Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелерi Х.Ә.Әбiшев, Қ.Ж.Балтабаев, Н.В.Белоруков, С.Ф.Бычкова, А.М.Нұрмағамбетов және Ү.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
Қазақстан Республикасы Парламентi Палаталарының өкiлдерi - Парламент депутаттары Қ.К.Бөлтаев пен В.Н.Котовичтiң,
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң өкiлi - Қазақстан Республикасының Әдiлет вице-министрi Д.Р.Құсдәулетовтың,
Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрiнiң орынбасары В.П.Зверьковтың,
Қазақстан Республикасы Бас прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,
Қазақстан Республикасындағы Адам құқықтары жөнiндегi уәкiл Б.К.Байқадамовтың қатысуымен,
өзiнiң ашық отырысында Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне коммерциялық емес ұйымдар мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Республика заңдарын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi тұрғысында тексеру туралы өтiнiшiн қарады.
Конституциялық iс жүргiзу материалдарын зерделеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестiң мүшесi Н.В.Белоруковтың хабарлауын, Республика Парламентi Палаталары өкiлдерiнiң және өзге де отырысқа қатысушылардың сөйлеген сөздерiн тыңдап, сарапшылардың - Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигi, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ гуманитарлық-заң университетiнiң Мемлекет және құқық институтының директоры Ғ.С.Сапарғалиевтiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигi, заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақ гуманитарлық-заң университетiнiң Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының директоры М.К.Сүлейменовтiң қорытындыларымен, сондай-ақ маманның - заң ғылымдарының докторы, профессор, Заңтану академиясы - "Әдiлет" жоғары құқық мектебiнiң проректоры В.А.Малиновскийдiң қорытындысымен танысып,
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесi
мынаны
анықтады:
"Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актілерiне коммерциялық емес ұйымдар мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы заңдарын Қазақстан Республикасының Парламентi 2005 жылғы 29 маусымда қабылдап, 2005 жылғы 4 шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына ұсынды.Конституцияның 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Мемлекет басшысы аталған заңдарды Негiзгi Заңға сәйкестiгi тұрғысында қарау туралы Конституциялық Кеңеске өтiнiш жолдады.
"Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне коммерциялық емес ұйымдар мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы заңдарының конституциялылығын тексерген кезде Конституциялық Кеңес мынаны ескердi.
1. "Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрi - Заң) шетел қатысатын коммерциялық емес ұйымдардың Қазақстан аумағындағы қызметін құқықтық регламенттеудi қамтамасыз етуге бағытталған, мемлекеттiң осы саланы заңнамалық реттеуге хақылы екендiгi тұрғысынан қарағанда бұл әбден орынды болып табылады. Мұндай құқық Республика Парламентiнiң құзыретiне жатады, ол Конституцияның
54-бабының
1) тармақшасына сәйкес, елiмiздiң бүкiл аумағында мiндеттi күшi бap, заңдар нысанындағы нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдай алады. Парламент заңдар арқылы жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектiлiгiне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың мiндеттемелерi мен жауапкершiлiгiне, сондай-ақ меншiк режимiне және өзге де мүлiктiк құқықтарға қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды белгiлеуге хақылы (Негiзгi Заңның
61-бабы
3-тармағының 1) және 2) тармақшалары. Бұл ретте, Конституцияның
39-бабының
1-тармағына сәйкес, адамның және азаматтың жеке де, ұжымдық та құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіптi, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажеттi шамада шектелуi мүмкiн. Сол арқылы, Конституция заң шығарушыға мемлекет пен қоғамның айрықша қорғалатын мүдделерi мен құндылықтарына төнетiн қауiп-қатерге бара-бap құқықтық шаралар айқындау мүмкіншілігін береді.
Бiрлесу бостандығына құқығын шектеудiң мүмкiншiлiгi мен шарттары БҰҰ-ның Бас ассамблеясы 1966 жылғы 19 желтоқсанда қабылдаған және оған Қазақстан Республикасы қол қойған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактiде де көзделген. Осы құжаттың 22-бабына сәйкес "әрбiр адамның қауымдасу бостандығына, соның iшiнде кәсiподақ құруға және өз мүдделерiн қорғау үшiн оларға мүше болуға құқығы бар. Бұл құқықты пайдалану, заңда көзделгендерiнен және мемлекет қауiпсiздiгi, қоғамдық тәртiптi, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау немесе өзге адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау мақсатында демократиялық қоғамда қажет болатындарынан басқалары, ешқандай шектеуге жатпайды".
Халықаралық және шетелдік коммерциялық емес ұйымдардың Қазақстан аумағындағы қызметiн реттей отырып, заң шығарушы оларды құқықтық мәртебесi арнаулы заңмен регламенттелетiн жеке топқа (түрге) бөледi (Заңның 1-4-баптары). Жекелеген коммерциялық емес ұйымдардың құқықтық жағдайының ерекшелiгiн заң жүзiнде бекiту мүмкiншiлiгi "Коммерциялық емес ұйымдар туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 қаңтардағы N 142-II Заңымен (
3-бап
) көзделген.
