Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама туралы

       Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008.02.19.  N 162 Қаулысымен.

      Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 3 ақпандағы N 131   қаулысымен бекiтілген Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгі тұжырымдамасын iске асыру жөнiндегi 2004-2006 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарының 28-тармағын iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi  ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегi 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.

      2. Орталық және жергілiктi атқарушы органдар:
      1) Бағдарламада белгiленген iс-шаралардың тиесілі әрi уақтылы орындалуын қамтамасыз етсiн;
      2) жылына бiр рет 20 қаңтарға Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлiгiне Бағдарлама iс-шараларының орындалу барысы туралы ақпарат ұсынсын.

      3. Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлiгi жыл сайын 20 ақпанға Қазақстан Республикасының Үкiметiне Бағдарлама iс-шараларының орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынсын.

      4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң орынбасары А.С. Есiмовке жүктелсiн.

      5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап күшiне енедi.

       Қазақстан Республикасының
      Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы 
Үкіметінің        
2005 жылғы 24 қаңтардағы
N 49 Қаулысымен   
бекітілген      

  ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА
ШӨЛЕЙТТЕНУГЕ ҚАРСЫ КҮРЕС ЖӨНІНДЕГІ
2005-2015 ЖЫЛДАРҒА АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМА

Астана, 2005

  1. Бағдарламаның паспорты

Атауы                Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы
                   күрес жөнiндегі 2005-2015 жылдарға арналған
                   бағдарлама

Әзiрлеу үшiн         "Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
негіздеме          арналған экологиялық қауiпсiздігі тұжырымдамасын
                   iске асыру жөнiндегi 2004-2006 жылдарға арналған
                   iс-шаралар жоспары туралы" Қазақстан
                   Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы
                   3 ақпандағы N 131  қаулысы (28-тармақ)

Негізгі              Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау
әзiрлеушi          министрлiгi

Мақсаты              Қазақстан Республикасының аумағындағы
                   шөлейттену процесін тоқтата тұру және болдырмау.

Мiндеттер            Бiрiншi кезеңде (2005 - 2007 жылдар):
                     жұтаған жерлердi түгендеу және бағалау;
                     шөлейттенуге қарсы күрес проблемалары
                   бойынша шешiмдердi қабылдау процесiне халықтың
                   барлық топтарының қатысуын қамтамасыз ету және
                   хабардар ету;
                     жерлердi қалпына келтiру немесе олардың
                   жұтауының алдын алу жөнiндегi пилоттық жобаларды
                   әзiрлеу және iске асыру;
                     екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
                     ресурстық базаны сақтауды және қалпына
                   келтiрудi қамтамасыз ететiн тұрақты жер
                   пайдаланудың нормативтiк талаптары мен
                   экономикалық тетiктерiн әзiрлеу және енгiзу;
                     халықаралық экологиялық конвенцияларды
                   тұтастырылған iске асыруды қамтамасыз ету;
                   шөлейттену және құрғақшылықтың терiс әсер ету
                   процесiнiң көлемдерiн қысқарту және дамуының
                   алдын алу;
                     үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
                     мемлекеттің экономикалық және әлеуметтiк
                   дамуында шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі
                   шаралардың ықпалдасуы;
                     жерлердiң шөлейттену процестерiн тоқтата тұру
                   және алдын алу және олардың қолайлы және тұрақты
                   жай-күйiн қолдау.

Қаржыландыру         Барлығы 2005-2007 жылдарға - 3135,85
көздерi            млн.теңге, оның iшiнде:
                     республикалық бюджеттен 122,2 млн.теңге:
                     2005 жыл - 34,31 млн. теңге;
                     2006 жыл - 40,73 млн. теңге;
                     2007 жыл - 47,16 млн. теңге.
                     Халықаралық гранттар 3013,65 млн. теңге:
                     2005 жыл - 826,675 млн. теңге;
                     2006 жыл - 1133,975 млн. теңге;
                     2007 жыл - 1053 млн. теңге.
                     Барлық көздер бойынша қаржыландыру көлемi
                   тиiсті жылға бюджеттi қалыптастыру кезiнде
                   нақтыланатын болады.
                     Бағдарламаны iске асырудың одан кейiнгi
                   кезеңдерiн қаржыландырудың көлемi тиiстi жылға
                   iс-шаралар жоспарын дайындау кезiнде айқындалатын
                   болады.

Күтілетiн            Бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
нәтижелер            шөлейттенуге ұшыраған жерлерге түгендеу және
                   жай-күйiне бағалау жүргiзiлетiн;
                     жерлердi қалпына келтiру немесе олардың
                   жұтауының алдын алу жөнiндегi пилоттық жобалар
                   iске асырылатын;
                     шөлейттенуге қарсы күрес проблемалары
                   бойынша шешiмдердi қабылдау процесiнде халықтың
                   барлық топтарының қатысуын қамтамасыз ету және
                   ақпараттандыру бойынша жұмыс жүргiзiлетiн болады.
                     Екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
                     жерлердiң шөлейттенуi және жұтауының алдын
                   алу жөнiндегi iс-шаралар iске асырылатын;
                     тұрақты жер пайдаланудың нормативтiк
                   талаптары мен экономикалық тетiктерi әзiрленетiн
                   болады.
                     Үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
                     жерлердiң шөлейттену процесi тоқтатыла
                   тұратын және оның алдын алынатын әрi олардың
                   қолайлы және тұрақты жай-күйiн сақтау үшiн жағдай
                   жасалатын болады.

Iске асыру           2005-2015 жылдар
мерзiмi              1 кезең - 2005-2007 жылдар
                     2 кезең - 2008-2010 жылдар
                     3 кезең - 2011-2015 жылдар

  2. Кiрiспе

      Қазақстан Республикасындағы шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі 2005-2015 жылдарға арналған бағдарлама (бұдан әрі - Бағдарлама) Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенция бойынша Қазақстанның өзiне қабылдаған мiндеттерi шеңберiнде, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 3 ақпандағы N 131  қаулысымен бекiтiлген, 2004-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Экологиялық қауiпсiздiгі тұжырымдамасын іске асыру жөнiндегі 2004-2006 жылдарға арналған іс-шаралар жоспарының 28-тармағын орындау мақсатында әзiрлендi.
      Шөлейттену - жаһандық экологиялық және әлеуметтік-экономикалық проблеманың айқын көрiнiсiн бiлдiредi. XXI ғасырда, Жер халқы санының ұлғаймалы өсуi, өнiмдi ауыл шаруашылығы жерлерiнiң көлемдерiн iс жүзінде толық игеру және қоршаған ортаға техногендiк жүктеменiң өте зор ұлғаюы аясында шөлейттену көптеген елдер үшiн табысты әлеуметтік-экономикалық дамудың негізгi қатерi болуы мүмкiн.
      Сондықтан, Бiрiккен Ұлттар Ұйымы (бұдан әрi - БҰҰ) 1994 жылғы 17 маусымда Париж қаласында (Франция) "Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенциясын бекiту туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 17 шiлдедегі Заңымен бекiтілген Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенция қабылданды және қол қою үшiн ашық.
      Аумағының көп бөлігі жеткілiксiз ылғалдану аумағында орналасқан Қазақстан үшiн шөлейттену проблемасы өте көкейкестi болып табылады. Қазiргі уақытта, елдiң үштен екiсi шөлейттену процесiнiң әртүрлі деңгейiне ұшыраған.
      Бағдарлама шөлейттенудің негізгі себептерiмен күрестi ұйымдастыру және оның салдарларын жою жөнiндегі негiзгі құжат болып табылады. Онда бiрiншi кезектi және превентивтік iс-шаралардың кешенiн қамтитын iс-әрекеттердiң себептерi мен басымды бағыттарына терең талдау жасалған.

