1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының мұнай-химия өнеркәсiбiн дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi жарты жылда бiр рет Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы Қазақстан Республикасының Үкiметiне жиынтық ақпарат ұсынсын.
3. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрi В.С.Школьникке жүктелсiн.
Қазақстан Республикасының мұнай-химия өнеркәсiбiн
дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасы
Астана, 2004 ж.
Бағдарламаның Қазақстан Республикасының мұнай-химия өнеркәсiбiн
атауы дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған
бағдарламасы
Әзiрленiм "Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003-2006
үшiн негiздеме жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру
жөнiндегi iс-шаралар жоспары туралы" Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 5 қыркүйектегі
N 903
қаулысы
(2.3.1-тармағы)
Әзiрлеушi Қазақстан Республикасының Энергетика және
минералдық ресурстар министрлiгi
Бағдарламаның Әлемдiк жетiстiктерге сәйкес қосылған құн тiзбегi
мақсаты бойынша тауарлық мұнай-химия өнiмiн шығара
отырып, көмiрсутек шикiзатын тереңдетiп тазалау
және кешендi қайта өңдеу жөнiнде жұмыс iстейтiн
инновациялық технологиялар мен жұмыс iстейтiн
өндiрiстердi құрып, Қазақстан өнеркәсiбiнiң
мұнай-химия саласын жеделдете дамыту
Бағдарламаның Бағдарламаның басты мақсатына мынадай
мiндеттерi стратегиялық мiндеттер iске асырылған кезде қол
жеткiзiлетiн болады:
Инвесторлардың қатысуымен мұнай-химия
кәсiпорындары үшiн шикiзат ресурстарының отандық
базасын жасау.
Қазақстан өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы
инфрақұрылымын дамыту (шаруашылық жүргiзушi
субъектiлердiң өндiрiстi дамыту бағдарламалары).
Жоғары технологиялық, импорт алмастырушы мұнай-
химия өнiмдерiнiң өндiру көлемдерiн ұлғайту және
көмiрсутек шикiзатын өндiруге iлесе жүретiн
өнiмдердiң қоршаған ортаға терiс әсерiн азайту
мақсатында көмiрсутек шикiзатын тереңдетiп
тазалау және оны кешендi түpдe қайта өңдеу
жөніндегі іс-шараларды іске асыру.
Қазақстанда мұнай-химия саласы үшiн жаңа
инновациялық өндiрiстер, технологиялар,
жабдықтар мен материалдар әзiрлеу әрi жасауды
ғылыми-техникалық қамтамасыз ету.
Мұнай-химия өнiмдерiн өндiру мен сатудың жалпы
әлемдiк жүйесiне интеграциялану, халықаралық
стандарттарға сәйкес (ИСО) инновациялық өнiм
жасау.
Өнеркәсiптiң мұнай-химия саласын дамыту
процестерiн нормативтiк құқықтық реттеу
Iске
асыру мерзiмi 2004-2010 жылдар:
1 кезең - 2004-2005 жылдар
2 кезең - 2006-2008 жылдар
3 кезең - 2009-2010 жылдар
Қаржыландыру Республикалық бюджеттiң қаражаты:
көздерi 2004 жылға - 20 млн. теңге;
2005 жылға - 340 млн. теңге;
2006 жылға - 400 млн. теңге.
2005 және 2006 жылдарға шығындар көлемi
болжамдық көрсеткiштерге ие және "Республикалық
бюджет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес тиiстi қаржылық жылға нақтыланады.
Қазақстан өнеркәсiбi мұнай-химия саласының
кешендi инфрақұрылымын құру, соның iшiнде
мұнай-химия кәсiпорындары үшiн шикiзат
ресурстарының отандық базасын құру тiкелей
шетелдiк және отандық инвестициялар; мемлекеттiк
кепiлдiкке тартылатын мемлекеттiк емес қарыздар;
сондай-ақ кәсiпорындардың өз қаражаты есебiнен
жүзеге асырылатын болады.
Күтiлетін Бағдарламаны iске асырудың нәтижесiнде мынадай
нәтижелер негiзгi нәтижелер алынатын болады:
- мақсатты инвестициялық құрылыс жобаларын iске
асыру есебiнен жаңа мұнай-химия кешендерiн құра
отырып, республиканың қолда бар мұнай және газды
қайта өңдеушi қуаттарын жаңғырту және
технологиялық жаңғырту негізiнде мұнай-химия
кәсiпорындары үшiн шикiзат ресурстарының отандық
базасы құрылады;
- қолданыстағы мұнай-химия кәсiпорындарын
жаңғырту және технологиялық жаңарту мен жаңа
өндiрiстер, технологиялар, жабдықтар мен
материалдар негiзiнде Қазақстан өнеркәсiбiнiң
мұнай-химия саласының толыққанды инфрақұрылымы
құрылады.
Осы бағыттар бойынша Бағдарламаны iске асыру:
- көмiрсутек шикiзатын өндiру мен тасымалдаудан
бастап түпкiлiктi мұнай-химия өнiмдерiн шығара
отырып, оны тереңдетiп және кешендi өңдеуге
дейiнгi қызметтi жүзеге асыратын
сатылық-интеграцияланған құрылымдарды одан әрі
дамытуға;
- қазiргi уақытта атмосфералық ауаға нормативтен
тыс зиянды заттар шығарындылары мен алауларда
жағылатын iлеспе газдың елеулi көлемiнiң қайта
өңделуiне;
- 2010 жылға таман мұнай-химия өнiмдерiн жоғары
қосылған құнмен - жалпы көлемi жылына 300 мың
тоннаға дейiн полистирол, жылына 100 мың тоннаға
дейiн полипропилен, жылына 50-ден 300 мың
тоннаға дейiн полиэтилен, жылына 60-тан 120 мың
тоннаға дейiн синтетикалық каучук, яғни
резеңке-техникалық бұйымдар мен шина өнiмдерiн
(жылына 3-тен 5 млн. данаға дейiн автокамералар
мен автоқақпақтарды) өндiру үшiн қажеттi көлемде
өндiруге мүмкiндiк бередi.
Бұдан басқа, мұнайды, газды тазалау мен қайта
өңдеу барысында пайда болатын, оның iшiнде
күкiрт бойынша (тауарлық түйiршiктелген және
қабыршақталған күкiрт, күкiртбетон,
күкiртцемент, күкiртасфальт, модификаторлар және
т.б.) iлеспе өнiмдердi пайдалану негiзiнде
қосылған қуаттар мен жаңа өндiрiстер құрылатын
болады. Мұнай-химия өндiрiстерi Қазақстанның
мұнай-газ кешенi үшiн импорт алмастыру өнiмiн
(катализаторлар, реагенттер, деэмульгаторлар
және т.б.) шығаруды бастайды.
Мұнай-химия өнiмдерiн шығаруды стандарттау,
сертификациялау және метрологиялық қамтамасыз
етудiң (ИСО) халықаралық стандарттарына сәйкес
мұнай-химия өнiмдерiнiң шығарылуын қамтамасыз
ету үшiн ғылыми-әдiстемелiк негiздемелер
әзiрленетiн болады.
Республика өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы мен
мұнай-газ кешенiн дамытудың ғылыми-техникалық
қамтамасыз ету жөнiндегi iс-шараларды әзiрлеу
және iске асыру инновациялық технологияларды,
жабдықты құруға:
- көмiрсутек шикiзатын кешендi қайта өңдеу
бойынша;
- Қазақстанның ауыр көмiрсутек шикiзатын
тереңдетiп қайта өңдеуге арналған катализаторлар
мен реагенттердiң жаңа буынын құруға;
- тауарлық мұнай-химия өнiмдерiн, оның iшiнде
ион алмастырғыш шайырларды, синтетикалық талшық
жарғақтарын және басқа да жаңа материалдар мен
композициялық құрамдарды шығаруды, жоғары
қосылған құнмен мұнай-химия өнiмдерiн
технологиялық тiзбек бойынша құруды жүзеге
асыруға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасы мұнай-химия өнеркәсiбiн дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2003 жылғы 5 қыркүйектегі N 903 (2.3.1-тармақ) қаулысына сәйкес әзiрлендi.
Бағдарлама шикiзат ресурстарының отандық базасы мен әлемдiк жетiстіктерге сәйкес қосылған құн тiзбегі бойынша тауарлық мұнай-химия өнiмдерiн шығарумен, көмiрсутек шикiзатын тереңдетiп тазарту және кешендi өңдеу жөнiндегі жұмыс iстейтiн технологиялар, өндiрiстер құрумен Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласын кешендi және жеделдетiп дамытуға бағытталған.
Қазақстан өнеркәсiптiң мұнай-химия саласын дамыту үшiн көмiрсутек шикiзатының iрi қорына - табиғи және iлеспе газдарға, мұнай және оны өңдеуден алынатын өнiмдерге, сондай-ақ мұнай битуминозды жыныстарға ие. Негізгі кен орындары Қазақстанның батыс өңiрлерiнде игерiлген. Геологиялық барлаудың болжамдық деректерi бойынша солтүстiк, орталық және шығыс аудандарда да көмiрсутектердiң қорлары аз емес.
Республикада көмiрсутек шикiзаттың табиғи ресурстарын өңдеудi қамтамасыз ету үшiн мұнай-химия саласы үшiн базалық өнiмдер алу жөнiндегi мұнай өңдейтiн өндiрiстердiң жұмыс iстеп тұрған қуаттарын жаңғыртумен, сондай-ақ көмiрсутек шикiзатын тауарлық өнiмге дейiн қайта өңдейтiн аяқтау сатылары бойынша өндiрiстер құру мен мұнай-химия кешенiн қалыптастыру қажет.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласына көмiрсутек шикiзаты негiзiнде (полистирол, полипропилен, резеңке-техникалық бұйымдар, шиналық өнiмдер, мұнай өнеркәсiбi үшiн реагенттер: деэмульгаторлар, өрт сөндiруге арналған көбiк жасағыштар, тотықтыру ингибиторлары, тұз түзiлiмдерi, парафин түзiлiмдерi, депрессорлық қондырғылар және т.б.), өнiм шығару жөнiндегi кәсiпорындар жатады. Барлық мұнай-химия кәсiпорындары өз ресурстары болмауынан негізiнен Ресей Федерациясынан импортталатын шикiзатпен жұмыс iстейдi. Жиырмасыншы ғасырдың сексенiншi жылдарында Қазақстанның мұнай-химия кешенi КСРО-ның бiрыңғай кешенiннiң құрамдас бөлiгі ретiнде қалыптасты және жалпы өндiрiстiк- технологиялық кешенiнде аралық буын болып табылды.
Қазақстан Республикасын дамытудың Стратегиялық жоспарының және Қазақстанның 2010 жылға дейiнгі экономикалық дамуының бiрiншi кезектегі мiндеттерiнде ғылымның отандық және дүниежүзiлiк алдыңғы қатарлы әзiрленiмдер базасында көмiрсутек шикiзатын тереңдетiп өңдеу жөнiндегi жоғары технологиялық жаңа өндiрiстердi жасау белгіленген.
Сайып келгенде, мұнай мен газдың экспортқа жеткiзiлiмiн арттыру үшiн магистральдi мұнай- және газ құбырларын салуды, жұмыс iстеп тұрған мұнай-газ өңдеушi кәсiпорындарды жүктеу мен жаңғыртуды көздейтiн республика өнеркәсiбiнiң газ және мұнай саласын өндірумен қатар республика өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласын дамыту қажет. Бұл ретте мұнай-химия саласын отандық шикiзат ресурстарымен жұмыс істейтін және келешекте қосылған құн тiзбе бойынша өндiрiс құруды қамтамасыз ететiн экономиканың дербес экспортқа бағытталған жоғары технологиялық саласы ретінде қалыптастыру қажет, бұл түбiнде Қазақстанның экономикалық өсу шегін қамтамасыз eтуге тиiс.
Осы мiндеттi шешудi тек өзiнің ресурстық, өндірістiк және ғылыми-техникалық әлеуеті есебiнен ғана емес, сонымен қатар елеулі дәрежеде жоғары технологиялардың трансфертi есебiнен де жүзеге асыру қажет.
Мұнай-химия саласын дамытуды сатылас және деңгейлес интеграцияланған құрылымдар құру жолындағы мақсатқа бағыттап жүзеге асырған жөн.
Құрылымдық қалыптасуы көмірсутек шикiзатын шығарудан бастап оның кешенді өңделуi және жоғары қосылған құнмен тауарлық өнім шығарумен ұлттық немесе iрi дүниежүзілік мұнай-химия компанияларының базасына негізделген сатылас интеграцияланған құрылымдар республиканың экономикалық қауiпсiздiгін, көмірсутек шикiзатының дүниежүзiлiк бағаларының өзгерулеріне экономикалық жұмылдырудың жоғарғы дәрежесiн қамтамасыз етедi. Қазақстанда осындай сатылас интеграцияланған құрылымдарды "ҚазМұнайГаз" ҰК" ЖАҚ-ның, "ПетроҚазақстан Құмкөл Ресорсиз" ААҚ-ның және т.б. кәсіпорындарының базасында құруға болады.
Мұнай-химиясы үшiн тиісті шикізаттық қорлардың болуы кезінде деңгейлес интеграцияланған құрылымдар полистирольдық пластиктер, полипропилен, полиэтилен, жасанды каучук, резеңке-техникалық бұйымдар, шиналық өнiмдер, пластикалық құбырлар және қосылған құнмен өнiм жасаудың технологиялық тiзбегi бойынша басқа да өнiмдер өндірісімен жұмыс істеп тұрған және құрылатын мұнай-химиялық кәсiпорындардың базасында пайда болды.
Тұтастай алғанда, алға қойылған міндетті шешу - Қазақстанның мұнай-химия өнеркәсібi саласын дамыту - экспорт құрылымындағы шикiзат құраушыларын елеулi деңгейде жоғары технологиялы инновациялық өнiмге өзгертуге мүмкіндiк береді.
3. Қазақстан Республикасының өнеркәсібі мұнайхимия
саласының қазіргі жай-күйін талдау
Қазiргі уақытта Қазақстанның көмірсутек шикiзатын қайта өңдеу, негізінен мұнай-химиялық шикізатты онан әрi тиiмдi қолданусыз, мұнай мен газды айырумен шектеледі. Қазақстанның мұнай-химиялық және тұтыну рыногына жұмыс жасайтын солармен шектес химиялық өндiрiстерiнiң үлесі 15%-дан төмен, экономикалық дамыған елдерде бұл көрсеткiш 50-60%-ке жетедi.
Дүниежүзілік тәжiрибеден, көмірсутекті шикiзатының елеулi бөлiгіне ие елдер (AҚШ, Иран, Сауд Аравиясы, Кувейт) бiрiншi кезекте, олардың экспортына бағдар жасай отырып, базалық және негізгі мұнай-химия өндiрiстерiн игеретінi белгiлi. Мұнай-химиялық қорлары жоқ мемлекеттер басқа жақтан әкелiнген шикiзат пен жартылай өнiмдердің (Германия, Жапония) базасында мұнай-химия өнімдерiнің кең гаммасы өндірістерін дамыту жолы бойынша жүредi.
Қазақстан Республикасы көмірсутек шикiзатының зор қорларына ие бола тұра, оларды өңдеу бойынша жеткілiктi қуаттары жоқ, сондықтан өнеркәсіптің мұнай-химия салалары үшiн өз шикізаттық қорларымен өзін жеткілікті көлемде қамтамасыз ете алатын жағдайда емес.
Дүниежүзiлiк тәжірибе, көмiрсутек шикiзатын өндiру мен тасымалдаудан бастап жоғары қосылған құнмен мұнай-химия өнiмдердiң шығарылуымен оны тереңдетіп және кешенді өңдеуге дейiнгі қызметті жүзеге асыратын, сатылас интеграцияланған құрылымдар жасау тиімді екенін көpceтті.
Интеграция, өндірістерді құрамалау, ағымдарды оңтайландыру, инфрақұрылым объектілерiн қолданудың арқасында оң нәтиже бередi. Мұнай-химиялық қондырғылар шикізатты төмен бағалармен ала алады және масштаб пен арзан шикiзатты құрамалаудың тиімділiгі есебiнен өнiм бәсекеге қабілеттi болады.
Осындай ipі мұнай-химия орталықтары Қытайда және Иранда құрылған. Мысалы, Қытайда Шанхайда және Янцзыда әлемдегі ең ірі мұнай-химия орталығының құрылысы басталып кетті. Мұнай алыптары BP және Sinopec Corp (50% үлесiмен) қытай компаниясы 2005 жылы іске қосу мерзімімен құны 2,7 млрд. доллар тұратын іpi мұнай-химия кешенінің негізiн салды. Жылына 900,0 мың тонна этилен шығару жоспарланды.
BASF - YPC Соmраnу Ltd - BASF немiс компаниясы мен қытайлық Petroleum & Сhеm Corp. (50%-де 50% үлеспен) бiрлескен кәсіпорны Янзцы провинциясында интеграцияланған мұнай-химиялық кешенді іске қосуға әзірленуде. Кешеннiң негізінде жылына 600,0 мың тонна этилен өнімдiлігімен булы крекинг қондырғысы бар, ол тоғыз зауытты жабдықтайтын болады. Жобаға салынатын жалпы инвестиция 2,65 млрд. долларды құрайды.
Бұдан басқа, Petro Сhinа (2004 жылы) жылына 800,0 мың тонна қуаттылығымен полиэтилентерефталата шығару жөнiндегi зауытты салып жатыр. BASF политетрагидрофурана шығаруымен айналысатын зауыт құрылысына рұқсат алды. Бұл - толығымен BASF жататын Қытайдағы бiріншi кәсiпорын.
Иранда салынып жатқан тоғыз мұнай-химиялық кәсіпорындар 70-90% даярлық сатысында тұр, 2004 жылы қатарға қосылатын болады. Жалпы өнiмдiлiк жылына 2,75 млрд. доллар сомасына 6 млн тонна. 2005 жылдан 2013 жылға дейiн Иран мұнай-химия саласына 7,5 млрд. доллар (олефин, хош иiстi заттар, метанол бойынша 4 зауыт) салынатын болады.
Бағдарламаны icкe асырудың бiрiншi кезеңiнде мұнай-химия кәсiпорындары үшiн отандық шикiзат ресурсын жасау мәселесiн шешу қажет. "(2003-2005 жылдарға арналған Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игеру" туралы Мемлекеттiк Бағдарламада (бұдан әрi - КТҚС) және салалық "Қазақстан Республикасында газ саласын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасында" көмiрсутек шикiзатын өңдейтiн, өндiрiстiк қуаттар құру жөнiндегi iс-шаралар көзделген, бұл өнеркәсiптiң мұнай-газ саласы үшiн шикiзат базасын құру үшiн қажет болады.
Бұл бағдарламаларда көмiрсутектер ресурстарын игеру бойынша инфражүйе өнеркәсiптерiнiң аймақтарына жақын маңда бiрнеше мұнай-химия кешендерiн салудың бiрнеше инвестициялық жобаларын iске
асыру көзделген. Шикiзат базасы тiкелей өндiрiске жақын маңда болатындықтан, инфрақұрылымдарға жақын маңда құрылыстар салу, көмiрсутектерi шикiзатын негiзгi көлемiн игеру нұсқасы экономикалық жағынан тиiмдi болғандықтан, ТМД-ның, алыс шетелдердiң қазiргi бар мұнай-химия кешендерiне қарағанда энергия сыйымдылықтарының, шикiзат құнының, көлiктiк шығыстардың өзiндiк құны және соның салдары ретiнде өнiмнiң босату бағасы анағұрлым төмендейтiн болады.
Бұдан басқа, мұнай-химия кәсiпорындары үшiн отандық ресурстардың болмауына қарамастан, қазiргi уақытта мұнай-химия кәсiпорындарының жұмысы қайта қалпына келуде. Өндiрiс қуаттарының 20-30%-ке жүктелуi кезiнде кәсiпорын сыртқы рынокта бәсекеге қабiлеттi өнiмдер шығарып отыр. Кәсiпорындардың толық емес өндiрiс қуаттарымен жұмыс iстеуi кезiндегi саладағы жұмыс жасаушылардың саны 5000-ға жуық адамды құрайды.
Осылайша, мұнай- және газхимиялық кешендерiн салу мен iске қосу, сондай-ақ жұмыс iстеп тұрған мұнай- және газ өңдеу зауыттарын жаңғырту және технологиялық жаңарту:
- Қазақстан Республикасында мұнай мен газ өндiру және тазартудан бастап көмiрсутек шикiзатын тереңдетiп өңдеу және жоғары қосылған құнмен тауарлық мұнай-химия өнiмдерiн шығару бойынша жұмыс iстейтiн технологиялар мен өндiрiстер құруға дейiнгi қызмет жүзеге асырылуы мүмкiн сатылас-интеграцияланған кешендер қалыптастыру үшiн негiз жасайды;
- көмiрсутек шикiзатын терең өңдеу жөнiндегi құрылымдарды, отандық мұнай-химия саласын дамыту базалары ретiнде құруға кiрiсуге мүмкiндiк бередi, бұл жоғары қосылған құнмен мұнай-химия өнiмдерi рыногының жасалуы туралы айтуға мүмкiндiк бередi;
- Қазақстан экономикасының мұнай мен газға дүниежүзiлiк бағалардың конъюнктурасына тәуелдiлiгiн азайтады, iшкi рынокты отандық мұнай-химия өнiмдерiмен толықтыруды қамтамасыз етедi.
3.1. Республиканың мұнай-химия саласының шикiзат
көздерiнiң жай-күйiн талдау - Қазақстанда мұнай-газ өңдеу
Қазақстанда үш мұнай өңдейтiн зауыт (МӨЗ) және үш газ өңдейтiн зауыт (ГӨЗ) бар. Барлық мұнай-газ өңдейтiн зауыттар iске қосылған, бiрақ отындық нұсқа бойынша жұмыс iстейдi. Iс жүзiнде барлық МӨЗ және ГӨЗ зауыттары өңдеген барлық өнiм көлемiнiң бiр де бiр тоннасы өнеркәсiптiң мұнай-химия салалары үшiн шығарылмайды, сондықтан кәсiпорын шикiзатты Ресей Федерациясынан импорттайды.
Мұнай өңдейтiн зауыттар:
1 "Атырау мұнай өңдеу зауыты" ААҚ (АМӨЗ); 2) "Павлодар мұнай-химия зауыты" ЖАҚ (ПМХЗ); 3) "Петро Казахстан Ойл Продакс" ААҚ (ПКОП), өндiрiстiк қуаттардың толық жүктелмеуiнен және шикiзатты терең өңдеудiң төмендiгiнен республиканың мұнай өнiмдерiне деген сұранымын қамтамасыз етпейдi. Өндiрiстiк қуаттар жылына 18,6 млн. тонна құрайды, бұл ретте МӨЗ-ның орташа жүктемесi (шамамен 40%) жабдықтардың жұмысы мен шикiзаттың терең өңделуiне терiс әсер етедi.
2002 жылы Қазақстанның МӨЗ-да 7802,0 мың тонна (2001 жылы 102,5%) мұнай өңделген, соның iшiнде АМӨЗ-да - 2182,2 мың тонна, ПМХЗ-да - 2040,7 мың тонна, ПКОП - 3497,2 мың тонна мұнай өңделдi.