Осының бәрi қоғамдық біpлестiктердiң заң алдындағы теңдiгi туралы конституциялық принциптi бұзбай отырып, жекелеген заң шеңберiнде халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдар үшiн құрылуының тәртiбi мен қызметiн реттеудiң ерекшелiгiн белгiлеуге мүмкiндiк бередi (Конституцияның
5-бабының
2-тармағы).
Мәселен, Заңның 7-бабының 1-тармағы шектеулер белгiлейдi, ол шектеулерге сәйкес Қазақстан азаматтығында жоқ адамдар халықаралық немесе шетелдiк коммерциялық емес ұйым филиалының немесе өкiлдiгiнiң басшысы бола алмайды және "Қазақстан Республикасының халықаралық коммерциялық емес ұйымының" атқарушы органының құрамына кiре алмайды. Бұл шектеулер Конституцияға қайшы келмейдi, өйткенi Негiзгi Заңның
12-бабының
4-тармағында Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшiн белгiленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ мiндеттер атқарады деп бекiтiлген. Конституциялық Кеңестiң 2003 жылғы 1 желтоқсандағы
N 12
және 2004 жылғы 21 сәуiрдегi
N 4
қаулыларында баяндалған құқықтық позициясына сәйкес Конституция азаматтар, шетелдiктер және азаматтығы жоқ адамдар үшiн олар пайдалана алатын құқықтар мен бостандықтардың әртүрлi көлемiн, және оларға жүктелетiн мiндеттердiң әртүрлi көлемiн белгiлейдi. Шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар үшiн шектеулi конституциялық-құқықтық мәртебе көзделген.
Заң "Қазақстан Республикасының халықаралық коммерциялық емес ұйымдары", халықаралық немесе шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың филиалдары және өкiлдiктерi үшiн қаржыландыру мен ақша жұмсаудың ерекше тәртiбiн, қаржылық есептiлiктi және өздерiн құрған құрылтайшылар туралы мәлiметтердi Қазақстан аумағындағы баспасөз басылымдарында жыл сайын жариялау мiндеттiлiгiн белгiлейдi, сондай-ақ террористiк немесе экстремистiк деп танылған ұйымдардан анонимдік қайырмалдықтар мен қаржыландыру алуға тыйым салады (5-баптың 3-тармағы, 9-баптың 1 және 2-тармақтары, 10-баптың 2-тармағы). Халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметiндегi ашықтықты көбiрек қамтамасыз етуге бағытталған осындай шектеулердi енгiзу мүмкiншiлiгi Конституцияның
6-бабы
2-тармағының ("меншiк субъектiлерi мен объектiлері, меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi") және
23-бабы
1-тармағының ("қоғамдық бiрлестiктердiң қызметi заңмен реттеледi") ережелерiнен келiп шығады.
Қаралып отырған Заңды қабылдау рәсiмi Республика Конституциясының ережелерiне сәйкес келедi. Заң жобасы Конституцияның 61-бабының 1-тармағы негiзiнде бiр топ депутаттар тарапынан Парламент Мәжiлiсiне енгiзiлген және оның әрбiр Палатасында өз кезегiмен қарау арқылы Негiзгi Заңның
61-бабы
3-6-баптарының талаптарын сақтай отырып қабылданған.
Сонымен бiрге, талдау көрсеткенiндей, "Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" Заңның кейбiр нормалары Конституцияның жекелеген нормаларына сәйкес келмейдi.
Осы Заңның 2-бабының 3-тармағына сәйкес "Қазақстан Республикасының, шет мемлекеттiң заңнамасында не Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шарттардың ережелерiнде өзгеше көзделген жағдайларды қоспағанда, тiкелей немесе өзiнiң уәкiлеттi органдары арқылы Қазақстан Республикасы, тiкелей немесе өзiнiң уәкілетті органдары арқылы шет мемлекеттер, Қазақстан Республикасының азаматтары, Қазақстан Республикасының заңды тұлғалары, шетелдiктер, шетелдiк заңды тұлғалар, азаматтығы жоқ адамдар, халықаралық ұйымдар халықаралық немесе шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың құрылтайшылары бола алады". Заңның 9-бабының 1-тармағына сай "осы Заңда және Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актiлерiнде, сондай-ақ аумағында халықаралық немесе шетелдiк коммерциялық емес ұйым құрылған мемлекеттің заңнамасында тыйым салынбаған кез келген түсiмдер халықаралық немесе шетелдiк коммерциялық емес ұйымның мүлкiн қалыптастыру көздерi болып табылады".