  3. Проблеманың қазiргі жай-күйiн талдау

      Бiрiккен Ұлттар Ұйымының Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенциясының (бұдан әрі - Шөлейттенуге қарсы күрес жөніндегі конвенция) айқындауына сәйкес - шөлейттену "климаттың өзгеруі мен адам қызметiн қоса алғанда, әр түрлi факторлардың iс-әрекетi нәтижесiнде құрғақ, жартылай құрғақ және қуаңшылық субгумидтік аудандардағы жерлердiң жұтауы".
      Табиғи және антропогендiк факторлар Қазақстандағы шөлейттенудің себептерi болып табылады.
      Қазақстандағы шөлейттену процесiнiң дамуына ықпал ететiн негізгi табиғи фактор құмдардың (30 млн.га-ға дейiн) және сортаңданған жерлердiң (127 млн. га) кең таралуына алып келетiн климаттың құрлықтылығын және құрғақшылығын, су ресурстарының кедейлігі мен бөлуiнiң бiркелкiлiгін айқындайтын елдiң iшкi құрлықтық жағдайы болып табылады. Жерлердің жұтау процестерiн дамыту үшiн жағдай, құрғақшылықтың әсерi кезiнде топырақ құраудың маусымдық ерекшелiктерiн бұзу кезiнде жасалады. Сондай-ақ топырақ-өсiмдiк жамылғысының әлсiз жинақылығы және оның серпiндiлiгi шөлейттенудің алғы шарты болып табылады. Қазақстанның бұл табиғи ерекшелiктерi антропогендiк әсер етулерге табиғи ортаның әлсiз тұрақтылығымен белгілi (қолда бар деректер бойынша елдiң шамамен 75% аумағы экологиялық тұрақсыздандырудың жоғары қатерiне ұшыраған).
      Қазақстандағы шөлейттену процестерiнiң туындауына және дамуына алып келетiн антропогендiк факторлар, ең алдымен шаруашылық қызметiнiң мынадай түрлерiмен байланысты: малды жаю; егін шаруашылығы; жер қойнауын әзiрлеу; өнеркәсiптiк, әскери және азаматтық объектiлердi, суландыру және желiлiк құрылғыларды салу және пайдалануға беру. Шөлейттену сондай-ақ, орманды жоспарсыз жаппай кесудiң, мал азығы мен отынға бұталар мен жартылай бұталарды шабудың, орман және дала өрттерiнiң, жүйесiз рекреацияның, елдi мекендер аумағында қоқыстарды ұйымдастырудың, топырақтардың және улы заттармен жер асты суларының ластануының, көлiктiң әсер етуiнiң нәтижесi болып табылады.
      Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенцияда қабылданған өлшемдерiне сәйкес айқындалған Қазақстанда шөлейттенудiң басты тұрпаты мыналар болып табылды: өсiмдiктердiң жұтауы; топырақтың сулы және желдi эррозиясы; топырақтың сортаңдануы және қарашiрiнсiзденуi; топырақтың, грунт және жерасты суларының химиялық ластануы; жердiң және гидрологиялық режимнiң техногендiк бұзылуы.
      Өсiмдiк жамылғысының жұтауы - бұл ормандардың, жайылымдық жерлер мен шабындықтардың жұтауы түрiнде көрiнiс беретiн шөлейттенудің ең көп тараған және сырттай айқындалатын процесi.
      Республиканың есептiк ормандылығы орман жамылғыларына сексеуiлдi орманжайылымдарын және бұталар тоғайын қоса алған кезде 4,6%-ды құрайды, орман құрамына тек ағаштарды қоса алған кезде нақты ормандылық 2,3%-ды құрайды.
      Соңғы он жыл iшiнде орманжайылымының жұтауына 0,52-ден 0,47 дейiн, яғни 10%-ға кемiген, олардың тығыздылығының төмендегенiн көрсетедi. Ормандылықтың төмендеуi және жасанды орман өсiру көлемiнiң қысқаруы Қызылқұм, Мойынқұм, Сарыесiк - Атырау және басқа да массивтердiң басым шөлейт бөлiгiнде жайылымдардың азуы мен жұтауының өсуiне алапатты қауiп төндiредi.
      Соңғы 40 жылдың iшiнде қылқан жапырақты ормандардың өнiмдiлiгi 7% кемiген, майқарағай ағаштарының ауданы 13% кемiген, Кендi және Оңтүстiк Алтай ормандарында ағаштардың жұтауы неғұрлым байқалады. Жоңғар және Iле Алатауында өсетiн алма ормандарының ауданы 24% қысқарды.
      Шөлдi өзендердiң алабындағы ормандар өте қатты жұтауда. Осы ормандардағы өзен ағыстарын реттеу нәтижесiнде топырақ ылғалдылығы кемiгендiктен түрлердiң қажетсiз өзгеруiне әкелiп соғуда. Мысалы, Оңтүстiк Қазақстан облысының Шардара ауданындағы Сырдария өзенiнiң алабында тұранға ағашының шамамен үштен бiр бөлiгi шыңғылдың қажетсiз бұталарына айналды.
      Жайылымдар мен шабындықтардың жұтауы. Тың жерлердi жаппай жырту Қазақстанның дала экожүйесiне неғұрлым керi және кешендi әсерiн тигiздi.
      Жайылымдықтарды жыртқан сайын, малды өнiмдiлігі төмен жерге ығыстырған, сонымен бiрге мал басын көбейту салдарынан қалған тың жай-күйiндегi жайылымдардың жүктемесi ұлғайды. Құнарлы жерлердiң басым бөлiгiн жырту, көл маңы етегі және қазаншұңқырларының ылғалды сор шалғындарын қоса алғанда малды өнiмдiлiгi аз, кәрiзденбеген, сортаң аумаққа ығыстырды және жинақтады.
      Барынша жұтауға, ауылды жерлерге, шалғайдағы малшаруашылығына, сиыр сауу құрылымдарына және құдықтарға iргелес жайылымдар ұшыраған.
      Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегi агенттiгінiң деректерi бойынша 2004 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша 188,9 млн. га-дан соңғы дәрежелi жұтауға 26,6 млн. га жеткен, ол күштi және өте күштi шөлейттенгенiн көрсетедi. Республиканың орманды-дала және дала аймақтарында жерлерiнiң 34,8 млн. га жерiн жайылымдар құрайды, оның 5,6 млн. га өте қатты жұтаған. Жайылымдардың жұтау процесiнiң өсу үрдiсi байқалуда.
      Қазақстанның 5,0 млн. га ауданында шабындықтар бар. Шөлейттену салдарынан шабындықтардың ауданы қысқаруда, оларды улы өсiмдiктердiң басуы, бұталардың көбеюiнде, шалғындық өсiмдiктердiң ресурстық қана емес, сонымен қатар, суды реттейтiн рөлi де толық немесе жартылай жойылуында көрiнiс бередi.
      Топырақтың жел және су эррозиясы. Қазақстанда топырақтың жел эррозиясымен туындаған шөлейттену далалы, құрғақ далалы, жартылай шөлейттi және шөлейттi ландшафтарды қамтыған. Жел эрозиясының әсерiнен топырақтың жұқа бөлшектерiнiң ұшып кетуi және топырақтың құмдануы болады. Егістік жерлердiң желмен үрленген қабатында қарашiрiннiң құрамы азаяды, сiңiрiп алу көлемi қысқарады, карбонаттылығы көбейедi, агрохимикалық және сулы-физикалық қасиеттерi нашарлайды.
      Бүгiнгі таңда Қазақстанда егістiк жерлерде дефляцияның зияндығының әлсiздiгiне оның қысқаруына байланысты болжау жасауға болады. Алайда, республикамыздың қуаңшылық аймақтарында, әсiресе қатты жұтаған жайылымдарда жер эррозиясының күшею қауiптiлігі бар.
      Суармалы жерлердi кеңейту жөнiндегi бағдарламаны iске асыру барысында суландыруға сорғытылмаған және тұздалған топырақтардың ауқымды алқаптары тартылды. Көлемдi суландырудағы өңiрлердiң су және экологиялық проблемаларының басты себебi болып жетiспеушiлiк емес, осындай табиғи жағдайдағы басқа елдерде судың үлестік шығыстарынан орташа алғанда, бiр табан жоғары тұратын, суды үнемсiз пайдалану болып қалуда. Бұл суды тасымалдаудың қарабайыр технологияларымен, экономикалық ынталандырудың және оны үнемдеу дәстүрiнiң болмауымен белгіленедi.