2002 жылы МӨЗ-да мынадай мұнай өнiмдерi өңделдi: автобензин - 1689,8 мың тонна; авиакеросин - 245,4 мың тонна; дизель отыны - 2289,4 мың тонна; мазут - 2427,1 мың тонна; сұйытылған газ - 941,7 мың тонна, кокс - 65,7 мың тонна; битум - 54,4 мың тонна. Мұнай өңдеу көлемдерiнiң 5 жылға болжамдық бағалануы 3.1.1-кестеде көрсетiлген.
3.1.1-кесте
___________________________________________________________________
Жылдары |2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007
_______________|_______|________|_________|________|_______________
Мұнай өңдеу 8500 8900 9580 11400 12000
Соның ішiнде:
"ПМХЗ" ЖАҚ 2420 2540 2760 3200 3500
"ПКОП" ААҚ 3520 3690 3820 4100 4300
"АМПЗ" ААҚ 2560 2670 3000 4100 4200
___________________________________________________________________
АМӨЗ
1945 жылы салынған болатын. Зауыттың өндiрiстiк қуаты жылына 5 млн. тонна мұнайды құрайды, құрамында парафинi бар ауыр мұнайды өңдеу тереңдiгi 2002 жылы 63,96 %, мөлдiр фракцияларды таңдап алу 41,1 % құрады. AMӨЗ мұнай өңдеушi кәсiпорындармен тұрба құбырлары жүйесi арқылы байланысады, технологиялық және негізгі жабдықтар табиғи және моральдық жағынан тозған. 2003 жылға дейiн АМӨЗ-ты сұйытылған газ, автобензин, дизельдік отын, мазут, авиакеросин, майлар, пештік отын, кокс, уайт-спирит, битум шығарды. Мұнай өнімдерiнің өзіндік құны ресейліктердің осы тақылеттес өнiмiнен жоғары және ПКОП пен ПМХЗ-ың мұнай өңдеу шығындары 2 есе дерлік жоғары.
Қазiргі уақытта АМӨЗ-да, бекiтiлген TЭH бойынша 2005 жылы аяқталатын, жаңғырту мен қайта құру жөніндегі жұмыстар жүргізілуде.
ПМХЗ
- 1978 жылы пайдалануға берiлген. Зауыттың техникалық жай-күйi мұнай өнiмдерінің мынадай кең ассортиментiн шығаруға мүмкіндік бередi: автобензин, керосин, дизельдік отын, мазут, қазандық отын, битум, сұйытылған газ, күкiрт, кокс, жанама өнiм түрінде - пропан - пропилен фракциясы (зауыттың толық қуатты жұмысы кезiнде), соның iшiнде пропилен, бутан - бутилен фракциясы, соның ішінде изобутилен, н- бутилендер. "Жанама" өнiмдер тұрмыстық отын ретiнде пайдаланылады. Жарық мұнай өнімдерінiң үлесi жақсы деген кездерде өнiмнiң жалпы көлемiнде 36%-ғa жеткен. Зауытты барынша жүктеу кезiнде Қазақстанда мұнай өнiмдерi өндірісінің жалпы көлемiнен бензин мен керосин бойынша оның үлесi 50%, ал дизельдiк отын бойынша - 40% болуы мүмкiн. ПМӨЗ-ның жобалық қуаты жылына 7,5 млн. тонна мұнай. Соңғы жылдар бойында оны өңдеу көлемдерi жылына 3 млн. тоннадан асқан жоқ. Осы уақыттағы өңдеу тереңдiгі 76% жуықты құрайды.
ПКОП
- жобалық қуаты жылына 6 млн. тоннаны құрайды. Өңдеуге мұнай мұнай өңдейтiн кәсiпорындардың оңтүстік тобынан түседі: "Харрикейн Құмкөль Мұнай", "Құмкөл Лукойл", "Қазгермұнай" және т.б. Шикiзат өңдеу тереңдігі шамамен 51%-ын құрастырады. ПКОП (бұрынғы - ШНОС) пайдалануға 1985 жылы енгiзiлген болатын. Қазiргi уақытта ПКОП-ың тауарлық өнiмдер ассортиментiнде әртүрлi маркалы бензин, дизельдiк отын, керосин, сұйытылған газ, мазут бар. Жұмыс iстеп тұрған өндірiстерді жаңғырту есебiнен шығарылатын өнімнің ассортиментi кеңейдi. Бензиннiң АИ-85, АИ-93, АИ-95, РТ авиациялық керосин сияқты негiзгі түрлерi игерiлген, сондай-ақ АИ-92, АИ-96 маркалы бензин шығаруға дайындық үстiнде.
Yш газ өңдеу (ГПЗ) зауыты
- Теңiз, Қазақ және Жаңажолда жылына 6,25 млрд. текше м. жалпы жобалық өңдеу қуаты бар. (3.1.2-кесте).
3.1.2-кесте
___________________________________________________________________
N | | | | |Жаңғыртылғаннан
р/с| ГӨЗ |Пайдалануға |Жобалық қуаты | Өндірілді |кейiнгi күтiле-
| | беру | | |тін қуаты
| | |_______________|____________|_______________
| | |Табиғи |Сұйы- |Табиғи|Сұйы-|Табиғи|Сұйы-
| | |газ,млн|тылған |газ, |тылғ.|газ, |тылғ.
| | |текше м|газ, |млн. |ан |млн. |ан
| | | |мың.т. |текше |газ, |текше |газ,
| | | | |м. |мың.т|м. |мың.т
___|_____|____________|_______|_______|______|_____|______|________
1 Қазақ 1973 жыл - 2900 80,0 1337 50 Өңдеу қуатын
МӨЗ 1-кезек кеңейтусiз
1997 жыл - зауытты техноло.
2-кезек гиялық жаңғырту
көзделген
2 Теңiз 1995-1999 2550 1-желi- 2500 648 5000 1000-
ГӨЗ жылдары кез. де 90,0 про. дейін пропан,
ең кезеңмен пропан пан. бутан
үш техноло. бутан
гиялық желi.
лер (КТЛ)
3 Жаңа. 1984 жыл-2 800 - 320 - 3400 150
жол -желi 2000
ГӨЗ жыл-3-желі
___________________________________________________________________
Қазақ газ өңдеу зауыты (ҚГӨЗ)
- Маңғыстау облысында (Жаңа Өзен қаласы) орналасқан. Маңғышлақ кен орындарындағы iлеспе газды кәдеге жарату және Ақтау қаласындағы пластмасса зауытын шикiзатпен қамтамасыз ету үшiн салынды. Бiрiншi кезегi 1973 жылы салынған болатын. Газ өңдеу жөнiндегi қуаты жылына 1,5 млрд. текше м. және жылына 600 000 тонна сұйық мұнай өнiмдерiн өндiретiн зауыт құрылысы
1979 жылы аяқталды. Зауытты пайдалануға енгiзу осы өңiрдегi iлеспе газды кәдеге жарату деңгейiн 60%-ке жеткiзуге мүмкiндiк бердi.
Жаңажол газ өңдеу зауыты (ЖГӨЗ)
- "CNPS - Ақтөбемұнайгаз" ААҚ-ның құрамына енедi, жылына 0,7 млрд. текше м. газды өңдеу қуаты бар. Жаңғыртудан соң зауыттың қуаты жылына 0.8 млрд. текше м. газ өңдеуге дейiн кеңейтiлдi. 2003 жылдың қыркүйегiнде табиғи газ өңдеу өндiрiстiк қуаты жылына 1.4 млрд. текше м. екiншi Жаңажол ГӨЗ iске қосылды. 2004 жылы 2005 жылы iске қосылатын үшiншi зауыттың құрылысы жоспарланып отыр.
Теңiз газ өңдеу зауыты (ТГӨЗ)
- "Теңiзшевройл" БК әзiрлеп жатқан Атырау облысының Теңiз кен орнында орналасқан. Қайта құрылғаннан және кеңейтiлгеннен кейiн зауыт жылына 6,0 млрд. текше м. газ бен млн. тонна сұйытылған газ өңдеуге қабiлеттi.
Қолда бар көмiрсутек шикiзатын өндiру және өңдеу жөнiндегi инфрақұрылымды ескере отырып, қазiргi уақытта Қазақстанда iлеспе газдың үлкен көлемдері алауларда жағылады, бұл ретте мұнай-химия саласы үшін арналған бағалы шикiзат қайтарымсыз жоғалады, сондай-ақ әуенi ластайтын заттардың елеулi мөлшерi тасталады. Мысалы, "Тенгиз" және "Королевское" мұнай кәсiпшiлiктерiнде 2003 жылдың 8 айында 800 млн. текше. газдың, соның iшiнде 6 млн. текше м. күкiрт қосындыларынан алдын ала тазаланусыз тiкелей жағылуға жол берiлген. Алдын ала есептеулер көрсеткендей зиянды заттардың атмосфераға шығарындылары 27 млн. шартты тоннаны құрайды.
Болжамдық бағалау бойынша Қазақстан Республикасында iлеспе газ шығару: 2005 жылы - 30,0 млрд текше м., 2010 жылы - 61,1 млрд.текше м., 2015 жылы - 80,9 млрд.текше м. (жалпы өнiм) құрайды.
Ресейде iлеспе мұнай газы ресурстарын қолдану деңгейi сала бойынша, тұтастай алғанда, 80% құрайды, қалғандары алауларда жағылады. "Сургутнефть" ААҚ-да, "Лукойл - Пермь" ЖАҚ-да, "ЛангесапНГ" ТПП-да осы газды қолдану коэффициентi 95% құрайды.
Өнеркәсiптiң мұнай-химия саласының өндiрiсi техникалық жетiлген салаға жатады, бұл көмiрсутек шикiзатының бiрлiктерiн өңдеу кезiнде мақсатты өнiмдердiң жоғары алынуына қол жеткiзуден көрiнедi. Газды тереңдетiп өңдеу негiзiнде кәдеге жарату газдың артық көлемiн азайтуға және оның құнын едәуiр арттыруға мүмкiндiк бередi (1-схема).
Мұнай-химиялық жартылай өнiмдер мен өнiмдерiнiң бiр тоннасына 1,5 тоннадан 4,0 тоннаға дейiн шикiзат жұмсалады. Мысалы, Теңiз кен орындарының 1 млн. текше м. iлеспе газынан пиролиз әдiсiмен шамамен 200 тонна этан алуға болады. Этанның көрсетiлген көлемiнен керi сутексiздеу жолымен 130 тонна этилен алуға болады, бұл тиiсiнше 85 тонна және 60 тонна көлемдерде полиэтилен мен полистироль пластиктерiн өндiру үшiн бастапқы шикiзат болып табылады. 1 млн. текше м. газ өндiруден алынатын тауарлық өнiм көлемi шамамен 110 мың долларды құрайды. Газдың осы көлемiн отын ретiнде пайдалану кезiнде жеткiзушi 18-20 мың долларға ие болады. Бұл газды тереңдетiп өңдеудiң экономикалық мақсатқа сай келетiнiн растайды.
Қазақстанда iлеспе газ көп жағдайда алауларда жағылады. Мұнай өңдеу кезiндегi құрғақ газдардың құрамында негiзiнен метан болады және отыннан басқа арзан сутегi мен олефиндердiң көзi ретiнде (этилен, пропилен және т.б.) пайдаланылуы мүмкiн. Мұнай өңдеу кезiндегi майлы газдардың құрамында оның негiзiнде жай мономерлер алу мен онан арғы әрi синтездеу үшiн бағалы мұнай-химия шикiзаты С
1
- С
2
көмiрсутектерi болады. Бұдан басқа майлы фракциялардың құрамында 7%-ға дейiн олефин болады, бұл онан арғы синтездер үшiн пайдаланылуы мүмкiн. Бiрiншi кезекте бұл олефиндер бутан бутилен қоспасынан жоғары октанды бензин алуымен алкилдеу үшiн қолданыла алады. Мұнай өңдеу кезiндегi майлы газдар шикiзат ретiнде этилен, пропилен, бутилен, бутадиен және басқа қосылыстарды алу үшiн шикiзат ретiнде пайдаланылады.
Бұдан басқа Қазақстанда өнеркәсiп ең қымбат бағалы мұнай өнiмдерi, мысалы, Қазақстанда өндiрiсi жоқ жағар майлар, нақ осыдан алына тұра, ЖЭС-да мазутты отын ретiнде қолдануды жалғастыруда. Мұнайдың осы бөлiгiнен, үкiметтiң басым мiндеттерiнiң бiрі болып жарияланған жол құрылысы үшiн бүгiнде өте қажет битум алу үшiн шикiзат болатын - гудрон алынады.
Осылайша, Қазақстан Республикасындағы мұнай- және газ өңдейтiн қуаттардың жай-күйiнiң талдауынан көрініп тұрғандай, алынатын көмірсутек шикiзаты терең өңдеусіз едәуiр мөлшерде Қазақстаннан шетелге экспортқа шығарылады, ал табиғи (iшiнара) және iлеспе газдар (толық) Қазақстан экономикасы салаларында мардымсыз қолданылады.
Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласын өндiрілетін көмiрсутек шикiзатының базасында дамыту үшін сценарийдің 3 нұсқасын әзiрлеу қажет:
1. Пессимистiк - көмiрсутек шикізатын терең тазалауды қамтамасыз ету үшiн қазіргі бар мұнай-газ өңдеушi қуаттарды (6 зауытты) сауықтыру мен жаңғырту және жұмыс істеп тұрған мұнай-химия кәсiпорындарының қызметін қамтамасыз ету үшiн табиғи және iлеспе газды iшінара кәдеге жарату.
2. Реалистік - Қазақстанда мұнай және газ өндiрудiң өсiп келе жатқан көлемін ескере отырып қажеттi шикiзаттық peсуpcтap және жұмысы iстеп тұрған және жаңадан құрылған мұнай-химия өндiрiстерiнің жұмысы үшін жағдай жасау мақсатымен көмiрсутек шикізатын, соның iшiнде iлеспе газды көбiрек көлемде тереңдетіп тазарту мен өңдеу үшiн пессимистiк сценарий шараларының iске асырылуымен бiр мезгiлде қосылған өндiрiстік қуаттар жасау. Мұнай-химия кәсiпорындарының барлық кешендерiнің қызметі Қазақстанның iшкі рыногында мұнай-химия өнiмдерiнiң негiзгi импорт алмастыру көлемiн қамтамасыз етедi.
3. Оптимистік - қазiргі жоғары техникалық өндiрiстердiң негізінде құрылымдық қалыптасуы көмiрсутек шикізатының, соның iшiнде ілеспе газдардың қажеттi көлемін өндiру, тазарту және өңдеуден бастап iс-шаралар кешенiн жүзеге асыратын сатылас интеграцияланған өндiрiстер құру. Бұл көмірсутек шикiзатының аяқтау сатысы бойынша өңiрлiк және әлемдік рынокқа қосылған құн тiзбегі бойынша мұнай-химия өнімдерiнiң кең гаммасын шығарумен бәсекеге қабiлетті, экспортқа бағытталған мұнай-химия өнiмдерiн шығаруды қамтамасыз етедi.
Бiріншi сценарий бойынша мұнай-химия саласын дамыту, қайта құру және жұмыс iстеп тұрған мұнай- және газ өңдейтін зауыттарды технологиялық қайта жарақтауды қамтитын қолда бар құрылымдардың мүмкiншiлiктерiн оңтайландыруға бағытталған. Қосарлай алғанда, республиканың iшкі рыногы қажеттiлiктерiне барабар импорт алмастырушы және экспортқа бағытталған өнiмдердi шығару жөніндегi әлемдік ғылым жетiстіктерi мен практика жетістіктерін, озық технологияларды қолданумен мұнай-химия кәсіпорындарының өндірістiк қызметін дамыту жөнiндегi iс-шаралар кешенiн аяқтау және жүзеге асыру қажет.
Бiрiнші сценарийдiң iс-шаралары республикадағы өсiп келе жатқан көмiрсутек шикізатын шығару көлемдерiне бiрдей әсер етпейдi, тек сыртқы және iшкi рыноктардың мұнай-химия өнiмiне деген қажеттілiгiнiң белгiлi бiр көлемiн ғана жабады және қолда бар өндiрiстiк қуаттарды толық көлемде пайдалануға мүмкiндiк бередi.
Дамытудың екiншi сценарийi мұнай-химия саласын тұтастай және перспективалы дамыту үшiн белгiлi бiр базаны жаңғыртуды жүзеге асыруға мүмкіндiк бередi.
Екiншi сценарий бойынша жұмыс iстеп тұрған өндiрiстердi сыртқы және iшкi рыноктарының мұнай-химия өнiмiне деген қажеттiлiктерге барабар бәсекеге қабiлеттi мұнай-химия өнiмдерiн импорт алмастырушы және экспортқа бағытталған өнiмдер шығару жөнiндегi дүниежүзiлiк ғылым мен тәжiрибенiң ең жаңа жетiстiктерiн, алдыңғы қатарлы техника мен технологияны пайдаланумен қайта құрылымдау және техникалық қайта жарақтаудан тыс олардың базасында жаңа қосылған қуаттар салу қажет. Осы сценарийдi iске асыру көмiрсутегiнiң өсiп келе жатқан көлемiн iшiнара ғана ескередi, жоғары қосылған құнмен мұнай-химия өнiмдерiнiң экспортына негiз жасайды және iшкi рыноктың проблемаларын толығымен шешедi.
Үшiншi сценарийдi iске асыру инвестициялардың елеулi бөлiгiн игеруге бағытталған. Үшiншi сценаридiң түпкiлiктi мақсаты - республиканың өндiруден, тазартудан және өңдеуден бастап бәсекеге жарамды, экспортқа бағытталған мұнай-химия өнiмдерiн шығаруға дейiнгi көмiрсутегiн өңдеудiң аяқталу сатысы бойынша аймақтық және дүниежүзiлiк рынокқа жоғары қосылған құнды мұнай-химия өнiмдерiнiң кең гаммасын шығарумен бiрге барлық жұмыстарды жүзеге асыруға қабілеттi сатылас интеграцияланған құрылым түрiндегi мұнай-химия кешенiн құру.
Үшiншi сценарийдiң iс-шаралары көмiрсутектерiнiң өсiп келе жатқан көлемiн шынайы бағалауға және пайдалануға мүмкiндiк бередi, ал мұндай кешеннiң құрылуы мен жұмыс iстеуi көмiрсутектерiне әлемдiк бағаның кез келген ауытқуын барабар сезiнуiн қамтамасыз етедi.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Энергетика және минералдық ресурстар министрлiгi (бұдан әрi - ЭMPM) және "ҚазМұнайГаз" ұлттық компаниясы" жабық акционерлiк қоғамы (бұдан әрi - "ҚМГ" ЖАҚ) екiншi және үшiншi сценарийлер бойынша iс-шараларды iске асыруды жүзеге асырады:
- көмiрсутек шикiзатын өңдеу өндiрiсiн қайта жаңғырту, жаңарту және техникалық қайта жарақтандыру бойынша жұмыстарды жүргiзу. 2005 жылдың аяғына қарай АМӨЗ жаңғыртылуы аяқталады, 2003 жылдың қыркүйегiнде ЖГӨЗ екiншi кезегi iске қосылады және аяқталуы 2005 жылға жоспарланған үшiншi кезектiң құрылысы басталды;
- мұнай-химия кәсiпорындарының қызметi жаңғыртылады: 2001 жылдан бастап әртүрлi маркалы стиролдардың өндiрiсi бойынша кәсiпорындардың қызметi қалпына келтiрiлдi, iске қосылған қуаттарға
сәйкес резеңке-техникалық бұйымдардың өндiрiсi өсудiң тұрақты серпiнiне ие. Шина өнiмдерiнiң өндiрiсi (2002 жылдың желтоқсаны) және полипропилен (2002 ж.) бойынша мұнай кәсiпорындарының сынамалық iске қосулары өткiзiлдi. Полипропилен өндiрiсiн жаңғыртудан кейiн iске қосу 2004 жылға жоспарланып отыр. Мұнай-химия кәсiпорындары қосылған қуаттарды салу бойынша инвестициялық жобалар мен өндiрiстi жаңарту жөнiндегi iс-шаралар жоспары әзiрленген (толығырақ - 3.3. бөлiмде).
3.2. Қазақстанның мұнай-химия кәсiпорындары үшiн
шикiзат ресурстарының отандық базасын жасау
Қазiргi уақытта республиканың мұнай-химия кәсiпорындарын дамыту үшiн негiзгi мiндет - отандық шикiзат базасын жасау. Өндiрiстiң мұнай-химия кәсiпорындары үшiн отандық шикiзат базасын жасау жөнiндегi iс-шаралар "2003-2005 жылдарға арналған Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игеру" Мемлекеттiк бағдарламасында және салалық "Қазақстан Республикасында газ саласын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасында" көзделген.
Мұнай-газ саласының дамуының негiзгi өңiрлерi көмiрсутек шикiзатының басым қорлары шоғырланған облыстар: Батыс Қазақстан - Атырау, Маңғыстау және Батыс Қазақстан облысы, Оңтүстiк өңiрi - Қызылорда және Оңтүстiк Қазақстан облыстары (картаны қар. - Қазақстан Республикасының мұнай-химия өнеркәсiбiн дамытудың бағыттары) болуға тиiс.
Техникалық дамыған елдерде мұнай-химия өнеркәсiбi 8-10% мұнай ресурстарын, дамушы елдер 2,5-5 % тұтынады, ал әлемде, тұтастай алғанда мұнай-химия үлесiне әлемде өндiрiлетiн мұнайдың 6,5-7 % тиесiлi.
Көмiрсутек шикiзатын өңдеу бойынша жаңа технологиялар әзiрленiмiнде алға басудың арқасында ол бiрден бiр кең гаммалы жоғарғы технологиялық сыртқа шығаруға бағытталған өнiмдi алуға орай
қосылған құн тiзбегiн жасаудың бiрегей көзiне айналып отыр.
Бұған келесi қосылған құн тiзбегi (бұдан әрi - ҚҚТ) немесе технологиялық тiзбешелер мысал бола алады:
Көмiрсутек шикiзаты (бутан, пентан және т.б.) - мономерлер (бутадиен, изопрен, стирол) - синтетикалық каучуктер (полизопрен, полибутадиен, дивинилстрольдi сополимерлер және басқалары) - шиналар (жеңiл, жүк, ауылшар., авиа- және басқалары), резеңке-техникалық бұйымдар (транспортерлiк ленталар, нығыздауыштар) - кең тұтылатын тауарлар, автомобильдердi жинақтау және басқалары.
Көмiрсутек шикiзаты - газ (этан, пропан, бутан) - мономерлер (этилен, стирол) - полимерлер (полиэтилен, полипропилен) - полимерлерден жасалған бұйымдар (күнделiктi сұраныстағы тауарлардың кең түрленiмi).
Қазақстан көмiрсутектерiнiң айтарлықтай қорларын иелене отырып, жоғарғы тауар дайындығындағы мұнай-газ өнiмдерiн өндiрушi, бәсекеге қабiлеттi, өз әлеуетiн әлемдiк экономикалық қауымдастықта iске асыруға мүмкiндiк беретiн мұнай-газ өндiрiсiне байланысты қазiргi заманғы технологияларды иемденбей отыр.
