiк инвестициялық саясатты iске асыру қаржы ресурстарының жеткiлiктi болуына байланысты болғандықтан, инвестицияның қажеттi көлемiн қамтамасыз етуге бюджеттiң мүмкiндігi туралы мәселе өткiр қойылады.
Қалыптасып отырған жағдайда ашық емес және тиiмдi емес Мемлекеттік инвестициялар бағдарламасынан бас тарту жолымен мемлекеттiк инвестициялық саясатқа өзгерiстер енгiзу және даму бюджетiн құра отырып, бюджеттi ағымдағы және күрделi деп бөлуге көшу қажеттiгi пiсiп-жетiлдi.
Даму бюджетін құру және оған мемлекеттiк инвестицияларды жүзеге асыруға арналған барлық ықтимал ресурстарды шоғырландыру мемлекеттiк инвестициялаудың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.
Даму бюджетiнiң қаражаттары жеңiлдiктi сыртқы заемдардың, инвестициялық мақсаттар үшiн мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару жолымен iшкi қарыз алудың, мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiруден түскен табыстардың, салықтық табыстардың бiр бөлiгi есебiнен қалыптастырылуы мүмкiн.
Мемлекеттiк бюджеттi ағымдағы және инвестициялық деп бөлу салықтардың бiр бөлiгiн инвестициялық мақсаттарға пайдалану тұрғысынан маңызды, түптеп келгенде ол, салықтық түсімдердiң артуына алып келеді.
Инвестициялық мақсаттарға арналған мемлекеттiк бағалы қағаздар немесе мемлекеттiк инвестициялық бағалы қағаздар жинақтаушы зейнетақы қорлары, сақтандыру ұйымдары, басқа да институционалдық инвесторлар арасында орналастырылатын болады, сондай-ақ почта-жинақтау жүйесiнiң қаражатын шоғырландырады. Аталған бағалы қағаздар капитал мен ол бойынша табыстарды жоғалтудың мейлiнше төмен қатерiне байланысты ең тартымды қаржы құралдарының бiрi бола алады. Бұдан басқа, жаңа қаржы құралдарының пайда болуы қайталама қаржы нарығын жандандырады. Мемлекеттiк емес корпорациялық бағалы қағаздардың дамуына қарай мемлекеттiк инвестициялық бағалы қағаздар айналысы қысқаратын болады.
Сыртқы берешектiң өсу қарқыны IЖӨ-нiң өсу қарқынынан асып түсiп отырған ағымдағы сәтте инвестициялық саясатты жүргiзген кезде бiрiншi кезекте қолда бар меншiктi ресурстарға бағдар ұстаған және оларды отандық экономиканы инвестициялау үшiн пайдаланған жөн.
Ішкi институционалдық инвесторлардан тартылған қаражат есебiнен қалыптасатын даму бюджетiнiң тетiгi халықтың iшкi жинақ ақшаларын нақты инвестициялық жобаларға бағыттауға мүмкiндiк бередi.
Республикалық мемлекеттiк бюджеттiң бiр бөлiгi ретiндегi даму бюджетiнде оның қаражаты пайдаланылатын баптар тiзбесi болуға тиiс. Даму бюджетiне, ағымдағы қаржы жылында инвестициялау болжанып отырған жобалар тiзбесiнен басқа, көзделмеген, бiрақ перспективалық жобаларды жедел қаржыландыру үшiн резервтер салынуға тиiс. Жобалар тiзбесiн әзiрлеудi ықтимал заемшылардың, коммерциялық банктердiң, мүдделi министрлiктер мен ведомстволардың, Үкiметтiң келiсiлген бiрлесiп қатысу процесi арқылы жүзеге асыру қажет.
4.1.3. Ұлттық қор
Ұлттық қордың қызметi мемлекеттiң негiзгi шикiзат ресурстарын әзiрлеу, өндiру және экспорттау жөнiндегi қызметiнен түсетiн үстеме табысын шоғырландырудан және оларды әлемдiк қаржы нарықтарында одан әрi инвестициялаудан тұратын болады. Шикiзат қорлары таусылатын және орны толмайтын ресурстар болып табылатындықтан оны өндiруден, қайта өңдеу мен өткiзуден түсетiн болашақ қаржы ағындарына дұрыс иелiк еткен маңызды. Ұлттық қорды құру артық валюта түсiмдерiн стерилизациялау, экономикада дағдарысты ахуалдар жағдайына резервтiк активтер құру, болашақ ұрпақ үшiн қор қалыптастыру мақсатын көздейдi.
Ұлттық қор қаражаты мемлекеттiк бюджеттен алынатын трансферттер жолымен шаруашылық жүргiзуші субъектiлердiң экономиканың шикізат секторындағы қызметiнен төлейтiн салық түсiмдерi мен басқа да мiндеттi төлемдердiң бiр бөлiгiнен қалыптастырылатын болады.
Мұндай трансферттер бюджеттiң ағымдағы шығыстары бойынша профицитке қол жеткен жағдайда ғана жүзеге асырылуға тиiс. Бұл таяу жылдарда мемлекеттiң шикiзат ресурстарын өндiру және экспорттау қызметiнен түсетiн үстеме табыстардың ең алдымен бюджеттiң ағымдағы шығыстар бойынша тапшылығы мен мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген борышқа қызмет ету жөніндегi шығыстарды азайтуға бағытталуға тиiс екендiгiн бiлдiредi.
Сонымен бiрге даму бюджетi iшкi және сыртқы нарықта жыл сайынғы қарыз алу нәтижесiнде бюджеттiң тұрақты инвестициялық тапшылығын қалыптастыратын болады.
Ұлттық қор қаражаты әлемдiк қаржы нарықтарында бағалы қағаздардың кең әртараптандырылған қоржынында инвестицияланатын болады. Iшкi экономикаға инвестициялау үшiн түскен инвестициялық кiрiс есебiнен қалыптастырылатын Ұлттық қордың бөлу шотынан қаражаттар пайдаланылатын болады.
4.1.4. Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдары (МКДҰ)
Кәсiпорындарды инвестициялау мен кредиттеудi Мемлекеттiк кредиттiк дамыту ұйымдары (МКДҰ) тiкелей жүзеге асыратын болады.
МКДҰ - бұл мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүзеге асыруға ықпал ететiн мамандандырылған мемлекеттiк институттар. Даму бюджетiнде шоғырланған қаражат оларды бұдан былай нақты кешендi бағдарламаларға салу үшiн МКДҰ арасында бөлiнедi. Өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы, тұрғын үй құрылысы, шағын және орта бизнеске кредит беру, инфрақұрылым салаларында МКДҰ құрылуы мүмкiн.
Бұл қаржылық даму институттары жұмыс iстеп тұрған қорлардың негiзiнде және солардың тәжiрибесiн ескере отырып ұйымдастырылуы мүмкiн, олардың арасында - "Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдау қоры" ЖАҚ-ы, "Шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры" ЖАҚ-ы бар. Қорлардың барлығы дерлiк тармақталған облыстық филиалдар жүйесiне ие, алайда олардың қызметi осы уақытқа дейiн айтарлықтай нәтижелер берген жоқ. Осыған байланысты жұмыс iстеп тұрған қорларды алдын ала ұйымдық және қаржылық қайта құрылымдауды жүргiзгеннен кейiн ғана мемлекеттiк кредиттiк ұйымдардың функциясын жүктеген орынды.
Жаңадан құрылған Қазақстан Даму Банкiн айрықша атап өту керек, ол мемлекеттiк инвестициялық саясат жүргiзушiлердiң негiзгiлерiнің бiрi болады.
МКДҰ-ның негiзгi мiндетi экономиканың басым секторларындағы қаржыландырылуға мұқтаж кәсiпорындарға кредит беру және құрылым түзетiн өнеркәсiптiк кәсiпорындарды экономикалық сауықтыру бағдарламасын жасау мен жүзеге асыру болады. Даму бюджетi қаражатын бөлу ашықтық, айқындық, қол жетімдiлiк және тең құқықтық принципiнде жүзеге асырылуға тиiс. Мемлекеттiк инвестициялық қоржын коммерциялық жағынан өтелiмдi жобаларды да, сондай-ақ өтелiмдiлiгi жанама нәтижелi жобаларды да, бiрақ әлеуметтiк және саяси мәнi бар жобаларды қамтиды.
МКДҰ үкiмет белгiлеген шеңберде қосымша кредиттiк ресурстарды тарту мүмкiндiгiне ие болуға тиiс. Кредиттiк ұйымдарды құру белсендi және кәсiби басқарылған жағдайда ағымдағы өтiмдiлiк пен табыстылыққа қол жеткiзе отырып ресурстарды шоғырландыру, тиiстi бiлiктiлiк сараптамасымен бiрге атаулы инвестицияларды басым салаларға бағыттау мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.
МКДҰ кәсiпорындар-заемшылармен тұрақты тығыз өзара iс-қимыл негiзiнде, белгiленген мерзiмде өтелiмдi жобалар бойынша қаржының қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшiн берiлген кредиттердiң нысаналы пайдаланылуын бақылайтын болады. Кредиттердi берудiң қатаң рәсiмдерi және олардың бұдан кейiнгi тұрақты мониторингi экономиканың нақты секторында бар қатерлердi оралымды еңсеруге мүмкiндiк бередi. Мемлекеттiк инвестициялардың тиiмдiлiгi мен қайтарымдылығын арттыру үшiн жекеше банктер тарапынан жобаларды бiрлесiп қаржыландыру мемлекеттiк кредит ұйымдарының кредит беру шарты бола алады. МКДҰ инвестициялық және реттеушi функцияларын жүзеге асырудан тыс, оңалтушылық және лизингтiк қызметтер де көрсете алған болар едi.
4.1.5. Iшкi жинақ ақшаларды тартудың басқа жолдары
Iшкi ұлттық жинақ ақшаларды шоғырландыратын институционалдық инвесторларды одан әрi дамыту мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүргiзу мен даму бюджетi қорларын қалыптастыру үшiн қажеттi шарт болып табылады. Даму бюджетiнiң тетіктерiнен тыс, жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру ұйымдары өз активтерiн корпорациялық бағалы қағаздар мен Қазақстан қор биржасының листингiнен өткен қазақстандық кәсiпорындардың акцияларына салуды кеңейту жолымен экономиканың нақты секторын кредиттеу мүмкiндiгiне ие болады.
Осыған байланысты сақтандыру нарығының осы заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру, сақтандыру ұйымдарының қаржылық орнықтылығын арттыру жөнiндегi iс-шараларды жалғастыру керек.
Қазақстанда бұқаралық шағын инвесторларды жинақтауды шоғырландыратын институттар ретiнде толыққанды және өзiн-өзi ақтайтын инвестициялық қорлардың құрылуына және жұмыс iстеуiне объективтi кедергiлер орын алып отырған жағдайда, саны онша көп емес, бiрақ салыстырмалы түрде алғанда халықтың тұрмысты жiгiнiң жинақ ақшаларын тартудың (соның iшiнде ақшаны және бағалы қағаздарды сенiмдi инвестициялық басқару жүйесi арқылы) тетiгi әзiрленетiн болады.
4.1.6. Мемлекеттік меншiк саласындағы инвестициялар
Мемлекеттiң экономикаға белсендi қатысуы аталған шараларды өткiзумен шектелмеуге тиiс. Мемлекет экономика саласында ұлттық экономикалық қауiпсiздiктiң стратегиялық маңызды меншiк иесi болуы қажет.
Мемлекет жүйе түзетiн ұлттық компаниялардың меншiгiне қатысуға тиiс. Сондықтан мемлекеттiк ресурстардың бiр бөлiгi стратегиялық кәсiпорындардың бақылау пакетiн сатып алуға бағытталуы мүмкiн.
Елдiң стратегиялық және экономикалық мүдделерiн қамтамасыз ету үшiн таяу шет елдердегi тиiстi кәсiпорындарды сатып алуға және өз бақылауына көшiруге бағытталған iс-әрекет жасау қажет. Инфрақұрылымдық объектiлер, құбырлар мен мұнай өңдеу зауыттары қызығушылық тудырады.
Мемлекеттiң кең ауқымды инвестициялық қызметтер жүргiзуiнiң табысты болуы мемлекеттiк меншiк пен сыртқы борышты тиiмдi басқаруға, салықтардың жиналуына, сыбайлас жемқорлықтың еңсерiлуiне байланысты (қараңыз. Х Бөлiм. Мемлекеттiк активтердi басқару).
4.2. Қаржы ағынының инвестордан заемшыға ұйымдасқан түрде өтуiн қамтамасыз ететiн, экономиканың маңызды буыны
ретiнде қор нарығының қалыптасуы үшiн жағдайлар жасау
Қор нарығын дамыту қор нарығына iшкi инвесторларды тарту, ұжымдық инвестициялаудың әртүрлi нысандарын дамыту, листингке жаңа эмитенттердi ынталандыру, бағалы қағаздардың қайталама нарықтағы айналысын жандандыру жөнiндегi шараларды жүргiзудi талап етедi.
Институционалдық инвесторлардың қызметiн кеңейту үшiн:
- әр түрлi қаржы құралдарын: акциялар, корпорациялық облигациялар, ипотекалық облигациялар, туынды бағалы қағаздар шығару есебiнен Қазақстан қор нарығында инвестициялаудың жаңа мүмкiндiктерiн жасау;
- ұйымдаспаған нарықтағы операцияларды шектеу есебiнен қор нарығындағы қаражатты инвестициялаудың сенiмдiлiгi мен қауiпсiздiгiн арттыру қажет.
Қор нарығына жаңа эмитенттердi шығару үшiн:
- активтерi ең жоғары мөлшерден асып кеткен жағдайда, кәсіпорынды акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанына көшiрудi заң жүзiнде айқындау;
- стратегиялық маңызы жоқ Қазақстан кәсiпорындары акцияларының мемлекеттiк пакеттерiн сатуды қор нарығы арқылы жүргiзу талап етiледi. Бұл ретте акцияларды орналастыру аффилиирленбеген әр түрлi инвесторлардың қалың тобы арасында жүргiзiлуге тиiс.
Мемлекет қаржы нарығын корпорациялық құралдармен молықтыру процестерiне тiкелей әсер ететiн шаралардан басқа, реттеудiң инвестициялық институттарды (өзара қарыз қорларын, трасталық компанияларды) қалыптастыруды ынталандыратын, халықтың қор нарығының құралдарына қол жетiмдiлiгiн жеңiлдететiн жанама нысандарын қолдана алады.
Инвесторлар үшiн мемлекеттiк емес бағалы қағаздардың тартымдылығын арттыру ақпараттың халықаралық стандарттарға сәйкес деңгейiн және қор нарығына қатысушылар қызметiнiң айқындығын қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қолдануды талап етедi.
Осыған байланысты:
- бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды олардың өз қызметi туралы ақпаратты ашу, бағалы қағаздар бойынша табыстарды есептеу мен төлеу кезiндегi төлем тәртiбiн арттыру жөнiндегi талаптарды орындау бөлiгiнде мемлекеттiк реттеудi күшейтуге;
- бағалы қағаздарды иеленушілердiң құқықтарын бұзғаны үшiн компания басшыларының әкiмшiлік жауапкершiлiгiн күшейтуге, акцияның бақылау пакетiне ие емес акционерлердiң құқығын қорғайтын нормативтiк актiлер қабылдауға мүмкiндiк туады.
Халықтың хабардарлық деңгейiн арттыру үшiн:
- бағалы қағаздар нарығындағы қызметтi бұқаралық ақпарат құралдарында жариялап отыру;
- мамандандырылған әдебиеттер шығаруды қамтамасыз ету;
- бағалы қағаздардың ықтимал эмитенттерi үшiн семинарлар өткiзу қажет.
4.3. Коммерциялық банктердiң нақты экономика саласындағы
кредиттiк қызметiн жандандыру
Коммерциялық банктердiң кредит саясатын жандандыру олардың ресурстық базасын ұлғайтуды талап етедi.