      Зop сүзгi шығындары мен суғарудың үнемсiз емес нормалары қайталама тұзданудың, батпақтанудың және су эрозиясының негiзгi себебiне айналды, ал кәрiздi сулардың төгіндiсi өзендердiң тыңайтқыштармен, пестицидтермен ластануына және жоғары минералдануына алып келдi. Алапаттың салдары Әмудария, Сырдария және Iле өзендерiнiң ластануы мен су балансының бұзылуына әкелдi. Олардың ықпалы Балқаш және Арал өңiрiнiң экологиялық және экономикалық проблемалар кешенiне де әсерiн тигiздi.
      Арал өңiрiндегі экологиялық шиеленiс осы ғасырдың ең қайғылы оқиғаларының бiрi болып табылады. Шөл орталығында орналасқан теңiз қоршаған өңiрлердiң табиғи-климаттық және экологиялық жағдайына қолайлы әсер еткен және Арал өңiрiнiң кең аумағында ылғалдылықтың реттеушiсi, оңтүстiк шөлдерден келетiн аңызақ желдерден қорғаушы болды. Теңiз жоғары биологиялық өнiмділiкке ие болды, маңызды балық шаруашылығы, аң шаруашылығы, көлiк және рекреациялық мәнi болды.
      Әмудария мен Сырдария өзендерiнiң су ресурстарын суғаруға экстенсивтi пайдалану нәтижесiнде теңiз екi су қоймасына - Yлкен және Кiшi Аралға бөлiндi. Өзендердiң күзгi жайылуы қысқарды, тоғай және қамыс тез майды, фауна мен флораға бай көптеген теңiз маңы көлдерi құрғап қалды, құмды шөлдердiң шекарасы кеңейдi, климаттың құрғақшылығы күшейдi, ауаның ылғалдылығы 10-18% азайды, аязсыз кезеңнiң ұзақтығы 30-35 күнге қысқарды. Сортаңдану және батпақтану нәтижесiнде ғана Сырдария өзенiнiң бассейнiнде жыл сайын ауыл шаруашылығы айналымынан суғарылатын жерлердiң 10-15% шығады. Жайылымдардың өнiмдiлiгi 2-3 есе азайды және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнiмдiлiгi қысқарды.
      Арал қасiретiнiң әлеуметтiк, экономикалық және экологиялық салдарлары зор. Арал өңiрi аудандарында төтенше санитарлық-эпидемиологиялық жағдай қалыптасты және мұнда соңғы 15-20 жылда жұқпалы аурулар, әсiресе, iш сүзегi, туберкулез, вирусты гепатит, сондай-ақ онкологиялық аурулар ұлғайды.
      Осындай проблемалар Балқаш маңы өңiрiнде де туындауы мүмкiн.
      Гидрографиялық желiнi жаппай реттеудiң төтенше терiс салдары болды. Малды суару және жеткiлiксiз гидрологиялық негiздерсiз суғарылатын жайылымдарда дақылдарды суғару мақсаты үшiн өзен қазаншұңқырлары мен шағын өзендердiң сағаларында жайылмалы ағыстың бiраз бөлiгiне кедергi келтiретiн көптеген бөгендер, тоғандар, апандар салынды. Резервтегi судың бiраз бөлiгі ұтымды пайдаланылды, қалғаны - сүзгі және жерасты ағысына ағу салдарынан жоғалды. Көптеген көлдер кеуiп қалды, қалғандарында - олардың шаруашылық-ауыз су, балық шаруашылығы және рекреациялық маңызы құнсызданып, судың минералдануы бiраз артты. Жерүстi ағысының бiраз бөлiгiн жоғалтқан көлдер мен шағын өзендерде судың өзiн өзi тазарту процесi әлсiредi және коммуналдық және өнеркәсiптiк ластаушылардың шоғырлануы өстi.
      Ретке келтiрiлген өзендерде қарқынды су жайылуларының қысқаруы жайылма экожүйелердiң жұтауына: жайылма топырақтарының сортаңдануына, құнарлы шабындықтардың өнiмділігінiң жоғалуына, тоғай ормандарының қысқартуына алып келдi.
      Топырақтың дегумификациялануы және сортаңдануы. Барлық жайылымдық жерлер мен жайылымдарда дегумификация процесi тiркелген. Қарашiрiндiнiң азаюы егiндi нелiктен шығару жолымен қоректi заттарды қалпына келтiрiлмейтiн шығарылуымен байланысты. Суғарылатын топырақта қарашiрiндiнi жоғалту өзен атырауларында ағысты реттеу және қоршаған аумақтардың шөлейттенуi, сондай-ақ ирригациялық эрозия нәтижесiнде болуда.
      Суармалы емес жайылымның жалпы аумағынан дегумификация есебiнен әлсiз деңгейінде - 4,5, орташа - 5,2 және жоғары деңгейiнде 1,5 млн. га шөлейттенген. Суармалы жерлердiң қарашiрiнсiздену үлесi 0,7 млн. га-ны құрайды.
      Алдын ала мелиоративтiк iс-шараларсыз ауылшаруашылығы дақылдарын себуге арналған қолайлы жер көлемi 23,3 млн. га-ны құрайды. Қалған жерлер арнайы iс-шараларды талап етедi: сортаңданған жерлердiң мелиорациясы, сортаңданған жерлердiң мелиоративті жай-күйiн жақсарту, су және жел эрозияларының алдын алу. Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегі агенттiгiнiң деректерi бойынша сортаңданған және сортаң жерлер 94,9 млн. га-ны - 42,1% құрайды. Топырақ эрозиясы 30,5 млн. га-ны - 13,0% қамтиды.
      Шөлейттенудiң факторы ретiндегi суармалы топырақтың сортаңдануы проблеманың екi үлкен аспектiсiне ие: ағынсыз бассейндерде сортаң шөлдердiң өсуi және суармалы жерлердiң қайталама сортаңдануы. Сортаңданған топырақтардағы шөлейттенудің ерекшелігі олардың аймақтық және құрылымдық әртүрлiлiгiмен байланысты. Сортаңданған топырақтың үлесi барлық суармалы жерлер аумағының шамамен 20 % құрайды. Суарылмалы егiн шаруашылығындағы қалыптасқан жағдай өсiмдiк өнімiнiң жиынтық өнiмiн 1,6-1,8 есеге азайтты.
      Көлдер мен басқа да су қоймаларының құрғап қалуы кезiндегі топырақтың сортаңдануы да Қазақстанның ерекшелiгi болып табылады. Суландыруды тоқтату немесе жедел азайту грунт суларының төмен түсу деңгейiнiң артуына топырақ құраудың гидрологиялық режимiнiң өзгеруiне, топырақтың құрғауына және шөлейттенуiне алып келедi.
      Топырақтың және грунт суларының ластануы. Соңғы екі онжылдықта ауыл шаруашылығы жерлерiн химиялық өңдеуден арнайы заттармен топырақтың химиялық ластануы, өндiрiстiк қалдықтарды орналастыру, сарқынды суларды, атмосфералық төгiнділердi қалалар мен өнеркәсiп орталықтарына төгу қауiптiлігі қатты өстi. Топырақты мал шаруашылығы кешендерiнiң сарқындылары да ластайды.
      Жер асты суларының ластануы Қазақстанда өте кең таралған және оның әсер етуi салдарынан мынадай фактор ретiнде қаралады: жерлердiң шөлейттенуi, топырақтың, өсiмдiктердiң қайталама сортаңдануы, ауыз сумен жабдықтау жағдайының нашарлауы. Пайдалы қазбаларды өндiрудiң және ұқсатудың кәсiпорындары, химиялық және улы қалдықтары бар басқа да өндірістep, мал шаруашылығы кешендерi, қала агломерациялары және т.б. неғұрлым үлкен ластануды құрайды.
      Техногендiк шөлейттену. Қазақстандағы индустриалдық өндiрістi дамыту және пайдалы қазбалар кен орындарын әзiрлеу көлiк және инженерлiк инфрақұрылымды салумен, су және жер ресурстарының жедел алынуымен және ластануымен, экожүйелерге тiкелей және жанама терiс әсер етумен сүйемелдендi. Осы әсер етудiң түрлерiмен қатар, техногендiк шөлейттену процестерiне әуе бассейнiне улы заттардың шығарындылары бiраз әсер еттi, тiптен, өсімдiктерге улы өнеркәсiптiк шығарындылардың тiкелей әсер ету жағдайы да байқалған.