Өнеркәсiп мұнай-химия саласының дамыған инфрақұрылымын жасау кезiнде Қазақстанда мұнай-химия өнiмдерiн шығару жөнiндегi технологиялық тiзбешелер жасалады, бұл ретте бiр кәсiпорынның "өндiрiс қалдықтары" өзгесiнiң қызметiн қамтамасыз етушi шикiзат бола алады. Мысалы, қазiргi уақытта "Петро Казахстан Ойл Продакс" (ПКОП) алауларында құрамында 30% -ға дейiн газ түрiндегi сутегi, 10% С
2
-С
2
жеңiл олефиндер, сондай-ақ С
1
-С
4
шектес газдар жағылып кетедi. Қазiргi уақытта Қазақстанда сутек өндiрiсi жоқ, ал ол қолда бар сумен тазалау процестер үшiн, сондай-ақ, болашақтағы гидрокрекинг, алкилдеу және т.б. процестерi үшiн көп мөлшерде қажет. Олефиндердi (этилен, пропилен, бутилен және изобутилен) тiкелей "Пластикалық массалар зауыты" және "Долипропилен зауыты" ЖШС-тары үшiн мономерлiк шикiзат ретiнде пайдалануға болады. Шикiзат ресурстар ретiнде Теңiз газының бөлiгiн, болашақта Қашаған, Қарашығанақ және Құмкөл кен орындарының газын пайдалану көзделiп отыр. Осы бағдарлама шеңберiнде iске асыру кезiнде нәтижесiнде көмiрсутек шикiзатын тереңдетiп тазалау және қайта өңдеу жөнiндегi нақты қуат қатарға қосылатын және жеткiлiктi пысықталған инвестициялық жобалар қарастырылады және жеткiлiктi пысықталған (қол қойылған шарт бар және таяудағы 2-3 жылда ТЭН әзiрлеу мен инвестициялық жобаларды iске асыру жоспарлануда).
Жоғарыда аталған кен орындары базасындағы мұнай-химия өндiрiсi үшiн шикiзат ресурстарының отандық базасын жасау (қосылғандағы карта мен 2-схеманы қар.) мынадай инвестициялық жобаларды iске асыруға негiзделген:
1. Қарашығынақ интеграцияланған ұйымы (КИҰ) кен орындары базасында Ақсай қаласында Қарашығанақ газ-химия кешенi құрылысын салу. Қарашығанақ кен орны ӨБТК-ге сәйкес, Газ жобасын iске асыру Техникалық-экономикалық негiздеме әзiрленгеннен кейiн жүзеге асырылады. 2003 жылдың аяғына дейiн белгiленген тәртiппен ТЭН-дi Kellog Brown & Root компаниясы ұсынуға тиiс. 2007 жылдан кейiн салынуы жоспарланған газ өңдеу зауытында 2007 жылдан кейiн жылына 5-тен 10 млрд текше м. дейiн құрғақ газ және жылына 200 мың тонна сұйық газ алынатын болады. Қаржыландыру көлемi 1.2 млрд. доллар болатын 2003-2005 жылдарға КИО-мен келiсiмге қол қойылды.
2. Қашаған кен орны өнеркәсiптiк аймағында әлемде бар ең озық қазiргi заманғы және тиiмдi технологияларды енгiзе отырып мұнай-химия кешенi құрылысын салу. Қазiргi уақытта өнеркәсiптiк аймақта мұнай-химия кешенiнiң бiрiншi кезегiнiң құрылысын салу жөнiнде келiссөздер жүргізілуде және ұсыныстар әзiрленуде.
3. KKO Аджип газ құбыр желiсiнде "КРИП" зауытын салу - әрi қарай өңдеу үшiн жаңадан жасалатын зауытта 500 мың тонна этан, этилен және пропилен, 3,0-ден 3,6 млрд. текше.м. дейiн газ өндiру үшiн;
- 2010 жылы Ақтау қ. "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС мономердің (стирол) синтезi үшiн полистирол пластиктердiң әртүрлi маркаларының дайын түрлерiн және полиэтилен шығаруға дейiн;
- Атырау қ. "Полипропилен зауыты" ЖШС құйма және талшықты маркалы түйiршікті пропиленнiң, катализаторлардың және халық тұтынатын тауарлардың өндiрiсi үшiн.
4. Ақтөбе облысының Жем қаласында Хепос-Инжиниринг (Чехия) технологиясы бойынша Жаңажол және Кеңқияқ кен орындарының газын өңдеу үшiн 2005 жылға тауарлық өнiм: этилен (жылына 50 мың тонна), отын газы (жылына 13 мың тонна), бензол (жылына 51 мың тонна), полиэтилен (жылына 40 мың тонна), полипропилен және басқа да термопластар шығаратын Мұнай-химия зауытын салу. Бiрiншi сатыда жобаны іске асыруға қажетті инвестиция көлемi - 14, 806 млн. АҚШ долларын құрайды. Инвестициялық жоба "Қазақстан Республикасының даму банкiнде" қаралуда, жобаны iске асыруды Алматы қ. "Казнефтехим" ЖШС жоспарлап отыр.
"Казнефтехим" ЖШС - инвестициялық жобасының түпкі мақсаты - құрылымдық бөлiмшелерi көмiрсутектерін өндiруден бастап, оның әзiр тауарлық мұнай-химия өнімдерiн шығаруға дейiнгi жоғарғы қосылған құнмен кешендi өңделген тауарын шығаруды қамтамасыз ететiн сатылас интеграцияланған компания құру.
Осылайша, Қазақстанда 2008 жылға инвестициялық жобаларды іске асыру барысында қосылған құн тiзбе бойынша мұнай-химия өнiмдерiнiң кең гаммасын өндiруге мүмкiндiк беретiн өнеркәсiптiң мұнай-химия саласы кәсiпорындары үшiн шикiзат қорларының нақты қайнар көздерiн жасау жоспарланып отыр.
3.3. Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия
саласы кәсiпорындарының жай-күйiн талдау
Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнің мұнай-химия саласына көмірсутек шикiзаты негiзiнде полистирол пластиктерiн, полипропилен, резеңке-техникалық бұйымдарын, шиналық өнiмдердi шығарумен айналысатын кәсіпорындар жатады. Барлық мұнай-химиялық кәсiпорындар Ресей Федерациясынан импортталатын шикiзатпен жұмыс iстейдi. Республикада көмiрсутек шикiзатын терең тазалауларынан кейiн жоғарғы технологиямен бастапқы мұнай-химиялық өнiмдерiн алуға өз өндiрiстерiнiң жоқ болуы себептi, яғни қажеттi шикiзаттық қорлардың болмауы, мұнай-химиялық салалары кәсiпорындарына толық жүктемелiк режимiнде жұмыс істеугe мүмкіндiк бермейдi, бұл тиiсiнше жоғары қосылған құнмен сапалы тауарлық өнiмдердi жеткілiктi көлемде шығаруды жолға қоюға мүмкiндiк бермейдi.
2003 жылдың басына Қазақстан Республикасында бес мұнай-химиялық кәсiпорындарының қызметі қалпына келтiрiлдi: "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС, Ақтау қ., "Сараньрезинотехника" ААҚ және "Карагандарезинотехника" ЖШС, Сарань қ., Қарағанды облысы; "ИнтерКомШина" ААҚ, Шымкент қ:, "Поливропилен зауыты" ЖШС, Атырау қ.
Негізгі өндiрiс қорлары бұдан 20 жыл бұрын құрылған бұл мұнай-химиялық кәсiпорындар қолда бар өндiрістiк қуаттар негізінде шетелдік аналогтарына жақын келетiн полистирол, полипропилен, резеңке-техникалық бұйымдар, шиналық мұнай-химия өнiмдерiн (импорттық мұнай-химиялық шикiзатты пайдалануға бағытталғандықтан) шектеулі мөлшерде шығарады.
Yш жаңа мұнай-химия кәсiпорыны құрылды:
1997 жылы (Алматы қ.) "Казнефтехим" ЖШС, Атырау, Ақтау, Ақтөбе, Астана, Орал қалаларындағы филиалдарымен құрылды. Көмiрсутек кен орындарын әзiрлеу, барлау және көмірсутек шикiзатын тасумен, сақтау және өңдеу жөніндегі дамушы мұнай-химиялық кәсiпорын.
"Рауан" ЖШС, (Атырау қ.) Кәсiпорын 1998 жылы құрылды, қызметiнiң ең негізгі түрi - мұнай өнеркәсiбi үшiн реагенттердi: деэмульгаторлар, өрт сөндіруге арналған көбiк жасағыштар, коррозия ингибиторларын, тұз шөгінділерін, парафин шөгінділерін, депрессорлар көшетiн, асфальт-шайыр және парафиндi шөгінділерінің кетіргіштері мен ерiткіштерiн өндiру.
Атырау қ., "Шеврон МұнайгазИнк" компаниясының полиэтилен құбырларын шығаратын зауыты. 2003 жылдың сәуiрiнде 600 тонна көлемiнде құбырлардың бiрiншi партиясы шығарылған болатын. Экологиялық таза және экономикалық пайдалы тығыздылығы жоғарғы полиэтилендік құбырларды өндiру үшiн қазiргі заманғы технологиялық ғылымды қажетсінетін үш желі құрастырылған. Негiзгi шикiзат - РЕ 80 маркалы полиэтилен Ресей Федерациясынан және РЕ 100 алыс шетелден жеткiзiледi. Қазiргi уақытта зауыт тек бiр желiде жұмыс iстейдi, бұл қуаттар жүктемелiгiнің 30% ғана сай. Зауыт толық қуатында жұмыс iстегенде пластмассалық құбырлардың 7000 метрлік тонналарын шығаруға қабiлетті.
Дайын өнiмнiң өзiндiк құнында импортталатын полиэтилен құны 65% құрайды. Сондықтан тығыздылығы жоғарғы полиэтиленнiң отандық шикiзат базасын жасау - дайын өнім - құбырлардың бағасына айтарлықтай ықпал eтeді. Полиэтилендік құбырлар су мен канализациялық тараптар, табиғи газ тасымалдау жүйесiн, коммуникациялардың, ирригациялар, дренаж жабдықтау үшiн, сондай-ақ өнеркәсіптің өндiру және өңдеу өндірісі саласы үшiн шығарылады.
2003 жылдың 9 айы қорытындысы бойынша мұнай-химиялық кәсiпорындарымен 1 млрд. 707,574 млн. теңгеге тауарлық өнiм өндiрiліп, ішкi және шетел рыногына (Ресей, Қырғызстан, Түркiмения, Өзбекстан, Қытай) жеткiзiлдi, соның ішiнде полистирол 413,692 млн. теңге; резеңкетехника бұйымдары 1 млрд. 293,882 млн. теңге.
3.4. Полистирол пластиктері өндірісінің рыногы
Полистирол пластиктерi өндiрiс көлемi жағынан тек полиолефин мен поливинихлоридке орын бере отырып, полимерленген пластмассалардың арасында әлемде үшiншi орын алады. Химиялық құрылымы бойынша полистирол пластиктерi төрт негiзгi топтарға бөлiнедi: гомополистирол (немесе жалпы мақсаттағы полистирол), көбiктенген полистирол; стиролдың статистикалық полимер қоспалары, мысалы, стирол екi есе полимер метилакрилатоммен, акрилонитрилмен және сполимермен басқа қоспалары, үш есе - стирол - метилметакрилат - акринонитрил; 3. стирол телiнген полимер қоспалары, полимерлық композиттер; Полимерлiк композиттер, соққыға төзiмдi полистирол, АБС - полимер қоспасы, МСП полимер қоспасы жатады (полимер - полимерлық қоспа, мысалы АБС - поливинилхлорид, АБС - соққыға төзiмдi поликарбонат полистирол - полифенилеоксид және т.б.).
Полистирол алудың өнеркәсiптегi негiзгi тәсiлдерi массадағы полимерлеудiң толассыз әдiсi және кезеңдiк тәсiлдер: суспензиялық, блоктық - суспензиялы және эмульсионды болып табылады.
ТМД елдерiнен қазiр полистирол пластиктерiн шығарумен айналысатын жұмыс iстейтiн iрi өндiрiс қуаттары Ресейде - 45% (Ангарск, Омск, Салават, Орехово - Зуево, Узловая), Қазақстанда - 35% (Ақтау), Украинада - 20% (Днепродзержинск және Горловка) бар.
3.4.1. Полистирол пластиктepi өндiрiсiнiң әлемдiк
рыногының конъюнктурасы
Мамандардың бағалауы бойынша (пенополистирол өндiрiсiнiң көлемiн есепке алмағанда) 15 млн. тонна жалпы ұсыныс жағдайында әлемдiк рыноктағы полистиролға деген сұраныстан ұсыныс 2 -:- 3 млн. тоннаға асып түсiп отыр. Ол дүниежүзiлiк бағаларға тиiсiнше әсер еттi: 2001 жылғы талдау бойынша тоннасы 900 -:- 950 доллар болатын полистиролға ең жоғары баға АҚШ-та, ең төменгi баға тоннасы 550 -:- 600 доллар Орта Азия елдерiнде байқалды.
Полистирол шығарумен дүниежүзiлiк рыногы былайша көрiнедi:
2001 жылы Солтүстiк Америкада жиынтық қуаты жылына 3,5 млн тоннаны, Оңтүстiк Америкада - жылына 700 мың тоннаны құраған. 3.4.1-кестеде Солтүстiк және Оңтүстiк Америка, басқа да құрылықтар елдерiнiң ең iрi кәсiпорындары бойынша мәлiметтер келтiрiлген.
3.4.1-кесте
жылына мың тонна
___________________________________________________________________
N Кәсiпорынның атауы |Өндiрiс қуаты
р/с |
__________________________________________________|________________
Солтүстiк Америка
1. "Hoвa кемикл" 870
2. "Доу кемикл" 810
3. "Ато-Файна" 560
4. "Басф" 490
___________________________________________________________________
Барлығы Солт. Американың iрi кәсiпорындары 2730
бойынша
5. Оңтүстiк Америка 700
6. Жапония 1240
7. Қытай 1100
8. Тайвань 930
9. Гeрмания*** 810
10. Оңтүстiк Koрея 765
___________________________________________________________________
АҚШ-та полистирол зауыттарының қуаты:
- "Нова кемикл" компаниясы 2001 жылы жылына 46 мың тоннаға кеңейтiлген болатын*
- 2002 жылы "Ато - Файна" қуатты жылға 60 мың тоннаға кеңейтiлген.**
Германияда ең iрi полистирол зауыты Людвигсхафен қ. орналасқан және "БАСФ".*** компаниясына тиесiлi.
ТМД елдерiнде өткен ғасырдың 80-жылдарынан соң жаңа өндiрiстер жүргiзiлген жоқ, қолданыстағы өндірістің қайта жаңғыртылуы мен жаңартылуы жүзеге асқан жоқ. Құpaл жaбдықтардың тозуы 64% құрайды.
Сонау КСРО-да пайдалануға берiлген қазақстандық Шевченко зауыты полистирол өндiрiсi өнеркәсiбiнiң ең соңғыларының бiрi. Шығаратын өнiм сапасы (2001 жылы қызметi қалпына келтiрiлгеннен кейiн де) таңдаулы шетелдiк аналогтар көрсеткiштерiне сай болды және сай келедi. Өндiрiс толық технологиялық схемамен ұйымдастырылған болатын және этилен, этилбензол, стирол, полистиролдар: төзiмдi, жалпы мақсаттағы және көбiктендiруге арналған өнiмдер өндiре отырып, 1993 жылға дейiн жұмыс iстеген. Апат нәтижесiнде 1993 жылғы желтоқсаннан зауыт әкелiнетiн этилбензол немесе стиролды шикiзат ретiнде қолдана отырып, қысқартылған схема бойынша жұмыс iстедi. "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС-де негiзгi жабдықтар 20 жылдан пайдаланылды. Салыстыру үшiн АҚШ мұнай-химиялық зауыттарының орта жасы 6 жылды құрайды.
ТМД елдерi бойынша полистирол пластиктерiн шығарушы кәсiпорындардың жалпы өндiрiс қуаттары 2001 жылы - жылына 552,65 мың тоннаны құрады. ТМД ең iрi өндiрушiлерi өндiрiс қуаттарының көлемдерi (Қазақстан, Ресей, Украина) топтары бойынша полистирол пластиктерiн шығару жөнiнде келесi үлестерге ие болды.
(3.4.2.-кесте)
___________________________________________________________________
N Топтар бойынша полистирол пластиктер | Өндiрiс көлемі
р/с |
______________________________________________|____________________
1. Соққыға берiк полистирол (СБП) - Ресей - 47,9
Украина - 34,8
Қазақстан - 17,3
___________________________________________________________________
2. Жалпы мақсаттағы полистирол (ЖМП) - Қазақстан - 87,1
Украина - 6,6
Pесей - 17,3
___________________________________________________________________
3. АБС-сополимерлер Ресей - 56,6
Украина - 43,4
___________________________________________________________________
4. Стиролдың қос полимерлерi Ресей - 78,6
Украина - 21,4
___________________________________________________________________
5. Аса көбiктенетiн полистирол (АКП) Қазақстан - 55,7
Pеceй -27,8
Украина - 16,5
___________________________________________________________________
Ең қуатты технологиялық желiлерi екі өндiрушiде - "Полистирол" ЖАҚ (Омск қ., Ресей Федерациясы) және "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС (Aқтaу қ., Қазақстан Республикасы) бар.
"Пластикалық массалар зауыты" ЖШС-де алынатын полистиролдың өзiндiк құны ТМД елдерiнің өнiмдерiне қарағанда қолданыстағы технологиялық желілердің жоғарғы қуаттары арқасында (тиеу шарты 70-100% болғанда) әлдеқайда төмен және кәсіпорынды өндiрiске жақын отандық шикiзат қорларымен қамтамасыз еткен кезде одан да төмен болады. Қазақстан Республикасының алыс шетелге шығаратын полистирол пластиктерi қайта өңделетiнiн және қосылған құнмен дайын өнiм түрiнде қазақстандық рынокке қайтып келетінін атап айтып өткен жөн.
Полистирол тұтынудың негізгі салалары - құрылыс конструкциялары, автожолдық жабындар, тамақтық өнiмдердiң бiр реттік орамасы, радиоэлектрондық және тұрмыстық электр бұйымдардың өндiрiсі, құрылыс және ойыншықтар, халық тұтынатын тауарлардың өндiрісi.
Осылайша, Қазақстан Республикасында (ТМД елдерiнің рыногы шеңберiнде) жалпы мақсаттағы полистирол өндiрiсi мен (ПСМ), көбiктенген полистиролдың (ПСВ) негізгі қуатты және қуаты аз көлемдегі соққыға төзiмдi (УПМ) полистирол өндiрiсi бар және жұмыс iстеуде.
Өңiрлiк және әлемдiк рынокта полистиролды тұтыну мен сұраныс жыл сайын 25%-ға, соның ішінде ҚХР-да тұтыну айтарлықтай көбейiп, 2005 жылы көлемi бес млн. тоннаға жетеді деп болжануда.
3.4.2. Қазақстан Республикасындағы полистирол пластиктерi өндiрiсiнiң сипаттамасы
"Пластикалық массалар зауыты" ЖШС 1999 жылға дейiн "АХПО" акционерлiк қоғамы (бұрынғы Шевченко пластикалық массалар зауыты) 1976-1980 жылдары комплектiлi импортталатын жабдықтар негізiнде салынған болатын, 1994 жылы ашық үлгідегі акционерлік қоғамға айналдырылды. Зауыт ТМД елдерi аумағында полистирол өндiрiсi бойынша ірі кешен болып табылады. Кәсiпорындағы жұмысшылардың саны 1000-ға жуық адамды құрайды.
Өндiрiс толық технологиялық схемамен ұйымдастырылған болатын - мономер синтезiнен (стиролдан) басып моншақ түрiнде және түйiршiктер түрiнде полистирол дайын түрлерiне дейiн шығарылады. Полистирол маркаларының өндiрiс технологияларын әзiрлеушiлер: соққыға төзімді (УПМ) және жалпы мақсаттағы (ПСМ - "Эмикот" фирмасы (AҚШ); "Рон Пуленк" (Франция) маркалы көбiктенген полистиролына (ПСВ).
Зауыт шикiзаттың негізгi түрі өте жетпеген кезде iске қосылған болатын - этан, газ өңдейтiн қазақ зауытынан қажеттiлiк жылға 160 мың тонна болғанда 60 мың тонна көлемде жеткізiлiп берiлген (Жаңа өзен қ.). Басқа шикізат - мұнай бензол жылына 260 мың тоннаға дейiн Ресей, Украинаның және Беларусь Республикасының мұнай-химиялық кәсіпорындарынан импортталды. Толық технологиялық схемамен өндiріс 1993 жылға дейiн жұмыс iстедi. Жұмыс iстеген уақытында түбегейлi қайта жаңғырту жүргізілген жоқ. Зауыттың негізгі технологиялық схемасы келесi өндiрiстермен қамтылған: а) этилен өндiрісi; б) этилбензол- стирол-өндiрiсi кешенi; в) полистирол пластиктері өндiрiсi кешенi.
Технологиялық өндiрістердiң жобалық қуаты.
Стирол өндiрiсiнiң кешенi
- жылына 300 мың т. Қазiргi уақытта жылына 150 мың т. қуатпен стирол өндiрiсi бойынша бiр ғана технологиялық желiде жұмыс iстеу мүмкiншілiгі бар.
Полистирол пластиктердің өндірісі кешенi:
1) полистиролдың соққы төзiмдi маркасы (УПМ)- 55 мың.тн/жыл;
2) жалпы мақсаттағы (ПСМ) - жылға 54 мың. тн./жыл;
3) полистиролдың көбiктенетiн маркалары (ПСВ) - 100 мың. тн/жыл.
Кешеннiң нақты жинақталуы - 60 мың тн/жыл құрады.
Өндiрiстер жұмысқа қабiлеттi жағдайда тұр. Өндiрiстердi іске қосудың кезiнен (2001 жылғы қарашадан 2002 жылғы қараша) 10 мың тоннадан астам полистирол әртүрлi маркалары шығарылды.
Стирол өндiру жөнiндегі цех ұзақ тоқтап тұрғаннан кейiн (5 жыл) сутексiздену қондырғысы іске қосылған болатын. Iске қосу этилбензол өндiрiсiнiң катализаторы жұмысқа қабiлетті жағдайда болғанын көрсетті.
Инвестициялар есебiнен жөндеу-қалпына келтіру жұмыстары аяқталды, технологияны арзан энергия ресурстарымен қамтамасыз ету үшiн 24 MBT қуатты жеке газ тұрба қондырғысы жасалуда. Қазiр зауыт шетелдiк шикiзатпен жұмыс iстеуде.(3.4.3. кесте).
3.4.3-кесте
___________________________________________________________________
N Шикiзаттың негiзгi түрлерi | Жабдықтаушылар
ЖШС "ЗПМ" |
__________________________________|________________________________
1. Стирол Татарстан,"Нижнекамскнефтехим"AAҚ
2. Каучук Германия
3. Минералды май Ресей, Ярославль қ.
4. Пентан, изопентан Ресей, Кириши қ.
5. Бензол асқын тотығы Ресей, Дзержинскi қ.
6. Дикумила асқын тотығы Ресей OAO "КазаньОргСинтез"
7. Гексабромциклододекан Бельгия, фирма "Рон-Пуленк"
8. Tрикальцийфосфат Бельгия, фирма "Рон-Пуленк"
___________________________________________________________________
Қазiр "Экстрапласт" сауда үйi (Томск қ.) ЖШС 2003 жылы сатып алған зауытқа шикiзат жеткiзiп бередi және полиэтилен мен полипропиленнiң негiзiнде композициялық материалдарды шығарушы кәсiпорындардың тобына арналған өнiмдi өткiзедi - "Композициялық материалдардың және пластмассалардың зауыты" (Томск) ЖАҚ және "Нижегород пластмассалардың зауыты" (Н.Новгород) ААҚ, сонымен қатар "Полипропилен зауыты" ЖШС (Атырау қ.).
