Сонымен қатар, соттардың дәлелдердi толық зерттемеу, тауарлардың сақталуын, қабылдауын және тиелуiн, реттейтiн құқылық нормалар мен заңдар тұрғысынан, оларды терең талдаудан өткiзбеу жағдайлары орын алған.
Сот-төрелiк тәжiрибесiнiң бiркелкiлiгiн қамтамасыз ету мақсатымен "Қазақстан Республикасы төрелiк соты туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 26-бабын басшылыққа ала отырып Қазақстан Республикасы Жоғары Төрелiк Сотының Пленумы
қаулы етедi:
Сот түсiнiктемесi ретiнде түсiндiрiлсiн:
1. Тауарлар мен өнiмдердiң жетiспеушiлiгiне байланысты дауларды қараған кезде төрелiк соттар Қазақ ССР азаматтық кодексiн, республикалар мен ССР Одағының азаматтық заңдар негiздерiн, Тауарлар мен өнiмдердi саны мен сапасы бойынша қабылдау тәртiбi туралы Нұсқауды, импорттық тауарларды саны мен сапасы бойынша қабылдаудың тәртiбi мен мерзiмдерi туралы Нұсқауды, жариялау актiлерiн құрастыру мен бағыттау, стандарттарда, басқа нормативтiк-техникалық құжаттарда көрсетiлген талаптарды, өнiмдер жеткiзiлiмi туралы Ереженi, Көлiк жарғылары мен кодекстерiн, жүк тасымалдау Ережелерi мен Қазақстан Республикасының басқа да нормативтiк актiлерiн басшылыққа алуы тиiс.
Азаматтық кодекс нормалары мен азаматтық заңдар Негiздерi 1990 жылғы қаңтардың 1-нен кейiн қабылданған Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн бөлiгiнде қолданылуы мүмкiндiгiн ескерту қажет.
Тасымалдау кезiндегi тауардың жетiспеушiлiгiне байланысты жауапкершiлiк туралы нормалар Қазақ ССР АК 386-бабы мен Негiздердiң 104-бабында көрсетiлген. Басқа жағдайларда тауарлардың жоғалуы немесе жетiспеушiлiгiне байланысты Қазақ ССР АК 205-бабы мен негiздердiң 70-бабының негiзiнде жауапкершiлiкте болады.
2. Тауарлардың жетiспеушiлiгіне байланысты дауларды шешу кезiнде төрелiк соттар ұсынылған дәлелдердi бағалап, жетiспеушiлiк пайда болған орын мен оның себептерiн анықтап, екi жақтан барлық қажеттi құжаттардың болуын, соның iшiнде қызмет бабындағы тексерiс материалдарын талап етуi тиiс. Оны жүргiзудiң мiндеттiлiгi алушы мен жiберушiнің (жеткiзiлiмшiнің) тауарлар мен өнiмдердi саны мен сапасы бойынша қабылдау ретi туралы Нұсқауда тiкелей көзделген.