      Автожолдар жүйесi де техногендiк әсерiн тигiзуде. Республикада олардың жалпы қашықтығы шамамен 100 мың км, оның жартысы қатты жамылғымен қамтылған, яғни 1 км аумаққа жалпы пайдаланудағы 0,036 км жол келедi, ал қатты жамылғымен - 0,017 км. Автокөлiк үшiн жолсыз учаскелердiң жалпы қолжетiмдiлiгi кезiнде олардың өте сирек желiсi ретсiз қозғалысқа алып келдi, оның нәтижесiнде тұрақты емес жолдар шөлейттенудiң маңызды факторларының бiрiне айналды.
      Қоршаған ортаға әсер көрсететiн желiлiк инфрақұрылымның өзге түрлерiнен темiржолдарды, мұнай және газ құбырларын, жоғары вольтты электржелiлерiн атап өту қажет.
      Техногендiк шөлейттенудiң ерекше нысандары қазiргi уақытта, республиканың 6% аумағын алып жатқан, ғарыш, әскери және бұрынғы ядролық сынақ полигондарының аумағының шегiнде көрiнiс бередi. Бұл ретте, олардың әсер ету аймағы егер, оған зымырандардың ұшу трассасын енгiзсе, бiраз ұлғаяды. Жерлердi тiкелей алып қоюды қоспағанда, полигондардың терiс әсер етуi атмосферада жанбаған зымыран бөлшектерiнiң фрагменттерiнiң және басқа да ұшу аппараттары бөлшегiнiң құлауында, ұшыру орындарында және құлаған бөлшектердiң маңында аса улы зымыран отынының төгiлулерiнде, оттегi жануының зор көлемдерiнде және зымыранды ұшыру сәтiнде озон қабатының бұзылуында көрiнiс бередi.
      Шаруашылық қызметiнiң нәтижесiнде өзендер мен су қоймаларының гидрологиялық режимiнiң бұзылуы бiрқатар қолайсыз салдарлармен iлесе жүрдi. Өзендердiң көптеген учаскелерiнде өзен суларының жайылмаға шығуы азайды немесе толық тоқтады, жер үстi және жер асты суларының гидравликалық байланысы әлсiредi, олардың деңгейi төмендедi. Мұның бәрi жайылмалардың шөлейттенуiне, ағынсыз көлдердiң құрғауына және сортаңдануына әсер еттi. Сырдария мен Iле сияқты iрi өзендерiнiң атыраулары шөлейттенуге ұшырады. Бұл өзендердiң атырауларында көл жүйелерi алып жатқан аумақтар қысқарды, өсiмдiктер мен топырақ жұтады, балық қорларын молайтуға арналған жағдай нашарлады, жануарлар әлемiнiң түрлерi өзгердi. Арал теңiзi мен Балқаш көлiнiң экожүйелерiнде үлкен терiс өзгерiстер болды. Арал мен Балқаш түбiнiң жалаңаштануы және су деңгейiнiң төмендеуi салдарынан жел эрозиясына ұшыраған аумақтар көбейдi.
      Шөлейттенудiң негiзгi терiс салдарларының бiрi болып түрлердiң жергіліктi популяцияларының толық жойылуы есебiнен де және олардың мекен ету ортасы мен санының азаюы есебiнен де әрi фитоценотивтiк белсендiлiк және репродукциялық қабiлетiнiң төмендеуiнен де болатын биоәртүрлiлiктiң жұтауы болып табылады.
      Шөлейттенуге алып келетiн антропогендiк факторлардың әсерiнен республиканың жануарлар әлемi бiраз өзгерiстерге ұшырады. Жер үстi және топырақ насекомдарының, өрмекшi тәрiздiлердiң, құстардың, сүт қоректiлердiң және басқа да жануарлардың фаунасы өте қатты зиян шектi. Республиканың солтүстiк облыстарындағы аймақтық дала фаунасының шамамен 80% аумағы жойылған. Осындай ұқсас жағдай Тянь-Шаньның далалық белдеуiнде және оның тау етегiнде де қалыптасқан, онда фитофаг-жәндiктердiң көптеген түрлерi, өсiмдiктердi тозаңдандыратын жабайы аралардың, жыртқыш және паразиттік буын аяқтылардың, ұсақ құстардың, бауырымен жорғалаушылар мен сүт қоректілердiң көптеген түрлерi жоғалды. Тянь-Шань, Жоңғар Алатауы мен Тарбағатай тауларының бөктерiнде, сондай-ақ Тауқұм, Мойынқұм, Сарыесiк-Атырау және басқа да шөлдерде малды көп жаюдан жануарлардың көптеген түрлерi мекен ету ортасын қысқартты (оның iшiнде бiрегей түрлерi), сандары Қазақстанның "Қызыл кiтабына" енуiне үмiткерге айналды.
      Iрi өнеркәсiптiк қалалардың маңындағы, әскери полигондардың аумағындағы және пайдалы қазбаларды өндiру аудандарындағы фаунада үлкен өзгерiстер болды.
      Шөлейттену процесi өсiмдiктердiң жұтауына бiраз әсер еттi.
      Солтүстiк шөлейттерде қыстақтардың, кенттердiң маңында және мал айдайтын трассалар бойында, орта және оңтүстiк шөлейттерде артық мал жаюды қоспағанда дербес артық мал жаю байқалуда, өсiмдiк жамылғысының бұзылуы техногендiк әсер етулермен және реттелмейтiн жол желiсiмен байланысты болды.
      Көптеген жылдар бойына Қазақстан ормандары қарқынды жұтауға ұшырап келедi. Солтүстiк-Батыс Қазақстанда бұл ең алдымен жайылмалы ормандарға, шөлейт аймақтарда сексеуiлге ормандарына, таулы аудандарда - қылқан жапырақты ормандарға қатысты болды. Солтүстiк Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауының таулы ормандардың түрлерiнiң ауысуы мен шекарасының өзгеруi байқалуда.
      Шабындық өсiмдiктерiнiң шөлейттенуi қарқынды процесінің қатты антропогендiк прессiн тудырды. Әсiресе Iле, Сырдария және Шу өзендерiнiң атырауларында және жайылмаларының төменгi бөлiктерiнде шабындық өсiмдiктерiнiң қатты өзгерiстерi болды. Мұнда жоғары өнiмдi қамысты қауымдастықтар толық жұтаған.
      Шөлейттену бiрқатар экономикалық және әлеуметтiк салдарларға алып келдi, оның iшiнде:
      өсiмдiк өнiмдерiнiң түсiмдiлігі мен жалпы өнiмiнiң азаюы;
      мал басының және мал шаруашылығы өнiмдiлiгiнің азаюы;
      аграрлық саласының экспорттық әлеуетiнiң азаюы;
      тамақ және жеңiл өнеркәсiптiң дамуының тоқтауы;
      аграрлық және ұқсату секторларынан салық қаражаттарының бюджетке түсуiнiң жедел азаюы.
      Статистикалық деректер аграрлық саланың экономикасындағы терiс үрдiстердi көрсетедi. Олар негiзiнен, ауыр көп деңгейлi реформалаумен және қайта құрылымдаумен белгiлi, алайда, шөлейттену процесi республиканың барлық аумағы бойынша ресурстардың өнiмдiлiгiне дербес терiс таңба қалдырады, ал дамыған шөлейттену өңiрлерiнде экономикалық шиеленiстiң басымды себебi болып табылады.
      Шаруашылық жүргiзудiң жаңа нысандарының қалыптаспағандығы, жайылымды мал шаруашылығы жүйесiнiң бұзылуы, техникалық және қаржы құралдарының жеткiлiксiздiгi жұмыссыздық пен кедейлiктi ұлғайтады.
      Терiс әлеуметтiк-экономикалық процестер өз кезегiнде шөлейттену процесiн күшейтедi.
      Қазақстандағы қазiргі әлеуметтік жағдай мынадай жағдаймен байланысты, шөлдi аумақтарда орналасқан облыстардан халықтың жыл сайынғы көшiп кетуi жүздеген мың адамдарға жетедi. Экологиялық теңбе-теңдiктiң бұзылуы және мекен ету ортасының жұтауы салдары болып табылатын халықтың төмен тұрмыс деңгейi, тойып тамақтанбау, жеткiлiксiз медициналық қызмет көрсету, пайдалануға жарамсыз ауыс су, шаңды және тұзды борандар халық денсаулығы жай-күйiнiң тез нашарлауына, демографиялық қолайсыздықтың алғы шарты болып табылатын халықтың өсуiнiң азаюына алып келдi.
      Шөлейттенуге ұшыраған өңiрлерде балалар өлiмi өте жоғары деңгейде. Экологиялық-санитарлық қысым балалардың дамуындағы жалпы дамымай қалудың, қан аздығының, туа бiткен ауытқушылықтардың, жүйке аурулары, жүрек-қан-тамырлары жетiспеушiлігінiң негiзi болып табылады.