3.4.4.-кесте
"Пластикалық массалар зауыты" ЖШС өндiрiс көлемдерi (мың.тонна)
___________________________________________________________________
Шығарылатын өнiм | Жобалық қуат, | Жылдар бойынша өнiм өндiру
| Жылына мың тонна |______________________________
| | 2000 | 2001 | 2002 | 2003
_________________|__________________|________|_______|_______|_____
Полистирол СТП, 209,0 өндiрiс. 0,67 8,361 3,795
ПСМ және ПСВ нақты (желiстердiң тi қалпы
қамтамасыз eтiлуi на келті.
бойынша - 169,0 ру
___________________________________________________________________
2003 жылдың 9 айында "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС 413,692 млн. теңге сомасына тауарлық өнiм шығарды (3.4.4.-кестеде табиғи көрсеткiштерi келтiрiлген). 6). Полистиролды негiзгi өткiзу рыноктары - Ресей, Түркия, Украина, Қырғызстан, Иранға, Қытайға, Польшаға, Бельгияға және т.б. жөнелтулер әзiрленуде.
Шығарынды, төгiндi және қалдықтарды орналастыруға "Қазақстан Республикасындағы қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңының талаптарына сәйкес өндiрiстiк қызметтi жүзеге асыру үшiн белгiленген тәртiппен Маңғыстау облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасынан (МОАҚОБ) рұқсат алды және әзiрледi. Жер қойнауын арнаулы пайдалануға МОАҚОБ - мен шарт жасалды.
Зауыттарда пайда болатын шаруашылық-тұрмыстық және химиялық ластанған ағын сулардың тазалану үшiн зауыттың биологиялық тазалау құралдарына түседi. Тазалау майда сүзгiлер мен қысымды көмiр сүзгiлер арқылы тазаланып, содан соң тазаланған ағын су буландырушы тоғанға тасталады. Су ресурстарын ұтымды пайдалану мақсатында ағын сулар сәуiр айынан қарашаға дейiн кәсiпорынның сәндiк жас екпе ағаштарын суғаруға пайдаланылады. Ағын судың сапасы нормативтiк талаптарға сай келедi.
Жердi өндiрiс қалдықтарынан сақтау мақсатында кәсiпорында арнаулы бөлiнген алаңқай бар, онда кәдеге жаратуға жатпайтын өндiрiстiң сұйық және қатты қалдықтарын жинақтаушылар орналасқан. Аумақ жиегi бойынша қоршау мен кiрме жолдар бар. Жинақтаушылар темiр бетон ыдыстары түрiнде көрiнедi.
Сұйық қалдықтар ыдыстары арнаулы майланған қышқылға төзiмдi кiрпiшпен қаланған. Зауыттың өнеркәсiптiк алаңқайынан қалдықтарды әкету "Өндiрiстiң сұйық және қатты қалдықтарын жинау, сақтау, шығару және көму" ОП-1-01 нұсқаулығының талаптарына сай жүзеге асырылады.
Зауытта өндiрiстiк ғимараттардың жұмысшы аймағындағы ауалық орта жағдайын, ашық өндiрiс алаңқайларын, кәсiпорынның әуе қабаты бассейнi мен санитарлық қорғаныш аймағының жай-күйiн бақылауды облыстық санитарлық-эпидемиологиялық станциямен келiсiлген график бойынша жүзеге асыратын санитарлық-өнеркәсiптiк зертхана бар.
Сайып келгенде, "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС негiзгi өндiрiстiк қуаттары қызметi қалпына келтiрiлген. Технологиялық циклдерi және жабдықтарын жетiлдiру, стирол өндiрiсi екiншi желiсiн бұрынғы қалпына келтiру жұмысы атқарылуда. Кәсiпорын өндiрiс қуатының ең төменгi жүктемесi көлемiнде жұмыс iстейдi. Кәсiпорынды отандық шикiзатпен қамтамасыз ету мәселесiн шешу кәсiпорынның өнiмдiлiгi жоғарғы өнiм - әртүрлi маркалы полистироль пластиктерiн шығару жұмыстарының мәселелерiн шешедi және халықаралық стандарттарға сәйкес дайын өнiм сапасын басқару бағдарламаларын орындауға кiрiсуге мүмкiндiк бередi (ИСО).
3.5. Полиэтилен және полипропилен рыногы
Автомобиль жасауда, құрылыста, буып-түю өнеркәсiбiнде, электроникада, медицинада, ауыл шаруашылығында және басқа бiрқатар салаларда пластмассаларды қолданудың артуы, негiзгi iрi тоннажды термопластыларға, атап айтқанда полиолефинге (ПО) жоғары сұранысты тудырды.
Қазiргi уақытта полиолефиндер әлемдегi ең iрi тоннажды және кең қолданылатын полимерлық материалдар. Полиолефиннiң негiзгi түрлерi полиэтилен (ПЭ) және полипропилен (ПП) болып табылады.
ПЭ тұтыну қасиетiне байланысты төмен тығыздық полиэтиленiне (ПЭНП), жоғарғы тығыздық полиэтиленiне (ПЭВП), орта тығыздық полиэтиленiне (ПЭСП), төмен тығыздық желiлiк полиэтиленiне (ЛПЭНП) бөледi. Этилен сополимер қоспаларынан винилацетатпен этилен полимер қоспасы (ЕVА - полимер қоспа немесе сэвилен) ең көп таралып отыр.
ПЭ кешендi бағалы қасиеттерге ие - бұл жеңiл, берiк, икемдi материал, газ және су өткiзгiштiгi төмен жақсы электр тұтқыш, қас орталар мен табиғи ерiткiштерге химиялық төзiмдiлiгi жоғарғы, ультракүлгiн сәулелердi өткiзуге және радиобелсендi сәулеленудi сiңiруге қабiлеттi. ПЭ жасалған бұйымдар температураның кең аралықтарында пайдаланыла алынады, олар жеңiл, улы емес, таза, сыртқы көрiктi кейпi бар. ПЭ жалпыға белгiлi әдiстермен - экструзия, қысым астында құю, үрлеу арқылы экструзия, ротациялық пiшiндеу, тығыздау т.б. қайта өңделедi.
Әлемдiк тәжiрибеде ПЭ өндiрiсiне арналған 5 синтез әдiсi қолданылады: құбырлы немесе автоклавтықтарды реакторларда жоғарғы қысым әдiсi және төменгi қысым кезiнде - газофаздық, ерiткiштiк, суспензиялы және суспензиялы - газофаздық әдiстер.
ПП, оның қоспа полимерлерi және композициялары да бағалы физика-механикалық қасиеттерге ие. ПП жоғары берiктiкке, су және химиялық жақсы төзiмдiлiкке, жоғары жылу тұтқыштыққа, жақсы электр тұтқыш қасиеттерге ие, жақсы сырлануға икемдi, бұйымдарының сыртқы бетiнiң жылтырақтығымен ерекшеленедi. ПП де полиэтилен секiлдi пластмассалардың бәрiне белгiлi тәсiлдермен өңделедi, ең көп таралған экструзия және қысым астында құю.
ПЭ және ПП тауарлық өнiм ретiнде түйiршiк (немесе ұнтақ) түрiнде екi түрлi - базалық маркалар түрiнде (қоспаларсыз) және базалық маркалардың негiзiнде композициялар түрiнде тұрақтандырушымен, бояғыш заттармен және басқа қоспалармен шығарылады. Маркаларды таңдау полимер қолдануының саласына тәуелдi болады; осы маркаларына тән ерекше физикалық-химиялық қасиет кейбiр синтез барысында жасалады, бiрақ айқын қоспалар және толтырғыштармен модификациялау басты рөлдi атқарады, ол полимерге басқа салаларда қолдану үшiн қажеттi белгiлi бiр қасиет бередi.
3.5.1. Полиэтилен мен полипропилен өндiру әлемдiк
рыногының конъюнктурасы
Әртүрлi маркалы ПЭ жетекшi өндiрушiлерi АҚШ, Жапония, Корей Республикасы, Канада, ал оның өндiрiсi бойынша ең iрi компания - АҚШ-та, Канадада, Нидерландыда бөлiмдерi орналасқан Dow Chemical болып табылады. ПЭ әлемдiк рыногының болжаулары бiркелкi емес, сұраныс және ұсыныстар арақатынастарын күту анағұрлым негiзделген.
ПЭ 150-ден астам фирма өндiредi, қондырғылардың орташа қуаты - жылына 300 мың тонна. ПЭ он ең iрi өндiрушiлер бойынша жылдық өндiрiс көлемдерi 3.5.1.-кестеде келтiрiлген.
3.5.1-кесте
___________________________________________________________________
Фирма өндiрушiнiң атауы |Өндiрiс қуаты, жылына млн.т.
______________________________________|____________________________
"Дау" + "Юнион Карбайд" 8.185
"Экссон Мобил" 5.470
"Эквистар" 3.120
"Бореалист" 2.080
"Эленак" 1.940
"Бритиш Петролеум" + "Амоко" 1.700
"Полимери Европа" 1 480
"Сольвей" 1.339
"Филлипс" 1.333
"Шеврон" 1.215
___________________________________________________________________
Барлығы әлемдiк қуаттар: ПЭ әртүрлi түрлерiн өндiру жөнiнен - 2001 жыл 58,4 млн. тоннаны құрады, 2002 ж..- 62,0 млн.т; 2001 тұтыну ж .- 54,9 млн. т., 2001 ж .- 60,19 млн.т (ЛПЭНП-16,0 млн.т.; ПЭВП - 20,5; ПЭНП - 23,5).
ПЭ өндiрiстерi әлемдiк көлемiнiң елдер және өңiрлер бойынша бөлiнуi 3.5.2.-кестеде.
3.5.2.-кесте
Полиэтиленнiң әлемдiк шығарылуы
(өндiрістер көлемiнiң елдер және аймақтарға үлестiк бөлiнуi)
___________________________________________________________________
Елдiң немесе аймақтың атауы |Өндiрiстiк көлемi %
_________________________________________|_________________________
АҚШ 31
Жапония 9
Батыс Eвропа 32
Ресей және TМД елдерi 2,5
___________________________________________________________________
Таяу және Орта Шығыс мемлекеттерiнде сұраныстың қысқаруы кезiнде, Батыс Европада, Солтүстiк және Латын Америкасында, барлық Азия елдерiнде (Жапонияны қоса алғанда) ПЭНП тұтынудың одан ары белсендi түрде кеңейе түсетiнiн күткен жөн. ПЭВП-қа және ЛПЭНП-ға сұраныстың ең жоғарғы өсу қарқыны (10%) жақын арадағы 5 жылда Азия-Тынық мұхит аймақ елдерiнде жорамалданады (АТР).
2005 жылға KXP-да пластмассаларға сұраныс 24,45 млн. тоннаға дейiн өседi, өсудiң жылдық орташа мөлшерiнiң қарқыны 6,1%. Ең үлкен дәрежеде ПЭ-ға, ПП, ПС, ПВХ және АБС-пластиктерге сұраныс артады. 2005 жылға КХР-да полимерлердiң осы түрiнiң өндiрiсi көлемi 14,5 млн. тоннадан аспайды (2000 ж.-10,8). Iшкi рыноктағы жеткiзiлiмдердiң айтарлықтай тапшылығы Оңтүстiк Корейден келген импорт негiзiнде жабылады. ҚХР-ға полимерлердiң импорт көлемдерi шапшаң қарқынмен артады және 2001 жылы - ПЭНП-2,4т, ПЭВП-1,7; ПП-2,0; ПС-1,4, ПВХ-1,9 құрайды. ҚХР-ға пластмассалардың жиынтық импорты 12 млн т. асады.
Ресейде олефиндердiң тобында негiзгi өнiм түрi болып табылатын ПЭ экспорты, шығарылған жалпы өнiмнiң 48%-ға жуығын құрайды. Ресейдiң негiзгi сауда әрiптестерi: Қытай, Түркия, Венгрия, Литва, Қазақстан.
Қолданылатын технологиялардың үлгiсi бойынша ПЭ өндiрiсi әлемдiк қуаттардың таралуы 3.5.3-кестеде келтiрiлген.
3.5.3-кесте
___________________________________________________________________
ПЭ алу технологиясы
|
Көлемдерi, %
___________________________________________|_______________________
Құбырлық реактордағы ПЭНП 22
Автоклавтық реактордағы ПЭНП 17
Уаз фазалық әдiспен ПЭВП/ЛПЭНП 25
Eрiтiндiлiк әдiспен ПЭВП/ЛПЭНП 9
Суспензиялық әдiспен ПЭВП 27
___________________________________________________________________
Сарапшылардың көпшiлiгi ПЭ-ға бағалардың өсу шегi жоғары болмайды деп болжам жасайды, өйткенi, оның өндiрiс көлемдерi оны тұтыну көлемдерiнен (мұнайға бағалардың тұрақтануы жағдайында және бағасы 20-21 доллар баррельден төмендемесе) сәл ғана асады. Жақын арадағы болашақта әлемдiк рынокта ПЭ өндiрiстерiнiң жетекшi жабдықтаушылары Таяу Шығыс елдерi болады.
2001-2003 жылдары ПП әлемдiк рынокта оны артық өндiрудiң ықпалында болғандықтан қуаттардың күшейтiлген өсу шегi байқалды, олар жылға 35 млн.т құрады. 2005 ж. болжау - 45,2 млн.т. Ұзақ мерзiмдi болашақта 2004-2010 жж. полипропиленге сұраныс жылға 5-6% өседi және оның жеткiзiлiмдер деңгейiне жақындайды.
ПП продуцент-жетекшi полипропилен әлемдiк сатулардың - 5,5 млн.т. - 17% ие Basell компаниясы болып табылады. Таяу және Орта шығыс елдерi нетто - импортшылардың дәрежесiнен ПП нетто - экспортерлерiне өтедi және яғни 1 млн. аса, яғни, ПП дүниежүзiлiк экспортының 40%-ы болатын тауар шығаруға мүмкiншiлiгi болады.
Әлемнiң дамыған елдерiнде пластмассаларға сұраныс мөлшерiн анықтау сол немесе өзге елдiң экономикасындағы жағдайға тiкелей тәуелдi, бұл пластмассаларды тұтыну көлемдерiн анықтайды. Экономикасы әлдеқайда дамыған елдердегi пластмассалардың көзге көрiнетiн тұтынуы жан басына шаққанда шамадан көбiрек және экономикасы кемiрек дамыған елдердегi ұқсас көрсеткiштен асып түседi.
ПО Қазақстандық рынок сыйымдылықтары мүмкiндiктерiн анықтау үшiн принциптiк тұрғыдан екi "оптимистiк" және "нақты" әдiстемелер қолданылады. ПО тұтынулары деңгейiнiң көрсеткiшi болып өзiндiк жеке меншiктi шығару көлемдерiмен және жеке алынған елдегi импорттың және экспорт көлемдерiмен анықталатын "көрiнетiн" көрсеткiш табылады. Қазiргі уақытта дамыған елдерде жан басына ПЭ және ПП тұтыну көрсеткiштерi 3.5.4.-кестеде келтiрiлген.
3.5.4.-кесте
Жан басына ПЭ және ПП тұтыну көрсеткiштерi (кг/адам)
__________________________________________________________________
Елдер | Полиэфиндердi тұтыну көрсеткіштері
____________________________|_____________________________________
| Полиэтилен | Полипропилен
____________________________|___________________|_________________
- АҚШ 40,0 20,0
- Жапония 20,0 22,0
- Батыс Eуропа 22,0 18,0
- Қытай 6,0 5,0
- Peсей 4,2 1,3
- Қазақстан және ТМД eлдері -
барлығы 2,8 0,9
___________________________________________________________________
(Көз: Теcnon, Италия-Англия; 2000 ж., СМAI, США)
___________________________________________________________________
Сонымен бiрге қазiр Азия, Африканың және Латын Америкасының тығыз қоныстанған көптеген елдерiнде ПО жан басына тұтыну деңгейi 1,5-4,5 кг/адам шектерiнде болады. "Көрiнетін" тұтыну көрсеткiші полиэтилен және полипропиленнiң елге шеттен әкелiнетін дайын бұйымдардың санын есепке алмайды (буып-түйетiн қабыршақтардың, құбырлар, тұрмыс техникасы тауарлары, автомобильдер және т.б.).
"Оптимистiк" көзқарас халықтың жан басына шаққандағы тұтынудан тұратын полиолефинге қажеттiлiктердің болжауына негізделедi. Егер 2020 жылға ТМД eлдеpi қазiргi уақытта дамыған елдерде полиолефиндердi тұтынуы деңгейіне шамалас деңгейдегі тұтынудың орта деңгейiне жететiнін негiзге алсақ, онда осы қажеттiлiкті қанағаттандыруға арналған ПЭ және ПП өндiрiсiне қойылатын талап деңгейiн анықтауға болады (экспорт және импорт бiрiн-бiрi теңгереді деп жорамалдаған кезде.)
ПО қажеттiлiктерiн анықтаудың басқа жақын барабар көзқарас ("нақты негiздi" немесе бiз оны "нақты" деп атаймыз) - пластмассалардан түпкіліктi бұйымдардың өндірісі мен өңдеушi кәсіпорындардың мүмкіншіліктерінен шығуы.
Бұл нұсқада 2020 жылға дейiнгі перспективада ПО сұраныс деңгейiнiң болжамы, тұтастай алғанда экономиканың даму болжамы және пластмасса тұтынушылары болып табылатын салаларда өндiрiс болжамдары негізінде орындалуы мүмкiн. ПЭ мен ПП тұтынушылары ретiнде пластмассаларды қайта өңдеу жөнiндегi ірі қуаттарға ие болушы мамандандырылған химиялық кәсіпорындар, сонымен бiрге өзiнiң ПЭ мен ПП жасалатын бұйымдарды шығару бойынша цехтар, учаскелер және оларға шикізат ретiнде пайдалану үшiн талап етiлетін жеке желiлерi бар экономиканың түрлi салаларының кәсiпорындары мен ұйымдары қаралады.
Перспективада оптимистiк әдіс әлемдiк үрдiстерге сәйкес тұтынудың талап етiлетiн мiнсiз деңгейін көpceтeдi, ал нақты әдіс тұтастай алғанда, экономиканың даму, атап айтқанда, тұтынушы салаларға болжамдарына сәйкес өңдеу жөнінде жүктеме қуаты неғұрлым толық кезiнде сәйкес бұйымдарға өңделуi мүмкiн ПО санын анықтайды. Тиiсiнше Қазақстанда және ТМД елдерiнде ПЭ мен ПП арналған сұраныс болжамының екi - оптимистiк және ықтималды нұсқасы ұсынылады.
Оптимистiк болжам үшiн бастапқы деректер ретiнде 2010 жылға таман халықтың жан басына ПЭ және ПП тұтынуы қазiргi орташа әлемдiк деңгейге жететiнiн, ал 2020 жылға таман әлемнiң дамыған елдерiнiң деңгейiне шыға алатындығы қабылданады.
Қазiргi уақытта ПЭ жан басына тұтынудың әлемдiк орташа деңгейi 8-10 кг. жуық, ПП - 5 жуық кг. құрайды. Сонымен бiрге, әлемнiң неғұрлым дамыған елдерi - АҚШ, Жапония, Шығыс Еуропа мемлекеттерi полимерлердi бұдан әлдеқайда көбiрек тұтынады: ПЭ - 20-дан 40-гe дейiн кг/адам, ПП - 15-20 кг/адам (2001 жылы полимерлердi пайдалану 125 кг/адамды құраған Бенилюкс елдерi рекордшы болып табылады. Сөйтiп, Қазақстанда және ТМД елдерiнде перспективада полиолефиндердi жан басына тұтыну деңгейi мыналарды құрайды:
3.5.5-кесте
___________________________________________________________________
Жылдар | Тұтыну көрсеткiштерi (жылына бiр
| адамға/кг. шаққанда
__________________________|________________________________________
| Полиэтилен | Полипропилен
__________________________|____________________|___________________
2005 ж. 5 2
2010 ж. 8 4
2015 ж. 11 7
2020 ж. 15 10
___________________________________________________________________
Бұл ретте полиолефиндерге сұранымның шамасы 3.5.6.-кестеде көрсетiлген.
3.5.6.-кесте
"Оптимистiк нұсқа" бойынша полиолефиндерге сұраным
мың тонна/жыл
___________________________________________________________________
Полиэтилен және полипропилен ТМД | 2005 ж. |2010 ж. |2015 ж.| 2020ж.
елдерiнде | | | |
_________________________________|_________|________|_______|______
Полиэтилен
Ресей 1030 1470 2190 2900
Қазақстан және ТМД - барлығы: 1400 2240 3080 4200
Полипропилен
Ресей 450 750 1460 2200
Қазақстан және TМД-барлығы: 560 1120 2000 2800
___________________________________________________________________
Бұған дейiн аталып өткендегiдей, түпкiлiктi бұйымдарға ПО қайта өңдеу бойынша қуаттардың мүмкiндiгiнен шығатын тұтынушы салаларды дамыту болжамына негiзделген болжам нұсқасы мейлiнше дәлме дәл болып келедi.
Қазiргi уақытта Қазақстанда ПО өңдеу бойынша қуаттарды жүктеудiң орташа деңгейi 10-30% құрайды. Экономика дамуының болжамын және жекелеген салалардың ерекшелігін ескерумен мыналарды болжаймыз: Қазақстанда және ТМД елдерiнде жұмыс iстеп тұрған және қайтадан құрылған қайта өңдеу қуаттары жүктемесiнiң орташа деңгейi 2005 ж. - 50%; 2010 ж. - 70%; 2015 ж. - 90%; 2020 ж. - 99% құрайды.
ТМД елдерiнде көмiрсутек шикiзатының үлкен қорларына, синтетикалық полимер материалдардың өндiрiсіне қарамастан, пластмассалардың өндiрiсiне даму деңгейi жағынан басқа елдерге жол бередi. ПО Ресейде, Қазақстанда және Украинада iрi тоннажды және кең қолданылатын полимер материалдар болып табылады. Ресейде жылына 2,5 млн. жуық тонна синтетикалық шайырлар және пластмассалар өндiрiледi, оның 36% ПЭ (шығару көлемдерi бойынша 1 орын) және 9% - ПП (поливинилхлоридтен кейiн үшiншi орын) тиесiлi.
3.5.7.-кесте
___________________________________________________________________
Кәсiпорын атауы |Қуаты 01.01.02.,|2001 жылы |Қуатты
|жылына мың |өндірiлді, |пайдалану
|тонна |мың тонна |коэффициентi
________________________|________________|____________|____________
Ресей Фeдeрациясы 300.000 258.596 86.2
Кәсіпорын бойынша:
"Томский неФтехимический 100.000 83.273 83.3
завод" ААҚ
"Московский НПЗ" AAҚ 100.000 81.808 81.8
"Уфаоргсинтез" ААҚ 100.000 93515 93.5
Украина 100.000 50.000 50.0
"Лисичанскнефтеорг-
синтез" ААҚ 100.000 50.000 50.0
Қазақстан 30.000 0.154 0.5
"Полипропилен зауыты" 30.000 0.154 0.5
ЖШС Атырау қ.