Халықтың ұзақ мерзiмдi депозиттерiнiң үлесiн ұлғайтудың оң үрдiстерiне қолдау көрсету үшiн халықтың салымдарын мiндеттi сақтандыру жүйесін нығайту мен банктердiң жүйелiк орнықтылығын арттыруды қамтитын банк жүйесiне деген халық сенiмiн арттыру жөнiндегi iс-шараларды одан әрi жүргiзу қажет (қараңыз: VII Бөлiм. Ақша-кредит саясаты).
4.4. Қазақстанның ұлттық мүдделерiн сақтай отырып шетелдiк инвестициялардың келуiн ынталандыру мен шетелдiк және
отандық инвесторларды экономиканың басым салаларына
тарту үшiн қолайлы жағдай жасау
Қазақстан шетелдiк инвесторларға күрделi қаржылардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы тәжiрибенiң маңызды көзi ретiнде қарай отырып, дәйексiз және бұлыңғыр саясат нәтижесiнде өзiнiң ұлттық мүдделерiне қысым жасалуына жол бермеуге тиiс.
Үкiметтiң саясаты, ұлттық мүдде тұрғысынан қарағандағы құқықтық және әкiмшiлiк шаралар шетел инвестицияларын тарту мiндеттерiне және инвесторлардың өз мүдделерiне жауап беретiн жағдайларды қамтамасыз етуге тиiс. Сонымен бiрге шетел инвесторлары операцияларының Қазақстан экономикасына тигiзетiн қажетсiз зардаптарын болдырмауға немесе, ең болмағанда, бәсеңдетуге мүмкiндiк беретiн тетiктер әзiрлеу қажет.
Инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн мынадай шаралар қолданылуға тиiс:
- заңнаманың даму дәрежесi мен тұрақтылығы, мемлекеттiк саясаттың болжамдылығы инвестициялық ахуалдың салауатты жай-күйiнің кепiлi болуға тиiс;
- заңнаманы тиiмдi қолдану мәселесi шешiлуге тиiс. Қазақстанның iскер қауымдастығы мен Үкiметтiң беделiн арттыру үшiн жергiлiктi және халықаралық сот шешiмдерiн орындауды, шарттарды сақтауды және күшiне енгiзудi қамтамасыз ету қажет;
- заңнамаға шетелдiк және iшкi инвесторлар үшiн бiрдей жағдай жасайтын түзетулер енгiзу қажет;
- инвестициялық қызмет туралы заңнаманы жетiлдiру әлемдiк стандарттарға жауап беретiн нақты, айқын және бiр мәндi құқықтық нормалардың бар болуын қамтамасыз етуге тиiс;
- шетелдiк күрделі қаржы және инвесторлардың құқықтары заңнамамен кепiлдi қорғалуға тиiс;
- тiркелген сауда маркалары мен патенттердi қорғау, қарақшылық өнiмдердiң заңсыз айналымына қарсы күрес маңызды мiндет болып табылады. Бұл үшін авторлық құқықтарды қорғау саласында жұмыс iстейтiн мамандардың бiліктiлiгi деңгейiн арттыру талап етiледi;
- инвесторлар үшiн қаржы ақпаратының айқындығының, уақтылы болуының, толықтығы мен дұрыстығының аса маңызды мәнi бар. Осы орайда бухгалтерлiк және статистикалық есеп беру стандарттарын жетiлдiру жөнiндегi iс-шараларды жалғастыру қажет.
Шетелдiк инвестицияларды тартуда өнеркәсiптiң өңдеушi салаларына басымдық берiлуге тиiс. Жаңа iрi инвестициялар есебiнен маркетинг пен менеджменттiң осы заманғы әдiстерi қолданылатын технологиялық жағынан күрделi өндiрiстер құрылуы мүмкін.
Шетелдiк тiкелей инвесторлар қызметiн реттеу кезiнде олардың кәсiпорынның негiзгi капиталына инвестиция салуы жөніндегi және экологиялық қауiпсiздiк нормаларын орындауы жөнiндегi мiндеттемелерiн атқаруына бақылау жасау шараларын заң жүзiнде бекiту қажет.
Инвестициялық преференциялар (салық және кеден жеңiлдiктерi, мемлекеттiк заттай гранттар) мемлекеттiк инвестициялық саясаттың маңызды құралы болады. Шетелдiк және отандық инвесторларды мемлекеттiк қолдау жүйесi инвестициялық преференциялар алудың инвесторлардың негiзгi құралдарға инвестиция салу, сондай-ақ салық төлеуден босатуды оның мерзімін кейiнге қалдырумен (жедел амортизация) алмастыру және жер салығы бойынша жеңiлдiктердi алып тастау есебiнен бәсекелестік ортаны сауықтыру жөнiндегi мiндеттемелердi орындауына неғұрлым қатаң тәуелдi болуын көздейтiн болады.
Тiкелей инвестициялардағы едәуiр үлестi жер қойнауын пайдалану инвестициясы иеленедi, ол басқа салаларды дамытуға мультипликативтік (еселенген) нәтижесiн тигiзе алар едi. Бұл нәтижеге ие болу үшiн жер қойнауын пайдаланушылармен келiсiмшарт жасаған кезде отандық кәсiпорындарға жабдықтар мен қосалқы бөлшектер беруге, отандық жұмысшылар мен мамандарды тартуға, әлеуметтiк объектiлердi салу мен жөндеуге қаражат аударуға тапсырыстар орналастыру бөлiгiнде инвесторлардың мiндеттемелерiн ескерту қажет.
Ұлттық мүдделердi сақтау үшiн шетелдiк инвесторлардың нарыққа монополистiк бақылау орнатуына жол беруге болмайды, салық төлеуден жалтару мақсатында трансферттiк баға белгiлеудi пайдаланудың жолын кесу керек.
Сонымен қатар, Қазақстанның ұлттық мүдделерiне қайшы келген жағдайда шетелдiк инвесторлармен жасалған келiсiмшарттарды қайта қарауға батыл бару қажет.
Мемлекеттi дәйектi меншiк иесi ретiнде қалыптастыру және мемлекеттiк кәсiпкерлiктi дамыту.
Қазiргi кезде Қазақстандағы жекешелендiру кезеңi негiзiнен аяқталды. Мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiрудiң ұлттық бағдарламасын орындау барысында тұтыну нарығындағы үстем жағдайға жекеше сектор ие болды, ол бүгiнгi таңда IЖӨ-нiң 75%-ға жуығын өндiредi.
Жекешелендiру нәтижесiнде кәсiпорындардың едәуiр бөлiгi жеке меншiкке көшкенiне қарамастан, тиiмдi жеке меншiк иелерiнiң қалың жiгiн қалыптастырудың сәтi түспедi.
Сырттан тартылған шетелдiк консультанттар iрi инвесторлардың Қазақстан үшiн стратегиялық салаларды бақылауға алуына жәрдемдестi. Мемлекеттiк кәсiпорындардың бiр бөлiгi соңыра салық төлеуден жалтарған инвесторларға сатылды, мұның өзi елдiң экономикалық дамуына терiс әсер еттi.
Жекешелендiру Қазақстанға келетiн инвестицияларға жол ашты. Алайда кәсiпорындардың жаңа меншiк иелерiнiң қызметi саланы дамыту мен жаңа өндiрiстер құруға емес, бiр сәттiк нәтижелерге бағытталды. Оның үстiне, бiрқатар салаларда кәсiпорындардың отандық және әлемдiк нарықтардағы бәсекелестiк жағдайын сақтаудың сәтi түспедi.
Алайда мемлекет едәуiр активтердi иеленiп отыр. Едәуiр бөлiгi экономиканың стратегиялық жағынан маңызды салаларында жұмыс iстейтiн 242 акционерлiк қоғам мен 188 серiктестiктiң акциялар пакетi мен үлестерi мемлекеттiң меншiгiнде сақталған.
Мемлекет сол сияқты:
- республикалық меншiктегi 1983 кәсiпорын мен республикалық бюджеттен қаржыландырылатын 2503 мекеменiң;
- коммуналдық меншiктегi 3716 кәсiпорын мен жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын 13500 мекеменiң меншiк иесi болып табылады.
1999 жылы 1998 жылмен салыстырғанда мемлекеттiк кәсiпорындардың саны артты және сонымен бiр мезетте мемлекеттiк бюджет алатын кiрiстер төмендедi. Сөйтiп, мемлекеттiк кәсiпорындардың таза пайдасынан мемлекеттiк бюджет алған кiрiстер сомасы 1998 жылы 113 млн. теңгенi, 1999 жылы - 34 млн. теңгенi құрады. Акциялардың мемлекеттiк пакетi бойынша дивидендтер 1998 жылы 1,2 млрд. теңгенi, 1999 жылы - 1 млрд. теңгенi құрады. Жылжымайтын мүлiк объектiлерiн жалға беруден мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсi 1998 жылы 475 млн. теңгенi, ал 1999 жылы - 433 млн. теңгенi құрады.
2.1. Күштi жақтар
Мемлекеттiң өндiрiстiк қуаттардың иеленушiсi ретiндегi үлесi ұдайы төмендеп келе жатқанына қарамастан, ол елдiң өнеркәсiптiк кешенiн дамытуда маңызды рөл атқаруын жалғастырып отыр. Мемлекет Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделерi үшiн айрықша маңызы бар кәсiпорындар мен объектiлер қызметiн реттеу құқығын өзiнде сақтап қалды.
Бүгiнгi таңда мемлекет мемлекеттiк активтердi басқару тиiмдiлiгiнiң артуы нәтижесiнде бұдан былай дивидендтер түсiмiнiң және мемлекеттiк кәсiпорындар пайдасының бiр бөлiгiнiң өсiмiмен өтеледi деген есеппен жекешелендiруден бас тарта алады.
2.2. Әлсiз жақтар
Мемлекеттiк активтердiң ағымдағы жай-күйiн талдау бүгiнгi таңда мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметінің, акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн басқарудың және мемлекеттiк тұрғын үй емес қор объектiлерiнiң алаңдарын пайдаланудың тиiмсiздiгi туралы негiзделген тұжырым жасауға мүмкiндік бередi. Мемлекет iс жүзiнде өз активтерiн басқарудың тиiмдiлiгiне мүдделi емес. Мемлекеттiк кәсіпорындарды басқарудағы уәкiлеттi органның негiзгi рөлi негiзгi құрал-жабдықтарды иелiктен шығаруға келiсiм берумен аяқталады.
Бұдан ертерек кезеңде қабылданған жекешелендiру процесiн реттейтiн заңнамалық актілер әр түрлi ерекшелiктерi бар мемлекеттiк меншiк нысандарының барлық алуан қырларын көрсете алмайды, сондай-ақ оларды жүзеге асыру рәсiмдерiнiң жеткiліктi транспаренттiлігін қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бұрын қабылданған заңнамалық актiлер жекешелендiрудi өзiнiң негiзгi мақсаты ретінде қарастырады және мемлекеттік активтердi басқаруға байланысты мәселелердi толық көлемде көрсете алған жоқ.
Мемлекеттiк кәсiпорындар мен олардың басшылары жұмысының тиiмдiлiгiн бағалау жүйесi, сондай-ақ қызмет нәтижелерi бойынша жүйелi есептiлiк жоқ.
Мемлекеттiң қатысу үлесi бар заңды тұлғалардың бақылау және байқау органдарындағы мемлекеттiк органдар қызметкерлерiнiң қызметiн регламенттеудiң жалпыға бiрдей қабылданған практикасы жоқ. Аталған қызметкерлер мемлекеттiң мүдделерiн бiлмейдi және осы органдардағы шешiмдердi талқылау кезiнде оларды басшылыққа алып отырмайды.
Акционерлiк қоғамдар мен шаруашылық серiктестiктерiндегi акциялардың мемлекеттiк пакетiн және қатысу үлесiн басқаруды бақылау азаюда. Көптеген акционерлiк қоғамдар бойынша мемлекет акционерлер тiзiлiмiнде көрсетiлмеген.
Мемлекеттiк капиталға ұтқырлық тән болмай отыр. Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар мемлекет кiрiсiне салықтарды ғана аударып, мемлекеттiк капиталды өздерiнiң "ведомстволық" мақсаттары үшiн пайдаланады.
Өзiнiң қаржы-шаруашылық қызметiнің нәтижелерiнен және жылжымайтын мүлiк объектiлерiн жалға беруден пайда табатын мемлекеттiк кәсiпорындардың сол пайданың белгiленген бiр бөлiгiн мемлекеттiк бюджет кiрiсiне аудармайтын фактiлерi орын алуда.
Мемлекеттiк активтер туралы толық ақпараттың болмауына байланысты олардың жиынтық құнын анықтау, оларды пайдалану тиiмдiлiгiне дұрыс талдау жүргiзу, сондай-ақ тиiстi бюджеттерге қаражаттың түсуiне болжам жасау мүмкiн емес.
Коммуналдық меншiктi басқарудың жеткiлiктi құқықтық базасының болмауы коммуналдық кәсiпорындардың құрылуына және қызмет етуiне кедергi жасайды.
2.3. Мүмкiндiктер
Қазақстанның мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мүмкiндiктерi бiрiншi кезекте менеджерлердiң жаңа буынының келуiне байланысты.
Үкiметте де, сондай-ақ жекеше секторда да қалыптасқан кәсiби кадрлар мемлекеттiң меншiк иесi ретiнде орнығуына және мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мемлекеттiк саясатты iске асыруға жәрдемдесетiн болады.
Иелiктен алынғандарды қайтару және жаңа негiзгi құрал-жабдықтар құру жолымен мемлекеттiк активтердi молайтуға мүмкiндiктер бар.
Қазақстанда корпорациялық басқаруға көшу мүмкiндiгi бар. Холдинг рөлiнде көрiнуге қабiлеттi бiрқатар компаниялар iс жүзiнде қалыптасып та үлгердi, оларды ұйымдастырып, заң жүзiнде ресiмдеу ғана қажет.
2.4. Қатерлер
Мемлекеттiк активтердi басқару функцияларын орталықсыздандыру жағдайында мемлекеттiк мекемелердi қайта ұйымдастыру есебiнен республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар (РМК) санының негiзсiз өсуi және мемлекеттiк сатып алуларды қаржыландыру бойынша мiндеттемелердi тиiсiнше соларға көшiру байқалады.
Бұл ретте шаруашылық жүргiзу құқығының заңдық түзiлiмi РКМ-ның өздерi мен оларға қатысты меншiк құқығы субъектiлерi болып табылатын министрлiктердiң бiрлесiп мемлекеттiк меншiктi иелiктен алу мүмкiндiгiне жол бередi.
Мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiзi мемлекеттiк жылжымалы мүлiк пен акциялардың мемлекеттiк пакетiн басқару саласындағы мемлекеттiң рөлiн ой елегінен қайта өткiзу болмақ. Елдi индустриялық дамытудың негiзгі мiндетi мемлекеттi өз капиталының толық құқықты меншiк иесi рөлінде орнықтыру болмақ.
Мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мемлекеттiк саясатты табысты iске асыру үшiн:
- мемлекеттік активтердi елдiң капитал айналымына тарту және оларды басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру;
- мемлекеттiң тiкелей қатысуымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру;
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың ақиқат қаржылық жай-күйiне аудиторлық тексерулер жүргiзiп, анықтау мақсатында инспекциялайтын агенттiк құру мүмкіндiгiн қарастыру;
- мемлекеттiк капиталға икемдi ұтқырлық тән ету және оны ең алдымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың өз мұқтаждарына емес, мемлекеттiк мiндеттердi шешуге бағыттау;
- коммуналдық меншiкке көшiрiлуi қажет объектiлерге түгендеу, бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн әзiрлеу.
4.1. Мемлекеттiк активтердi елдiң капитал айналымына тарту және оларды басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру
2010 жылға қарай мемлекеттiң өз активтерiн басқаруға қатынасы түбегейлi өзгередi. Экономиканың негiзгi салаларында мемлекеттiң рөлi арттырылады. Отандық кәсiпорындар бәсекеге қабiлеттi өнiмдерiмен әлемдiк нарықтарға шығады.