4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi

      Бағдарламаның негiзгi мақсаты Қазақстан аумағындағы шөлейттену процесiн тоқтата тұру және алдын алу болып табылады.
      Қойылған мақсатты iске асыру үшiн мынадай мiндеттердi шешу көзделедi:
      бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
      жұтаған жерлердi түгендеу және бағалау;
      шөлейттенуге қарсы күрес проблемалары бойынша шешiм қабылдау процесiнде халықтың барлық тобын хабарландыру және қатысуын қамтамасыз ету;
      жерлердi қалпына келтiру не олардың жұтауының алдын алу бойынша үлгілік жобаларды әзiрлеу және iске асыру;
      екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
      ресурстық базаның сақталуын және қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн тұрақты жер пайдаланудың нормативтiк талаптарын және экономикалық тетiктерiн әзiрлеу және енгізу;
      халықаралық экологиялық конвенцияларды шоғырландырған iске асыруды қамтамасыз ету;
      шөлейттену процесінің көлемдерiн қысқарту және құрғақшылықтың терiс әсер етуiнің алдын алу;
      үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
      мемлекеттiң экономикалық және әлеуметтiк дамуында шөлейттенуге қарсы күрес бойынша шаралардың ықпалдасуы;
      жерлердiң шөлейттену процесiн тоқтата тұру және алдын алу және олардың оңтайлы және тұрақты жай-күйiн қолдау.