3. Ұйымдар, мекемелер мен кәсiпорындар өнiмдер қабылдау, тасымалдау және тиеудiң қазiргi бар ережелерiн сақтауға ерекше көңiл бөлуi керек. Өнiмдердiң жетiспеушiлiгі пайда болған орын мен оның себебiн анықтау үшiн маңызды мәнi бар жағдайларды ұқыпты талдап және оған кiнәлi адамдарды анықтап, соның iшiнде:
а) жiберушiлердiң (жеткiзілімшiлердiң) жүк тасымалдау Ережелерiнде көзделген тиелетiн өнiмнiң сақталуын қамтамасыз ететiн шаралардың, ыдыстың жетiспеушiлiгi туралы көлiк құжаттарды белгі болып, (спецификацияларының, фактураларының, таңбаларының, байлам карталарының және т.б.) жолдама құжаттары дұрыс толтырылып және олардың стандарттарға, техникалық талаптарға сәйкестiгi сақталуы;
б) жүктi көлiк органдарына тапсырған кезде жiберушiнiң (жеткiзiлiмшiнiң) жүк салмағын анықтау тәсiлi, кiмнiң өлшемiмен және пломбасымен (көлiк органының немесе жiберушінiң) жiберiлгендiгі және вагондар (контейнерлер) мен басқа тасымалдау құралдары кiмнiң пломбасымен келгендiгі, жүктiң қандай тасымалдау құралдарында (пломбыланған немесе пломбыланбаған) жеткенi және оны жiберушiнiң немесе алушының жолсерiгi оны алып жүрген-жүрмегенi; көлiк құжаттарының дұрыс толтырылуы;
в) жүктi шамадан тыс тиеу немесе жүк жолда ауытқыған кезде жүктi тасымалдау, жүктiң жолда болу уақытысы мен оның келу мерзiмi, Ережелердi сақтау;
г) жүк алушыға қашан және қайдан (көлiк құралдарынан ба әлде көлiк органы қоймасынан ба) жiберiлгенi; көлiк орындары жүктi жiберген кезде салмағын, орын санын тексергендiгi. Егер жүк осындай тексерiлуден өтпей берiлсе, онда тиiстi көлік жарғылары мен кодекстерiнде көзделген тiркеме қағазында коммерциялық акт жасалғандығы, актіде барлық қажеттi мәлiметтердiң бар болуы;
д) қабылдап алу кезiнде жүк қабылдаушы өнiмдi сапасы бойынша қабылдау ережелерiн сақтауы. Жүк қашан және қандай жолмен қабылдаушы қоймасына жеткiзiлгенi, жетiспеушiлiк туралы актiнi қашан және кiм жасағаны, актiде барлық қажет реквизиттердiң (жүктiң жiберiлу және келу мерзiмi, пломбасының жағдайы мен ондағы таңба сипаттамасы, ыдыс пен ораудың жағдайы және басқалары) көрсетiлуi тиiс.
Егер iс материалдарын тексеру нәтижесiнде өнiмдi тиеу, тасымалдау және қабылдау ережелерi бұзылғандығы анықталса, қайда және кiмнiң кiнәсiнен өнiм жетiспеушiлiгі болғандығын анықтау мүмкiн болмаса, ереже бұзушылыққа жол берген жақтың өнiм жетiспеушiлiгiне байланысты жауапкершiлiктi екiншi жаққа жүктеу туралы талабы қанағаттандырылмайды.
Жүктi алу кезiнде КСРО-ның темiр жол Жарғысының 65, 67-баптары бойынша жүк алушы көлiк органдарынан тiркеме қағазының 6-графасына жүктi беру тәртiбi туралы белгi қойылуын талап етуi мiндеттi. Тiркеме қағазында көлiк органдарынан жүк қандай жағдайда алынғаны туралы белгi болмаса жетiспеушiлiк үшiн жауапкершiлiктi жiберушiге (жеткiзiлiмшiге) жүктеуге негіз жоқ, өйткенi жетiспеушiлiк ұқыпсыз тасымалдау салдарынан болуы мүмкiн. Бұған жүк алушы жауапкершiлiктi бүтiн ыдыс орыны iшiнен анықтаған жағдай ғана қосылмауы мүмкiн.
4. Егер стандарттарда, техникалық талаптарда немесе басқа мiндеттi ережелерде, шарттарда басқа тауарлар мен өнiмдердi саны мен сапасы бойынша қабылдау тәртiбi туралы Нұсқауда қарастырылған қабылдау тәртібi барлық басқа жағдайларда да қолданылады.
Егер шартпен немесе мемлекетаралық келiсiмдермен басқаша көзделмеген болса, импорт тауарларын қабылдау, соның iшiнде ТМД елдерiнен келгендерiнде де "Импорт тауарларын саны мен сапасы бойынша қабылдау мерзiмi мен ретi, жарнамалық актілерiн құрастыру мен жiберу тәртiбi туралы" Нұсқауға сәйкес жүргiзiледi.
5. Стандартты салмақпен оралған жарманы, ұнды, қантты және басқа да тауарларды тасымалдау кезiнде түпкiлiкті алушы өз қоймасында, iс жүзiндегi және нормативтiк ылғалдылығын анықтауды ескере отырып, тауарлардың нақты салмағының стандарттарда, техникалық талаптарда көрсетiлген салмаққа сәйкестiгiн тексеруге құқы жоқ.