Полипропилен - барлығы 430.000 308.750 73.8
___________________________________________________________________
1999 - 2003 жылдар ішінде ПО бұйымдардың рынок конъюнктурасының бiршама жандануы байқалады. Өңдеу қуаттарының қолдану коэффициенті позициялардың көпшілігі бойынша 45-50%-ға жетті. Iшкі рынок сыйымдылықтарының өсуi өңдеу кәсiпорындары мен негiзгi тұтынушы салалардың сұранысының жандануымен байланысты.
ПО өндiрiстерi техникалық деңгейiн талдау көрсеткендей Қазақстанда және Ресейдiң белгiленген қуаттардың 70%-ы пластмассалар саласының әлемдiк деңгейiне сай келетін. барынша осы заманғы, бәсекеге қабiлеттi технологиялық желілерден тұрады. Сонымен қатар, осындай жағдайдың 90-шы жылдары қайта құрылымдалған немесе iске қосылған ПП және ПЭВП өндiрiсiмен байланысты қалыптасқанына көңiл аудармауға болмайды.
Қазiргi уақытта Ресейде ПЭ өндiрiсі бойынша жалпы өндiрістік қуаттары жылына 1064,6 мың тонна құрайтын жетi кәсіпорын жұмыс iстейдi, соның iшiнде ПЭНП алты кәсiпорын - продуценті және екi - ПЭВП (Қазан AAҚ-мен "Оргсинтез" аласа және жоғары тығыздықты полиэтилен өндiредi).
ТМД елдерінде ПО төрт продуценті бар, бір-бірден - Белоруссияда және Әзірбайжанда (ПЭВП) және екеуі - Украинада (ПЭНП және ПЭВП). Қазіргі кезеңде Ресейде және ТМД елдерінде полиэтилен өндірістерінің барлық жиынтық қуаттары жылына 762,6 мың тонна құрайды.
Қазіргі уақытта жұмыс істейтін полиэтилен өндірістерінің жалпы қуаттары (2003 жылғы қаңтардағы жағдай бойынша ПЭ түрлері 3.5.8.-кестеде.)
3.5.8.-кесте
ТМД елдерінде ПЭ өндіру қуаттары
___________________________________________________________________
ПЭ түрлері | ТМД |Солардың ішінде Ресейде
_______________________|__________________|________________________
ПЭНП 1037,6 564,6
ПЭВП 725,0 500,0
ПЭ-барлығы 1762,6 1064,6
___________________________________________________________________
ТМД елдерінде синтез әдістері бойынша ПО өндірісі қуаттары былайша бөлінеді (3.5.9.-кестені көріңіз.)
3.5.9.-кесте
___________________________________________________________________
N р.с.| Синтез тәсілі | %
______|_____________________________________________|______________
1. Құбырлық реактор (ПЭНП) 44
2. Автоклавтық реактор (ПЭНП) 15
3. Газофаздық әдіс (ПЭВП) 34
4. Ерітінділік метод (ПЭВП) 7
___________________________________________________________________
ПП өндірісі бойынша ТМД рыногында үш кәсіпорын жұмыс істейді - Қазақстан Республикасында, Украинада және Түркменстанда. Қазір ТМД елдерінде ПП жиынтық қуаты жылына 520 мың тонна құрайды. ТМД елдерінде ПП өндірістерінің жалпы көлемі 3.5.10.-кестеде келтірілген.
3.5.10.-кесте
жылына мың тонна
___________________________________________________________________
2000 ж. | 2005 ж.| 2010 ж. |2015 ж.|2020 ж.
________________________________|_________|_________|_______|______
ТМД Елдері - Барлығы:
___________________________________________________________________
Қуаттар 430,0 620,0 1140,0 1390,0 1640,0
Өндіріс 270,0 460,0 930 0 1265,0 1540,0
Ресей Федерациясы
Қуаттар 300,0 400,0 770,0 1020,0 1270,0
Өндіріс 229,9 330,0 680,0 895,0 1170,0
- Мәскеу 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
85,4 90,0 100,0 100,0 100,0
- Томск 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
48,3 90,0 100,0 100,0 100,0
- Уфа 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
96,2 100,0 100,0 100,0 100,0
- Буденовск - 100,0 100,0 100,0 100,0
- 50,0 80,0 100,0 100,0
- Тобольск - - 250,0 250,0 250,0
- - 200,0 250,0 250,0
- Нижнекамск - - 120,0 120,0 120,0
- - 100,0 120,0 120,0
- "Cеверный маршрут" - - - 250,0 500,0
- - - 125.0 400,0
Украина
Қуаттар 100,0 100,0 180,0 180,0 180,0
Өндіріс 40,0 50,0 120,0 180,0 180,0
- Лисичанск 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
40,0 50,0 80,0 100,0 100,0
- Калуш - - 80,0 80,0 80,0
- - 40,0 80,0 80,0
Қазақстан
- Атырау
30,0 30,0 30,0 30,0 30,0
0,15 30,0 50,0 100,0 100,0
Түрікменстан
- Түрікменбашы - 90,0 90,0 90,0 90,0
- 50,0 80,0 90,0 90,0
___________________________________________________________________
ТМД елдеріндегі жұмыс iстеп тұрған ПП өндiрiсі тек қана суспензиялық әдiске негізделеді: екi өндiрiс (Томскiде және Атырауда) - ауыр еріткіште бұлғауышпен сыйымдылық аппаратын қолдануымен (30% ТМД елдерiнде жиынтық қуаттардан) және үш өндiрiс (Мәскеуде, Уфа және Лисачанске) - "монометр ортасында" ілмекті реактор қолдануымен (70% қуат) айналысады.
ПП қуаттары бойынша ресурстар ТМД елдерi (3.5.11-кестe) әлемдiк жетекші өндiрушілерден айтарлықтай артта қалды және дамитын елдердiң деңгейiнде болып отыр (3.5.12-кестe).
3.15.11-кестe
TМД елдерiнде ПП өндiрісi қуаттардың бөлiнуі
___________________________________________________________________
N р/с| ТМД елдерi | Өндірiс көлемi, %
_____|__________________________________|__________________________
1. Ресей Федерациясы 69,8
2. Украина Республикасы 23,2
3. Қазақстан Республикасы 7,0
___________________________________________________________________
3.5.12-кестe
Шет елдерде ПП өндiрiсі қуаттардың бөлiнуi
___________________________________________________________________
N р/с| Елдер |Өндірiс көлемдері, жылына
| | мың тонна
_____|___________________________________|_________________________
1. Бельгия 2860
2. Германия 1390
3. Франция 1345
4. Жапония 2944
5. Бразилия 910
6. Филиппин 340
7. Мексика 220
8. Нигерия 115
___________________________________________________________________
Осылайша, Қазақстанда және ТМД елдерiнде 2015 жылға дейінгі
перспективада ПО сұраныс және ұсыныстың болжамдық теңгермесі көрсеткендей, тұрақты экономикалық жағдайында өсу сценарийi орындалса, полимерлік өнімге төлей алатын сұраныс жоғарылаулары және өңдеушi қуаттылықтарының тиеу деңгейі лайықты артуымен полиолефин iшкi базарда тапшы материалдар бола алады. Тапшылықтың жабылуы ПЭ және ПП шығарудың өзiне тән меншiкті куаттылықтардың қажетті артуымен байланысты.
ТМД елдерiнде ПЭ өндiрiсi негізінде мұнай-газды шикiзат көздерiн иеленген аймақтарда орналасқан. Сонымен бiрге тұтынушылардың негізгі көпшiлiгі (өңдеумен айналысатын кәсіпорындар
да, ақырғы бұйымдарды тұтынушылар да) Ресей және ТМД елдерiнiң орталық европалық аудандарында шоғырланған және бұл жағдай тұтынушыларға өндірушiнің ПЭ жеткізуiне қосылған көлiктiк шығындарды туындатады.
Полиэтиленге қарағанда ПП айырмашылығы өндiрiс қуаттардың географиялық орналасуы тұтынушыларға пайдалы болып келедi (Томскiдегі өндiрістен тыс) демек, тұтынушыларға өндірушiнiң өнiм жеткізуiне көлiктік шығындары айтарлықтай азырақ.
Бұдан басқа Қазақстан ТМД елдерi ПЭ және ПП өндiрушiлерi елдерi арасында
- дамыған әлем елдерiнен ПЭ мен ПП өнеркәсiп пен тұрмыста
пайдаланудың кеңдігі мен әртүрлiлiгі бөлiгінде өте артта қалып отыр (ЛПЭНП төзiмдiлiгi жоғары пленкалар, ПЭВП-дан жасалатын газ құбырлары және төзiмділігі жоғары ыдыстар, буып-түйетiн пленка, сантехникалық бұйымдар, тұтыну ыдысы және полипропиленнен және бiрқатар басқалардан жасалатын түрлi тұрмыстық техника);
- iс жүзiнде қайталама полимерлердi жинау және қайта өңдеу жүйесi дамымаған, сондықтан пластмассадан жасалынатын бұйымдардың қайталама өндiргіштiгi үшiн негiзгі тәсiл әлi көп жылдар бойы осы пластмассаларды жаңадан өндiру болып қалмақ.
3.5.2. Қазақстан Республикасындағы полиэтилен мен
полипропилен өндiрiсiнiң сипаттамасы
Қазақстанда 2003 жылдан бастап "Полипропилен зауыты" ЖШС (Атырау қ.) жұмысын қалпына келтірді. Кәсiпорын Ресейден импортталатын шикізатпен жұмыс iстейдi, бұрын тiзбеленген инвестициялық жобалар (3.2.т.) iске асырылған жағдайда ПП өндірісiнің көлемдерi 2004-2010 жылдары 60,0-ден 100,0 тоннаға дейiн өсетiн болады.
"Полипропилен зауыты" ЖШС 1966 жылы пайдалануға берiлген Гурьев химия зауытының базасында құрылды, 1976 жылы Montedison фирмасынан (Италия) сатылып алынды, ал 1977 жылы ауыр еріткiш ортасында толассыз полимерлеу әдiсiмен түйiршiктелген полипропиленнiң құймалық және талшықты маркалар өндiрiсi енгiзiлген болатын.
1996 жылдың басында полипропилен өндірісі тоқтатылған болатын. 1999 жылғы қарашадағы аукционда зауытты ресейлiк кәсiпорын "Композициялық материалдар және пластмассалар зауыты" ЖАҚ (Томск қ.) сатып алды және таратылатын "Полипропилен" АҚ базасында "Полипропилен зауыты" ЖШС құрылды.
Зауыт полипропилен өндірiсі бойынша Қазақстан Республикасында жалғыз кәсiпорны болып табылады. 1993 жылы қаптар мен шөп буатын жiптердi өндiру бойынша желiлердi пайдалану енгізілетін болатын. 1995 жылы атактиканы (пропилендi қайта өңдеудің соңғы бөлiгi) қайта өңдеу, құю және буып-түю жөніндегі итальяндық технологиялық желi жөнделдi.
Зауыттың негiзгi өндiрістiк технологиялық цехтары: Италия, "Монте Катини Эдисон" фирмасының технологиясы бойынша пропилендi полимерлеу; полипропилен мен полиэтилендi түйiршiктеу; өзiнiң өнімiн шығару үшiн қолданылатын катализаторларды өндiру; Атырау облысын техникалық және медициналық оттегiмен және азотпен қамтамасыз етушi азот-оттегі өндiрiсi; халық тұтынатын тауарлар өндiрiсi; Германия, "Линде" фирмасының технологиясы бойынша жiп-қап өндiрісі.
Жылына жобалық қуаты: пропилен өндiрiсi бойынша - жылына 30 мың тонна; шеттен әкелiнген ұнтақтан полиэтилен композициялары - жылына 3,5 мың тонна; шөп буатын жіп жылына - 2,3 мың тонна; полипропиленнен жасалатын қаптар - 6 млн. дана.
Халық тұтынатын тауарлар өндірiсiнiң қол жеткен қуаты: құймалық бұйымдар - 210 ж/т, үрлеме бұйымдар - 30 ж/т; - пленкалық бұйымдар - 180 ж/т, оның iшiнде қапшықтар (240 x 420) - 5 млн.ж/д.
Зауыт о бастан ТМД елдерiнен жеткiзiлетiн (Ресей - "Горьнефтеоргсинтез" АҚ, Кстов қаласы және "Нижнекамскнефтеоргсинтез" АҚ, Нижнекамск қаласы, Украина "Олефиновый завод" АҚ, Калуш қаласы) импортталған шикізатпен - пропилен, гептан, бутанолмен жұмыс iстейдi.
2002 жылы негiзгі технологиялық цехтардың құралғыларын жаңғырту және қалпына келтiруден соң "Полипропилен зауыты" ЖШС қолда бар технологиялық жарақтану және импорттық шикiзатпен жұмыс iстеу кезiнде өндірістің өнімсiз екендігін көрсеткен кәсiпорынның сынамалық қысқа мерзiмдік iске қосылуы жүзеге асырылды. Қазiргі уақытта полипропилен өндiрiсі тоқтатылды, кәсіпорынның өндiрiстiк қызметiнiң пайдалылығын қамтамасыз ететін техникалық шешiмдер iздестiрiлуде. 2004 жылы қуаты жылына 60 мың тонна ПП өндірiсiн iске қосу жоспарланып отыр.
Табиғат қорғау iс-шаралары бойынша кәсiпорын Атырау облыстық қоршаған ортаны қорғаудың аумақтық басқармасымен қалдықтардың шығарындысы, төгіндісi және орналастыру, сондай-ақ өндiрiстiк қуаттарға сай кәсiпорынды iске қосу үшiн арнаулы табиғи пайдалану бойынша рұқсат берудi қамтамасыз ететін нормативтік құқықтық құжаттарды әзiрлеу және келiсу жөніндегі алдын ала жұмыстар жүргізілуде. Қазiргі уақытта зауыт зертханасы бекiтiлген графиктер бойынша кәсіпорынның ауасы және ағын сулары бойынша өлшеулер жүргізіледі.
3.6. Синтетикалық каучуктар өндіру рыногы
Резеңке-техникалық бұйымдар мен шиналық өнiмдер өндірісінің негізгі шикiзаты синтетикалық каучук болып табылады. Синтетикалық каучук маңызды стратегиялық шикiзат болып табылады, Халықаралық каучук институты сарапшыларының бағалауы бойынша әрбiр елде оның белгiленген қорлары болуы тиіс.
Синтетикалық каучуктар (CK)
- peзеңке даярлауға арналған жоғары полимерлi материалдар - эластомерлер. Әдетте оларды әртүрлі монометрлерді - каучукгендердi полимерлеумен және полимерлестiрумен (кейбiр жағдайларда поликонденсациялаумен) алады. Каучукгендер ретiнде бутадиен, стирол, изопрен, хлоропрен, изобутилен және т.б. қолданылады.
Синтетикалық каучуктар екі үлкен сыныпқа бөлiнеді: көпшілік резеңке бұйымдарын - автомобильдiк шиналарды, транспортерлы бауларды, жеңдерді, резеңке аяқ киiмдi және бiрқатар резеңке-техникалық бұйымдарды дайындау үшiн қолданылатын жалпы мақсаттағы әмбебаб каучуктар және ерекше жағдайларда - еріткіштер, қac сұйықтықтардың ортасында, жоғары температуралар және
т.б. жағдайларда жұмыс істеуге мақсатталған резеңке бұйымдарды дайындау үшiн қолданылатын арнайы техникалық қасиеттерi бар каучуктар.
Көптеген синтетикалық каучук түрлерінің жетекшi продуценттерi АҚШ және Жапония болып табылады. Бутадиендық, стирольдық-бутадиен, изопрендік, хлоризопрендiк, полихлоропрендiк, витрильдiк-бутадиен, пропилендік-этилен және уретан каучуктар өнеркәсiптік мәнге ие болды. Олар АҚШ-та, Ресей Федерациясында, Жапонияда, ГФР-де, Нидерландыда, Францияда, Канадада, Италияда шығарылады.
Синтетикалық каучуктар экспортының көлемі бойынша АҚШ әлемде бiрiншi орын алады, СК импорты мардымсыз, шамамен жалпы өнімнің 5%. АҚШ-да негізгі көпшілiк каучук CK өндірiсі құрылымында үлесі 50% артықты құрайтын стирольды-бутадиен болады.
Стиролдың нeмece а-метилстиролдың құрамына байланысты олардың қоспаларының ара қатысы CKC - 30 (бутадиен - 70, стирол - 30%); CKC - 50 (50:50); CKC -10 (90:10) ұсақталады. CKC-30 автомобильдiк шиналар, транспортерлы бауларды, резеңке аяқ киiм, формалы резеңкелік бөлшектер, жеңдер және басқа резеңке бұйымдар жасайтын әмбебаб каучук түрі болып табылады. CKC-10 жоғары аязға төзiмдiлiкпен айрықшаланады және аязға төзімді резеңке бұйымдарды даярлау үшiн қолданылады.
3.6.1. Синтетикалық каучуктер өндiрiсiнiң әлемдiк
рыногының конъюнктурасы
СК дамытудың әлемдiк үрдiстерi автомобиль жасауды және шина өнiмiн өндiрудi айқындайды. Соңғы жылдары синтетикалық каучукты әлемдiк рыногында болып өткен өзгерiстер осы рыноктың барлық секторларына - өндiрiске, тұтынуға, қорларға, саудаға, баға құрау мен бәсекелестiк ортаға әсерiн тигiздi.
СК әлемдiк өндiру мардымсыз 1999 жылы 10,3 млн. тоннадан 2001
жылғы 10,7 млн. тоннаға дейiн және негiзiнен, 22-ден 37% дейiн өсiп отырған әлемдiк өндiрiстегi азия аймағының үлесi есебiнен ұлғайды.
КСРО құлауының нәтижесiнде СК өндiрiсi Ресейде күрт түсiп кеттi: 1999 жылғы 1,5 млн. тоннадан 2001 жылғы 0,9 млн. тоннаға дейiн.
СК әлемдiк тұтынуын ұлғайту 10,2-ден 10,53 млн. тоннаға дейiн негiзiнен ҚХР-да және Тайваньда және Батыс Еуропаның (ФРГ, Франция және Испания) кейбiр елдерiнде өндiрiстi ұлғайтумен ерекшеленедi.
ҚХР-да СК тұтыну 1999 жылдан бастап ұлғайды. 4,5 eceгe - 2001 жылы 340 мың тоннадан 1,5 млн. тоннаға дейiн, ал Ресейде осы уақытта 1,13 млн. тоннадан 549 мың тоннаға дейiн азайды.
АҚШ-да 2000-2001 жылғы дағдарысты кезеңде автомобильдер 1999 жылдан 4410 мыңға аз шығарылғаны есептеп шығарылып, каучукты тұтыну 648 мың тоннаға қысқарды. СК жалпы пайдалану 2001 жылғыдан 3%-тен астамға азайды.
2001 жылы синтетикалық каучук рыногы онымен тiкелей байланысты каучук рыногын дамытудың әлемдiк үрдiстерiн айқындайтын автомобильдер мен шиналар өндiрiсiнде құлдырау басталған АҚШ-ның автомобиль мен шина өнеркәсiбi тарапынан әсер сезiне бастады.
Каучукты тұтынуды төмендету Солтүстiк Америкада 2000-2001 жылдың ортасында басталды, одан кейiн Азиялық-Тынық мұхит және басқа өңiрлерге тарады. 90 жылдардың басындағы құлдыраудан кейiн Жапонияда шиналар мен автомобиль өндiрiсiнде Қытай тарапынан бәсекелестiк өсiп отырғанымен, каучукке сұраным едәуiр ұлғайды. 1999 жылы ҚХР автомашиналарды экспорттаудан әлемде үшiншi орында болып отыр. Соңғы онжылдықта автомобильдер мен шиналардың iрi өндiрушiсi Оңтүстiк Корея болып отыр.
КСРО-ның құлдырауына байланысты онжылдық дағдарыстан кейiн Шығыс Еуропа мемлекеттерiнде каучукке сұранымның өсуi орташа әлемдiк деңгейден артып отыр. Шетелдiк инвестициялар ағымының арқасында автошина өндiрiсi бойынша бiрнеше бiрлескен кәсiпорындар құрылған Чехияда, Венгрияда және Польшада сұранымның әжептеуiр өсуi байқалады.
Шығыс Еуропа елдерiнде - автомобиль шығарудың төмендеуiнен СК сұранымның азаюы байқалады.
СК әлемдiк өндiрiсi соңғы онжылдықта тұтастай алғанда тұтынудан артық болды, бұл осы тауардың коммерциялық қорларының жиналуымен шарттасады. СК қорларының көлемi 1999 жылы олардың 1990 жылғы деңгейiнен 50% артып отыр.
Қазiргi уақытта СК әлемдiк қорлары оның үш айлық тұтынуына сәйкес келедi.
3.6.1.-кесте
СК әлемдiк тұтыну
мың тонна
___________________________________________________________________
Ел | 1990ж. | 1999ж. | 2000ж. | 2001ж.
_____________________|__________|__________|_________|_____________
Синтетикалық | | | |
каучук барлығы | 9660 | 10180 | 10790 | 10533
_____________________|__________|__________|_________|_____________
Оның iшiнде:
АҚШ 1821 2113 2163 1937
ҚХР 340 1285 1455 1520
Жапония 1133 1133 1138 1082
Германия 511 604 639 653
Ресей 1130 436 498 549
Франция 351 434 482 498
Бразилия 284 309 351 359
Koрея Респ. 279 394 382 353
Испания 166 242 278 275
Италия 310 287 292 273
Тайвань 195 263 260 249
Канада 185 221 233 236
Ұлыбритания 223 189 193 193
___________________________________________________________________
Әлемде СК бағасының өзгеру үрдiсi бәрiнен бұрын бастапқы мономерлер мен мұнайды қайта қараудың әсерiне, сондай-ақ оған деген сұраным деңгейiне және табиғи каучук рыногындағы жағдайға орай қалыптасады.
3.6.2.-кесте
СК әлемдiк қорлар мен бағалардың ceрпiнi
___________________________________________________________________
|1999 жыл | 2000 жыл | 2001 жыл
_________________|_____________|____________|______________________
Қорлар, мың тонна 2490 2540 2620
Бағалар долл.
тонн 1017 1163 1493
___________________________________________________________________
Соңғы жылдары СК бағасы стирольды-бутадиен каучуктың (СБК) құндық сипаттамасы бойынша анықталады. 2002 жылдың ортасында СК баға төмендей бастады. Стирольды-бутадиен каучуктың (СБК-1500) келiсiм-шарттық бағаларының шығыс еуропа рыногында түсуi 2001 жылдың үшiншi тоқсанында - 14%, төртiншiде - 7% болды, бұл бутадиен мен стиролға бағаның төмендеуiмен байланысты. БСК-1500 бағалары бiр
тоннаға 840 евро деңгейiнде белгiлендi. 2001 жылы бутадиен-стиролды
каучукке орташа әлемдiк баға 1493 долл./т. құрайды.
3.6.3.-кесте
Синтетикалық каучук әлемде орташа жылдық бағалардың ceрпiнi
___________________________________________________________________
Ел |Синтетикалық |1995 ж. |l998ж. |1999ж. | 2000ж.
|каучук | | | |
_____________|______________|________|_______|_______|_____________
АҚШ, долл./т Стирольды-
бутадиен 1331 1393 1017 1163
Полибута.
диендік 1179 1008 922 1106
Франция, Стирольды-
Франки/т бутадиен 7871 5939 5291 6803
Полибута.