5. Бағдарламаның негізгi бағыттары және
iске асыру тетiгi

      Бағдарламаны iске асыру мынадай бағыттарда жүзеге асырылатын болады:
      табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану саясатын қалыптастыру;
      табиғи ресурстарды сақтаудың және шөлейттенуге қарсы күрестiң әлеуметтік-экономикалық аспектiлерiн әзiрлеу;
      шөлейттенуге қарсы күресті ғылыми және ақпараттық қолдау, насихаттау;
      шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастық және аралас конвенцияларды шоғырландыру;
      жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, жер пайдаланушылардың, шаруашылық жүргізушi субъектiлердiң және мемлекеттiк емес ұйымдардың қызметiн үйлестiру.
      Бағдарламаның мақсатына қол жеткiзудiң негiзгі шарты экология мен экономиканың проблемаларын үйлестіруге негізделген табиғат пайдалануды тиiмдi басқару жүйесiн жетiлдiру болып табылады.
      Шөлейттенуге қарсы күрес процесiнде адам қызметiнiң мынадай салдарларын жою жөнiндегі шараларды қабылдау қажет: топырақтың тозуы, жайылымға қарқынды жүктеме, орманды жаппай кесу және дұрыс емес ирригация әдiстерi. Сонымен бiрге, осы құбылыстың туындауының негізгi әлеуметтiк-экономикалық себептерi назар аударуды талап етедi.
      Қоғамның тұрақты әлеуметтiк-экономикалық дамуына қол жеткiзудiң мемлекеттік стратегиясы елдiң шаруашылық және өзге де шешiмдердi қабылдау кезiнде экологиялық басымдықтарды ескеру қабiлетiне негiзделедi. Сондықтан қоршаған ортаны қорғау саласындағы тиiмдi саясатты жүзеге асыру үшін республикалық, облыстық және жергіліктi деңгейлерде табиғат пайдаланудың нормативтік-құқықтық қаржы-экономикалық негіздерiнiң қазiргi талаптарына сәйкес келетiн табиғат қорғау заңнамасының жаңа жүйесiн құруды және пайдалануға берудi талап етедi.
      Осыған байланысты, шөлейттену мен құрғақшылық процестерiнiң физикалық, биологиялық және әлеуметтік-экономикалық аспектiлерiн қамтитын кешендi тәсiлдi әзiрлеу қажет. Атап айтқанда, елдiң тұрақты даму саясатына кедейшiлiкпен күрес, шөлейттенуге қарсы күрес және құрғақшылықтың салдарларын азайту жөнiндегi iс-шаралардың ықпалдасуын күшейту қажет.
      Бағдарлама ресурстық базаны сақтауды және (немесе) қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн ресурстарды теңгермелі пайдалану және экономикалық қызметтi күшейту жөнiндегi басқарудың барлық деңгейiнде қолайлы жағдайды жасауға бағытталған.
      Бағдарламаны кезең-кезеңмен iске асыру әрбiр кезеңге тиiстi iс-шаралар жоспарын әзiрлеудi көздейдi.

5.1. Табиғи ресурстарды тұрақты пайдалану
саясатын қалыптастыру

      Табиғат ресурстарын тұрақты пайдаланудың саясатын қалыптастыру мынадай iс-шараларын көздейдi:
      1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
      Қарағанды облысы Шет ауданында қуаң жерлердi басқару жөнiндегi жобаны iске асыру;
      Қазақстан аумағының шөлейттену процестерiне ұшырауын бағалау және шөлейт және жұтаған жерлердiң 1:1000000 масштабында карталарын жасау;
      Қазақстан Республикасы табиғи-шаруашылық жүйесiнiң шөлейттенуге қарсы күрестiң экологиялық кестесiнiң ландшафтық қамтамасыз етуiн әзiрлеу және енгізу;
      жұтаған жерлерде биологиялық әралуантүрлiлiктi зерттеу және бағалау;
      ауылшаруашылығы пайдалануындағы жерлердiң шөлейттену қарқынын төмендету;
      жайылымды ұтымды пайдаланудың жүйесiн жетiлдiру, Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан және Алматы облыстарында шөлейттену процестерiнiң алдын алу мақсатында егiлмелi жайылымды жасау;
      Қызылорда облысында қайталама тұздалған топырақты қалпына келтiру және суғару жөнiндегi пилоттық жобасын әзiрлеу және iске асыру;
      "Орталық Азияның экоөңiрлерiндегi биоәртүрлiлiктi ұзақ мерзiмдi сақтау үшiн ЭКОНЕТ құру" жобасын iске асыру;
      "Қорғалатын аумақтардың буферлiк аймақтарындағы жерлердi басқару (Солтүстiк Қазақстан)" пилоттық жобасын iске асыру;
      Мойынқұм құмының жағдайында жұтауға және шөлейттенуге ұшыраған жайылым аумақтарын қалпына келтiру бойынша технологияларды әзiрлеу;
      2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
      жұтаған жайылымдардың ошақтарын табу, таптап тастау аймақтары мен деңгейi бойынша оларды жiктеу, жайылымға паспортты әзiрлеу және мал санын және жайылымдық жүктеменi реттеу;
      жайылымды қорғайтын сексеуiл ормандарын, егiлмелi жайылымдарды және пiшендердi жасау, жайылым айналымын енгiзу;
      3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
      жер ресурстарын ұтымды пайдаланудың қолданыстағы техникалық нормаларын және ережелерiн сақтау;
      жер пайдаланулардың агроорманмелиорациясы;
      олардың қалпына келу әлеуетiне байланысты жайылымдарды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету;
      жерлердiң өнімділiгiн қалпына келтiру бойынша жаңа технологиялық жобаларды iске асыруға қатысу.

5.2. Табиғи ресурстарды сақтаудың және шөлейттенуге
қарсы күрестiң әлеуметтік-экономикалық аспектілерiн әзiрлеу