Аталған кезеңде мемлекеттiк кәсiпкерлiктiң оңтайлы шеңберiн айқындау қажет. Дамыған елдердiң де, сондай-ақ дамушы елдердiң де тәжiрибесi, жекеше кәсiпкерлiктiң мемлекеттiк кәсiпкерлiкпен толықтырылуға тиiс екендiгiн көрсетiп отыр. Бұл ретте ел өзiнiң экономикалық дамуында неғұрлым артта қалса, мемлекеттiң шаруашылық қызметiнiң қатысушысы ретiндегi жалпыұлттық ауқымда аса маңызды экономикалық проблемаларды шешуге жәрдемдесудi мұрат тұтатын тиiстi рөлi соғұрлым жоғары болатынын ескеру қажет.
Ұлттық экономиканың жекеше капитал бармайтын не олардың капиталды көп қажетсiнетiндiгiне, өтемдiлiк мерзiмiнiң ұзақтығына және тәуекел дәрежесiнің жоғарылығына орай жеткiлiксiз көлемде баратын, өмiрлiк маңызы бар салаларын мемлекеттiк қолдау қажет.
Қазақстан Республикасының аумағындағы, сондай-ақ шет елдердегi мемлекеттiк меншiктің бiрыңғай тiзiлiмiн әзiрлеудi аяқтау қажет. Бұл тiзiлiмде мемлекеттiк меншiк объектiлерiнiң жай-күйi, олардың амортизациясы мен нақты жай-күйi, жалға, кепiлге, сенiмдi басқаруға берiлуi, сондай-ақ тиiстi шарттардың талаптары, мемлекеттiк меншiктi пайдаланғаны үшiн төлем түсiмдерiнiң жүйелiлiгi мен толықтығы ескерiле отырып, көрсетiлуге тиiс.
Мемлекеттiк кәсiпорындар санын қысқарту және басқару шығындарын оңтайландыру, сондай-ақ акциялардың мемлекеттiк пакеттерiнен түсетiн кiрiстердi ұлғайту мақсатында:
- мемлекеттiң активтерi мен пассивтерi балансының әдiстемесi әзiрленедi;
- экономикалық және әлеуметтiк жағынан маңызы аз кәсiпорындардағы мемлекеттiк меншiк орналасқан акциялар саны қысқартылады;
- акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн басқару тетiктерi жетiлдiрiледi.
Мемлекеттiк үлес белгiленген деңгейден асып түсетiн жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер акционерлендiруге тиiс. Акция пакеттерiн ұлттық компаниялардың басқаруына беру мүмкіндiгiн қарастыру қажет. Мемлекет үшiн маңызы аз серiктестерде қалған үлес жекешелендiрiлуi қажет.
Бүгiнгi таңда мемлекет балансында бар меншiктi олардың жалпымемлекеттiк мүдделердi қамтамасыз етудегi маңызына сәйкес санаттарға бөлу және оларды сақтау не жекешелендiру туралы шешiм қабылдау қажет.
Бiрiншi санатқа жекешелендiруге жатпайтын мемлекеттiк меншiктi жатқызу қажет. Толық мемлекеттiк меншiкте қалатындар:
- Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн қажеттi штаттағы мүлiктер, әскери-техникалық мақсаттағы кәсiпорындар мен объектiлер;
- мемлекеттiк халықаралық маршруттар желiсiне қосылған, магистральдi темiр жолдар, жалпы пайдаланудағы республикалық автомобиль жолдары, сондай-ақ инженерлiк ғимараттарды қоса алғанда, қорғаныс кемелерi жүретiн су жолдары, маяктар, кеме қатынасының қауiпсiздiгiн реттейтiн және оған кепiлдiк беретiн құрылғылар мен навигациялық белгiлер;
- мемлекеттiң әлеуметтiк мiндеттерiн шешу жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын мемлекеттiк мекемелер.
Екiншi санатқа республикалық маңызы бар мемлекеттiк меншiк жатқызылуы қажет. Бұл ең алдымен мұнай-газ және химия кешенiнiң, өндiрушi және өңдеушi өнеркәсiптiң орындары, аса iрi құрылыс, машина жасау, көлiк және байланыс кәсiпорындары. Акцияларының бақылау немесе тосқауылдық пакетi мемлекеттiк меншiкте болатын екiншi санаттағы кәсіпорындар елдің ұлттық компаниялары мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторына кiредi. Акциялардың бақылау немесе тосқауылдық пакетi болуының қажеттiгi әр саласы үшiн оның стратегиялық мақсаты және оған мемлекеттiк ықпалдың қажеттiгi ескерiле отырып, дербес айқындалатын болады.
Үшiншi санатты жекешелендiру немесе коммуналдық меншiкке беру жөн болатын мемлекеттiк меншiк құрайды. Аяқталмаған құрылыстар мен мемлекеттiк мұқтаж үшiн пайдаланылмайтын басқа да мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру жүргiзiлетiн болады, мұның өзi өндiрiс үшiн және бизнестi дамыту үшiн жаңа алаңдар жасайды. Пайдаланылмайтын не мақсатқа сай пайдаланылмайтын мемлекеттiк мекемелер меншiгiн табу және алып қою, жылжымайтын мүлiк объектiлерiн пайдалануға беру жөнiндегi iс-әрекеттiң ашықтығын, олардың тiзiмiн барлық мүдделi тұлғалар үшiн мiндеттi түрде жариялай отырып қамтамасыз ету қажет.
Мемлекеттiк бюджетке түсетiн салықтық емес түсiмдердi ұлғайту және шағын кәсiпкерлiктi қолдау мақсатында мемлекеттiк меншiктегi жылжымайтын мүлiк объектiлерi жалға берiлетiн болады. Бұл ретте аталған объектiлердi жалға беру конкурс өткiзу және транспаренттілік жағдайында, кейiннен атаулы сату шартынсыз өткiзiлетiн болады. Мемлекеттiк жылжымайтын мүлiктi пайдаланғаны үшiн төленетiн жалдау ақысының ставкасы нарықта қалыптасқан ставкаға сәйкес келетiн болады. Мемлекеттiк кәсiпорын алған жалдау ақысының бiр бөлiгi мемлекеттiң кiрiсiне алынатын болады, ал бiр бөлiгi - осы кәсiпорынның пайдасын құрайды.
Заң түрiндегi базалық нормативтiк құқықтық акт әзiрлеу қажет, ол мемлекеттiк меншiктi басқару деп ненi түсiну керектiгiн, оның мақсаттары мен мiндеттерiнiң қандай екендiгiн, басқарудың негiзгi принциптерiн, нысандары мен әдiстерiн, басқарудың объектiлерi мен субъектілерiн, мемлекеттiк меншiктi есепке алу мен тиiмдi пайдалануды бақылау тәртiбiн белгiлейдi.
4.2. Мемлекеттiң тiкелей қатысуымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру
Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру мақсатымен мемлекет елдiң iшiнде де, сондай-ақ одан тысқары да iс-әрекет жасауға қабiлеттi кәсiпкер рөлiнде көрiнуге тиiс.
Ұлттық компаниялар секторын құруға отандық капиталды елдiң iшiнде шоғырландыру қажеттiгi себеп болып отыр.
Мемлекеттiң қатысуы қажет салаларда мемлекеттiң 100% қатысуымен жабық акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанындағы мемлекеттiк холдингтер ретiнде ұлттық компаниялар жұмыс iстейтiн болады. Оларды құрудың мақсаты ұлттық экономиканың тұтқалы салаларындағы технологиялық байланысты өндiрiстер қызметiн басқаруға салады.
Қазақстаннан тысқары жерлерде экономикалық өктемдiк, таяу шетелден Қазақстан үшiн қажеттi өнеркәсiптiк объектiлер мен инфрақұрылымдар сатып алу жүргiзiлетiн болады.
Сонымен, мемлекеттiк холдинг нысанындағы ұлттық компанияларды құру корпоративтiк басқару әдiстерiне көшудi бiлдіредi. Корпоративтiк басқару шығындарды оңтайландыруға, технологиялық және кадр саясатын тұжырымдауға, сала шеңберiнде кәсiпорындар қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.
Елдiң стратегиялық кәсiпорындарының дамуына отандық жекеше инвесторлардың қаражаттарын тарту қажет. Жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру компаниялары инвесторлар ретiнде әрекет ете алады.
Мұндай инвестицияларды тарту жекешелендiру туралы шешiмдердi тездеткен болар едi, өйткенi мемлекет кәсiпорындарды орнықты қаржылық жағдайға келтiрiп және олар үшiн нарықтық текшенi қамтамасыз ете отырып, оларды жекеше секторға беруге тиiс.
4.3. Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың
ақиқат қаржылық жай-күйiн аудиторлық тексеру мен
анықтау мақсатында инспекциялайтын агенттiк құру
Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету үшiн инспекциялайтын агенттік құру мүмкiндiгiн қарастыру қажет.
Агенттiк ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсіпорындардың басшылығынан толық тәуелсiз болуға және есептердi тiкелей Үкiметке ұсынуға тиiс.
Агенттiктің бiрiншi кезектi мiндеттерi:
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржылық есептiлiгiне аудит жүргiзу, сондай-ақ олардың қаржы-шаруашылық қызметiн талдау;
- акциялардың мемлекеттiк пакеттерiн басқарудың тиiмдiлiгiн бағалау;
- кәсiпорындардың жарғылық капиталындағы мемлекеттiң үлесiн сақтаудың немесе сатып алудың экономикалық орындылығын бағалау;
- мемлекет қатысатын кәсiпорындарды қаржылай, экономикалық және өзгедей қолдау жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу;
- кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметiн ескере отырып мемлекеттiң үлестерi бойынша дивидендтердiң мөлшерi туралы ұлттық компаниялардың шешiмдерiн үйлестiру;
- мемлекеттiң қатысуындағы кәсiпорындардың акциялары мен өзге де бағалы қағаздарын алмастыру, сатып алу-сату туралы ұлттық компаниялардың шешiмдерiн үйлестiру;
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың басқару органдарында мемлекеттiң мүдделерiн бiлдiретiн кандидаттарды аттестациялау, олардың қызметiн бағалау;
- ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың өндiрiстiк бағдарламаларының тепе-теңдiгiн, нарықтық конъюнктураны зерделеу және талдау, маркетингтiк қызметтi жүзеге асыру бола алады.
4.4. Мемлекеттiк капиталға икемдi ұтқырлық беру және оны ең
алдымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк
кәсiпорындардың өз мұқтаждарына емес, мемлекеттiк
мiндеттердi шешуге бағыттау
Мемлекеттiк сектордың компаниялары мен кәсiпорындары арасында ресурстарды орталықтандырған бөлiнiсiн орнықтыру үшiн қолда бар меншiкке бақылауды арттыру қажет. Мемлекет өзiне меншiк иесiнiң рөлiн алып, кәсiпорындар арасында ресурстар орналастыру үшiн қажеттi шешiмдер қабылдайтын жағдайда ғана мемлекеттiк секторда капиталға икемдi ұтқырлық беру тетiктерi өмiр сүре алады.
Мемлекет меншiк иесi ретiнде өз активтерiне табыс алудың құралы ретiнде қарауға және қаражатын неғұрлым жоғары пайда алу ұйғарылып отырған салаларға салуға және шығынға ұшырататын салаларды таратып отыруға тиiс. Сөйтiп, қандай салаға немесе кәсiпорынға қанша қаражат салынатындығын мемлекет қана шешуге тиiс. Өз капиталын тиiмдi басқара алу ғана мемлекетке ұлттық компаниялардың, мемлекеттiк кәсiпорындардың және мемлекеттiң меншiк үлесi бар кәсiпорындардың табысты қызметiне қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар бюджеттiк шектеулер шеңберiнде жұмыс iстейтiн болады. Әрбiр ұлттық компания мен мемлекеттiк кәсiпорын үшiн тиiстi бюджет бекiтiлетiн болады. Бюджет жобасы салалық министрлiктермен тығыз ынтымақтастықта әзiрленiп, оны Үкiмет бекiтедi және назарға алу үшiн Қазақстан Республикасының Парламентiне ұсынылатын болады.
Өз капиталына басшылық жасай отырып мемлекет, мемлекеттiк активтердi пайдаланудан түскен кiрiстiң бiр бөлiгiн осы қаражатты инвестициялаудың құралы ретiнде даму бюджетiне, ал бiр бөлiгiн - мемлекеттiк борышты өтеу есебiне аударуды көздеу қажет.
4.5. Коммуналдық меншiкке көшiрiлуі қажет объектiлерге түгендеу, бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн
әзiрлеу
Мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру шеңберiнде коммуналдық меншiктi республикалық меншiктен бөлiп шығару тетiктерiн және олардың басқару деңгейлерi бойынша бөлiнiсiнiң тәртiбiн жетiлдiру қажет. Коммуналдық меншiкке көшiрiлуге тиiстi объектiлерге түгендеу, бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн әзiрлеудi жүзеге асыру керек.
Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер кәсіпорындардың акциялар пакеттерiн иеленбеуге тиiс. Ұлттық компаниялар мүдделiлiк танытпаған және коммуналдық кәсiпорындар тiзiлiмiне кiргiзiлмеген кәсiпорындар акцияларының мемлекеттiк пакеттерi жекешелендiрiлетiн болады.
Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсіпорындар сияқты, коммуналдық кәсiпорындар да бюджеттiк шектеулер шеңберiнде жұмыс iстеуге тиiс, осыған байланысты олардың бюджеттерiн мәслихаттар бекiтетiн болады.
Бүкiл қоғам мүддесiн iске асыруды қамтамасыз етуге қабiлеттi, пәрмендi саяси жүйе қалыптастыру.
Тәуелсiздiктiң тоғыз жылы iшiнде Қазақстанның саяси дамуында елеулi саяси және экономикалық жаңарулар болып өтті.
Қол жеткiзiлгендi объективтi бағалау саяси жүйенiң одан әрi даму барысын дұрыс айқындауға мүмкiндiк бередi.
2.1. Күштi жақтар
Дәйектi саяси реформалардың нәтижесiнде мемлекеттiлiктiң негiзi қалыптасты, Қазақстанның одан әрi дамуының бағыты белгiлендi, демократиялық құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам құрудың қажеттi алғышарттары жасалды.
Қазақстанда саяси жүйенi дамытудың демократиялық бағыттылығы қалыптасты.
Мемлекеттiк құрылыста билiктiң заң шығарушылық, атқарушылық және сот тармақтарына бөлiну принципi конституциялық тұрғыда айқындалды.
Мемлекет басшысын сайлау баламалы негiзде өткiзiлдi.
Өкiлдi органдарға (Парламент және мәслихаттар) сайлауды партиялық тiзiм бойынша өткiзудiң негiзi қаланды, ол партиялық құрылыс процесiн жандандыруға, мемлекеттiң саяси өмiрiнде партияның рөлiн күшейтуге жәрдемдесуге тиiс.
Саяси плюрализм заң жүзiнде бекiтілді, көппартиялылықты қалыптастырудың негiзi қаланды.
Мемлекеттiк емес бұқаралық ақпарат құралдары түзiлiп, жұмыс iстеуде.
Қоғамның әр түрлi топтары мен жiктерiнiң мүддесiн бiлдiретiн үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар құру процесi жүрiп жатыр.
Нарықтық экономиканың дамуы қазақстандық саяси ортада дербес әлеуметтiк-демократиялық идеялардың бекуi үшiн әлеуметтiк база болған меншiк иелерiнiң жеткiлiктi өкiлдi жаңа табын құруға алып келдi. Қоғамды және оның саяси жүйесiн одан әрi ырықтандыру адамдардың осы әлеуметтiк топтарының ұмтылыстарына жауап бередi.
Қазақстан халқының бiлiм деңгейiнiң жоғарылығы тұтас алғанда қоғамды одан әрi демократияландыруға да ықпал етедi.
Ұлтаралық татулық саясатын жүргiзу құралы ретiнде Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды.
2.2. Әлсiз жақтар
Атқарушы билiктiң шектен тыс орталықтандырылуы және тұрақсыздығы.
Өкiлдi органдардың қызметi қазiргi қоғамдық-саяси және әлеуметтiк-экономикалық жағдайға толық дәрежеде сай емес.