Мұндай тексеру жiберушi (жеткiзілімшi) өкілінiң, Тауарлық сарап бюросы сарапшының немесе Мемстандарт органдары өкiлiнiң қатысуымен ғана жүргiзiлуi мүмкiн.
6. Тауарлар мен өнiмдердi саны мен сапасы бойынша қабылдау тәртiбi туралы Нұсқауда қабылдау актiсiнде пломбылар мен ондағы таңбалардың жағдайы туралы мәлiметтердiң көрсетiлуi керектiгi айтылған. Қабылдау актiлерiн бағалаған кезде коммерциялық актiнiң "а" бөлiгiнде көзделген пломбылардағы таңбалар туралы сол мәлiметтер көрсетiлуi қажеттiгi ескерiлуi тиiс.
7. Көлiк органдары көлiк ережелерiне сәйкес алушыға жүктiң салмағын, орын санын және оның жағдайын тексерiп жiбергенде және осылай жiберу кезiнде коммерциялық акт беруге негiз болатын жағдайлар анықтаған кезде жүктiң жетiспеушiлiгін коммерциялық актiлер куәландыра алады. Бұл орайда коммерциялық акт дәлелдердiң бiрi екендiгiн және iстiң өзге де жағдайларымен бiрге бағалануға жататындығын ескеру керек.
Көлік органдары коммерциялық акт жасаудан орынсыз бас тартқан жағдайда алушы көлiктегі қазiргі ережелерге сәйкес бұл бас тартуға шағым жасап, тауар қабылдауды өнiмдер мен тауарларды саны мен сапасы бойынша қабылдау тәртiбi туралы Нұсқауда көзделген тәртiп бойынша өткiзуге мiндетті.
8. Егер жүк жетiспеушiлiгi коммерциялық актiлермен куәлендiрiлiп және акт жасалған күнi жүктi жiберген күнiне сәйкес келмесе, төрелiк сот жүкті жiберген нақты күнiн анықтау үшiн вагондарды беру және әкету ведомостiн, қабылдап-өткiзушiнің жаднамасын, қайта өлшеу кiтабынан көшiрменi және темiр жолда жасалған бастапқы құжаттарды сұратуы керек.
9. Коммерциялық актiде немесе сақталусыз тасымалдану туралы актіде өнiмнiң жетiспеушiлiк мөлшерi нақты анықталған жағдайда, егер шартта басқаша көзделмеген болса, төрелiк соттар жүк алушы қабылдау актiн тауарлар мен өнiмдердi саны мен сапасы бойынша қабылдау тәртiбi туралы Нұсқауға сәйкес жасалмағандығы себептi жiберушiге (жеткiзiлiмшiге) талап қоюдан бас тартуға құқы жоқ.
10. Тасылмалдау кезiнде белгiленген табиғи кему нормалары өнiм қабылдау кезінде өнiм салмағынан нақты жетiспеушiлiк анықталған жағдайда ғана қолданылуы мүмкiн. Есептелген өнiмнiң барлық салмағынан бүтiн орындардың жетiспеушiлiгі мен жекелеген бүлiнген орындардың жетiспеушiлiгiн өнiмнiң табиғи кему нормасы есебiнен өтеуге болмайтындығы төрелiк соттардың есiнде болуы тиiс.
Бүкiл өнiмнiң салмағын тексеру кезiнде табиғи кему нормасы өнiмнiң бүлiнген жерлерiнiң салмағынан бөлек шығарылуы тиiс.
Дәл өлшеу нормаларына табиғат кему енбейдi, олар өнiмнiң жекелеген түрлерi үшiн белгiленген нормаларға сәйкес қолданылуы керек.
11. Жетiспеушiлiк дәл өлшеу нормаларынан жоғары болған жағдайларда (өнiмнiң осы түрi үшiн табиғи кему нормалары жоқ болса), барлық жетiспеушiлiк, одан көрсетiлген нормаларды алмай, белгіленген тәртiп бойынша қатталуы тиiс.