диендік 6049 5273 5160 6177
ФГР, Стирольды-
Марки/т бутадиен 2431 1836 1564 2045
Канада, Полибута.
канад. диендік
долл./т 1429 1423 1244 -
Жапония, Стирольды-
Иен/т бутадиен 133000 115000 101000 121000
Полибута.
диендік 133000 140000 109000 97000
Оңтүстік Стиролды-
Корея, бутадиен
Долл./т - 646 - 798
Полибута.
диендік - 783 - 798
Ресей,pуб./т Стирольды-
бутадиен - - 15618 20017
Полибута.
диендік - - 12700 22717
___________________________________________________________________
CK шығару кез келген елде көп деңгейде өндіріске және ең көп
талап етілетін шикізат болып табылатын бутадиен - 1,3 (дивинил) сұранымына байланысты. 2000 н. бутадиенге сұранымның жалпы көлемiнің 63% синтетикалық каучуктердi өндірушiлердiң үлесіне тидi.
(3.6.4.-кесте).
3.6.4.-кесте
Жылдар бойынша бутадиенге әлемдiк сұраным
мың тонна
___________________________________________________________________
Әлемде | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005| Жылдық орташа
| | | | | | |өсу қарқыны, %
_______|_______|________|_______|______|______|_____|______________
Барлығы 8340 8634 8937 9229 9507 9810 3,7
___________________________________________________________________
Бутадиен өндiру бойынша әлемдiк қуаттар жыл сайын 2,3% ұлғаяды. Бутадиеннiң әлемдегi орташа жылдық өсу қарқыны 3,7% құрайды, бұл әзiрше жаңа қуаттардың енгiзу көлемiн басып озуда.
Бутадиенге сұранымның ең жоғары өcу қарқыны Индияда және Оңтүстік Шығыс Азия елдерiнде байқалды.
Chemical Market Associates Inc. (СМАI) болжамдары бойынша Солтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерiнде 1999 жылдан 2005 жылға дейiнгі кезеңде бутадиенге сұраным 630 мыңнан астам тоннаға, Батыс Еуропа елдерiнде осы кезеңде 450 мың тоннаға ұлғаяды. CMAI болжамы бойынша 2004 жылға дейiнгі кезеңде бутадиенге әлемдiк сұраным қуаттардың кеңеюi бар болғаны 2,8 % жеткенде орташа алғанда Жылына 3,9 % өсетiн болады.
Егер 2000 жылы қуаттардың орташа жүктемесi 85.6 % болса, Chemical Market Associates Inc. болжамдары бойынша 2005 жылға таман әлемде бутадиен өндiрiсi бойынша қуаттардың жүктемесi олардың жобалық қуаттарынан 90,4% артығын құрайды.
Дегенмен, СМАI деректерi бойынша 1999-2005 жж. ТМД елдерi мен Шығыс Еуропаның кәсiпорындарының қуаттар жүктемесi 50 % аздап асады.
Құлдырауға қарамастан, осы саладағы жетекшi позицияларды сақтаушы АҚШ-да СК өндiрiсi 2001 жылы 1990 жылғы деңгейi шамамен 4% артты. Алайда, СК әлемдiк шығаруда АҚШ-ның үлестiк салмағы 90-шы жылдары 21,5-тен 20,7% дейiн төмендедi.
3.6.5-кесте
АҚШ-та СК өндiру мен тұтыну млн. тонна
___________________________________________________________________
АҚШ | 1999 ж. | 2000 ж | 2001 ж.
________________________|_______________|_____________|____________
Өндiрiс 10,3 10,8 10,68
Тұтыну 2,1 2,16 1,93
___________________________________________________________________
Freedonia Group консалтингтік компаниясы өткiзген зерттеулерге сәйкес әлемде қаучукты тұтынудың жыл сайынғы өсуi 3% деңгейiнде болжанады және 19,5 млн. тоннаны құрайды. Бұл өсу негiзiнен автомобильдердi шығарудың төмендеуiнен 1994 жылдан 1999 жылға дейiнгі кезеңнен бiрнеше есе аз болып отыр (3.6.6-кесте).
3.6.6-кесте
СК әлемдiк тұтынуының өсуі
___________________________________________________________________
|1994 ж. | 1999 ж. | 2004 ж. |2009 ж.| Жылдық
| | | | |орташа
| | | | |өсу
| | | | |қарқыны,%
| | | | |________
| | | | |2004/1999
_____________________|________|_________|_________|_______|________
СК және НК тұтынудың 14731 16928 19530 22515 2,9
жалпы көлемi, мың
тонна
Шина өнеркәсiбi 7199 8691 9932 11305 2,7
Резеңке-техникалық 7172 8237 9598 11210 3,1
өнеркәсіптiң басқа
өндiрiстерi
Өңiрлeр
Солтүстік Америка 3929 4099 4525 4920 2,0
Батыс Eуропа 2847 3233 3445 3665 1,3
Қытай 1400 2112 2600 3200 4,2
Жапония 1666 1867 2020 2140 1,6
Азиялық-Тынық мұхит
елдерi
(Қытай және Жапонияны
қоспағанда) 2839 3308 4200 5370 4,9
Басқа өңiрлер 1990 2309 2740 3220 3,5
1 кг шинаға каучук
шығысы 8,0 8,0 8,2 8,4 0,4
Шиналарды өндiру,
млн. дана 895 1081 1211 1351 2,3
___________________________________________________________________
Осы уақытқа дейiн Қазақстан СК қажеттiлiктерiнiң қажеттi көлемi Ресей Федерациясынан жеткiзiлiмдер есебiнен жабылды. Таяу перспективада кәсiпорындарды резеңке-техникалық бұйымдарды және шина өнiмдерiнiң өндiрiсi бойынша қамтамасыз ету мәселесi Ресей және ТМД елдерiнен жеткiзiлiмдер есебiнен жүзеге асырылатын болады, бұл бөлiмде ТМД елдерiнде, оның iшiнде Ресейде СК өндiрiсiнiң рыногы талданатын болады.
СК шығару бойынша Ресей Федерациясы (1992 жылға дейiн әлемдегi екiншi орын) 2002 жылы AҚШ, Жапонияны, ҚХР және Германияны алға жiберiп бесiншi орын иеленiп отыр. СК тұтыну Ресей Федерациясы сол себептер бойынша 1992-2001 жылдары екi есе қысқарды. СК әлемдiк өндiрiсiнде Ресей Федерациясы үлесi 15-тен 7% дейiн (1992-2001 жж. кезеңде) төмендедi. 2002 жылы Ресей Федерациясы синтетикалық каучукты өндiру 937 мың тоннаны құрады.
Ресей Федерациясы 11 зауыт СК өндiрумен айналысады, олардың жиынтық қуаты 2,5 млн. тонна. "Нижнекамскнефтехим" ААҚ-да өндiрiстiң ең жоғары қуаты - 451 мың т/жыл, орташа - 199 мың тонна/жыл, таяу жылдарда Ресей Федерациясы каучуктердi шығарудың ұлғаюы күтiлуде.
3.6.7.-кесте
Ресей бойынша синтетикалық каучуктың құны руб./тонна
___________________________________________________________________
СК атауы |Ең жоғарғы, |Ең төменгi, |Ең төменгi,
| 2001 ж. |2002 ж. |2002 ж.
___________________|____________|____________|_____________________
Стирольды-бутадиен 19468 17500 21000
Полибутадиендiк 22717 21056 21060
Полиизопрендiк 25000 18333 25000
Нитрильдi-бутадиен 38491 34050 34050
___________________________________________________________________
Бұдан бiрнеше жылдар бұрын каучукты, шиналарды және басқа резеңке бұйымдарды шығару жөнiндегi қуаттарды пайдалану деңгейi өте төмен болды. Бұл ретте өндiрiстен қуаттарды шығару жаңаларды енгiзуден едәуiр озық болды. Көп ретте бұл меншiктiң үздiксiз қайта бөлiсiмен байланысты. Соңғы жылдары жалпы өнеркәсiптiк даму СК өндiрiсi бойынша қуаттарды пайдалану коэффициентi ұлғайды (3.6.8-кесте).
3.6.8-кесте
СК шығару кезiнде ресейдiң өндiрiстiк қуаттарды пайдалану көрсеткiштерi
___________________________________________________________________
РФ синтетикалық каучукті |Орташа жылдық |Өнiмдерді |Қуаттарды
өндiру |қуат (мың тонна)|шығару (мың|пайдалану
| |тонна) |(%)
_________________________|________________|___________|____________
Ресей бойынша барлығы: 1 591,5 837,5 52,7
Соның ішінде:
"Воронежский
синтезкаучук" 330,5 165,4 50,6
СК Eфремов зауыты 125,0 40,8 32,7
СК Красноярск зауыты 34,4 16,5 47,9
"Омский каучук" 110,4 25,8 23,4
Стерилитамак МХЗ 17,0 10,7 64,3
"Каучук" (Стерлитамак) 320,1 199,5 62,3
"СК-Премьер" (Ярославль) 65,0 3,8 5,8
Нижнекамскнефтехим 340,0 209,8 61,7
Тольятикаучук 170,0 152,2 89,5
CK Қазан зауыты 23,8 9,6 40,4
Уфаоргсинтез 4,0 3,1 77,6
___________________________________________________________________
Әзiрбайжан ТМД елдерiнiң арасынан СК өндiрiсi бойынша неғұрлым қуатты базаға ие болушының бiрi - Сумгаит "Синтезкаучук" ӨБ (1940 жылы құрылған, 1987 жылы қайта жаңғыртылды). Қазiргi уақытта осы кәсiпорында нитрилді сүтсағыз, стирольды-бутадиен каучугын, бутадиендi, стиролды өндiру iске қосылды. Одан басқа, мұнда этилен-пропилендi каучукты шығаруды ұйымдастыру үшiн тура қуылатын және газ бензиндерiн парализдеумен этилен мен пропилен өндiру бойынша ЭП-300 кешенді қондырғысы пайдалануға енгізілдi.
Қазақстанда 1990 жылға дейiн СК өндiру Қарағанды "Карбид" ӨБ-де (бұрынғы CK Қарағанды зауыты, 3.6.9-кесте) шоғырланды.
3.6.9-кесте
мың тонна
___________________________________________________________________
СК | 1986ж. | 1987 ж. | 1988 ж.
____________________|___________|________________|_________________
Cтирольды-бутадиен 33,9 34,2 34,36
___________________________________________________________________
Қазiргi уақытта бұл кәсiпорын "Темiртау химия-металлургия зауыты" ЖШС болып қайта аталынды, барлық химиялық өндiрiстер тоқтатылып тұр, тек кальций карбидiн өндіретін пештер ғана жұмыс iстейдi.
Осылайша, 2004 жылға дейiн резинатехникалық бұйымдарды өндiрушiлер тарапынан каучуктарға әлемдiк сұраныс шиналар өндiрiсiндегі каучукке сұранысты басып озады. Бұл бұйымдардағы каучуктың шығындалуы 3,1 процентке жыл сайын өсіп, 2004 жылы 9,6 млн. тонна болады.
Шина өндiрiсіндегі каучукты әлемдiк тұтыну жыл сайын 2,7% болып, 2004 жылы 9,9 млн.тонна болады.
Қазiргi уақытта Қазақстанда СК өндірiсi жоқ.
3.7. Шина өнімдерінің рыногы
Қазiргi уақытта шина өнiмдерiне тiкелей сұраным әлемде автомобиль жасауды дамыту деңгейiне және өңірлік масштабта және әрбiр мемлекет масштабында автомобиль паркін пайдаланудың көрсеткiштерiне байланысты.
Шиналар пiшiн нысаны, көлемдерi, тұмшалау және құрылмалау әдiсi бойынша жіктелiнедi.
Шиналардың тағайындалуы бойынша шиналарды жеңiл және жүк автомобильдерiне бөледi. Бiрiншiлерi, жеңiл автомобильдерден басқа жүк көтерiмдiлiгі аз жүк автомобильдерiнде және микроавтобустарда, екiншілері, жүк автомобильдерiнен басқа - автобустарда қолданылады.
Пiшiн нысаны бойынша шиналарды жіктеу кезiнде екi ара қатынас назарға алынады: шина пішінi биiктiгiнiң оның енiне ара қатынасы және құрсау пiшiнi енiнiң шина пішіні енiне ара қатынасы. Осы жіктеулерге сәйкес шиналар мынадай атауларға ие болады: қарапайым пішіндi шиналар, кең пішiндi, төмен пішiндi, қақпалық, пневмокаткалар.
Шиналардың көлемдерi бойынша пiшiн ендігі 350 мм және одан артық ipі көлемдіге (отырғызу диаметрiнiң көлеміне байланыссыз); пішін енi 200 - 350 мм және 457 мм кем eмec отырғызу диаметрімен орташа көлемдi; пiшiн ендiгi 260 мм артық емес және отырғызу диаметрi 457 мм аспайтын кіші көлемдi болып бөлiнедi.
Шиналарды тұмшалау әдісі бойынша камералық және камералық емес болып бөлiнедi. Iшкi ауа қысымының көлемi бойынша жоғары қысымды шиналар (0,5 - 0,7 МПа), төмен қысымды (0,15 -0,50 MПa) және өте төмен қысымды (0,05 - 0,08 МПа) болып бөлiнедi. Камера - ауаны камераға ғана өткiзетiн, оған құрастырылған вентиль-клапан арқылы ауа айдайтын тұйық резеңкелi жең. Құрсаулық лента құрсау мен камера арасында орнатылады. Ол камераны қақпаны барлардың қысымынан және құрсауға үйкелуден сақтандырады.
Шиналарды пайдаланудың тағайындалуы мен шарттарына байланысты мынадай суреттермен протекторлар шығарылады: жолдық (Д), әмбебаптық (У), жоғары өтiмдiліктi (ПП). Протектор мен каркас арасында кордтың бiрнеше қабаты және жастықша қабатты құрайтын, каучукты ұстаудың жоғарғы пайызымен резеңкелер араласады. Ол каркасты зақымданудан сақтайды және протектор қабылдайтын соққыларды жұмсартады.
Барлық үлгiлердегi шиналарды өндiру үшін негiзгі материал ретiнде синтетикалық немесе табиғи каучуктен алынатын резеңке қызмет етедi.
3.7.1. Шина өнімдерi әлемдiк рыногының конъюнктурасы
1994-2000 жж. шиналардың әлемдiк рыногы жоғары тұрақты қарқындармен дамыды, онда өндiрiс көлемінің қысқаруы байқалған жоқ, бiрақ 2001 ж. шиналарды өндiрiсiнiң әлемдiк көлемi соңғы 7 жыл iшінде бiршама қысқарды. 2001 жылдан бастап автомобиль мен шиналар өндiрісінiң құлдырауына қарамастан, АҚШ шина өнiмдерiн өндiруде әлемдiк рынокта алдыңғы орындарды иеленудi жалғастыруда.
Қытай тарапынан бәсекелестiк өсiп келе жатса да, Жапонияда шиналар мен автомобильдер өндiру едәуiр ұлғайды. 1999 жылы ҚХР әлемде автошиналарды экспорттаудан үшiншi болып отыр. Сонымен бiрге, соңғы онжылдықта автомобильдер мен шиналарды iрi өндiрушi Оңтүстiк Корея болды. Чехияда, Венгрияда және Польшада шетелдiк инвестициялардың құйылуы арқасында автошиналарды өндiру жөнiнде бiрнеше бiрлескен кәсiпорындар құрылды. Шығыс Еуропада автомобильдердi шығару төмендедi.
Әлемде шина өнiмi өндiрiсiнiң орташа жылдық өсу қарқыны 2,3% құрайды. Шина өнiмдерi өндiрiсiнiң өсу көрсеткiштерi, оның iшiнде 2010 жылға дейiнгi перспективамен 3.7.1.-кестеде көрсетiлген.
3.7.1-кесте
___________________________________________________________________
| 1994 ж.| 1999 ж. |2004 ж. |2009 ж.|Орташа
| | | | |жылдық өсу
| | | | |қарқыны,%
| | | | |__________
| | | | |2004/1999
____________________|________|_________|________|_______|__________
Шиналарды өндiру,
млн. дана 895 1081 1211 1351 2,3
1 кг. шинаға каучук
шығысы 8,0 8,0 8,2 8,4 0,4
___________________________________________________________________
Шина өнiмдерiн сатудың ерекшелiгi iрi жеткiзiлiмдердiң негiзiнен автомобиль зауыттарына: жаңа автомобильдердi жиынтықтау үшiн барлығы жеңiл 30% және 22% жүк шиналарын шығару үшiн жiберiлетiндiгiнде болып отыр. Сыртқы рынокқа өндiрiлетiн шиналардан барлығы 12-15% жiберiлетiндiктен өткiзу-сату саласының негiзгi және неғұрлым өсуi жұмыс iстеушi машиналардың паркi (барлық
шығарудың 60-70%). Ресейде төлем қабiлеттiлiгiнiң нашар өсуi кезiнде негiзгi ақшалай қаржылар түсiмiн кәсiпорындар сыртқы саудадан алады. 2000 ж. әлем рыногының қолайлы конъюнктурасы ресейлiк және украиндық кәсiпорындардың өнiмi экспортының өсуiне жәрдемдестi.
Бұл ретте синтетикалық каучук экспорты басымдылықпен (93%) алыс шетелдерге жiберiлсе, шиналардың және басқа да резеңке бұйымдарының экспорты - ТМД елдерiне (82%) жiберiлдi.
3.7.2.-кесте
Шиналар өндiрiсiнiң әлемдiк және TМД елдерiндегi ceрпiнi
млн. дана
___________________________________________________________________
Өнiм |1990 ж.| 1995 ж.| 1998 ж.| 1999 ж.| 2000 ж.
___________________|_______|________|________|________|____________
Әлемдiк өндiрiс 860,3 915,5 1090,0 1146,0
Ресей оның iшiнде:
Синтетикалық
каучук, мың тонна 2 153,0 828,0 638,0 738,0 837,0
Шиналар, барлығы,
млн. дана 46,2 17,4 23,5 28,0 29,9
Соның iшiнде
Жүк автомобильдерi
үшiн 19,6 6,6 7,1 8,5 10,2
Жеңiл
автомобильдері үшiн 15,8 9,7 14,9 17,6 17,6
Ауылшаруашылығы
машиналары үшiн 6,6 0,4 0,8 0,9 1,1
Мотоциклдер мен
мотороллер үшiн 4,2 0,7 0,7 1,0 1,0
Украина 6,4 7,5 7,9 6,8
Қазақстан 3,0 - - 0,302 0,115
___________________________________________________________________
ТМД елдерiнде шина өндірісінiң көлемдерi экономикалық сипаттағы проблемаларға байланысты (3.7.2.-кecте) өсу мен құлдыраудың азғана ауытқулары болды. Негiзгі өндірістік қуаттар 70 жылдары Ресейде, Украинада және Қазақстанда 1980 жылы пайдалануға енгізiлдi.
Жабдықтарды жүктеу көрсеткіштерi бойынша Ресейдiң шиналық өндiрiстерiндегі iс неғұрлым жақсы болып тұр (3.7.3-кестe). Соңғы жылдары кәсiпорындарда (Ярославльде, Волжский және Нижнекамскіде) шиналар шығару бойынша жаңа қуаттар iске қосылғандығына қарамастан, оларды пайдаланудың орташа деңгейi үздiксіз артуда. 3 және 12 шина зауыттарында ол 90%-дан асып кеткен. Алайда, жүктеу деңгейi 32%-ға жетпейтін, жекелеген аймақтардың экономикалық жағдайындағы үлкен айырмашылықтарды меңзейтiн 3 кәсiпорын бар.
Ярославльде шағын габариттi жүк автомобильдерi мен автобустары үшiн (2000 жылы өндiру 950 мың данаға жеткен) шиналар, каркас пен брекердегi металлкорды бар радиалды конструкцияның жоғары сапалы жүк қақпақтарын, ішкі қысыммен реттелетiн шиналар шығару игерiлдi. Красноярскіде ірi габариттi шиналар шығару игерілген. Ресейдегi шағын отырғызылған полиэфирлi корд өндірiсiнің жоқтығынан жоғары жылдамдықтағы қозғалыс кезiнде пайдаланылатын жоғары сыныпты жеңіл шиналарды шығару жолға қойылмаған.
2002 жылы Украинадағы шина өндiрiсiнің жалпы көрсеткіштерi 2001 жылғы 7245,9 мың данамен салыстырғанда 6608,1 мың данаға дейiн төмендеген. Өндiрiс көлемiнiң қысқаруы "Росава" (Белая Церковь) БК ЖАҚ-да шиналар шығарылуының азаюымен байланысты. 2002 жылы "Росавада" 5000,7 мың шина шығарылған, бұл 2001 жылғы өндiрiс көлемінiң тек қана 87% құраған. "Pocaвa" БК жобалық қуаты жылына 6,1 млн. артық шина өндiруге мүмкiндiк бередi, мұның 4,4 млн. - жеңiлi. Кәсiпорындағы проблемалар меншiктi қайта жасаумен және шикiзатты жеткiзудегі үзiлiстермен байланысты. "Росава" БК" ЖАҚ Украинадағы жеңiл автомобильдерге арнап шығарылатын шинаның жалпы көлемінiң 80%-ға жуығын шығарады. "Росава" ЖАҚ өнiмiнiң 70% Ресей Федерациясына экспорттайды. Зауыт өзiнiң экспорттайтын жеткізiлiмдерiмен Ресей рыногы сұранысының 15% дерегiн жауып отыр.
3.7.3-кесте
Ресейдiң шиналық кәсiпорындарының өндiрiстiк қуаттарын
пайдалану көрсеткіштері
___________________________________________________________________
Кәсіпорын |Орташа |Өндiріс |Қуатты
|жылдық |қуаты |пайдалану,
|қуаты |(млн.дана)| %
|(млн. дана)| |
___________________|___________|__________|________________________
"Барнаул шина
зауыты" ААҚ 2,23 1,73 77,5
"Волтайр"
(Волжский) AAҚ 2,75 2,19 79,5
"Boронежшина" ААҚ 2,69 1,40 52,1
"Kраснояр шина
зауыты" ААҚ 1,99 0,30 14,9
"Мәскеу шина
зауыты" AҚ 2,33 2,16 92,4
"Урал шина зауыты"
(Екатеринбург) 2,51 0,79 31,6
"Киров шина
зауыты" AAҚ 2,92 2,00 68,6
"Петрошина"
(С-Петербург) ЖАҚ 1,11 0,19 16,9
"Нижнекамскшина"
ААҚ 11,83 8,63 73,0
"Омскшина" ААҚ 5,23 3,33 63,6
"Маталор-Омскшина"
ЖАҚ БК 1,08 1,01 94,0
"Ярославль шина
зауыты" ААҚ 6,30 6,19 98,3
Барлығы РФ бойынша 42,96 29,91 69,6
___________________________________________________________________
"Росава" БК ЖАҚ басқа Украинадағы шина саласын тағы екi кәсiпорын - "Валса" ААҚ мен "Днепрошина" ААҚ танытып отыр.
"Днепрошина" ААҚ (Днепропетровск) - Украинадағы жүк автомобильдерiне арналған ірi шина өндiрушi. Оның бақылау пакетінің иегерi - "Газпром" PAO-мен үлестес "Сибур" ресейлiк компаниясы. ТМД аумағындағы шина бизнесiнiң тұжырымдамасына сәйкес, "Днепрошинаға" жүк автомобильдерiне арналған шина мен ауылшаруашылығы техникасын өндiрудi арттыру және жеңілдерiн шығаруды жабу көзделген.