Партиялардың саяси жүйедегi рөлi әлi де әлсiз, қазiргi саяси партиялардың жұртшылыққа белгiсiздiгi және әрекетсiздiгi.
Биліктің өзара iс-қимылының тетiктерiн пысықтау және жетiлдiру қажеттiгi.
Сот жүйесiнiң жекелеген буындарының атқарушы билiкке тәуелдiлігiнің сақталуы.
Демократиялық дәстүрлердiң және ырықтандырылған, нарықтық экономика жағдайында өмiр сүру тәжiрибесiнiң жетiспеушiлігi.
2.3. Мүмкiндiктер
Қоғамның демократиялық реформаларды жалғастыру, демократиялық институттарды тұрақты түрде дамыту мен нығайту қажеттiгiн түсiнуi.
Құқықтық мемлекет iсiне бүкiл қазақстандық қоғамның күш-жiгерiн шоғырландыру, онда заң үстемдiк етедi және азаматтардың түбегейлi құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етiледi.
Елдiң әлемдiк қауымдастыққа ақпараттық интеграциялануын кеңейтуге ықпал ететiн Қазақстан қоғамының ашықтығы.
Саяси дамудың халықаралық оң және терiс тәжiрибелерiн кеңiнен зерделеу мүмкiндiгi.
Әлемде демократиялық процестердiң ғаламдануы және мемлекеттердiң экономикалық және саяси өзара тәуелдiлiгiнiң артуы.
2.4. Қатерлер
Шет елдердiң тәжiрибесi, егер жүйе өз дамуында тоқырауға ұшыраса, оның ұдайы өзгерiп отырған сыртқы және iшкi жағдайларға барабар үн қосудан қалатынын дәлелдейдi. Мұндай жағдайда болжаусыз елдегi жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкiн әлеуметтiк-саяси зардаптар қатерi туындайды. Демек, жүйе ұдайы серпiндi дамып отыруға, қоғамдағы өзгерiстерге бейiмделуге және сол өзгерiстерге үн қатуға тиiс.
Қазiргi уақытта ел басынан өткерiп отырған әлеуметтiк-экономикалық қиындықтар және соның салдарынан халықтың бiр бөлiгiнiң әлеуметтiк қанағаттанбаушылығы қоғамда әр алуан әлеуметтiк жанжалдардың, жалпы iшкi саяси тұрақсыздықтың туындау қаупiн арттырады.
Елдiң көпұлттылығы әр түрлi этникалық топтар мүдделерiн үйлестiрудiң демократиялық тетiктерi болуы қажеттiгiн талап етедi, өйткенi Қазақстанның бұл ерекшелiгi елдiң одан әрi дамуы үшiн, жалпыұлттық татулық пен азаматтық бiтiмнiң сақталуы аса маңызды талап етiп қояды. Тарихтың бiрнеше мәрте көрсеткенiндей, ұлтаралық проблемаларды демократиялық емес әдiстермен шешу орын алған жерде көпұлттылық мемлекеттiлiк ұстынын шайқайтын және қоғамды iшкi тұрақсыздыққа жетелейтiн фактор ретiнде көрiнедi.
ХХ ғасырдың соңы демократиялық процестердiң ғаламдануымен сипатталады. Көптеген елдер саяси жүйенi демократияландыру жолына түстi және демократиялық дамудың қандай да бiр сатысында тұр. Әрбiр елдiң өзiнің саяси тарихы, өзiнiң саяси дәстүрі өзiнiң саяси мәдениетi, өзіндiк тарихи даму жолы бар. Сондықтан әрбiр елдегi демократияландыру процесiнiң өз ерекшелiктерi, алғышарттары немесе керiсiнше, кедергiлерi бар. Саяси жүйенi өзгертудiң едәуiр мол тәжiрибесi жинақталған, оны зерделеу мен талдау жүргiзiлiп жатқан жаңартулардың дұрыстығын бағдарлауға мүмкiндiк бередi.
Демократиялық жетiстiктердiң барлығына қарамастан, қазiр Қазақстанның демократияландырудың бастапқы кезеңiнде ғана тұрғаны анық және алда саяси жүйедегi реформаларды дәйектi және ойластырылған түрде жалғастыру мiндетi тұр.
Мынадай стратегиялық мiндеттердi шешу қажет:
- елдiң саяси өмiрiнде өкiлдi билiк органдарының рөлiн кеңейту;
- соттардың iс жүзiндегi тәуелсiздiгiн және кәсiби құзыреттiлiгiн қамтамасыз ету;
- басқару функцияларының бiр бөлiгiн орталықсыздандыру;
- көппартиялық жүйенi дамыту үшiн жағдай жасау;
- сайлау процесiн жетiлдiру;
- үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың рөлiн күшейту, олар азаматтардың мүдделерiн iске асыруға белсендi және жемiстi қатысуға тиiс.
Қазақстанның Конституциясы қуатты президенттiк республиканың қалыптасуын және билiктің үш тармағы арасында өкілеттiктердi бөлудi заң жүзiнде ресiмдедi. Конституция бойынша Президент мемлекеттiк билiктiң барлық тармақтарының үйлесiмдi жұмыс iстеуiн және билiк органдарының халық алдында жауаптылығын қамтамасыз етедi. Президенттiң мұндай мәртебесi мемлекет мүддесiне, мемлекеттiк билiктiң орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге жауап бередi.
Сонымен бiрге бүгiнгi таңда билiктiң барлық тармақтарының пәрмендiлiгiн күшейту әрбiр билiк тармағының мемлекеттің саяси жүйесiндегi рөлiн күшейту қажеттiгi анық.
4.1. Елдiң саяси өмiрiнде өкілдi билiк органдарының рөлiн кеңейту
Саяси жүйенi жетiлдiрудiң маңызды бағыттарының бiрi елдiң саяси өмiрiнде Парламенттiң функциясы мен рөлiн кеңейту болады.
Өкiлдi органдардың саяси жүйедегi рөлiн күшейту, реформалар процесiн толыққанды заңдық қамтамасыз ету үшiн олардың өкiлеттiгiн кеңейту олардың атқарушы органдардан тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету талап етiледi.
Парламенттiң рөлiн, оның функцияларын тиiмдi пайдалана отырып күшейту қажет. Парламент республикалық бюджеттiң орындалуын бақылауда неғұрлым белсендi рөл атқаруға тиiс.
Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын нақты бақылауға тиiс.
Қоғамда орын алып отырған әлеуметтiк-саяси мүдделерге орай тиiмдi үйлестiру мақсатында Парламенттiң жанынан әр түрлi партиялар мен қоғамдық-саяси қозғалыстардың, кәсiподақтардың, соның iшiнде Парламентте өкiлдiгi жоқтардың арасында жүйелi түрде саяси консультациялар өткiзудi ұйымдастыру қажет.
4.2. Соттардың тәуелсiздiгiн және кәсiби құзыреттiлiгін
қамтамасыз ету
Сот жүйесiнiң нақты тәуелсiздiгiне қол жеткiзу - қоғам алдында тұрған басты мiндеттердiң бiрi. Тәуелсiз сот - өзiмiз iргесiн қалағымыз келiп отырған құқықтық мемлекеттiң аса маңызды институттарының бiрi болып табылады.
Сот қызметiн неғұрлым тиiмдi жүзеге асыру үшiн олардың жоғарғы және төменгi инстанцияларының арасындағы функцияларды талдау және оңтайлы бөлу қажет. Қазақстанда мамандандырылған соттар енгiзудiң қажеттiгi барған сайын өзектi болып отыр. Бұл сот-құқықтық реформаның маңызды бағыттарының бiрi болды.
Соттарды кадрлармен қамтамасыз ету туралы және тиiсiнше судьялыққа кандидаттарды iрiктеуге жәрдемдесетiн органдар туралы мәселе айрықша өзектi. Озық шетелдiк тәжiрибенi ескере отырып, Әдiлет бiлiктiлiк алқасы мен Жоғары Сот Кеңесiнiң рөлiн күшейту және судьялыққа кандидаттарға талапты қатайту қажет.
Қазақстанда алқа заседательдерi институтын енгiзу мүмкiндiгi Конституция жүзiнде танылған. Бұл институтты енгiзудiң мәнi сотталушының iсiн алқа заседательдерiнiң не судьялар алқасының қатысуымен қарау құқығы туындайтындығына келiп салды, мұның өзi сот процесiнде адам құқығын қорғаудың қосымша кепiлi болып табылады. Осыған байланысты алда сот заңнамасына тиiстi толықтырулар енгiзу күтiп отыр.
Сот жүйесiнiң тәуелсiздiгiне қол жеткiзу және оны нығайту мақсатында судьялардың еңбегiне ақы төлеу жүйесiн одан әрi жетiлдiру, сондай-ақ соттардың қызметiн материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселелерiн шешу қажет.
Заңды күшiне енген сот қаулыларының орындалуын бақылауды қатайту қажет. Бұл сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз етудiң маңызды талаптарының бiрi болып табылады.
4.3. Басқару функциясының бiр бөлiгiн орталықсыздандыру
(қараңыз. ХIII бөлiм. Мемлекеттiк функцияны
орталықсыздандыру)
Демократиялық өзгерiстердi табысты жүргiзу орталық пен аймақтар арасында өзара қарым-қатынасты уақтылы реттеудi және өкiлеттiктердi бөлудi талап етедi. Негiзгi аймақтық проблемалар жергiлiктi билiк органдары деңгейiнде шешiлуге тиiс.
4.4. Көппартиялық жүйенi дамыту үшiн жағдай жасау
Саяси партиялар нақты беделге, халықтың қолдауына ие болуға тиiс, саяси стратегияларды тұжырымдауға қабiлеттi болуға тиiс.
Қазiргi таңда жұмыс жүргiзушi партиялар мен олардың парламенттегi фракцияларының қызметi қоғамның кең жiктерiнiң мүдделерiне саяси өкiлдiк етудiң болашақ құрылымын қалыптастыру үшiн бастапқы шарттар жасауға тиiс.
Партиялар дауыс беру жолымен қоғамдық пiкiр бiлдiруге ықпал етуге, қоғамның және мемлекеттiк органдардың арасында тұрақты байланысты жүзеге асыруға тиiс. Партиялық қызмет арқылы саяси элитаны, басқару аппаратының кадрларын iрiктеу және әзiрлеу жүзеге асырылуға тиiс.
Мемлекетте көппартиялықтың болуы азаматтардың саясатқа қатысуына кеңiнен қол жеткiзуiн қамтамасыз етудiң қажеттi шарттарының бiрi ретiнде көрiнедi.
Парламенттегi партиялық фракциялардың рөлін арттыру үшiн Парламенттегi партиялық фракциялардың жұмыс iстеу тетiгін нақты айқындайтын заңнаманы қабылдау қажет.
4.5. Сайлау процесiн жетiлдiру
Сайлау заңнамасын, сайлау жүйесiн жетiлдiрудi, сайлау процесiн ұйымдастыруды, кандидаттар туралы ақпаратты сайлаушыларға жеткiзудегi және iс-шараларының басқа да кезеңдерiн жария етуде бұқаралық ақпарат құралдарының рөлiн нығайтуды жалғастыру қажет.
Сайлау комиссияларының құрамына кәсiби мамандар ұсынылуға тиiс, әрбiр комиссияда тым болмаса бiр заңгер болуға тиiс.
Төмен тұрған сайлау комиссияларын саяси партиялардың, басқа қоғамдық бiрлестiктердiң, азаматтардың пiкiрлерiн ескере отырып өкiлдi органдар (мәслихаттар) құруға тиiс.
Дауыс беру және дауыстарды есептеу рәсiмi барынша "ашық" болуға тиiс. Дауыстарды есептеудiң автоматтандырылған жүйесiн енгiзу сайлау процесiн жетiлдiрудi қамтамасыз ету бағыттарының бiрi болады.
4.6. Үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың азаматтардың
мүдделерiн iске асыруға белсендi және жемiстi
қатысуға тиiс рөлiн күшейту
Халықтың әр түрлi топтары мен жiктерiнiң мүдделерiн талап ететiн үкiметтiк емес ұйымдарды (YЕҰ) дамыту және нығайту қажет. Осыған байланысты үкiметтiк емес ұйымдардың одан әрi дамуын қамтамасыз ететiн арнаулы заңнамалық актiлер қабылдаған орынды.
Мемлекеттiң және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың өзара iс-қимылын жандандыру талап етiледi. Бұл орын алып отырған проблемаларды шешудiң жолдарын тез және тиiмдi табуға мүмкiндiк бередi.
ҮЕҰ-ды қолдаудың нақты нысандарының бiрi оларға әлеуметтiк маңызды жобаларды iске асыруға арналған мемлекеттiк гранттар беру мүмкiндiктерi мен тәртiбiн айқындау болып табылады.
Қазақстанның жастар мен балалар ұйымдарын қолдауға және оларды дамытуға айрықша назар аудару қажет. Бұл жастарды барабар әлеуметтендiруге және әлеуметтiк-экономикалық проблемаларын шешуге, олардың сыңаржақ дiни немесе экстремистiк саяси идеяларды қабылдау салдарынан қылмысқа бой алдырмауына жәрдемдеседi.
Жаңа экономикалық және саяси ортада iс-қимыл жасауға, өз функцияларын толық көлемде орындауға қабiлеттi пәрмендi мемлекеттiк аппарат құру.
Әлемдiк тәжiрибенi зерделеу көрсетiп отырғанындай, мемлекеттi басқарудың абсолюттi жетiлдiрiлген құрылымы әлемнiң бiрде бiр елiнде жоқ, ал мемлекеттiк билiк органдарын реформалау үздiксiз процесс болып табылады. Өтпелi экономика тұсындағы елдердiң ерекшелiгi: оларда қоғамдық және экономикалық қатынастардағы өзгерiстермен қатар, мемлекеттің өзiнің рөлiн трансформациялау процесi жүрiп жататындығы болып табылады. Сондықтан мемлекеттiк аппарат пен мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң қоғамның қажеттерi мен күтуiне де, сондай-ақ мемлекеттiң өзгермелi функциясына да барабарлығы өзектi болады.
Бiздiң елiмiзде бiрқатар жылдардан берi мемлекеттi басқару құрылымын оңтайландыру мен жетiлдiру процесi жүрiп жатыр, оның мақсаты Қазақстанды дамытудың ағымдағы және перспективадағы мәселелерiн тиiмдi шешуге қабiлеттi кәсiби үкiмет құру болып табылады.
Әрбiр кезеңде елдегi әлеуметтiк-экономикалық және қоғамдық-саяси укладтың нақты жай-күйi талап ететiн мiндеттер шешiледi.
Және де бүгiнгi таңда қоғамның болашақ қажеттерiне, ұзақ мерзiмдi мiндеттердi шешуге және мемлекеттi дамытудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткiзуге бағдарланған әкiмшiлiк реформасы өзектi болып табылады.
2.1. Күштi жақтар
Билiк тармақтарының жұмыс iстейтiн және өзара iс-қимыл жасайтын заңнамалық-құқықтық негiзi қаланды.
Рабайсыз ұлғайған командалық-салалық басқару құрылымы мен мемлекеттiк аппараттың саны қысқартылды.
Қазақстанда мемлекеттiк қызметтiң жаңа моделi жұмыс iстейдi.
2000 жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттiк қызметшiлердi саяси және әкiмшiлiк деп бөлудi, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызметке қабылдау кезiнде конкурстық рәсiмнен мiндеттi түрде өтудi, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызметшiлердi әлеуметтiк-құқықтық қорғауды, кадрлар резервiн қалыптастыру тетiгiн күшейтудi көздейтiн "Мемлекеттiк қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы күшiне ендi.