Егер өнiмнiң осы түрi үшiн табиғи кему нормалары белгiленген болса, онда дәл өлшеу нормасынан асатын жетiспеушiлiк табиғи кему нормасы алынып тасталуы керек. Егер табиғи кему нормаларын алып тастағаннан кейiн қалған жетiспеушiлiк, дәл өлшеу нормасынан аспаса, онда ол дәл өлшеу нормасы болып табылады.
Егер жетiспеушiлiк табиғи кему нормалары мен дәл өлшеу нормаларының жиынтығынан аспаса, онда жетiспеушiлiктен табиғи кему нормасы ғана шығарылып тасталады.
12. Ыдыс салмағын iс жүзiнде тексермей, жолдама немесе көлiк құжаттарында көрсетiлгендей, жалпы салмақтан таза салмақты алып тастау арқылы ыдыстың салмағын анықтауға, сондай-ақ жалпы салмақты iс жүзiнде тексермей, жолдама немесе көлiк құжаттарында көрсетiлгендей, жалпы салмақтан таза салмақты алып тастау арқылы таза салмақты анықтауға болмайды.
13. Егер лайықсыз орауда немесе ыдыста жеткiзу (тиеу) салдарынан өнiмде жетiспеушiлiк пайда болса, осындай ереже бұзу себептерiнен (тасымалдау кезiнде тесiлген, лайықсыз сападағы темiр бөшкелерде ағатын өнiмдердiң тиелуi), келтiрiлген зиянның орнын толтыру туралы мәселе талапты қанағаттандыру кезiнде шешiледi.
Жетiспеушiлiк бойынша дауларды шешу кезiнде сондай-ақ жиынтықсыз өнiм жеткiзiлiмiне шек қойылуына назар аударылуы тиiс. Атап айтқанда, егер ТУ, ГОСТ-ар мен басқа құжаттарда өнiмдi құрайтын бөлiктiң нақты жиынтығы белгiленiп, сол тұтастықта оны шаруашылықтар пайдалануға мүмкiншiлiк болса, құрамды бөлiктердiң жетiспеуi жетiспеушiлiк емес, жиынтықсыздық болып табылады.
14. Тасымалдау кезiнде өнiмнiң (тауарлардың) ағуын, сынуын, қирауын өндiрiп алу туралы талап, егер оны жиынтықтау және орнына келтiру мүмкiн болмай және ол толық жойылса, оған тасымалдаушының кiнәсi болмаса, ол жетiспеушiлiктi төлету туралы дау ретiнде қаралуы керек.
Басқа жағдайларда, егер ағу, сыну, қирау лайықсыз ыдыста немесе орауда өнiмдi жеткiзу (тиеу) салдарынан болса, талап лайықсыз сападағы өнiмдi жеткiзу (тиеу) шартынан шығады деп бағалануы керек. Қайтарылған ыдысты қабылдау осыған ұқсас жасалады.
15. Жетiспеушiлiк бойынша дауларды сапа бойынша даулардан айыру, талап мерзiмiнiң ескiруi бөлiгiнде әр түрлi құқылық нәтижесi болатындығын, өйткенi сапа бойынша талапқа алты айлық ескiрген iс мерзiмi қолданылатындығын төрелiк соттар ескеруi тиiс.
16. Егер өнiмді қабылдау кезiнде топырақ қоқыс және басқа қоспалар стандарттарда белгiленген шектен артық болса, мұндай дауларды жетiспеушiлiктi төлету туралы талап ретiнде бағалау керек.
Белгiленген нормативтерден жоғары ылғалдылықтағы өнiмдi жеткiзуге байланысты талаптар осыған ұқсас бағалануы керек.
17. Темiр жолмен тасымалдау кезiнде, тез бұзылатын өнiмдердiң жетiспеушiлiгiне байланысты дауларды шешкен кезде төрелiк соттар темiр жолдың температура режимi мен жеткiзу мерзiмiн сақтауын тексеруi тиiс, ал жеткiзу мерзiмiнiң өтуi немесе температура режимiнiң бұзылуы өнiм жетiспеушiлiгінiң пайда болуына қаншалықты дәрежеде әсер еткенiн ескере отырып темiр жолдың кiнәсi анықталған жағдайда шешiм шығаруы қажет.