"Днепрошина" ААҚ-дағы жағдай 2002 жыл бойы тұрақты болды.
"Валса" ААҚ (Белая Церковь) ауылшаруашылығы шиналарын өндiруге маманданған. Оның акцияларының 50,01% киевтiк "Укрэнергосбыт" ЖАҚ иеленiп отыр. 2002 жылы кәсiпорын мүлдем жұмыс iстеген жоқ. Бiрiншi жарты жылдықта барлығы 0,4 мың шина, оның iшінде 0,2 мың дана жеңiл шина шығарылды. Зауыттың өндiрiстiк қуаты қанағаттанарлық жағдайда. "Валса" iшкi рыногының сұранысын тiптi толық қуатпен жұмыс iстелген жағдайдың өзiнде барлық отандық шина тұтынушыларды (ауылшаруашылығы кәсiпорындарын) толығымен жаба алады. Зауыттың қуаты сондай-ақ "Ростсельмашқа" шина жеткiзуге (Дон - 1500 серия комбайндары үшiн) есептелген. Алайда "Валса" тоқтағаннан кейін "Ростселмаш" шина рыногын ресейлік шина зауыттары (Нижнекамский және Воронежский) иеленді.
Осылайша, шина өнiмiне әлемдiк сұранысы әрбiр мемлекет көлемiндегi автомобиль құрылысының даму деңгейiнен және автомобиль паркiнiң қызмет ету көрсеткіштерiне тәуелдi болады.
АҚШ шина өнімдерi өндiрісінің әлемдiк рыногында жетекшi орын алып келедi, Жапонияда шина мен автомобиль өндiрiсi айтарлықтай көбейдi. ҚХР әлемдегi шина экспорттауда үшiншi болды. Чехия, Венгрия және Польшада автошина өндірісі бойынша бiрлескен кәсiпорындар құрылды.
ТМД елдерiнде негiзгi өндiрiстiк қуаттар Ресей Федерациясында (12 кәсiпорын) және Украинада (3 кәсiпорын) жұмыс icтеуде, олардағы шина өндiрісiнiң көлемдері экономикалық сипаттағы проблемаларымен байланысты өcу мен құлдырау тербелiсiне ұшырап отырды.
3.7.2. Қазақстан Республикасындағы шина өнiмiн өндiру
рыногының сипаттамасы
"ИнтерКомШина" AAҚ (Шымкент қаласы) - Қазақстан мен Орта Азиядағы жүк, жеңiл және ауылшаруашылығы машиналары үшін шина өнімiн шығару жөнiндегi бiрден-бiр кәсiпорын.
Техникалық жарақтану жөнiнде кәсiпорын бұрынғы КСРО-ның сондай 17 кәсіпорындары ішiнен неғұрлым бүгінгі заман талабына сай болып табылды. Зауыттың құрылысы 1975 жылы басталды, автоқақпақтардың алғаш шығарыла бастауы 1980 жылы болды. Өндiрiстік ғимараттар мен құрылымдар жинақталмалы темір бетоннан салынған, жабдықтарын жеткізетін шетелдiк фирмалар: "Крупп", "Пирелли", "Репике", "Фата", "Бюлер-Миаг".
"ИнтерКомШина" ААҚ-ның жылына 3037 мың дана автоқақпақша 5011,4 мың дана автокамера шығару жөнiнде қажетті өндiрiстiк қуаты бар және Қазақстан мен Орта Азия республикаларында тұтынылатын шиналардың барлық түрін шығаруға қабiлеттi. Жүк және жеңіл автомобильдерге арналып шығарылатын өнімнiң бес негізгі түрi "E-22" саптағы халықаралық сертификатқа ие болды.
Қазiргі уақытта зауыт жүк және жеңіл автомобильдер, ауылшаруашылығы техникасы үшiн шинаның 35 түрін, 25 тн. мен 40 тн. жүк көтеретiн "БелАЗ" автомобильдерiне карьералық шиналар өндiруді игерiп алған.
"ИнтерКомШина" ААҚ өндiрісi негізгі бас өндірістiк корпустан тұрады. Бұл корпуста шина өндiрудiң негiзгі қайта жасаушылары: дайындық өндiрiсі (резина қоспаларын дайындау), дайындық-жинақ өндiрiсi; каландрлық участок; дайындық-жинақ участогы; вулкандалған өндiрiс; автокамералық участок; вулкандалған участок орналасқан.
Шина өндiрісінің технологиялық процесi үздiксiз және бiрлестiк құрылымдары арасында өзара байланысты.
3.7.4.-кесте
"ИнтерКомШина" ААҚ технологиялық жабдықтау
___________________________________________________________________
Жабдықтың атауы | Дайындаушы фирма |Өнімділігі
_________________________|________________________|________________
Дайындық өндiрiсi
- РСВД 250/40, 250/30
резина араластырғыш
- ГК-650, ГК-330 резина ТМД 8,3 тн/сағ
араластырғыш Бюллер-Имаг (ФРГ) 16,2 тн/сағ
Кордтарды өңдеу
- кордты малу,
температурада өңдеу және Репике (Франция) 8-80 м/мин
резиналандыру
- ЛОМК-800K металлкордты ТМД 5-40 м/мин
резиналандыру желiсi
Протекторлық дайында. Крупп (ФРГ) 2500-6500
маларды жасап шығару кг/сағ
- протекторларды жасап
шығару желiсi
Жиналмалы өндiрiстер
- жиналмалы станоктар:
- жеңiл (А-70, TP-11)
- жүк ТМД 40 дана/сағ
ЛСПР-710-1150 ТМД 3,24 дана/сағ
СПД-2-720-100 Пирелли (Италия) 85 дана/сағ
TP-6 АМФ (АҚШ)
- орбитрел
Вулканизациялық өндiрiс
- жеңiл - ФВ-40 Чехославакия 4,2 дана/сағ
- жүк - ВПМ-2-200 ТМД 5,8 дана/сағ
- ВПМ-2-300 30 дана/сағ
- Ауылшаруашылық
(ФВА-55", 63,5",
75", 75")4 Чехославакия
ТМД 22,6 дана/сағ
Камералық өндiрiс
- жеңiл - HBK - 45" ТМД
- жүк - НВК - 45 ""75" ТМД 8,5дана/сағ
- ауылшаруашылық -
HBK 55", 75", 85" ТМД 4,0 дана/сағ
___________________________________________________________________
"ИнтерКомШина" ААҚ үшiн шектеулi рұқсат етiлген шығарындылар нормативiнiң жобасы 2000 жылғы жағдай бойынша кәсiпорында жүргізiлген атмосфераға шығарылған зиянды заттардың шығарындыларын түгендеу деректерiнiң негiзiнде әзiрлендi. Түгендеу материалдарына сәйкес, зиянды заттарды бөлу көздерiнiң жалпы саны 607 бiрлiкке дейiн қысқартылды. 2002 жылы зиянды заттардың тасталу көздерi -
149, оның iшiнде ұйымдастырылғандары - 131.
Техникалық көмiртегiнi ұстап қалу үшiн дайындық өндiрiсiнiң жабдығы автоматты фильтрмен және циклонмен жарақтанған. Орташа пайдалану дәрежесi - 60%. Басқа цехтарда аэрациялық фонарьлар мен қақпақты желдеткiш орнатылған.
Технологиялық жабдықты пайдалану процесiнде атмосфераға жүзгiн заттар (техникалық көмiртегiнiң шаңы, қара күйенiң шаңы, резинаның шаңы), фторлы сутегi, күкiрттi ангидрид, күл тотығы, көмiртегiнiң тотығы, бензиннiң буы, формальдегид, аммиакорганикалық қосылыстар, темiрдiң тотығуы, ағаштың шаңы, мырыштың тотығы бөлiнедi.
Технологиялық жабдықтан зиянды заттардың шығарылуы ұйымдастырылған түрде құбыр арқылы жүзеге асырылады. Тасталатын шаңның сандық мөлшерi аспаптық өлшемдермен анықталған: сынақ алған кездегi сыртқы сүзгiден өткiзу және таразылық тәсiл; УГ приборы арқылы көмiртегi тотығы мен көмiрсутегi концентрациясы; гидрометиздат әдiстемесi бойынша есептiк тәсiлмен алынатын ингредиенттер.
"ИнтерКомШина" ААҚ 300 метрлiк санитарлық-қорғаныштық зонасы бар қауiптiлiктiң 3-сыныбына жатады. "ИнтерКомШина" ААҚ-ның өндiрiстiк және қатты тұрмыстық қалдықтарды қоймалау үшiн кәсiпорынның санитарлық-қорғаныштық зонасында орналасқан, кәсiпорынның өндiрiстiк корпусынан 150 м. қашықтықта орналасқан ауқымы 0,9316 га болатын тасталған карьер пайдаланылады.
"ИнтерКомШина" ААҚ айналымдық қаражатының болмауына байланысты 2000-2001 жылдары өнiм өндiрiлген жоқ, ал 2002 жылы өндiрiстiң тексерiп шығаруы, жаңғырту мен жөндеуден кейiн жабдықты, тетiктердi, қазандықты тексеру үшiн автоқақпақтар мен автокамералардың резиналарын жасау өндiрiсi iске қосылды. Бiрлестiк 16 күн жұмыс iстедi, бұл ретте "Жигулидiң" барлық маркалары мен ВАЗ-ға 4,6 мың автоқақпақ пен 2,59 мың автокамера, а/ш машиналары, КАМАЗ, ТМД-дағы сапасы жағынан ең жақсы Белаз шығаруға мүмкiндiк беретiн барлығы 3,6 % қуат iске қосылды. Қазiргi уақытта өндiруге жоспарланған шина өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз ету және оның өзiндiк құнын азайту үшiн техникалық көмiртектiң өз өндiрiсiн құрудың жобасы әзiрленуде.
Осылайша, "ИнтерКомШина" ААҚ техникалық жарақтану жағынан Орталық-Азия аймағында неғұрлым бүгiнгi талапқа сай кәсiпорын болып табылады. "ИнтерКомШина" ААҚ жылына 3 млн. дана автоқақпақ, жылына 5 млн. дана автокамера шығару жөнiнде қажеттi өндiрiстiк қуаттарға ие және Қазақстан мен Орта Азия республикаларында тұтынылатын шиналардың бүкiл ассортиментiн өндiруге қабiлеттi. Жүк және жеңiл автомобильдерге арналып шығарылатын өнiмнiң бес негізгi түрi "Е-22" халықаралық сапасына ие болды.
Кәсiпорынның толық өндiрiстiк қуатпен жұмыс iстеуiн тежейтiн негiзгi проблемалар шикiзаттық ресурстар мен энергиямен қамтамасыз етудiң оқшауландырылған көздерiнiң жоқтығы болып табылады. "ИнтерКомШина" ААҚ отандық шикiзаттық ресурстармен қамтамасыз ету энергиямен қамтамасыз ету мәселелерiн шешу үшiн айналым қаражаттарының қажеттi көлемiн босатуға мүмкiндік беретiн осы сала бағдарламасының шеңберiнде мұнай-химия кешендерiнiң құрылысын салу және пайдалануға қосу кезiнде шешілетін болады.
3.8. Резеңке-техникалық бұйымдардың рыногы
Резеңке-техникалық бұйымдар өнеркәсiптің барлық салаларында дерлік қолданылады. Әуе, cу, автомобиль, темiржол көлiгi мен энергетикалық қондырғыларды пайдалану ұзақ тұратын және сенiмдi резеңкелi, резеңкеметалдық және резеңкематалды нығыздауды пайдаланусыз мүмкін емес. Ауылшаруашылығы техникасында, әртүрлі машиналар мен тетіктерде тағылатын белдiктер мен жең пайдаланылады. Машина жасау мен құрылыста резеңкелік амортизаторлар, тіреуiштер мен басқа да созылмалы күш бұйымдары қолданылады. Өнеркәсiптiң тау-кен өндіруші, көмір, металлургиялық салалары жүктерiнің көбiн конвейерлiк ленталармен тасиды. Құрылыста және көлікте резеңкелiк маталар мен герметикадан жасалатын пневматикалық бұйымдар пайдаланылады.
Көпшiлiк жағдайда конструкциялардың, машиналардың немесе тетiктердiң сенiмдiлiгi мен ұзақ тұратындығы машинаның немесе тетiктің салмағы мен құнына қосатын үлесi әдетте онша емес болып келетiн жинақталмалы резеңке бұйымдарының сенiмдiлiгімен және ұзаққа жарамдылығымен лимиттеледi.
РТБ неғұрлым iрi тұтынушылары автомобиль өнеркәсiбi мен ауылшаруашылығы машиналарын жасау болып табылады. Резеңкелiк бұйымдармен толығу дәрежесi - машина жасау өнiмiнiң бұқаралық түрлерiн жетiлдiрудiң, сенiмдiлiгi мен жайлылығының негiзгi белгiлерiнiң бiрi. Автомобиль мен трактор агрегаттары мен тетiктерiнiң құрамында резеңкелік бөлшектердiң жүздеген атаулары мен мыңға дейiн даналары бар.
РТБ мен материалдар мынадай белгілер бойынша жiктеледi: арналуы (нығыздалған бұйымдар, виброизоляторлар, конвейерлiк ленталар, тағатын белдiктер, жең, желiм және герметика); қолданылу шарттары (температура, қоршаған орта, қысым және басқа); конструкция
(резеңкелi, резеңке металдық, резеңке текстильдiк, монолиттi, губкалы, полды және басқалары); материалдар (резеңке маркалары мен каучуктардың тұрпаттары, әрлеушi материалдардың маркалары); қолдану
(автомобильдердiң тежегiш жүйелеріне, мұнай бұрғылау техникасына арналған бөлшектер, компенсаторларға арналған баллондар, гидроқорғау диаграммалары және басқалары); дайындау технологиясы (нысанды және нысанды емес бұйымдар).
РТБ көпшiлiгi монолиттi резеңкелерден жасалады. Алайда белгілi бiр мақсатқа арналған кейбiр бұйымдарды жасау үшін эбониттер мен губкалы резеңкелердi қолданады. Технологиялық белгiсi
жағынан резеңке-техникалық бұйымдар нысанды емес және нысанды болып жiктеледi.
Нысанды емес резеңкелік және резеңке арқауланған бұйымдар вулкандауға дейiн түпкiлiктi нысанға енеді. Көпiру және вулкандану кезiнде өзінің көлемiн өзгертетiн губкалы резеңкелерден жасалған бұйымдар бұған жатпайды. Нысанды емес РТБ-дың көпшiлігі - кейбiреулерi арқау ретінде алынатын металдық лентамен, пластмассамен, матамен әрленетiн шприцтелген бұйымдар (кескiндер, трубалар мен бacқалap).
Жабық формаларда вулкандану процесінде түпкілiктi көлем мен нысанға ие болады. Арқау болатын материал ретінде маталар, металлдар, пластмассалар, эбонит және басқалары қолданылады. Нысанды болып табылатындарының көпшілігі - нығыздаушы бөлшектер, вибраоқшаулағыштар, күшке негізделген бөлшектер және басқалар.
Өнеркәсiп шығаратын РТБ үлкен номенклатурасына байланысты оларды жасаудың қолданыстағы технологиялық процестерi айтарлықтай өзгешеленді. Алайда бұл процестерге бұйымдардың барлық түрлерiне тән жалпы технологиялық операциялардың бiрқатарын қамтиды: резеңке қоспалары мен жартылай фабрикаттарды дайындау, резеңкелік бұйымдарды қалыпқа түсiру, маталарды резеңкелеу, бұйымдарды жинастыру, вулкандау және кесіп-пішу.
Резеңке-техникалық бөлшектер оларға қойылатын талаптарға байланысты каландрмен, үздiксiз сығумен, нығыздаумен, қысыммен құюмен, ораумен және т.б. форма жасайды.
3.8.1. Резеңке-техникалық бұйымдарын өндiру
рыногының сипаттамасы
ТМД елдерi мен Ресейдегі РТБ өндiрiсiнде 15 iрi кәсiпорын және жиырмаға жуық шағын кәсiпорындар жұмыс істейдi. Бұйымдардың көпшiлiгiн шығару жөніндегi қуат толықтай пайдаланылмайды және жартылай пайдаланылады. Резеңке маталы конвейерлiк лента өндiрісі жөніндегi қуаттың 2000 жылы тек қана 51% пайдаланылды. Жең шығаратын кәсiпорындар 43,4%-ғa, тағатын сыналы белдіктер кәсiпорны
- 44,3%-ға, өткiзетiн вентиляторлық белдiктер - 44,2%-ға жүктелдi. Жекелеген кәсiпорындар бойынша бұл коэффициенттiң тағы да ауытқуы байқалады. Қуатты толық пайдалану есебiнен өндірiстiң тез өсу резервтерi толығымен таусылды.
ТМД-дағы CK, шиналар мен РТБ шығаратын ең жаңа және iрi зауыттар 1971-1973 жылдары салынған. Бұл жылдары Балаководағы резеңке техникалық бұйымдардың зауыты, Нижнекамскiдегі синтетикалық
каучук зауыты және осы жердегi шина зауыты, яғни техникалық жарақтану жағынан әлі күнге дейiн алдыңғы позиция ұсынып келе жатқан кәсіпорындар сол жылдары пайдалануға берiлдi. Көптеген СК, шиналар және РТБ кәсiпорындары әлдеқайда бұрын салынған және іс жүзінде соңғы жиырма бес жылда жаңғыртылған жоқ.
Көптеген резеңкелiк бұйымдардың сапасы ТМД-дағы аз тонналы химикат-қосылғыштар өндірістерiнің жеткiлiксiз дамымағандығынан көптеген резеңкелік бұйымдардың сапасы зардап шегіп отыр. Каучук, техникалық көмiртегi мен басқа да шикізат өндiрушілер iшкі рыноктың қажетіне қарағанда, өз өнiмдерiн экспортының артуымен әлек болуда.
2002 жылы Украинада 10 мың т. резеңке техникалық бұйым (2001 ж. - 9 мың т.) өндiрiлдi. Формалы РТБ өндiруде 1067,7 т. құлдырауға жол берiлдi, 2001 жылғы көлемнiң 75% сай келедi. 2002 жылы олардың негiзгі өндірушiлерi "Интер - ГTB" (Белая Церковь) және "Донтехгума" Донецк ОП болды.
2002 жылы формасыз РТБ өндiрiсiнде айтарлықтай табысқа қол жетті. Бұл секторда 1616,8 т. бұйым өндiрiлдi, бұл 2001 жылғы өндіріс көлемiнiң 189% құрады. Өндiрiстiң негізгi көлемдерi "Донтехгума", "Интер - ГTB" АК және "Полимер" зауытына тиесілі.
3.8.1.-кесте
TMД елдерiндегi РТБ өндiрiсiнiң серпiнi
мың метр
___________________________________________________________________
Өнiм |1990 ж. |1995 ж. |1998 ж. |1999 ж. |2000 ж.
___________________|________|________|________|_________|__________
Конвейерлiк,
резеңке-техникалық 9102,0 2637,0 2064,0 2264,0 2633,0
лента, мың шаршы м.
Конвейерлік,
металтростық лента, 1510,0 728,0 186,0 114,0 140,0
мың
Өткiзбелi сынамалы
белбеу, мың т. 31557,0 11691,0 12287,0 15100,0 17090,0
Жең, мың м 150600,0 45966,0 51592,0 55513,0 59558,0
Формалы бұйымдар,
мың тонна 76,3 24,2 28,7 26,0 29,0
Формалы емес
бұйымдар 65,0 14,8 17,3 21,1 19,3
___________________________________________________________________
3.8.2. Қазақстан Республикасындағы резеңке-техникалық
бұйымдарын өндiру рыногының сипаттамасы
"Сараньрезинотехника" ААҚ мен "Қарағандырезинатехника" ЖШС 2000 жылы көп номенклатуралы кәсіпорын болып табылатын "Қарағандырезинотехника" АТАҚ базасында құрылған болатын. Зауыт отандық және шетелдiк өндірістің ең жаңа технологиялық жабдығымен жабдықталған. "Қарағандырезинотехника" АТАҚ зауытының құрылысы 1968 жылы басталған, қуат 1975 жылы іске қосылды. 1997 жылдан бастап ұзақ уақытқа тоқтап қалу арқылы жұмыс iстедi. Шикiзатпен (90% Ресейден жеткiзiліп тұрды), қаржы қаражаттарымен қамтамасыз етумен байланысты проблемалар кәсiпорынның төмендеуiне, сосын толықтай тоқтап қалуына әкеліп соқты. Негiзгi технологиялық цехтары мыналар:
дайындық цехы; формалы және формалы емес резеңке-техникалық бұйымдар цехы; жең; транспортерлық лента; сынамалы және вентиляциялық белбеулер; желімделетін және резеңкелі маталар цехы.
"Сараньрезинотехника" AAҚ құрамына (қосалқы құрылтайшы - "Софтлайн" фирмасы, Peceй) дайындық және транспортерлық лента цехтары кірді. Кәсiпорын транспортерлық лентаның барлық түрлерiн, полиизобутилендiк пластина, техникалық пластина, тауарлық резеңке шығару жөнiндегi қуатқа ие.
"Қарағандырезинотехника" ЖШС-нiң құрамына (қосалқы құрылтайшы - "Софтлайн" фирмасы, Ресей) формалы және формалы емес бұйымдар цехы; жең; желiмделушi және мата резеңкесiнiң цехтары кiредi. Кәсiпорын резеңке тростық лента, әртүрлi қысымдағы жең, гуммирленген бiлiкшелер, формалы және формалы емес бұйымдар, тауар желiмiн шығару жөнiндегi қуатқа ие.
Қазақстан, Ресей, Өзбекстан, Белоруссия, Украина көмiр, таукен, коксхимиялық, машина жасау өнеркәсiбiнiң кәсiпорындары шығарылатын өнiмнiң негiзгi тұтынушылары болып табылады.
"Сараньрезинотехника" ААҚ
Тауар өнiмiн шығару жөнiндегi кәсiпорын: жылына 10200 тоннаға (немесе 600 мың шаршы м.) дейiн төсенiштiң әртүрлi санымен шығарылатын енi 1800 мм, ұзындығы 245 м дейiнгi транспортерлiк ленталардың барлық түрiне; полиизобутилендiк пластина - жылына 2000 тонна; жылына 350 тонна майбензинге төзiмдi және қышқыл-сiлтiлiк техникалық пластина; 750,0 тонна тауарлық резеңке шығару жөнiндегi жобалық қуатқа ие.
Транспортерлiк ленталар әртүрлi астарлы ТК 200, ТК 300, ЕР 315, ЕР 400 маталарынан жасалады. Өндiрiс үшiн қажет негiзгi шикiзат және қолданыстағы қуат кезiндегi жылдық сұраным: техникалық көмiртегi - жылдық сұраным 480 тн (Ресейден жеткiзiледi); техникалық мата - жылдық сұраным 3,5 млн. шаршы м. (Ресейден); каучук - жылдық сұраным 2160 тн (Ресейден).
3.8.2-кесте
2010 жылға дейінгі даму перспективасы
___________________________________________________________________
Резеңке- |2003 ж.|2004 ж.|2005 ж.|2006 ж.|2007 ж.|2008 ж.| 2009 ж.