Қазақстан Республикасы Президентiнiң мемлекеттiк қызметшi антының мәтiнiн, Мемлекеттiк қызметшiнiң қызмет этикасы ережесiн, Мемлекеттiк қызметшiлерге тәртiптiк жаза қолдану ережесiн, Кадрлар резервiн қалыптастыру тәртiбiн бекiткен жарлықтары, мемлекеттiк қызмет саласындағы қатынастарды реттейтiн және басқа да актiлер: мемлекеттiк қызметшiлердiң мүлiктерiн сенiмдi басқаруға беру тәртiбi туралы Yкiметтiң қаулысы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi агенттiгiнiң актiлерi - Әкiмшiлiк лауазымды иеленуге арналған конкурстар өткiзудiң тәртiбi, Әкiмшiлiк мемлекеттiк лауазымдар санаттарына қойылатын үлгi бiлiктiлiк талаптары қабылданды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестi жандандыру мақсатында тиiстi заң мен бiрқатар нормативтiк құқықтық актiлер қабылданды.
2.2. Әлсiз жақтар
Жүргiзiлген құрылымдық өзгерiстерге, мемлекеттiк органдардың саны мен олардың штат санын қысқартуға қарамастан, мемлекеттiк аппараттың икемдiлiгi мен тиiмдiлiгi бұрынғысынша жеткiлiксiз күйiнде қалып отыр.
Құрылымның көп деңгейлiлiгi және функциялардың қосарлана атқарылуы, сондай-ақ мемлекеттiк органдар алдында тұрған мiндеттердің көмескiлiгi жауапкершiлiк пен есептiлiк мәселелерiнде ретсiздiктерге әкеп соқты.
Мемлекеттiк органдардың құрылымын және олардың мiндеттерi мен функцияларын ұдайы қайта қарау нәтижесiнде ведомствоаралық өзара iс-қимыл әлсiредi, мемлекеттiк аппарат iшiндегi, сондай-ақ сыртқы институттарға қатысты интеграция, бақылау мен үйлестiру деңгейiнiң төмендегенi байқалуда.
Мемлекеттiк аппараттың қызметi жедел өзгерiп отырған сыртқы орта мен қоғамның қажеттерiне баяу бейiмделумен, шешiмдер қабылдаудың тиiмсiз тетiктерiмен сипатталады.
Мемлекеттiк аппараттың қызметi мен мемлекеттiк қызметшiлердiң беделi қоғамдық санада бұрынғысынша төмен күйiнде қалып отыр.
Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтiк алғышарттарын iздестiруде белсендiлiк жетiспейдi, оларды шектеу мен жою жөнiнде нысаналы жұмыстар жүзеге асырылмай келедi.
Мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу мәселесi проблемалы күйiнде қалып отыр. Проблема еңбекке барабар деңгейде ақы төлеуге ғана емес, сонымен бiрге ақы төлеу жүйесiнiң мемлекеттiк қызметшiлер бiлiктiлiгiн арттыруды көтермелеуге де қатысты.
Осы уақытқа дейiн мұғалiмдердiң, дәрiгерлердiң және басқалардың, сондай-ақ республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұлттық компаниялар қызметкерлерiнiң мәртебесi айқындалмай отыр.
Мемлекеттiк аппараттың қызметiн ұйымдастыруда айқын iс-қимыл стратегиясы мен жүйелi қағидат жоқ.
2.3. Мүмкiндiктер
Елдiң жоғары басшылығы мен қоғамның мемлекеттiк аппаратты реформалау қажеттiгiн түсiнуi.
Тиісiнше ынталандыру болса Қазақстан халқы бiлімдарлығының жеткiлiктi жоғары деңгейi мемлекеттiк қызметке кәсiби кадрларды тартуға мүмкiндiк бередi.
Елдiң егемендi дамуына бағдар ұстанған мемлекеттiк менеджерлердiң жеткiлiктi дәрежедегi мол әрi жоғары бiлiктi корпусы.
Халықаралық ұйымдардың Қазақстандағы мемлекеттiк құрылыс процесiн қолдауы.
Қоғамда сыбайлас жемқорлыққа төзбеушiлiктiң өсуi.
2.4. Қатерлер
Мемлекеттiк аппарат құрылымын негiзiнен мемлекеттiк органдар санын қысқарту есебiнен ретсiз оңтайландыру Үкiметтің экономиканы басқаруға шамасы келмей қалатын ахуалға соқтыруы мүмкiн.
Күш-жiгердi сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететiн себептер мен жағдайларды жою жөнiндегi жүйелi жұмысқа емес, негiзiнен сыбайлас жемқорлықтың жекелеген көрiнiстерiне қарсы бағыттау қоғамда қылмыстылық қатерiн ушықтырады.
Жаңа жағдайда жұмыс iстеуге даяр емес жекелеген шенеунiктер тарапынан жасырын қарсылық.
Жиi құрылымдық өзгерiстер практикасының сақталуы мемлекеттiк қызметшiлер қатарының тұрақсыздануына әкеп соғуы мүмкін.
Қазiргi жағдайда нарықтық бастама мемлекеттiң белсендi және оралымды қатысуына мұқтаж.
Экономикалық және әлеуметтiк салаларда белсендi саясат жүргiзу мемлекеттiң рөлiн көтерудi көздейдi. Түптеп келгенде - бұл тиiмдi, қоғам талаптарына сай келетiн заңдар мен нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеп, жүзеге асыру.
Мемлекет қызметiнiң пәрмендiлiгiн арттыру Қазақстанның болашағын айқындайтын басты фактор. Демек, бұл - аса маңызды стратегиялық мiндет.
Сондықтан бүгiнде мемлекеттiк қызметшiлер мен тұтас алғанда мемлекеттiк органдар жұмысының тиiмдiлiгiн арттыру және тиiсiнше мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалану қажет.
Тұтас алғанда мемлекеттiк аппарат пен оның жекелеген буындары жұмысының тиiмдiлiгiн арттыруға озық ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды енгiзу жәрдемдесуге тиiс.
Әкiмшiлiк реформасының стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi қамтиды:
- Үкiметтiң оңтайлы құрылымын жасақтау;
- басқару жүйесi мен әдiстерiн жетiлдiру, үйлестiру мен бақылаудың тиiмдi тетiктерiн енгiзу;
- мемлекеттiк сектордағы кадрлық қамтамасыз ету жүйесiн жетiлдiру;
- қоғам мен мемлекеттiң сыбайлас жемқорлық көрiнiсiнiң барлық түрлерiнiң алдын алуға бағытталған өзара қарым-қатынасының жүйелiк негiздерiн жасау.
4.1. Үкiметтiң оңтайлы құрылымын жасақтау
Мемлекеттiк органдардың функциялар (жоспарлаушы, атқарушы, реттеушi және бақылаушы) бойынша бөлiнiсi негiзiнде Үкiметтi қайта ұйымдастыру. Аталған схемаға сәйкес экономикалық және бюджеттiк жоспарлау үшiн жауапты министрлiк құрған жөн. Бұл министрлiктiң мiндетi республикалық бюджеттi түзудi және мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаларды жоспарлауды қамтуға тиiс. Мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуы да бiр жеке министрлiкте шоғырландырылуға тиiс.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң жанынан мемлекеттiк басқаруды жетілдiру жөнiнде тұрақты жұмыс iстейтiн комиссия құру. Оның қызметiнiң негiзгi бағыттары мыналар болуға тиiс:
- тиiстi ұсынымдарды тұжырымдай отырып, мемлекеттiк билiк органдарының жұмысын кешендi талдау;
- перспективалы мемлекеттiк шенеунiктердiң жоғары тиiмдi мемлекеттiк менеджментi бар елдерде (мемлекеттiк басқаруды жетiлдiру әдiснамасын үйрене отырып) интенсивтi тағылымдамадан өтуiн ұйымдастыру;
- әрбiр мемлекеттiк орган туралы, оның функцияларын айқын тұжырымдайтын ережелер әзiрлеу;
- мемлекеттiк қызметтер ұсыну стандарттарын әзiрлеу;
- жоғары және орташа қызметтер атқаратын мемлекеттiк қызметшiлердiң құзыреттiлiгi мен психологиялық сапасына қойылатын бiрiздендiрiлген талаптарды талдап жасау;
- кiмнiң, қандай деңгейде және қандай дербес шешiм қабылдайтынын айқындайтын, бiрiздендiрiлген лауазымдық нұсқаулықтар дайындау;
- Үкiметтiң, ведомстволардың және лауазымды адамдардың қызметiн бағалаудың бiрiздендiрiлген өлшемдерiн талдап жасау.
Ведомстволардың өзге ведомстволардың функцияларын қосарлана атқаратын құрылымдық бөлiмшелер құру практикасын толық жою.
Мемлекеттiк құрылымдарды қайта ұйымдастыру iсiн ойластырылған және салиқалы түрде жүргiзу, содан кейiн мемлекеттiк аппарат құрылымына белгiлi бiр кезең iшiнде қандай да бiр өзгерiстер енгiзуге мораторий жариялау.
4.2. Басқару жүйесi мен әдiстерiн жетiлдiру, үйлестiру мен бақылаудың тиiмдi тетiгiн енгiзу
Барлық мемлекеттiк органдарда ұлттық компаниялар мен республикалық мемлекеттiк кәсiпорындарда стратегиялық жоспарлаудың бiртұтас көп деңгейлi жүйесiн қалыптастыру. Әрбiр мемлекеттiк құрылым өз жұмысын стратегиялық мақсаттар мен мiндеттерге орай құруға тиiс.
Мемлекеттiк органдар қызметiн келiсiмдi үйлестiру үшiн құрамы лауазымдар негiзiнде регламенттелiп, тұрақты жұмыс iстейтiн ведомствоаралық комиссиялар құру.
Министрлiктер мен ведомстволардың көлбеу iс-қимылын күшейту. Бiрiздендiрiлген лауазымдық нұсқаулықтар негiзiнде мәселелердi мемлекеттiк органдардың құрылымдық бөлiмшелерi (бөлiмдер, басқармалар, департаменттер) басшыларының деңгейiнде олардың өз құзыретi шегiнде шешу практикасын енгiзу.
Орталық атқарушы билiк органдарының, олардың аумақтық бөлiмшелерiн қоса, жергiлiктi билiк органдарымен үйлесiмдiлiгi мен өзара iс-қимылының бiрыңғай рәсiмiн белгiлеу.
Өндiрiс мониторингi, оны басқару, жоспарлау және ел шаруашылығының әр түрлi салаларын дамыту жөнiндегi мiндеттердi шешу тиiмдiлiгiн арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiк органдарының ұлттық геоақпараттық жүйесiн (МБО ГАЖ) құру.
ГАЖ - бұл аумақтық бағдарланған деректердi жинаудың, сақтаудың, құрылымдандыру мен басқарудың, талдаудың және қорытудың компьютерлiк жүйесi. Аталған технология карта ұсынатын толыққанды визуализация жасау мен географиялық (кеңiстiктiк) талдаудың артықшылықтарымен дерек базаларымен сұрау салу мен статистикалық талдау тәрiздi жұмыстың дәстүрлi операцияларын бiрiктiредi. Бұдан басқа, ол басты факторлар мен себептердi, сондай-ақ олардың ықтимал салдарларын көрсете отырып, стратегиялық шешiмдердi және қолға алынатын iс-қимылдың ағымдағы салдарларын жоспарлай отырып, қоршаған әлемдегi құбылыстар мен оқиғаларды талдау мен болжауға байланысты кең спектрлi мiндеттердi шешуде қолданудың бiрегей мүмкiндiктерiн қамтамасыз етедi.
ГАЖ технологиясы тұтас алғанда адамзаттың және iшiнара алғанда нақты ұйымдардың немесе адамдар топтарының алдында тұрған проблемаларды талдауға және мiндеттердi шешуге жаңа, неғұрлым тиiмдi, қолайлы әрi жылдам қағидаттарды ұсынады. Ол талдау мен болжаудың рәсiмдерiн автоматтандырады.
Мемлекеттiк басқару саласында дағдарысты ахуалдардың алдын алу орын алған жағдайдан ойдағыдай шығуды iздестiру, қабылданған шешiмнің ықтимал салдарын бағалау, қаржылық ахуалдың үрдiстерi мен даму заңдылықтарын анықтау, стратегиялық жоспарлау, жоспарлар мен бағдарламалардың орындалу тиiмдiлiгiн бақылау және бағалау, баламалы сценарийлер түзу және т.б. - санаткерлiк-ақпараттық қолдаусыз олардағы ақпараттық технологияны тиiмдi пайдалану мүмкiн емес, яғни проблемалық салаларда.
МБО ГАЖ мақсаты басқарушылық шешiмдердiң жан-жақты зерттелуi, бағалануы және негiзделуi үшiн мемлекеттiк билiк органдарын өзектi, сенiмдi және кешендi ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.
Мемлекеттiк органдар дамыған елдердiң қазiргi заманғы мемлекеттiк басқару жүйесiнде және табысты жұмыс iстейтiн жеке компанияларда қолданылып жүрген жаңа жұмыс әдiстерiн игеруге және соған көшуге тиiс.
Әлемдiк практиканы зерделеу пәрмендi жұмыс iстейтiн мемлекеттiк аппаратқа тән сипатты ерекшелiктердi бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бередi. Жалпы түрiнде бұл процестi дәстүрлi құндылықтардан жаңа құндылықтарға көшу деп қарастыруға болады.
Мемлекеттiк басқарудың сапасын шұғыл арттырмайынша салиқалы әлеуметтiк және экономикалық өзгерiстер жүргiзу мүмкiн емес. Мемлекеттiк ресурстарға иелiк етуде, тактикалық және жедел мақсаттарды анықтауда, кадр саясатын жүргiзуде және тағы басқаларда мемлекеттiк мекемелер басшыларына көбiрек iс-қимыл еркiндiгiн беру осының сөзсiз шарты болып табылады.
Төрешiлдiкке тәуелділіктiң және иерархиялық бағыныстылықтың орнына дербестiк пен мемлекеттiк құрылымға жүктелген негiзгi мiндеттi орындаудағы жауаптылық принципi келедi. Осы орайда ұйымдастырушылық икемдiлiк, инновацияларды басқару, орталықсыздандыру, қызметкерлердiң елеулi iс-қимыл еркiндiгi бiрiншi қатарға шығады.
Мемлекеттi басқару сапасы көбiне жоғары басшылардың қызметiне байланысты. Олардың мемлекеттiк аппараттағы айрықша рөлiн мойындау бiрқатар елдерде (АҚШ, Австралия) мансапқа емес, орындалатын жұмысқа бағдарланған неғұрлым талантты басшылар мен құзыреттi мамандарды iрiктеп алуға мүмкiндiк беретiн жеке институттың - жоғары шенеунiктер қызметiнiң пайда болуына ықпал етті.
Дербестiктi көбiрек беру мемлекеттiк аппараттың есептiлiк және бақылау жүйесiне жаңа қағидаттарды талап еттi. Егер бұрын негiзгi назар жұмыстың орындалуы мен мемлекеттiк ресурстарды пайдалану процесiне аударылса, қазiр нәтижелер мен салдарларды бақылауға және бағалауға күш салынуда.
Көптеген аралық буындарды жоюға жетелейтiн неғұрлым қарапайым және үнемдi ұйымдық құрылымдарға көшу байқалады.
Мемлекеттiк органдардың қызметiн бағалау азаматтардың мемлекеттiк қызметтерге қанағаттану деңгейiне, олардың мемлекетке сену дәрежесiне және шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдауға қатысуларының нақты мүмкiндiгiне байланысты.
4.3. Мемлекеттiк сектордағы кадрлық қамтамасыз ету жүйесiн жетiлдiру
Мемлекеттiк бюджеттен жалақы алатын барлық қызметшiлердiң (дәрiгерлердiң, мұғалiмдердiң және басқалардың) мәртебесiн, құқықтарын және еңбегiне ақы төлеу ережелерiн заңнамамен айқындау.
Республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұлттық компаниялардың қызметiн қамтитын мемлекеттiк кәсiпкерлiк саласындағы қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру. Мұндай жүйенi Үкiмет айқындауға және ол бекiтiлген жалақы мен мөлшерi кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнiң нәтижелерiмен байланысты болатын бонустардан құралуға тиiс.
Лауазымдарға қызметтiк талдау жүргiзу негiзiнде мемлекеттiк қызметтегi жалақы мөлшерiн жекеше сектордағы ақы төлеуге бiртiндеп жақындату үшiн мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру.