      Табиғи ресурстарды сақтау және шөлейттенуге қарсы күрестiң әлеуметтiк-экономикалық аспектiлерiн әзiрлеу мынадай iс-шараларды көздейдi:
      1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
      шөлейттену мен кедейлiктiң экономикалық, саяси және демографиялық факторларын зерттеу; жергілiктi деңгейде тұрақты дамудың тетiктерiн әзiрлеу;
      Қазақстанның шөлейт аудандарында фермерлiк шаруашылықтарды жүргiзудің оазистiк жүйелерiн құру;
      Арал өңiрiндегі елдi мекендерде шаң-тұзды жауып кету процестерiнiң алдын алу;
      мемлекеттiк емес (RIOD-Қазақстан торабы) ұйымдар үшiн шөлейттенуге қарсы күрес бойынша шағын гранттар бағдарламасын iске асыру;
      2) екiншi кезеңде (2008-2010):
      шағын фермерлiк шаруашылықтардың қалыптасу процесiн қолдау;
      шөлейттену және жерлердiң жұтауы, қоршаған ортаны қорғау мәселелерiнде жергілiктi қауымдастықтардың хабардар болу деңгейiн арттыру;
      жерлердiң жұтауына қарсы күрес жөнiндегі iс-шараларды қамтитын табиғи ресурстарды басқару, қорғау және молайту бойынша iс-шараларды қаржыландырудың экономикалық тетiгiн жетiлдiру (жердi, суды, орманды және жайылымдарды пайдаланушылар мен меншiк иелерiнiң, сондай-ақ табиғи ресурстарды ластағаны және жұтағаны үшiн табиғат пайдаланушылардың барлық ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң экономикалық жауапкершілiгiн көздеу);
      жалға алушылардың және меншiк иелерiнiң пайдалануындағы жұтаған ресурстарды оңалту жөнiндегі барлық деңгейдегi бюджеттiк бағдарламаларға iс-шараларды енгiзу;
      қолданыстағы нормативтiк-құқықтық кесiмдердi жүйелендiру;
      экологиялық заңнаманың тиiмділігін арттыру жөнiндегі шараларды айқындау;
      шөлейттенуге қарсы күресті қоса алғанда, қоршаған ортаны қорғаудың әлемдiк қауымдастығы таныған қағидаттарын есепке алу кезiнде, әлемнiң негiзгi өнеркәсiптi дамыған мемлекеттерiнiң заңнамасымен ұқсас экологиялық заңнаманы үйлестiру;
      3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
      әлеуметтiк-экономикалық, демографиялық, энергетикалық, ақпараттық мәселелердi қамтитын табиғат қорғау iс-шараларын жоспарлау жүйесiн жетiлдiру;
      шөлейттенуге қарсы күрестiң барлық аспектiлерiн реттеу.

5.3. Шөлейттенуге қарсы күрестi ғылыми және
ақпараттық қолдау, насихаттау

      Шөлейттенуге қарсы күрестi ғылыми және ақпараттық қолдау, насихаттау мынадай iс-шараларды iске асыру арқылы жүзеге асырылатын болады:
      1) бiрiншi кезеңде (2005-2007):
      тұрақты жер пайдалану үшiн қоршаған орта туралы ақпарат мониторингiн және басқару жүйесiн құру;
      Арал өңiрi халқының денсаулығы жай-күйiне шөлейттену процесiнiң әсер етуiн бағалау;
      өзен экожүйесiнiң атырау және алабы учаскелерiнiң жұтау және шөлейттену процестерiнiң жай-күйiне талдау жүргiзу және зерттеу;
      халықты экологиялық таза өнiммен қамтамасыз ету және шөлейттену процестерiнiң алдын алу үшiн ауыл шаруашылығын тұрақты жүргiзудiң ғылыми әдiстерiн әзiрлеу;
      ғарыш ақпаратын пайдалана отырып, шөлейттену мониторингiнiң тұжырымдамалық негiзiн әзiрлеу;
      шөлейттенуге қарсы күрес аспектiлерi бойынша халықты ақпараттандыруды ұзақ мерзiмдi кампанияны ұлттық деңгейде жүргiзу;
      Солтүстiк Қазақстан үшiн атмосфералық және топырақтың құрғақшылығы мониторингi жүйесiн әзiрлеу және бидай өндiрудiң табиғи қатерiн бағалау;
      2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
      Мемлекеттiк ақпараттық жүйеге (МАЖ) бiрiккен шөлейттенудiң кешендi мониторинг жүйесiн құру;
      жұтаған табиғи ресурстарды iрi көлемдi картографиялық түгендеу;
      жайылымдарды ұтымды пайдалану бойынша бұрын әзiрленген жобаларды түзету және қайта құрылымдау;
      фитомелиоративтiк қондырғылар және шөлейттенген аумақтарды фитомелиорациялау, егiстiк айналымынан шығару және өнiмдiлiгi аз және жұтаған жерлердi шалшықтың басып кетуi;
      отандық өндiрiстi дамытуға және пестицидтердi формуляциялауға жәрдемдесу;
      шөлейттену процестерiне экологиялық моделдеуге, жүйелік талдауға және болжауға, сондай-ақ шөлейттенумен күрестiң нақты әдiстемелерi мен тәсiлдерiн әзiрлеуге ауылшаруашылық, физика-математикалық, химиялық, геологиялық, техникалық ғылым өкiлдерiн кеңiнен қатысуға тарту;
      ғылыми-зерттеу институттарының өңiрлiк және халықаралық ұйымдарымен ынтымақтастықта жүргізілетiн шөлейттенуге қарсы күрес және құрғақшылықтың салдарын жеңiлдету бойынша техникалық және ғылыми зерттеу жұмыстарының әлеуетiн ұлғайту;
      оқытылатындардың даму және қызығушылықшылары деңгейлерiне сәйкес келетiн оқытатын материалдарды пайдалана отырып, ауыл шаруашылығында жергiлiктi халықты экология негіздерiне оқыту;
      фермерлер мен экономиканың әртүрлі салаларындағы жұмысшылар үшiн семинарлар өткiзу, университеттердегі тренингтер мен пiкiрталастар;
      шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша халыққа кеңес беру және ақпараттандыру үшiн қоғамдық комитеттердi құру;
      3) үшiнші кезеңде (2011-2015 жылдар):
      экологиялық проблемалар бойынша халықтың құлағдар болуын арттыру мақсатында бұқаралық ақпарат құралдарын күшейту және пайдалану. Шөлейттену процестері бойынша қоғамдық пiкiрдi жұмылдыру;
      құқықтық және нормативтік актiлердi әзiрлеуге және шөлейттену мәселелерi бойынша ақпаратқа халықтың қол жетiмділігі;
      барлық деңгейдегі бiлiм беру мекемелерi үшiн оқыту бағдарламалары мен материалдарын әзiрлеу;
      шөлейттенуді болдырмаудың әдiстерi және күрес жөнiндегi брошюраларды, ақпараттық материалдарды жариялау және тарату.