Темiр жол жеткiзу мерзiмiн немесе температуралық режимдi бұзған жағдайда алушы темiр жол Жарғысы мен жүктi тасымалдау Ережесiне қарамастан жүктi алу кезiнде оның салмағы мен жағдайын тексерудi талап етпеген кезде коммерциялық актi жасаудың осындай жағдайында төрелiк соттар өнiмiнiң жетiспеушiлiгіне байланысты даулар бойынша шешiм шығарған кезде жетiспеушiлiк себебiнен болған зиян, темiр жолға жүктелуi мүмкiн болғанда оны жiберушіге (жеткiзiлiмшiге) жүктеуге болмайды.
Егер өнiм жетiспеушiлiгiне (температуралық режим, жеткiзу мерзiмi бұзылуына байланысты) темiр жол мен (өнiмнiң сортталмауына, оның лайықсыз оралуына байланысты және т.б.) жүк алушы кiнәсi дәлелденсе, дау туралы шешiм әрқайсысының кiнә дәрежесi ескерілiп шығарылуы керек.
18. Таразылар орналасқан жер туралы мәлiмет жоқ өнiмнiң жетiспеушiлiгi туралы актiлердi бағалау кезiнде, өнiмдi түсiрген орнынан таразы қаншалықты қашықта болғанын және өнiмдi өлшеу орнына тасымалдау кезiнде оның сақталуы қамтамасыз етiлгенiн төрелiк соттар ерекше тексеру тиiс.
Егер қабылдау актiлерiнде келiп түскен өнiм өлшенген таразылардың таңбаланған күнi түзулiгi туралы мәлiмет жоқ болса, төрелiк сот таразы түзулiгiнiң дәлелдерiн талап етуi тиiс.
Өнiм қабылдау актiсiнiң өзiне келсек, оны iстегi бар басқа құжаттар жиынтығымен бiрге бағалау керек.
19. Егер жүк алушы қоймасына жеткiзiлу кезiнде аралас тасымалдану (жүктiң темiр жол станциясынан алушыға дейiн жөнелту шарты бойынша автокөлiкпен жеткiзiлуi) орын алған болса, онда жетiспейтiн жүк бағасын сот баратын станциядан алушы қоймасына дейiн тасымалдың сақталуы қамтамасыз етiлгендiгiн тексеріп, автотасымалдауға тауарлы-көлiктiк тiркеме қағазды, басқа да жүктiң сақталу дәлелдерiн талап етуi тиiс.
20. Ағаш өнiмдерiнiң жетiспеушiлiгi туралы дауларды шешу кезiнде төрелiк соттар жүк жiберушiнiң көлiк құжаттары мен спецификацияларының дұрыс толтырылуына ерекше назар аударуы тиiс.
Егер ағаш өнiмдерi жекелеп өлшенетiн болса, ағаш өнiмдерiнiң дара саны мен олардың көлемi туралы мәлiмет спецификацияда болуы керек. Ағаш өнiмдерiн алушыға бергенi туралы белгi жүктi беру ережелерiнiң 26-параграфына, Ережелердiң 15-параграфына сәйкес болуы керек.
Ағаш өнiмдерiн саны бойынша қабылдау актiлерiнде ТУ, ГОСТ бойынша санын анықтау тәсiлi мен тәртiбiн сақтауға сiлтеме болуы осыған ұқсас жағдайларда жекелеп өлшеу ведомостi мәлiметтерi, геометриялық өлшеу кезiнде - тәртiбi, өлшеу нәтижесi, аудару коэффициенттерi көрсетiлуi тиiс.
Өлшеу нәтижесiн бақылау кезiнде жiберушi мен алушы ең дұрыс жекелеп
өлшеу екендігін ескергенi жөн.
21. Осы категориядағы дауларды шешу кезiнде төрелiк соттар жеке
бастың ұйғарым шығаруы жолымен iстердi қарау үшiн кәсiпорындарға баруды,
келтiрiлген зиянға кiнәлi лауазымды адамдарды жауапкершiлiкке тартуды,
қажет жағдайларда прокуратура органдарына тиiстi хабарлама жiберудi
жандандыруы қажет.
Оқығандар:
Багарова Ж.
Қасымбеков Б.