Мемлекеттiк қызметшiлердi үздiксiз даярлау мен бiлiктiлiгiн арттыру тетiгiн iске қосу.
Мемлекеттiк қызметшiлердi оқыту бағдарламаларын қаржыландырудың орнықты тетiгiн жасау.
Орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың мемлекеттiк қызметшiлерiн, елдегi және шет елдердегi жоғары оқу орындары түлектерiн, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызмет лауазымына тiлек бiлдiрген және оған ие болуға өзiнiң бiлiктiлiк құқығын растаған азаматтарды қамтитын мемлекеттiк қызмет кадрларын басқарудың ақпараттық жүйесiн енгiзу.
4.4. Сыбайлас жемқорлық көрiнiсiнiң барлық нысандарының
алдын алуға бағытталған қоғам мен мемлекеттің өзара
қарым-қатынасының жүйелi негiздерiн жасау
Мемлекеттiк органдар қызметiн қоғамдық бақылаудың тиiмдi тетiгi ретiнде азаматтардың мемлекеттiк мекемелерге шағымын қарау үшiн тағайындалатын омбудсмендер институтын енгiзу.
Омбудсмен дегенiмiз азаматтардың құқықтарын қорғауға және барлық мемлекеттiк лауазымдарды, олар қабылдаған шешiмдi өзгерту құқығынсыз, кең қадағалау нысанындағы бақылауға сенiм бiлдiруге лайықты уәкiлеттi тәуелсiз тұлға.
Жоғары лауазымды шенеунiктердiң активтерi мен табыстары туралы ақпарат жариялау практикасын енгiзу.
Шенеунiктiң бақылауындағы құқықтық өкiлеттiктi ауыстыру мақсатымен кадрлардың белгiлi бiр санаттарының мерзiмдi алмастырылуын қамтамасыз ету.
Шаруашылық қызметте құқықтық ортаның болжамдылығын орнықтыру үшiн заңнамалық және басқа нормативтiк құқықтық актiлердi барынша қарапайым ету. Неғұрлым толығырақ келесi шағын бөлiмде.
5. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕС
5.1. Сыбайлас жемқорлық және экономикалық реформалардың
табыстылығы
Қазақстандағы мемлекеттiк билiк пен қоғам үшiн жалпы қылмыспен қатар сыбайлас жемқорлық елеулi алаңдаушылық тудырып отыр. Сандық тұрғыда ол:
- пара беруге арналған шығындарды ұлғайту қажеттiгiне байланысты қатысты тауарлар мен қызметтер құнының артуынан;
- жемқор шенеунiктердiң экономикалық тиiмсiз немесе жөнсiз жобаларды қабылдауының салдарынан әлеуметтiк сипаттағы бюджеттiк бағдарламалардың ақшалай көлемiнiң кемiп, мемлекеттiк борыштың артуынан;
- елдiң экономикалық бет-бейнесi мен стандарттардың төмендеуiнен, өйткенi сапасы төмен тауарлар жеткiзiледi, ескiрген не қажетсiз технологиялар мен техника сатып алынады; мұндай жағдайда инвестициялардың тиiмдiлiгi нөлге тең немесе тiптi терiс болып шығуы мүмкiн;
- бюджеттiк қаражаттың тиiмсiз немесе нысансыз жұмсалуынан;
- мемлекеттің бақылау және қадағалау функцияларын күшейтуге арналған қосымша ресурстардан көрiнедi.
Жағдайлардың теңсiздiгiнiң тереңдей түсуi әлеуметтiк шиеленiс туғызуы мүмкiн, өйткенi шағын және орташа кәсiпорындарға арқа сүйейтiн нарықтық экономиканың негiзгi агенттерiнiң жеткiлiксiз дамуы мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық саясатының өзектi мақсаты - жұмыссыздықты азайту мен халықтың негiзгi бөлiгiнiң табысын өсiруге қол жеткiзудi қиындатады. Сыбайлас жемқорлық сондай-ақ инвесторлардың сенiмiн азайтады, оларсыз жекеше сектордың серпiндi дамуы мен шетелдiк инвестицияларды тарту мүмкiн емес.
Алайда бақылаусыз сыбайлас жемқорлықтың неғұрлым қауiптi салдары қоғам мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың жүйелi негiзiнiң "зардап шегуi" болып табылады. Адамдардың сыбайлас жемқорлықты қоғамдық мүддеге қатер төндiрушi ретiнде емес, керiсiнше мiнез-құлық нормасы ретiнде қабылдайтын қоғамдық енжарлығы мен көнбiстiгi, сыбайлас жемқорлықтың қалыптасып келе жатқан құқықтық мемлекеттiң iргетасын күйретуге қабiлеттi, бақылаусыз күш екендiгiнiң шынайы дерлiк кепiлi болып табылады.
Қолда бар мемлекеттiк бағдарламаны iске асырудың тәжiрибесi сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының келесi кезеңiндегi тұжырымдамалау мен жоспарлау кезiнде ескерiлуге тиiс. Стратегияның жүйелi сипаты болуға және сыбайлас жемқорлық көрiнiсiнiң барлық негiзгi түрлерiне бiр мезгiлде "соққы" беруге тиiс. Алайда мұндай қағидат жылдам және қомақты нәтижелерге қол жеткiзуге бағытталған практикалық шаралар кешенiн әзiрлеудi қиындатып жiберуi де мүмкiн. Әлсiз үйлестiрiлу мен шектеулi мүмкiндiктер жағдайында ресурстар бытырап, ал iс-әрекет даңғаза, бiрақ орындалмайтын мәлiмдемелермен доғарылып қалуы мүмкiн. Сондықтан мемлекеттiк сектордағы сыбайлас жемқорлықтың сипаты мен даму дәрежесiн нақты бiлу мақсатында ахуалды бағалаған жөн.
5.2. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес (негiзгi нәтижелер)
Неғұрлым маңызды қадам, сөз жоқ, 1998 жылғы 2 шiлдедегi "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңның қабылдануы болды. Заң сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылығының негiзгi түрлерiн, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшiн қажеттi шараларды және лауазымды адамдардың заң алдындағы жауапкершiлiгiн айқын белгiлейдi. Бұл Заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң қуатты құралы болып табылады, бiрақ оның тиiмдi орындалуы мемлекет тарапынан жүйелi және үйлестiрілген шаралардың тұтас кешенiн қолдануды талап етедi. Осы мақсатта Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң 1998-2000 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi мемлекеттiк комиссия құрылды.
1999 жылы Мемлекеттiк комиссия таратылды.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанды жүйелi және нысаналы жүргiзу жауапкершiлiгi жекелеген орталық мемлекеттiк органдар арасында бөлiндi.
Сыбайлас жемқорлықтың жолын кесу шараларын жасау жөнiнде белгiлi бiр жұмыстар жүргiзiлiп жатыр. Осы тұрғыдан алғанда, қаржы бақылау органдарын қалпына келтiрудiң зор маңызы бар. Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнiң рөлi бiртiндеп күшейiп келедi. Билiктi терiс пайдаланушылықпен күресте бюджет пен қаржы саласының басым салалар болып табылатындығы белгiлi. Мемлекеттiк қызметшiлердiң және олардың жұбайларының табыстарын мәлiмдеу жөнiндегi жаңа ережелер, Ант қабылдау институты мен Қызметтiк этика ережелерiн енгiзу мемлекеттiк қызмет саласында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөнiндегi маңызды жүйелiк шаралар болып отыр. Мемлекеттiк бюджет, аудит, салық әкiмшiлiгiн жүргiзу мен кеден қызметi - мемлекет халықаралық қаржы органдарының көмегiн тарта отырып заңдылықтың сақталуын нығайтуды жоспарлап отырған өзге де басым салалар болып табылады.
Алайда тұтас алғанда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiнде жүргiзiлiп жатқан шаралар әзiрше тиiстi нәтижелер берген жоқ.
5.3. Дерттi анықтау
Сыбайлас жемқорлықтың дәрежесi мен сипатын талдауға және бағалауға ұмтылған ретте елеулi проблемалардың бiрi, көпшiлiк санайтындай, оны анықтаудың және тiптi бiр өлшемге салудың қиындығы. Сонымен бiрге задында сыбайлас жемқорлықты шамалаудың мүмкiн екендiгiн тәжiрибе көрсетiп отыр. Мысалы, сыбайлас жемқорлық пен парақорлықты түйсiнудің кең таралған индекстерi осы мақсатқа қызмет етедi. Бұл индекстер кәсiпкерлiк құрылымдар арасындағы зерттеулер деректерiне негiзделедi. Дерттi анықтайтын зерттеулер жүргiзудiң негiзгi мақсаты парақорлық пен сыбайлас жемқорлықтың неғұрлым негiзгi түрлерiн, сондай-ақ жағдайлары мен себептерiн табу. Азды-көптi объективтi деректер алу бұл проблеманы едәуiр дәрежеде "саясатсыздандыруға" және неғұрлым әдiл бағалауға мүмкiндiк бередi. Деректер мен оларды талдау стратегияның басымдықтарын айқындауға көмектеседi және қабылданған шаралардың iлгерiлеуi мен нәтижелiлiгiн өлшеу үшiн негiз қалайды.
Дерттi анықтау зерттеулерi, әдетте, кәсiпкерлiк құрылымдар, үй шаруашылықтары және мемлекеттiк қызметшiлер арасында жүргiзiледi. Бұл ретте зерттеудiң әдiстемелерi тұрақты жетiлдiрiлiп отырады, жаңа индекстер енгiзiледi, фокустық топ тәрiздi және т.б. әдiстердi пайдалану ұсынылады. Қазiргi уақытта өз функциялары мен өкiлеттiктерiн терiс пайдалануға едәуiр мүмкiндiктерi бар жекелеген мекемелер деңгейiнде зерттеулер әдiснамасын әзiрлеу де жүргiзiледi. Әдетте, әдiснама зерттеулердi қайталап жүргiзудi көздейдi, бұл сыбайлас жемқорлық деңгейiндегi өзгерiстер серпiнiне зер салып отыруға мүмкiндiк бередi. Қазақстанда кәсiпкерлiк салада осындай зерттеулер жүргiзу тәжiрибесi бар да. Кәсiпкерлердiң сыбайлас жемқорлық проблемасын бағалау жөнiнде 1999 жылы жүргiзiлген социологиялық зерттеулер осының мысалы бола алады.
5.4. Сыбайлас жемқорлықты бақылау және оның алдын алудың
негiзгi құралдары мен стратегиясы
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң әлемдiк тәжiрибесi мол және сан алуан. Бұл күресте табысқа жетудiң принциптi шарттары саяси ерiк-жiгер, заңдардың орындалуын қадағалаудың тиiмдi институттарын қалыптастыру, оған азаматтардың, жекеше сектордың, бұқаралық ақпарат құралдарының және әр түрлi үкiметтiк емес ұйымдардың атынан қоғамның қатысуы болып табылады. Бұған қоса, бақылау мен тойтарудың әр түрлi саяси тетiктерiн қалыптастыру сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанды саяси мақсаттарға пайдакүнемдiкпен пайдалануды едәуiр дәрежеде тияды. Алайда мұндай тетiктерге барлық мемлекеттер бiрдей ие емес. Сондықтан сыбайлас жемқорлықты шектеудiң неғұрлым пәрмендi институттары мен құралдарын жасау маңызды болмақ. Мұндай институттарды дамытудың негiзгi мақсаты кез келген деңгейдегi лауазымды тұлғаның құқық бұзушылығын анықтаудың және оны жасағаны үшiн жазалану ықтималдығын едәуiр арттыру болуға тиiс.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының негiзгi бағыттары мыналар болып табылады:
Заңның атқарылуы
"Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңның тиiмдi атқарылуы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте практикалық нәтижелерге қол жеткiзудiң басты шарты ретiнде қарастырылады. Заңның атқарылуы сыбайлас жемқорлық сипатындағы жолсыздықтарды бiлiктi түрде анықтауға қабiлеттi, жақсы жолға қойылған мемлекеттiк тетiктiң iркiлiссiз жұмыс iстеуiн және құқық бұзушының деңгейi мен лауазымына қарамастан әдiлеттi жазалаудың қамтамасыз етiлуiн көздейдi. Заңды орындаудағы салиқалы "агрессивтiлiк" сыбайлас жемқорлыққа төзбестiк ахуалды айтарлықтай тез орнықтыруға және жазаланбаушылық, әсiресе iрi ауқымды ықтимал сыбайлас жемқорлық саласында (мемлекеттiк сатып алу, келiсiмшарттар, жекешелендiру, монополияларды реттеу, импорттық квоталарды бөлу және т.б.) жазаланбаушылық шегiн шектеуге тиiс.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi мамандандырылған органдардың рөлi
Белгiлi бiр жағдайда, мүмкiндiктер және өкiлеттiктер болған ретте айрықша сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске маманданған органдар құру Заңның атқарылуын қамтамасыз етудiң пәрмендi құралы болуы мүмкiн. Әдетте, мұндай органдардың тәуелсiз мәртебесi, кең, айқын белгiленген өкiлеттiктерi, ақы төлеудiң жоғары деңгейi және бiлiктi кадрлары болады. Агенттiктердiң көпшiлiгiнiң екi негiзгi функциясы сыбайлас жемқорлықты тексеру және алдын алу функциясы бар. Мұның үстiне кейбiр елдерде бұл функциялар мемлекетке ғана емес, сонымен бiрге жекеше секторға да тиесiлi. Мұндай органдардың өкiлеттiгi оларды бұл маңызды мiндеттi орындауда тиiмдi ете түседi. Сонымен бiрге қоғамдық бақылау мен тәуелсiз соттар болмаған жағдайда, мұндай органдардың мемлекеттiк мүдделердi емес, жеке мүдделердi қорғау құралына айналу қаупi туады. Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресетiн мамандандырылған органдар құру iсiнде алдымен мұндай органдардың құрылымын, функцияларын, жауапкершiлiгiн, кадрлармен қамтамасыз етiлуiн және басшыларының тағайындалуын, сондай-ақ бақылауда болуы мен есептiлiгiн белгiлеу жөнiндегi жан-жақты әзiрлiк жұмыстары жасалуға тиiс.
Омбудсмен
Омбудсмендердiң мемлекеттiк органдар тарапынан құқықтары мен мүдделерiнiң бұзылуына қатысты азаматтардың шағымдарын алуға және тексеру жүргiзуге өкiлеттiгi бар. Қазақстанда орнықтыру жоспарланып отырған бұл институт жұртшылық үшiн құқық бұзушылықтар туралы ақпаратты берудiң баламалы және неғұрлым қол жетiмдi арна қызметiн атқарады. Омбудсмен құқық қорғау органдарының заңдылықты сақтау жөнiндегi қызметiн толықтыра алады және сонымен бiр мезгiлде олардың қызметiне қоғамдық бақылау жасаудың айтарлықтай тиiмдi тетiгi болады.
Бюджет, аудит және қаржы бақылау
Мемлекеттiк қаражатты нысанасыз жұмсаудың жолын кесу, сондай-ақ мемлекеттiк кiрiстер саласындағы сыбайлас жемқорлықты анықтау сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi iс-қимыл бағдарламасында неғұрлым маңызды басымдықтар болуға тиiс. Мемлекеттiк қаржы саласында билiктi терiс пайдаланушылық, кәсiпкерлiктi дамыту мен жұмыссыздыққа және қайыршылыққа қарсы күрестi қоса алғанда, әлеуметтiк маңызды инвестициялар мен бағдарламалардың жетiмсiз қаржыландырудың жетелейдi. Осы мақсатта, мемлекеттiк қаржы бақылауды қоса алғанда, қаржылық және бюджеттiк бақылау институттары мен құралдарын нығайтуды жалғастыру маңызды. Жоғары дәрежелi мемлекеттiк қызметшiлердiң жеке шоттарына ғана емес, сонымен бiрге министрлiктердiң, агенттiктердiң және ұлттық компаниялардың шоттарына да жүйелi аудит пен тексерулер жүргiзiп отырған жөн. Аудиттi министрлiктер мен жергiлiктi басқару органдарының жанындағы қызметтер мен инспекциялар, сондай-ақ сыртқы мемлекеттiк аудит жүргiзуге тиiс. Бұл бағытта мемлекеттiк аудиторларды институционалдық дамыту, әзiрлеу және оқыту жөнiндегi шараларды жалғастырған жөн.