5.4. Шөлейттенуге қарсы күрес мәселелерi бойынша
халықаралық ынтымақтастық және аралас
конвенцияларды шоғырландыру

      Халықаралық ыңтымақтастық дүниежүзiлiк қауымдастықтан ғылыми-әдістемелік техникалық және қаржылық көмек алу мүмкiндігін ашып бередi, сол арқылы шөлденуге қарсы күрестi жүргiзу процесiнiң дамуына қосымша тыныс бередi.
      Халықаралық ынтымақтастықты бекiту мақсатында мынадай іс-шаралар iске асырылатын болады:
      1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
      трансшекаралық экожүйелердiң тепе-теңдiк сақтауға бағытталған мемлекетаралық іс-шараларды әзiрлеу және жүзеге асыру;
      Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi орталықты құру;
      2) екiншi кезең (2008-2010 жылдар):
      шөлейттенуге қарсы күрес бойынша әдiстердiң және технологиялардың дүниежүзiлiк тәжiрибесiн талдау және бейiмдеу;
      Орталық Азиядағы Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi іс-қимылдың субөңiрлiк бағдарламасы, Таулы аумақтарды тұрақты дамыту жөнiндегi iс-қимылдардың өңiрлiк жоспары, Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi iс-қимылдардың өңірлік жоспары шеңберiндегi шөлейттенумен күрес бойынша ынтымақтастықты күшейту;
      Азиядағы Тақырыптық бағдарламалық желiнiң шеңберiндегi өңiрлiк ынтымақтастық;
      Шөлейттенумен күрес жөнiндегі конвенция, Биологиялық алуантүрлiлiк туралы конвенция, Климаттың өзгеру жөнiндегi үлгілік конвенция бойынша стандарттарды және өзге де бiрлескен деректердi, индикаторларды әзiрлеу, ақпаратты жинаудың келiсiлген есептiлiгi мен рәсiмiн, объектiлер мен проблемаларды түгендеу әдiстемесiн құру;
      3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар):
      аралас конвенциялар бойынша үлгілiк жобаларды iске асыру, одан кейiнгi практикалық, эксперименталдық (әдiстемелiк) және демонстрациялық (ақпараттық-насихаттық) мақсаттарды iске асыру;
      Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi конвенцияны iске асыру үшiн техникалық, сараптамалық және қаржылық қолдау түрiнде сыртқы ресурстарды жұмылдыру.

5.5. Жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, жердi
пайдаланушылардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң
және үкiметтiк емес ұйымдардың қызметiн үйлестiру

      Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегi жергiлiктi мемлекеттiк органдардың, жер пайдаланушылардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және мемлекеттiк емес ұйымдардың қызметiн үйлестiру мақсатында мынадай iс-шаралар iске асырылатын болады:
      1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
      Шөлейттенумен күрес жөнiндегi конвенцияның мақсаты және рөлi, Бағдарламалардың мiндеттерi бойынша халықты ақпараттандыруды жүргiзу;
      жергілікті мемлекеттiк органдардың, мемлекеттiк емес ұйымдардың, табиғат пайдаланушылар мен жұртшылықтың қатысуымен шөлейттенумен күрес бойынша қоғамдық акцияларды, iс-шараларды ұйымдастыру және жүргiзу;
      Шөлейттенуге қарсы күрес жөнiндегі конвенция тарап елдерiнiң мемлекеттiк емес ұйымдарымен отандық мемлекеттiк емес ұйымдардың өзара байланысын орнатуға жәрдемдесу;
      шөлейттену процестерi туралы ақпарат алуды жүргізу;
      екiншi кезеңге арналған Қазақстан Республикасында шөлейттенумен күрес жөнiнде бағдарламаны iске асыру бойынша iс-шаралардың жоспарын әзiрлеу;
      үшiншi кезеңге арналған Қазақстан Республикасында шөлейттенумен күрес жөнiнде бағдарламаны iске асыру бойынша iс-шаралардың жоспарын әзiрлеу;
      2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
      жер ресурстарына залал келтiретiн iс-әрекеттi уақытша тоқтата тұру не тоқтату;
      жер қорын және ауыл шаруашылық емес жерлердiң агроорман мелиорациясы;
      Шөлейттенумен күрес жөнiндегi конвенция бойынша шешімдер қабылдау процесiнде жұртшылықтың барынша мүмкiн болатын қатысуын қамтамасыз ету;
      мемлекеттiк емес ұйымдардың iс-қимылының ұлттық жоспарын әзiрлеу және оны Бағдарламаға бiріктiру;
      3) үшінші кезеңде (2011-2015):
      шөлейттену проблемаларын жалпы білiм беретiн бағдарламаға бiрiктiру;
      жерлердiң жұтауы бойынша деректердi жинау және талдау; жергiлiктi табиғи, әлеуметтiк-экономикалық ерекшеліктерiн ескере отырып шөлейттенудiң алдын алу үшiн жұтаған аймақтарды айқындау.

6. Қажеттi ресурстар және оларды қаржыландыру көздерi

      Қаржы шығындарын талап ететiн Бағдарлама iс-шараларын iске асыру республикалық қаражат және техникалық әрi консультативтiк көмек желілерi бойынша халықаралық ұйымдар мен донор-елдердiң тартылған ресурстары есебiнен көзделедi.
      Бағдарламаның I кезеңiн (2005-2007 жылдар) іске асыру үшiн барлығы, 3135,85 млн. теңге талап етiледi, оның ішiнде:
      республикалық бюджеттен 122,2 млн.теңге:
      2005 жыл - 34,31 млн. теңге;
      2006 жыл - 48,73 млн. теңге;
      2007 жыл - 47,16 млн. теңге.
      халықаралық гранттар 3013,65 млн. теңге:
      2005 жыл - 826,675 млн. теңге;
      2006 жыл - 1133,975 млн. теңге;
      2007 жыл - 1053 млн. теңге.
      Барлық көздер бойынша қаржыландыру көлемі тиiстi жылға бюджеттi қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.
      Бағдарламаны іске асырудың одан кейiнгі кезеңдерiне арналған қаржыландыру көлемдерi тиiстi жылға iс-шаралар жоспарын әзiрлеу кезiнде айқындалатын болады.

7. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

      Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде:
      1) бiрiншi кезеңде (2005-2007 жылдар):
      түгендеу және шөлейттенуге ұшыраған жерлердiң жай-күйiне бағалау жүргізiлетiн;
      жерлердi қалпына келтiру не олардың жұтауын болдырмау бойынша үлгiлiк жобалар iске асырылатын;
      шөлейттенумен күрес проблемалары бойынша шешiм қабылдау процесiнде халықтың барлық топтарын ақпараттандыру және қатысуын қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргiзiлетiн болады;
      2) екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар):
      тұрақты жер пайдаланудың нормативтi талаптары және экономикалық тетiктерi әзiрленетiн;
      шөлейттенудің және жұтаған жерлердi болдырмау бойынша iс-шаралар iске асырылатын болады;
      3) үшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар) жерлердiң шөлейттену процесi тоқтатыла тұратын және болдырмайтын болады әрi олардың қолайлы және орнықты жай-күйiн қолдау үшiн жағдай жасалатын болады.

    8. Қазақстан Республикасында шөлейттенуге қарсы күрес
   жөнiндегi 2005-2015 жылдарға арналған бағдарламаны iске
асыру бойынша 2005-2007 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары

       Ескерту. Жоспарға өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2007.09.24.  N 831 Қаулысымен.

Ескерту:
* - барлық көздер бойынша қаржыландыру көлемдерi тиiстi
жылға бюджеттi қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.
Толық жазылуы:
Қоршағанортаминi - Қазақстан Республикасы Қоршаған орта министрлiгi;
АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлiгi;
БҒМ - Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлiгi;
ЖРБА - Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөнiндегі
агенттігi.