Алайда "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы N 213-I Заңының
1-бабының
2) тармақшасына сәйкес, заңдар белгiленген тәртiппен қабылданған нормативтiк құқықтық актiлердiң, соның iшiнде заңға тәуелдi актiлердiң де жиынтығын өз мазмұнымен қамтиды. Бұдан келiп шығатыны, қаралып отырған Заңның 2-бабының 3-тармағы бiрлесу бостандығына құқығын, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалардың құқық қабілеттiлiгiн заңмен ғана емес, заңдық күшi аздау нормативтiк құқықтық актiлермен де шектеуге мүмкiндiк бередi. Бұл Конституцияның
39-бабы
1-тармағының ("адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңмен шектелуi мүмкiн") және Негiзгi Заңның
61-бабы
3-тармағының ("Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтiн, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектiлiгiне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың мiндеттемелерi мен жауапкершiлiгiне қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн заңдар шығаруға хақылы") талаптарына қайшы келеді.
Одан тыс, Заңның 2-бабы 3-тармағының және 9-бабы 1-тармағының редакциясынан келiп шығатыны, жеке және заңды тұлғалардың құқық қабiлеттiлiгiн айқындауға байланысты құқықтық қатынастарды, сондай-ақ Қазақстан аумағында құрылатын заңды тұлғалардың мүлкiн қалыптастыру тәртiбiн реттеу үшiн ұлттық та, шетел де заңнамасын қолдануға жол берiледi. Бұл орайда, Конституцияның 4-бабының 1-тармағында шетел заңнамасының нормалары Республиканың қолданыстағы құқығына жатқызылмаған. Конституциялық Кеңестiң 1996 жылғы 28 қазандағы N 6, 1998 жылғы 27 наурыздағы N 1/2 және 2001 жылғы 7 мамырдағы N 6/2 қаулыларында осыған назар аударылған. Одан тыс, заңды тұлғалардың құқық қабiлеттiлiгiн айқындау тәртiбi Қазақстанның қолданыстағы құқығымен регламенттелiп қойылған. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 1 шiлдедегi N 409-I Азаматтық кодексінiң (Ерекше бөлiм)
1101-бабының
1-тармағына (7-бөлiм "Халықаралық жеке құқық") сай заңды тұлғаның азаматтық құқық қабiлеттiлiгi заңды тұлғаның заңымен айқындалады. Бұл ретте, осы заңды тұлға құрылған елдiң құқығы заңды тұлғаның заңы деп есептеледi (Азаматтық кодекстiң
1100-бабы
).
Соған байланысты, қаралып отырған жағдайға қатысты қолданыста, Қазақстан заңнамасы қолданылатын құқық болып табылатын жағдайларда, ол реттеп қойған құқықтық қатынастарға шетелдiк нормативтiк құқықтық актiлердiң қолданылуы Конституцияның
4-бабы
1-тармағының ережелерiне сәйкес келмейдi.
Осылайша, Конституциялық Кеңес "Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" Заңның 2-бабының 3-тармағы және 9-бабының 1-тармағы Қазақстан Республикасы Конституциясының
4-бабының
1-тармағына,
39-бабының
1-тармағына және
61-бабының
3-тармағына сәйкес емес деп есептейдi.
2. Республика Парламентi Конституцияда көзделген тәртiп пен рәсiмдердi сақтай отырып қабылдаған, "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне коммерциялық емес ұйымдар мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы "Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" Заңмен өзара байланысты.
"Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне коммерциялық емес ұйымдар мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң, қолданыстағы заңнамалық актiлерге шетел қатысатын коммерциялық емес ұйымдардың қызметiн құқықтық реттеудiң жорамалданып отырған жаңа тәртiбiнен туындайтын түзетулердi енгiзетiндiктен, және, бұл ретте Конституцияға сәйкес келмейтiн заңның нормаларына негiзделе отырып, осы түзетулердiң орындалмағаны үшiн жауаптылық белгiлейтiндiктен, ол, Негiзгi Заңның
4-бабы
1-тармағының мағынасын ескере отырып, сондай-ақ конституциялық деп таныла алмайды.
Жазылғанның негiзiнде, Қазақстан Республикасы Конституциясының
72-бабы
1-тармағының 2) тармақшасын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Конституциялық заңның
17-бабы
2-тармағының 1) тармақшасын,
31-33
және
37-баптарын
,
38-бабының
1-тармағын және
41-бабы
1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi
қаулы етедi:
1. Қазақстан Республикасының Парламентi 2005 жылғы 29 маусымда қабылдап, 2005 жылғы 4 шiлдеде Қазақстан Республикасы Президентiнiң қол қоюына ұсынған, "Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне коммерциялық емес ұйымдар мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес емес деп танылсын.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының
74-бабының
1-тармағына сай "Қазақстан Республикасындағы халықаралық және шетелдiк коммерциялық емес ұйымдардың қызметi туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне коммерциялық емес ұйымдар мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының заңдарына қол қойылмайды және күшiне енгiзiлмейдi.
3. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей мiндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының
73-бабының
4-тармағында көзделген реттi ескере отырып, түпкiлiкті болып табылады.