Неғұрлым кең мағынасында қаржы транспаренттiлiгi мемлекеттiк бюджет саласында сыбайлас жемқорлыққа қарсы алдын алу шараларын әзiрлеуде басшылыққа алатын принцип болуға тиiс. Мұнда мемлекеттiк және мемлекеттiк емес функциялардың неғұрлым нақты бөлiнуi, мемлекеттiк қаржы бойынша ақпараттың мүдделi адамдар үшiн қол жетiмдiлiгi, бюджеттен тыс қорларды жою немесе оларды бюджеттiк процестiң және есепке алудың жалпы жүйесiне қосу, мемлекеттiк бюджеттi әзiрлеудiң, атқарудың және ол бойынша есеп беру процесiнiң неғұрлым ашықтығы, шығыстар жiктелiсiнiң ашықтығы және анықтығы неғұрлым маңызды принциптер болып табылады.
Мемлекеттiк реттеу және нарықтық бәсеке
Сыбайлас жемқорлықтың дамуының негiзгi принциптерiнiң бiрi нарық жағдайында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiн нормативтiк шектеу және сонымен байланысты мемлекеттiк реттеу болып табылады. Экономикалық қызметтi кең ауқымды реттеу мен оған бақылау жасау ережелер мен рәсiмдер жүйесiн сақтаудың, тексерулер жүргiзудiң және жекеше сектор мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың тұтас бiр кешенiн дамыту қажеттiгiн туындатады. Бұл сыбайлас жемқорлықтың дамуы үшiн ықтимал мүмкiндiктер тудырмай қоймайды. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың экономикалық себептерiне қарсы күрестiң жалпы стратегиясы мемлекет бақылауындағы салаларды қысқарту және нарықтық заңдар мен тетiктердiң жұмыс iстеуiн кеңейту болып табылады. Экономикалық белсендiлiктi бақылайтын және оған ықпал ететiн ведомстволар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес органдары мен жұртшылықтың ұдайы және мұқият бақылауында болуға тиіс.
Мемлекеттiк қызмет - еңбек сiңiру принципi, қызмет этикасы және еңбекке ақы төлеу
Әкiмшiлiк этикасы мен рәсiмдер, мемлекеттiк қызметтi ұйымдастыру жүйесi сыбайлас жемқорлыққа ықпал етуi немесе оны болдырмауы мүмкiн. Мемлекеттiк қызметшiнiң этикасы қоғамдық мүдделерге қызмет ету үшiн құрылған институт ретiнде мемлекеттiң ерекше мәртебесiмен және рөлiмен тiкелей байланысты. Этикалық стандарттар мен тиiстi жағдайларды неғұрлым егжей-тегжейлi реттеу мемлекеттік қызметшiнің мiнез-құлқын айқын құқықтық шеңберге қоюға және этикалық тұрғыда дұрыс шешiм қабылдауға көмектесуге бағытталған. Өз кезегiнде мемлекеттiк қызметшiлер Қызмет этикасы ережелерiн және басқа ережелердi оқып-үйренуге, бiлiктi заң консультацияларын алуға тиiс.
Мемлекеттiк қызметке конкурстық iрiктеу ережесiн енгiзу әдiлеттiлiк принципi мен бiлiмнiң басымдығын, мемлекеттiк функцияларды орындау үшiн қажет қабiлеттiлiк пен дағдыларды қамтамасыз етуге ғана емес, сонымен бiрге қамқоршылық пен ағайынгершiлiк бұрушылық мүмкiндiктерiн қысқартуға жәрдемдесуге тиiс. Конкурстық iрiктеу билiктi терiс пайдаланушылық пен сыбайлас жемқорлық үшiн мүмкiндiктердiң жоқтығына кепiлдiк бермесе де, институт ретiнде, мемлекеттiк қызмет мәртебесiн түбегейлi өзгертедi және жеке басы ешкiмге тәуелсiз, әдiл және кәсiби мемлекеттiк әкiмшiлiк қалыптастыру үшiн негiз қалайды.
Кәсiби әрi сыбайлас жемқорлықтан қорғалған мемлекеттiк қызметтi құру кезiндегi маңызды мiндеттер еңбекке ақы төлеу жүйелерiн реформалау, медициналық қызмет көрсету, сондай-ақ тұрғын үй беру және оны сатып алу жөнiндегi жеңiлдiктер жөнiндегi кепiлдiктердi қоса алғанда, мемлекеттiк қызметшiлердi әлеуметтiк қорғау жөнiндегi нормативтiк актiлердi әзiрлеу болып қала бередi. Әдiлеттi және бәсекеге қабiлеттi еңбекке ақы төлеу жүйесiнiң iшкi және сыртқы талаптары бар. Iшкi талаптар лауазымдарды талап етiлетiн бiлiм, қабiлеттiлiк және жауапкершiлiк деңгейi тұрғысынан бағалау негiзiнде мемлекеттiк қызметшiлерге ақы төлеу санаттары мен деңгейiн айқындаудан тұрады. Жүйеге сыртқы талап жекеше сектордағы ақы төлеу деңгейiмен салыстырмалы және бәсекеге қабiлеттi ақы төлеу деңгейiн қамтамасыз етуге саяды. Еңбекке ақы төлеудiң төмендiгi, әсiресе мемлекеттiк қызметтiң орташа және төменгi деңгейiнде және жергiлiктi басқару органдарында сыбайлас жемқорлықтың таралуының айтарлықтай себептерiнiң бiрi болып табылады. Лауазымдық жалақы төмен жағдайда, тiптi құқық бұзғаны үшiн жұмыстан босап қалу қаупiнiң жоғарылығының өзiнде, материалдық игiлiктен айрылудың мардымсыздығынан, оның мемлекеттiк қызметшiлер арасында сыбайлас жемқорлықты болдырмау нәтижелiлiгi төмен. Халыққа және ұйымдарға мемлекеттiк қызметтердi тiкелей көрсету деңгейiндегi сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың тиiмдi құралы кадрларды ауыстыру бола алады. Шенеунiктiң бақылауындағы құқықтық өкiлеттiктi ауыстыру мақсатымен кадрлардың белгiлi бiр санаттарын мезгiл-мезгiл ауыстыру мемлекеттiк шенеунiктер мен олардың қызметiн тұтынушылар арасында қамқоршылық қатынастарының орнығу қаупі төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Қоғамдық қатысуды жұмылдыру және бiлiм беру
Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесiндегi халықтың бiлiмi мен құқықтық сауаттылығы - мемлекеттiк қызметшiлер тарапынан билiктi терiс пайдалануға тиiмдi қоғамдық бақылау жасаудың маңызды және қажеттi алғышарты. Егер халық оған табанды түрде қарсы әрекет жасауға бейiм болса, сыбайлас жемқорлықты анықтау мен жазалаудың ықтималдығы едәуiр өседi. Бұл жұртшылық арасында төзбеушiлiк ахуалын орнықтырады, мұның өзi билiктi терiс пайдаланушылықтың алдын алудың елеулi факторына айналады. Бiлiм беру, соның iшiнде мектептегi бiлiм беру қоғамдық пiкiр қалыптастырудың маңызды арнасы болып табылады. Сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы тексерулер жүргiзуге және қоғамды хабардар етуге қабiлеттi тәуелсiз бұқаралық ақпарат құралдары да қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет етуге мүдделiлiгiнiң өсуiне ықпал жасайды. Азаматтардың құқықтарын, заңнама ережелерiн, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының түрлерiн түсiндiретiн кеңiнен таратылатын ақпараттық кiтапшалар, әкiмшiлiк этикасының бұзылуы мен билiктi терiс пайдалану жағдайларында ұсынылатын iс-әрекеттер кең туылған халықтың қатысуы мен қолдауын қамтамасыз ететiн тиiмдi әдiстердiң бiрi болып табылады.
Әр түрлi елдердегi жергiлiктi билiк әкiмшiлiк жүйесiнiң барынша ашықтығының қамтамасыз ету және халықтың сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға неғұрлым белсене қатысуы проблемаларының әртүрлi инновациялық шешiмдерiн табуда. Мысалы, Сеул әкiмшiлiгi азаматтар мен жеке құрылымдардың Интернет арқылы өз өтiнiмдерiнiң, лицензияларының, анықтамаларының және басқа құжаттарының қаралу жай-күйi туралы, олардың мәселелерiмен айналысатын лауазымды адамдар мен қызметтер және т.б. туралы ақпаратқа қол жеткiзуiне мүмкiндiк беретiн ақпараттық жүйенi ойдағыдай енгiздi. Инновациялық шешiмнiң басқа бiр мысалы жергiлiктi мемлекеттiк мекемелер халыққа қызмет көрсететiн жерлерде қызмет бабын терiс пайдалану жағдайлары белгiленген ережелер азаматтар құқықтарының бұзылуы туралы қала мэрiне тiкелей хабарлаудың арнаулы нысандарын тарату болып табылады. Сондай-ақ бiлiктi азаматтардың қала аудандары деңгейiнде шағын құрылыс жобаларына инспекциялық тексеру мен мониторинг жүргiзу үшiн тағайындалу мүмкiндiгi де бар.
Жекеше сектордың рөлi мен қатысуы
Сыбайлас жемқорлық, әдетте, мемлекет пен жекеше сектор арасындағы өзара қарым-қатынастар негiзiнде пайда болады. Кәсiпкерлер мен коммерциялық ұйымдар белгiлi бiр артықшылықтар алу үшiн заңсыз қызметтер мен төлемдер ұсынатын белсендi тарап ретiнде де, сондай-ақ өзiнiң заңды құқықтарын iске асыру мүмкiндiгiнiң орнына төлем талап етудiң объектiсi ретiнде де көрiнуi мүмкiн. Жекеше сектор, дертi анықтау жағдайындағы сияқты, сыбайлас жемқорлықтың сипаты мен деңгейi, оның неғұрлым елеулi түрлерi мен схемалары туралы ақпараттың маңызды көзi болады. Жекеше секторда сыбайлас жемқорлықтың азаюы корпоративтiк этиканың айқын ережелерiн әзiрлеу мен сақтауға, қолданылып жүрген заң шеңберiнде бопсалап, төлем алуға қарсы күрестiң мүмкiндiктерi мен құралдарын бiлуге, сондай-ақ нарықтық экономиканың дамуына кедергi келтiретiн сыбайлас жемқорлық пен құқық бұзушылықты неғұрлым қатаң қадағалау мен жазалауға байланысты. Мысалы, кейбiр мемлекеттердiң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес практикасында мамандандырылған органдар мемлекеттiк секторда ғана емес, сонымен бiрге жекеше секторда да құқық бұзушылықтарды тексеру жөнiнде белсендi жұмыстар жүргiзедi. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу стратегиясы шеңберiнде аталған органдар корпоративтiк этиканы нығайту мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама ережелерi туралы хабардарлықты арттыру үшiн жекеше компаниялардың қызметкерлерi арасында жүйелi бiлiм беру науқандарын жүргiзедi.
Транспаренттiк және ақпаратқа қол жеткiзу
Мемлекет пен оның институттарында мейлiнше ашықтық ахуалын орнықтыру - ұзақ мерзiмдi перспективада билiктi терiс пайдалану үшiн шарттар мен ынталандыруды қысқартудың сенiмдi жолы. Мейлiнше ашықтық мемлекеттiк қызметтердiң клиент-тұтынушылары үшiн де, сондай-ақ тұтас алғанда бұқаралық ақпарат құралдары мен халық үшiн де әкiмшiлiк сипатындағы ақпаратқа кеңiнен қол жеткiзу дегендi бiлдiредi. Мұның өзi халықтың мемлекетке деген сенiмiн бiртiндеп қалпына келтiру және сыбайлас жемқорлықты түп-тамырымен жоюға деген жұртшылық мүдделiлігiн ояту үшiн қажеттi шарт болып табылады. Томаға-тұйықтық, қол жетiмсiздiк, бұқаралық ақпарат құралдарының өкiлдерiн табиғи қабыл көрмеу дәстүрлi мемлекеттiк басқарудың жүйесi мен мәдениетiндегi өзгерiстердiң әзiрге әлсiз болып отырғанын дәлелдейдi. Ашықтық саясатының негiзгi идеологиялық жемiсi, бiрiншi кезекте, өмiр сүруiнiң бiрден бiр заңды негiзi азаматтардың конституциялық мүдделерi мен құқықтарын қамтамасыз ету болып табылатын мемлекеттiң тұжырымдамасын бiлдiретiн мемлекеттiк басқаруды демократияландыру болуға тиiс. Жаңа ақпараттық технология және ең алдымен, Интернет адамдардың әкiмшiлiк ақпаратқа қол жеткiзуiн кеңейтуге, мемлекеттi халыққа жақындатуға және мемлекеттiк органдар мен мекемелер қызметiнiң сапасы мен тиiмдiлiгiн жақсарту үшiн керi байланыс орнатуға мүмкiндiк жасайды.
Егер сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының басты мақсаты заңдылықты және баршаның заң алдында теңдiгiн қамтамасыз ету болса, айқын тәсілдер мен құралдарды ұсынса және ұсақ сыбайлас жемқорлықпен ғана емес, сонымен бiрге iрi ауқымды қылмыстармен де ымырасыз әрi принциптi күресуге бағытталса, ол жұртшылықтың сенiмi мен қолдауына ие болады. Саяси бағдарлар мен басымдықтар тиiстi бағдарламада көрiнiс табуға тиiс, оның iске асырылуы Мемлекет басшысының тұрақты бақылауында болады.
Мемлекеттiк басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттiк органдардың халыққа есептiлiгiн күшейту жолымен мемлекеттiк басқару негiздерiн демократияландыру.
Басқарудың әр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн және өкiлеттiгiн ой елегiнен қайта өткiзу және өзгерту ретiнде орталықсыздандыру үкiмет қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа және ТМД елдерiндегi реформалардың тәжiрибесi орталықсыздандырудың экономиканы және қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мәнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, әлеуметтiк, әкiмшiлiк, экономикалық және мәдени әр түрлi қырларын қозғайды.
Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған елдердiң тәжiрибесi оның артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие екендiгiн көрсетiп отыр.
Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн жақсы бiлуiне мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының проблемаларымен және қажеттерiмен жақсы танысады және тиiсiнше, саяси шешiмдердi талдап жасауға және iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi.
Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер жасалады, ол елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси дағдылар мен функцияларды игере алады.
Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер мен проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды, сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi үн қосатын болады.
Орталықсыздандыру үкiметтiң және орталық мемлекеттiк органдардың жұмыс тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал етедi, өйткенi бұл оларды жергіліктi сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады және назарды ел дамуының стратегиялық мәселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде әр түрлi бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.
Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтас алғанда халықтың саяси белсендiлiгiн одан әрi демократияландыруға және арттыруға түрткi болады.
Экономикалық тұрғыда орталықсыздандыру мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары орын алған мемлекеттiк билiктi күштi орталықтандыру өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды. Орташа мерзiмдi перспективада билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу көршiлерден стратегиялық жағынан артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң дамуын тежейтiн болады.
Әлемдiк экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк басқару жүйелерiнiң демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын әзiрлеудi жеделдетудi талап етедi.
Әлемдегi орталықсыздандырудың сан алуан модельдерiн, сондай-ақ Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дәстүрлерiн ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет.
2.1. Күштi жақтар
Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.
Жергiлiктi басқару институтының болуы.
Республикада әр түрлi деңгейде басқарудың оңтайлы модельдерiн iздестiру жүргiзiлуде.
Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда.
Әкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан бiрсыпыра асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне талдау жасау қажеттiгiн көрсетедi.
2.2. Әлсiз жақтар
Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың қазiргi жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз етпейдi.
Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы салдарынан билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi бiр-бiрiне арту мен тартыстар.
Жергiлiктi өкiлдi органдардың әлсiздiгi және олардың жергiлiктi атқарушы органдарға тәуелдiлiгi.
Жергiлiктi жерлерде және аймақтық әкiмшiлiктерде орталық органдардың функцияларының қайталануы.
2.3. Мүмкiндiктер
Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк басқару жүйесi мен жергiлiктi мемлекеттiк басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн демократияландыруға қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы.
Әлемдегi орталықсыздандыру процесiнiң қазiргi мол тәжiрибесiн зерделеу ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару жүйесiн демократияландыруды талап ететiн әлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.
2.4. Қатерлер
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелерi назар аударуды талап етедi. Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде көшуге жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң туындауына дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi бар.
Аймақтардың әр түрлi экономикалық әлеуетiне байланысты ойластырылмаған бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс әсерi болуы және аймақтардың әлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.
Нарықтық экономика құрудың стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.
Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.
Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi салалары үшiн жауапты болып қала бередi және жергiлiктi билiк органдарының қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы реттейдi.
Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:
- билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу;
- жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пәрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау;
- демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды енгiзу.
4.1. Билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет,
функциялар және жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу
Мiндетке қол жеткiзу үшiн мынадай нақты шараларды мақсатты түрде жүзеге асыру қажет.
Құзырында орталықсыздандыру жоспарын әзірлеу және оның орындалуын бақылау, сондай-ақ мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру мәселелерi бойынша мемлекеттiк басқару органдарының қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыру болатын уәкiлеттi органды белгiлеу.
Функциялар мен өкiлеттiктердi беру процесiнiң кезеңдерi мен бағыттарын, мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң рөлi мен мiндеттерiн және олардың өзара iс-қимыл жүйесiн, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына және мемлекеттiк емес ұйымдарға беруге жататын функцияларды айқындайтын орталықсыздандыру жөнiндегi iс-қимылдың мемлекеттiк жоспарын әзiрлеу.
Мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң орындайтын функцияларына қойылатын талаптарды егжей-тегжейлi әзiрлеу. Өкiлеттiктердi беру жоспары, iске асыру барысында ашылатын мүмкіндiктердi пайдалану үшiн стратегиялық сипатқа ие болуға тиiс. Бұл жоспар орталық пен аймақтардың арасындағы қатынастардың серпiндi дамуын ескере отырып әзiрленуге тиiс.
Басқару органдарының функциясы айқын белгiленуге және ажыратылуға тиiс. Халықаралық тәжiрибенi және Қазақстанда қалыптасқан жағдайды ескере отырып, негiзгi функцияларды тиiсiнше бекiту белгiленуi мүмкiн (27-қосымшаны қараңыз).
Оларды билiк деңгейлерiнiң арасында бөлудi заң жүзiнде бекемдеп, аталған функцияларды нақтылау мен кеңейту үшiн барлық деңгейдегi билiк өкiлдерiнiң қатысуымен мұқият функционалдық талдау жүргiзу қажет.
27-қосымша
Басқару органдарының негiзгi функциялары
-------------------------------------------------------------------
Басқару деңгейі ! Функциялары
-------------------------------------------------------------------
Төменгі деңгей (ауыл және шағын Коммуналдық шаруашылық, мәдениет
қалалар) мекемелерi, жер мен суды пайдала.
ну, жылумен жабдықтау, абаттанды.
ру және көгалдандыру мәселелерi.
Орташа деңгей (аудандар мен Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылы.
облыстық маңызы бар қалалар) ғы, мектепке дейiнгi және жалпы
орта бiлiм беру, алғашқы медици.
налық-санитарлық көмек, жалпы
бағдардағы емханалар мен ауруха.
налар, қоғамдық тәртiптi сақтау,
жергiлiктi маңызы бар жолдар,
құрылысты жоспарлау, жергiлiктi
тұрғын үй салу және күтiп ұстау,
коммуналдық қызметтерге арналған
тарифтердi реттеу.
Жоғарғы деңгей (облыстар мен Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылы.
республикалық маңызы бар ғы, коммуналдық қызмет көрсету.
қалалар) лерге арналғантарифтердi реттеу,
құрылысты жоспарлау, муниципал.
дық тұрғын үй (қалалар үшiн)
салу, құрылысын жүргiзу және кү.
тiп ұстау, арнаулы орта бiлiм бе.
ру, облыстық маңызы бар жалпы
бағдардағы ауруханалар, індеттер.
ге қарсы қызметтер, атаулы әлеу.
меттiк көмек, халықты жұмыспен
қамтуға жәрдем көрсету, қоғамдық
тәртiптi сақтау, облыстық маңызы
бар жолдарды салу, күтiп ұстау
және жөндеу, облыс шегiндегi ха.
лыққа көлiктiк қызмет көрсету,
өрт қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету,
облыстық деңгейдегi төтенше жағ.
дайларды жою, ауыл шаруашылығы
мәселелерi, қоршаған ортаны қор.
ғау, қызметтiң белгiлi бiр түрi.
мен шұғылдануға лицензиялар беру,
шағын және орта бизнестi қолдау,
шетел инвесторларымен келiсiмшарт
әзiрлеуге қатысу және олардың
орындалуын бақылау, кең таралған
пайдалы қазбаларды пайдалануды
басқару, аудандар мен қалаларға
қаржылық көмек көрсету.
-------------------------------------------------------------------
4.2. Жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың тиiмдi жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау
Мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейiндегi жергiлiктi органдарға бюджет пен меншiктiң айқын белгiленген өкiлеттiктерi берiлуге тиiс, өздерiне мемлекет берген функцияны атқаруға тиiс.
Жергiлiктi органдардың өз бюджеттерiне қатысты нақты өкiлеттiктерiн қамтамасыз ету, яғни басқарудың әрбiр деңгейi үшiн кiрiстiң меншiктi көздерiн, оларды жұмсаудың бағыттарын дербес белгiлеу құқығын бекiту қажет. Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттi бекiтуге және оның атқарылуын нақты бақылауға тиiс (қараңыз. VIII бөлiм. Салық-бюджет саясаты).
Сондай-ақ, жергiлiктi басқару органдары қызметкерлерiнiң даярлығы мен бiлiктiлiгiн арттыру курстарын ұйымдастыру қажет.
4.3. Демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды енгiзу
Мемлекеттiк басқаруды қайта құрылымдау жөнiндегi мiндеттердiң күрделiлiгiн ескере отырып реформаны "пилоттық" жобаларды iске асыру арқылы, кезең-кезеңiмен жүргiзу қажет.
Өзiн-өзi басқарудың жаңа принциптерiн жекелеген ауылдық округтерде, қалаларда, аудандарда, бiр жыл iшiнде алдын ала байқап көрген жөн және сонан соң ғана оларды заңнамалық актiлерде бекiткен жөн. Мұндай тактика сынақ кезеңi iшiнде жаңа жағдайдағы жұмыс тәжiрибесiн жинақтауға, заңнамалық нормаларды мұқият пысықтауға және бүкiл ел ауқымында iрi қателiктер мен кемшiлiктер жiбермеуге мүмкiндiк бередi.
Реформалаудың оң және терiс нәтижелерiн зерделеу мен талдау оны келесi деңгейлерде одан әрi тарату үшiн бағдар болады.
Орталықсыздандырудың бiрiншi кезеңiнде ауыл мен шағын қалалардағы, яғни қазiргi кезде билiктiң белгiлi бiр жетiмсiздiгi орын алып, мұның өзi үлкен келеңсiздiктерге әкелiп отырған жерлерде проблемаларды шешу айрықша маңызды болып табылады.
Ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер және аудандық маңызы бар қалалар деңгейiнде әкiмдер сайлау жүргiзiлетiн болады.
Екiншi кезеңде төмен деңгейдегi әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiк деңгейiнде, яғни ауылдық округтер, қала тұрпаттас поселкелер мен аудандық маңызы бар қалалар деңгейiнде басқарудың толыққанды органдарын құру мүмкiндiктерiн қарастыру керек.
Орталықсыздандырудың бұл кезеңiнде аудандық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк басқару реформасы талап етiледi. Халыққа есептiлiгi мен бақылаулылығын күшейту мақсатында тиiстi өкiлдi органдармен - аудандық (қалалық) мәслихаттармен келiсе отырып белгiлi бiр мерзiмге аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) әкiмдерiн қызметке тағайындау және орнынан алу тәртiбiн енгiзу қажет. Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiн аудандық (қалалық) мәслихат депутаттарының қатарынан облыстық әкiмнiң тағайындау нұсқасы да болуы мүмкiн.
Yшiншi кезеңде облыстық маңызы бар аудандар мен қалалар деңгейiнде орталықсыздандыру принциптерiн енгiзу қажет.
Ұзақ мерзiмге орайластырылған бәсекеге қабiлеттi экономика құру.
IЖӨ-нiң көлемiн екi есе ұлғайту .
Осы заманғы бюджет жүйесiнiң жұмыс iстеуi, бюджетке түсетiн түсiмдердiң IЖӨ-нiң 30%-ына дейiн өсуiн қамтамасыз ету.
Мемлекеттiң қатысуымен iрi ұлттық компаниялар құру және аймақтық әрi мүмкiндiгiнше, әлемдiк деңгейге шығару.
Пәрмендi, мемлекеттiк кәсiпкерлiктi басқаруға қабiлеттi Үкiмет құру.
Орталықсыздандыру принциптерiнде жергiлiктi басқарудың осы заманғы жүйесiн құру.
Халықтың санын, ұзақ жасаудың базалық көрсеткiшiнiң (туылған кездегi алдағы өмiрiнiң орташа күтiлетiн ұзақтығы) ерлер үшiн 4 жылға, әйелдер үшiн - 2 жылға өсу жағдайында, 16 млн. адамға және одан да астамға дейiн көбейту.
Экономикалық жағынан белсендi халықтың көпшiлiгiн зейнетақы, әлеуметтiк және медициналық сақтандыру жүйелерiмен қамту.
ӨНЕРКӘСIПТIК ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ САЛАДА
Онжылдықтың аяқталуына қарай елдің iшкi және сыртқы нарықта бәсекеге қабiлеттi, тұрақты және орнықты өткiзу нарығы бар, әлемдiк еңбек бөлiнiсiнде мамандануы айқындалған индустриалдық кешенi жасақталатын болады.
Өнеркәсiп пен экономиканың тұтастай алғанда жаңа технологиялық укладтарға көшуi үшiн алғышарттар жасалатын болады.
Өнеркәсiп өндiрiсiнiң көлемi 2000 жылмен салыстырғанда 2 еседен астам, аграрлық өндiрiс көлемi - 1,5-еседен астам өседi.
Осы кезең iшiнде өнеркәсiп өндiрiсiнiң құрылымы өзгередi, оның материалдық-техникалық базасы мен қолданылатын технологияларды қайта жаңарту жүргiзiлетiн болады.
Экспортқа бағдарланған блок - мұнай-газ секторы мен металлургия, мұнай-химия және химия - өнеркәсiптiң индустриалдық ұйтқысы болып қалыптасады және солармен байланысты салалардың дамуына да кең мультипликативтiк (еселенген) әсер етедi.
Машина жасау, құрылыс индустриясы, негiзiнен экспорттық өнеркәсiптiк кешеннiң, сондай-ақ аграрлық сектор мен көлiктiң көмекшi және қызмет көрсетушi блогын құрайды. Осымен бiр қатарда электр-техникалық және электрондық өнеркәсiпте жаңа өндiрiстер енгiзiлетiн болады.
Жоғары технологиялық және ғылымды көп қажетсiнетiн өндiрiстер, ең алдымен биология, химия, медицина түйiсiндегi, сондай-ақ ақпараттық технологиялар саласындағы өндiрiстер басым дамуға ие болады.
Аграрлық сектор мен тамақ өнеркәсiбi елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн ғана емес, сонымен бiрге отандық тамақ өнiмдерiнiң әлемдiк нарықтағы өктемдiгiн де қамтамасыз етедi. Бұл үшiн субъектiлерi ауыл шаруашылығы өндiрiсшiлерiнiң кооперативтiк бiрлестiктерi, салалық одақтар мен қауымдастықтар, аграрлық және қайта өңдеу кәсiпорындарының тiгiнен интеграцияланған бiрлестiктерi болатын аграрлық-индустриялық өнiмнiң бәсекелес және интеграцияланған нарығының дамуы, ауылда агробизнестiң қалыптасуы айқындаушы болып табылады.
Тұтас алғанда, экономиканың индустриялық секторында ақпараттық технологиялар мен техника ауқымды пайдаланылатын болады және тауарлар мен қызметтердiң өзара сабақтас нарығы осы негiзде құрылады.
Өндiрiстердi, инновациялар мен менеджменттi, iшкi және сыртқы нарықтардағы өктемдiктi дамыту тұрғысынан тиiмдi корпорациялық құрылымдар (холдингтер, консорциумдер, қаржы-өнеркәсіп топтары) қалыптастырылады.
Осының бәрi ұлттық экономиканың әлемдiк шаруашылық қатынастарына табиғи және тең құқылы кiрiгуiне мүмкiндiк бередi. Сөйтiп экономиканың дамудың индустриалдық сатысынан постиндустриалдық сатыға өтуi үшiн алғышарттар жасалатын болады.
КӨЛIК КЕШЕНIНДЕ
Iргелi мiндет - дамуға ықпал ететiн және экономика мен қоғамның қажеттерiн сапалы қызметтермен қамтамасыз ететiн тиiмдi және технологиялық жаңарған көлiк кешенiн құру шешiледi.
Транзиттiк жүктердi жыл сайын тасымалдаудан түскен кiрiс кемiнде 1 млрд. АҚШ долларын құрайтын болады.
Ұсынылатын қызметтер көлемiнiң ұлғаюы көлiк кешенi кiрiсiнiң өсуiне әсер етедi, бұл өз кезегiнде кешеннiң қызметтерiне арналған тарифтердiң төмендеу мүмкiндiгiне алып келедi.
Транзиттен түскен кiрiстер мен көлiк кешенiне тiкелей инвестициялар тарту саланы меншiктi қаражат есебiнен қаржыландыруға және бюджет жүктемесiн төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Нәтижеде экономиканың нақты секторында өндiрiс жанданады және жұмыс орындарының саны көбейедi. Ең үлкен тиiмдiлiк бiрiншi кезекте өнiмнiң өзiндiк құнында көлiк шығынының үлесi жоғары болып отырған өнеркәсiптiң шикiзат секторының экспортқа бағдарланған салаларынан алынатын болады.
ӘЛЕУМЕТТIК САЛАДА
Мамандандырылған оқуға мұқтаж балаларды қоса алғанда, мектеп жасындағы балаларды орта мектеп бағдарламасы бойынша оқумен 100% қамтуға қол жеткiзілетiн болады.
Жалпыға бiрдей бiлiм беру мектептерi түлектерiнiң 70%-ы осы заманғы жұмысшы кәсiптерiн меңгерген және жұмысшы кәсiбiнiң теңдестiрiлген еңбек нарығын құрайды.
Елдiң еңбекке қабiлеттi халқының көп бөлiгi қазақ және орыс тiлдерiн бiрдей жақсы меңгередi, шетел тiлiн меңгергендердiң үлесi артады.
Туберкулезбен ауыру жағдайлары жартылай қысқарады.
Өсiп-өну денсаулығы жөнiндегi арнаулы бағдарламаларды iске асыру арқасында әйелдердiң денсаулық индексi жоғарылайды.
Алғашқы медициналық-санитариялық көмек ұйымдарында пациенттерге өсiп-өну денсаулығы, жыныс жолдарымен берiлетiн жұқпалы аурулардың, ЖҚТБ/АҚТБ-ның алдын-алу және олардан емделу мәселелерi бойынша сапалы қызметтер көрсетiлетiн болады.
Халықтың үлкен бөлiгiне сапалы медициналық қызмет көрсетудi қамтамасыз ететiн әлемнiң жетекшi медициналық орталықтарымен ынтымақтастық жасайтын оқу-клиникалық орталықтар жұмыс iстейтiн болады.