техникалық|_______|_______|_______|_______|_______|_______|________
бұйымдар. |
дың өнді. |1836 2978 3567 3745 4321 4983 6564
рісі, млн.|
теңге |
__________|________________________________________________________
Дайын өнiмдi сынау тәсiлдерi стандартталған, сынау нәтижелерi салыстырмалы және халықаралық және мемлекетаралық стандарттардың талаптарына сәйкес. Өрт қауiпсiздiгiнiң көрсеткiштерi бойынша ленталарды сынауды жүргiзу тәсiлдерi игерiлген. Қиын еритiн және қиын жанатын жерасты жағдайларында пайдалануға арналған ленталар Ресейде сертификациялық сынақтан өттi, Беларуссия мен Украинада ленталарды пайдалануға рұқсат бар.
Конвейерлiк - резеңке маталы ленталар көрсеткiштердi бақылау мен нормаларының шетелдiк стандарттарға сәйкес тәсiлдерiмен бiрге мемлекетаралық стандарттың талаптары мен кәсiпорынның техникалық шарттарына сай келедi.
Қазiргi уақытта қоршаған ортаны және минералдық ресурстарды қорғау жөнiнде жаңа нормативтiк ережелер, қағидалар пайдаланылуда. Резеңке-техникалық бұйымдар өндiрiсiнiң технологиялық процестерi
жоғарғы температурамен және арасында 2-4 сыныпты қатерлi заттар бар газ түрiндегi өнiмдердiң бөлiнiп шығуымен iлесе жүргiзiледi. Тығыздаудағы лентаның ұзақ ұсталуына байланысты транспортерлік лентаның вулкандануы кезiнде газ бөлiнудiң жалпы саны онша емес. Қалыпты жұмыс үстiнде оқтын-оқтын тастаулар жоқ. Барлық тастаулар ұйымдасқан түрде болады. Атмосфералық ауаны негізiнен ластайтын заттар: күкiртті ангидрид, азотқышқылы, көмiртек қышқылы, көмiрсутегі, қатты заттар (ыс, бор, каолин және т.б.).
Бөлiнетiн газ түрiндегi заттар атмосфераға кетедi, ал қатты қосындылар циклондар мен жеңдiк сүзгiлерде сығылып басылады. ПДВ есептеулерi нәтижесiнде анықталғандай, ластаушы заттардың бәрi әуеде тарап және олардың селитебтiк аймақтағы ең көп шоғырлануының есептеулерi олардың санитарлық нормалардан шоғырлануының зиянды әсерiнiң жиынтығын есепке алғанда елдi мекендер ауасындағы ШMШ-дан аспайды.
"Қарағандырезинотехника" ЖШС
Шығарылатын өнiмнiң негiзгі түрлерi:
Резеңке маталы лента (2.1. тұрпатты жалпыға арналған жылу өткiзбейтiн 2 ПТХ, жылу өткiзбейтiн 2 ТЖ2 қиын еритін 2Ш, аязға төзiмдi 2М); конвейерлi резеңкетросты (жалпыға арналған РТД, қиын еритiн РТЛШ, қиын еритiн аязға төзiмдi РТДМШ; жең (екпiнмен сорылатын, жоғары қысымды, оралатын конструкциялы); әртүрлi мақсаттағы формалы емес және формалы резеңке-техникалық бұйымдар; вулканизациялық емес резеңкелiк қоспалар; желiм.
3.8.3-кесте
"Қарағандырезинотехника" ЖШС жылдық өндiрiстiк қуатының
көрсеткiштерi
___________________________________________________________________
Формалы және формалы емес бұйымдар |1740 тн
|
Конвейерлiк резеңкематалы лента |1381 мың шаршы м. (33100 тн)
|
Конвейерлік резеңкетростық лента |120 мың шаршы м. (4300 тн)
|
Резеңкелiк желiм |1050 тн
|
Жең |500 000 п.м (400 тн)
_____________________________________|_____________________________
Резеңке-техникалық бұйымдарының өндірісі үшін негізгі шикізат және материалдардың тізбесі 100 позицияны қамтиды. Қазақстанда қажет шикізат өндірілмегендіктен 95% шикізат Ресей Федерациясынан алынып келінеді. Бұл мәселенің шешілуі отандық табиғи ресурстар негізінде шикізат өндіретін жаңа кәсіпорындарды құру кезінде мүмкін.
3.8.4-кесте
Шикізатының негізгі түрлерінің жылдық қажеттілігі
___________________________________________________________________
Шикізат атауы |Жылдық қажеттілік, |Бағасы, АҚШ доллары/|Қайдан
|тонна |тонна үшін |жеткізіледі
___________________________________________________________________
СКИ 1090 858 Ресей
СКМС-30 595 706 Ресей
СКД 92 727 Ресей
Хлоропен S 40 130 2737 Ресей
Техкөміртегі П-803 74 1467 Ресей
Техкөміртегі П-514 413 428 Ресей
___________________________________________________________________
Кәсiпорында өнiм қолданыстағы Мемлекеттiк стандарттармен және техникалық шарттармен толық сәйкестiкке шығарылады (3.8.5.-кесте) және өндiрiс көлемінiң өсуiнiң нақты келешегі бар. Кәсіпорынның құрылымында дайын өнімдi операция аралық бақылауды сынау және шикiзатты кірер кезде бақылау үшiн бүгінгi заманғы жабдықпен жабдықталған өзінiң сынақ зертханасы бар.
3.8.5.-кесте
"Қарағандырезинотехника" ЖШС-нiң даму перспективалары
жылдаp
___________________________________________________________________
Резеңке- | 2003 |2004 | 2005 |2006 | 2007 | 2008 | 2009 |2010 | %
техникалық|______|_____|______|_____|______|______|______|_____|___
бұйымдар. |177,9 185 194 196,9 210,7 221,3 230 243,9 137
дың өндi. |
рiсi, |
млн. теңге|
__________|________________________________________________________
Зауытта мынадай табиғатты қорғау шаралары жүргізілдi: iске қосылған жабдық бойынша шаң ұстайтын "Циклондар" жөнделдi; қазан агрегаттардағы труба құбырларын, ауа жүретін жолдар, газ жолдарын жылудан оқшаулау жүргiзiлдi; сұйық отынмен жұмыс iстейтін қазандардағы бүркiгіштiң жану режимi жөнiндегі реттеу жұмыстары жүргiзілдi; өндiріс қалдықтарын ұнтақтау жөнінде диiрмен орнатылды;
РТБ жасау кезiнде резина үгінділерiн пайдалану жөнiнде рецептура жүйесi әзiрлендi және енгiзiлдi.
Еңбектi қорғауды басқару жүйесi 2 сатылы бақылаумен жүзеге асырылады. Ұйымдастырушылық-техникалық шараларды жоспарлау, әзiрлеу, қаржыландыру, материалдық ынталандыру кiретiн, еңбектi қорғау мен техника қауiпсiздiгі жөнiндегі толық көлемдегі жұмысты ұйымдастырудың бiрыңғай жүйесi енгізілдi. Еңбек қауiпсіздiгін қамтамасыз ету жөнiндегі мiндеттер енгізiлген РТБ лауазымдық нұсқаулықтары әзірлендi. Еңбектi қорғау мен техника қауiпсiздiгi жөнiндегі іс-шараларды орындауға 2002 жылы 16,6 млн. теңге жұмсалды.
Осылайша, Қазақстан Республикасының резеңке-техникалық бұйымдарының өндiрiс рыногы 2 кәсiпорынның - "Сараньрезинотехника" ААҚ мен "Қарағандырезинотехника" ЖШС-нiң қажетті өндiрiстік қуаттарымен танылды. Кәсiпорындардың өндiрiстiк қуаттары жақсы жұмыс жағдайында және үлкен көлемде әрi неғұрлым кең номенклатурамен дайын өнiмдi шығаруды қамтамасыз ете алады. Кәсiпорындардың дамуын тежейтін негiзгi факторлар шикiзат ресурстарының отандық базасының болмауы және өңiрдiң өндірістік және әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылымы дамуының жеткіліксiздігi болып табылады.
Негізгi шикiзат - синтетикалық каучук бойынша шикiзаттық ресурстардың отандық базасын құру кәсiпорындарға өндiрiс өнiмдiлiгiн арттыруға, өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк құнын төмендетуге, оның номенклатурасын кеңейтуге, инфрақұрылымды дамытуға қажеттi қаражаттар салуға Орталық-Азия аймағында РТБ рыногында алдыңғы орынға ие болуға мүмкiндiк бередi.
4. Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері
Бағдарламаның басты мақсаты - әлемдiк жетiстiктерге сәйкес қосылған құн тiзбесi бойынша тауарлық мұнай-химия өнiмiн шығара отырып, көмiрсутегi шикiзатын тереңдетiп тазалау және кешендi қайта өңдеу бойынша жұмыс iстейтiн инновациялық технологиялар мен өндiрiстердi құра отырып, Қазақстан өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласын тездетiп дамыту.
Бағдарламаның мiндеттерi:
- инвесторлар мен мұнай өндiрушi компаниялардың қатысуымен Қазақстан өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы үшiн шикiзаттық ресурстардың отандық базасын құру;
- мұнай-химия кәсiпорындарының өндiрiстік қызметiн және олардың жаңартылуын қалпына келтiру және шаруашылық жүргізушi субъектiлердi қатыстыра отырып, технологиялық қайта жарақтандыру (шаруашылық жүргiзушi субъектілердiң инвестициялық бағдарламалары);
- мұнай-химияның жоғарғы технологиялы, импорт алмастыру өнiмдерiнiң өндiрiс көлемдерiн көбейту үшiн көмiрсутегі шикiзатын тереңдетiп тазалау және оны кешендi қайта өңдеу бойынша iс-шараларды iске асыру;
- ғылыми-техникалық әзiрленiмдермен қамтамасыз ету және мұнай-химия саласы үшiн Қазақстан Республикасындағы жаңа инновациялық өндiрiстердi, технологияларды, құрал-жабдықтарды, материалдарды құру;
- халықаралық стандарттарға сай ғылыми сыйымды өнiмдi жасау, мұнай химия өнiмдерiн өндiру мен өткiзудiң әлемге ортақ жүйесiне бiрiгуi;
- өнеркәсiптің мұнай-химия өндiрiсiн дамыту процестерiн нормативтiк құқықтық реттеу - мұнай-химия тауарлық өнiмдерiнiң шығарылу көлемдерiн көбейтуге қажеттi жағдайларды жасау және импорттағы шикізат құраушысын азайту мен бәсекеге қабiлетті тауарлық номенклатураны кеңейту.
5. Бағдарламаның негізгі бағыттары және іске асыру тетігі
Бағдарламада мұнай-химия өндiрiстерiн шикiзаттық қамтамасыз ету проблемаларын шешудiң екi бағыты негізге алынады.
Бiрiншi бағыт (2004-2010 жылдар)
- жұмыс iстеп тұрған мұнай және газ өңдеу зауыттарын қайта құру, жаңғырту және технологиялық жаңарту және көмiрсутегi шикiзатын, оның iшiнде табиғи және iлеспе газдарды тереңдетiп тазарту және кешендi қайта өңдеу мақсатында бар инфрақұрылымда қосылған қайта өңдеу қуаттарын құру; мұнай-химия өндiрiстерiнiң технологиялық тiзбегiнiң дамуын қамтамасыз ететiн базалық мұнай-химия өнiмдерiн алу;
- жоғары қосылған құн салығымен мұнай-химия саласының жұмыс iстеп тұрған мұнай-химия өндiрiстерiнiң өнiмдерiн шығару үшiн оларды шикiзат ресурстарымен және жаңғыртумен, технологиялық жаңартумен қамтамасыз ету жолымен өнеркәсiптiң жұмыс iстеп тұрған мұнай-химия кәсiпорындарының өндiрiстiк қызметiн дамыту.
Екiншi бағыт (2006-2010 жылдар)
- қосылған құндардың технологиялық және экономикалық тiзбегiнде бәсекеге қабiлеттi өнiмдi құратын, өндiрiстiң тұтас жүйесiн құрумен көмiрсутегi шикiзатын, оның iшiнде iлеспе газдарды кешендi қайта өңдеудi көздейтiн ғылымды қажетсiнетiн жоғары технологиялық өндiрiстердi (мұнай-химия кешендерiн) құру;
- жұмыс iстеп тұрған мұнай-химия өндiрiстерiн жаңғырту және техникалық қайта жарақтандыру, сондай-ақ сыртқы және iшкi рыноктардың қажеттiлiктерiне бара-бар мұнай-химиялық импортты алмастырушы және экспортқа бағытталған өнiмді шығару бойынша әлемдiк ғылым мен практиканың, озық техника мен технологиялардың жаңа жетiстiктерiн пайдаланумен жаңа өңдеу қуаттарын құру.
Бұл екi бағыт әртүрлi тетiктердi, оның iшiнде Қазақстан Республикасында мұнай-химия өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттi рыногын қалыптастырудың белсендi мемлекеттiк реттеу процесiн пайдаланумен мынадай нақты iс-шараларды сол немесе өзге көлемде iске асыруды көздейдi.
I. Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы кәсiпорындарын қалпына келтiру, жаңа өндiрiстердi құру және дамыту процестерiн нормативтiк құқықтық реттеу.
Мұнай-химия өндiрiстерiн құру және дамыту кезеңiне (2008 жылға дейiн) мынадай ұсыныстарды даярлау:
1.1. Отандық мұнай-химия өндiрушiлерi үшiн жеткiзушiлердiң негiзгi шикiзатты тасымалдауға арналған тарифтерге төмендетiлген коэффициенттердi белгiлеу.
1.2. Электр энергиясын беру жөнiндегi тарифтерге төмендетілген коэффициенттер белгiлеу.
II. Мұнай-химия кәсiпорындарына арналған шикiзаттық ресурстардың отандық базасын құру.
2.1. Табиғи және iлеспе газдарды (Қарашығанақ - "Газ жобасы" және Қашаған) қайта өңдеу жөнiндегi мұнай-химиялық кешендердiң құрылысын салудың TЭH әзiрлеу және инвестициялық жобасын iске асыру.
2.2. Аджип ККО газ құбырында Атырау қаласына жақын жерде этан, этилен және пропилен алу жөнiнде "КРИП" зауыты құрылысының "КРИП" (Қазақстандық-ресейлiк инвестициялық жоба) инвестициялық жобасын әзiрлеу және iске асыру.
2.3. Жаңажол және Қеңқияқ кен орындарының газын өңдеу үшiн 2005 жылға тауар өнiмдерiн: этилен (жылына 50 мың тонна), отын газы (жылына 13 мың тонна), бензол жылына 51 мың тонна), полиэтилен (жылына 40 мың тонна), полипропилен және басқа да термопластар өнiм шығаратын Ақтөбе облысының Жем қаласындағы мұнай-химия зауыты құрылысын салуға ТЭН әзiрлеу және инвестициялық жобасын iске асыру.
2.4. ТЭН әзiрлеу және көмірсутектi шикізатты кешенді қайта өңдеудi қамтамасыз ететiн қазақстандық ғалымдардың өндiрiстердi құрумен көмiрсутегi шикiзатын кешендi қайта өңдеу жөнiндегi ғылыми-техникалық әзiрленiмдерiнiң базасында инвестициялық жобаларды iске асыру және инновациялық мұнай-химия технологияларын, жабдықтарды және өндiрiстердi құру.
III. Қазақстан өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласының толыққанды
инфрақұрылымын құру, мұнай-химия өнiмiнің импортындағы шикізаттық
құрамды төмендету және жоғары технологиялық және импорт алмастырушы мұнай-химия өнімінің үлесін арттыру.
3.1. Республикада көмiрсутегі шикiзатын өндiру мен тасымалдаудан бастап оны жоғары қосылған құнмен мұнай өнiмдерiн шығара отырып, тереңдетіп және кешендi қайта өңдеу қызметiн жүзеге асыратын, көмiрсутегi шикізатын қайта өңдеу жөнiндегi сатылы-интеграциялы кешендер құруға қажеттi шарттар мен талаптарды қамтамасыз ету үшін Қазақстан өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласын дамыту жөнiндегі ic-шараларды әзiрлеу.
3.2. Кәсiпорындардың жұмысын қалпына келтiру және тұрақтандыру үшiн, соның iшiнде шикiзаттық қамтамасыз ету, толықтырушы ғылыми сыйымды технологияларды, лицензиялық жабдықтарды
технологиялық қайта жарақтандыру мен пайдалануға беру мәселелерiн шеше отырып, өнеркәсiптiң мұнай-химия саласындағы шаруашылық жүргiзуші субъектiлер үшiн жағдайды қамтамасыз ету.
3.3. Қазақстанның мұнайды қайта өңдеу және газ өңдеу зауыттарында мұнай-химия технологияларын құру мақсатында өндiрістерді жаңғырту және кеңейту жөнiнде ұсыныстар дайындау.
3.4. Тауарлық өнiм шығару бойынша мұнай-химия кәсiпорындары қызметiнiң тұрақталуын қамтамасыз ету. Полиэтилен, поливинилхлорид, полистирол мен стиролдың қосалқы полимерлерiнiң, пластикалық маскалардың (трубалар мен труба құбырларының бөлшектерi, кабельдiк пластикаттар, бeттep, пленкалар, пластмассадан жасалған бұйымдар) негізінде шығарылатын өнiмнiң номенклатурасын кеңейту мақсатында мұнай-химия кәсiпорындарының қызметiн тиicті үйлестірудi қамтамасыз ету. Республикада нақты түпкi өнiмдi (мысалы, втулкалар, трубалар, крандар және т.б.) дайындаушының қажеттілiктерiне арналған өндiрiстік-техникалық мұнай-химия өнімдерiнiң шығарылуын бiр ізге түсiру.
3.5 Шығарылатын тауарлық өнiмнің сапасын ИСО 9000-14000 халықаралық стандарттарға сәйкес арттыру жөніндегі ic-шараларды нормативтiк құқықтық қамтамасыз ету және оларға әдiстемелік және ұйымдастырушылық iлесу, оның номенклатурасын кеңейту және қолданылуының жаңа салаларын iздестiру жөніндегi жұмыстардың үйлестірiлуін жүзеге асыру.
3.6. Қазақстанның мұнай-газ кешенi үшiн импорт алмастырушы мұнай-химиялық және химиялық өнiм (катализаторлар, реагенттер, деэмульгаторлар және т.б.) шығаратын мұнай-химия өндiрiстерiн құру жөнiнде жобаларды әзiрлеу және iске асыру.
IV. Мұнай, газ тазалау мен қайта өңдеу кезiндегi iлеспе өнiмдердi пайдалану негізiнде, оның iшiнде тауарлық күкiрт бойынша Қазақстан Республикасында жаңа өндiрiстер құру.
4.1. Көмiрсутегi шикiзатын халықаралық стандарттарға сәйкес күкiрттен тазалауды, күкіртті сақтауды, тауарлық күкiртті шығару мен тасымалдауды қамтамасыз етушi нормативтік құқықтық базаны құру.
4.2. Мұнай мен газды тазалау кезінде алынатын тауарлық күкiрт негізiнде құрылыс және құрама материалдар шығару жөнiндегi өндiрiстiң TЭH әзiрлеу және құру.
4.3. Отандық шикізат базасында отандық ғылыми-техникалық потенциалды тарта отырып, мұнай мен газды тазалаудың iлеспе өнімдерiн пайдалану негізiнде көмiрсутегі шикізатын кешендi қайта өңдеу кезiнде тауарлық өнiм шығару жөнінде жаңа технологиялар әзiрлеу, сынау және енгiзу жөнiнде ұсыныс дайындау.
V. Мұнай-химия өнiмiн өндiру мен сатудың жалпы әлемдiк жүйесiне кiрiгу, ғылымды қажетсiнетiн өнiм жасау.
5.1. ИСО халықаралық стандарттарына сәйкес мұнай-химия өнiмi сапасының бағдарламасына ұсыныс дайындау.
5.2. Жаңа мұнай-химиялық технологиялардың, жабдықтың, жаңа композициялық материалдар мен өндiрiстердiң базасында республиканың мұнай-газ кешенін дамытуды басымды қамтамасыз етуге бағытталған ғылыми-техникалық бағдарламалар әзiрлеу және іске асыру.
Қазақстан Республикасында осы тiзiмделген ic-шараларды iске асыру нәтижесiнде шикізат ресурстарының отандық базасында жұмыс істейтiн мұнай-химия кәсiпорындары кең гаммадағы мұнай-химия өнiмінің орнықты өндiрiсi мен өткізiлуiн, соның iшiнде экспортқа қамтамасыз ететiн болады. Мұнай-химия өнiмдерiнің экспорты олардың өндiрiстерiн осындай көрсеткіштерiне толықтай сәйкес келедi. Қазақстанның мұнай-химия өнiмiнiң 2002 жылғы нәтижелерi бойынша экспорт көлемінің көрсеткiштерi 5.1.- кестеде көрсетiлген.
5.1.-кесте
___________________________________________________________________
N | Өнімнің атауы |2002 жылғы экспорт
___|___________________________________________|___________________
1 Ауылшаруашылығы машиналарына арналған
шиналар, жаңа басқа резеңке пневматикалық
шиналар, дана 24
2 Автобустарға немесе жүк автомобильдерінe
арналған, авиацияға арналған жаңа peзеңке
пневматикалық шиналар, дана 29
3 Бастапқы нысандардағы этилен полимерлері,
тонналар 2,0
4 Баcтапқы нысандардағы стирол полимерлері
(полистирол және стирол сополимерлері),
тонналар 8248,4
___________________________________________________________________
* ҚР Әлеуметтік-экономикалық даму көзі, 1/2003, ҚР Статистика жөніндегі агенттігі Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы бұрынғы КСРО-ның жалпы өндірістік-технологиялық кешенінде аралық буын ретiнде қалыптасты. Мұндай бiрiккен өндiрiстік-технологиялық бiрлестік бiр жағынан ресейлiк шикiзаттың жеткiзiлiміне мұнай-химия саласының тәуелдігін алдын ала анықтады, бiрақ басқа жағынан ТМД бiрiккен рыногында барлық өндiрiлген өнiмнiң өткiзiлуiн кепiлдендiредi. Сондықтан мұнай-химия өнiмiне экспорттың көлемi бойынша өндiрiлетiн барлық мұнай-химия өнiмiнiң 80%-на дейiн экспорттың мүмкіндiгi туралы айтуға болады.
Сонымен бiрге Қазақстанда қазірдің өзінде негізгі шикізат полистиролдар, полипропилен және полиэтилен, синтетикалық каучуктер болуы мүмкiн өнеркәсiптiк және xaлық тұтынатын тауарларды (пластикалық трубалар, құрылыс конструкциялары, радиоэлектрондық және электр тұрмыстық аспаптар, шина өнiмi және т.б.) өндiру бойынша кәсiпорындар құрылуда. Мұнай-химия өнiмін өндiрудiң жоспарланған көлемдерi бұрыннан бар өндірiстік қуаттарға сәйкес және қосылған 60-30% iске қосылуын ескерумен экспортталатын болды, яғни мұнай-химия өнiмiнiң әрбiр түрiнiң өндіріс көлемдерi ұлғаятын болды және бұл өз кезегiнде экспорт көлемiн ұлғайтуды қамтамасыз етедi.
5.1. Қазақстан Республикасындағы полистирол пластиктерi
өндiрiсiн дамытудың перспективасы
Қазiр "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС өндiрiс қуаттылықтардың қол жеткен деңгейде тұрақтандыру және сүйемелдеу шаралары негізгі болып табылады. 1995 жылғы өрт нәтижесiнде этилбензол қондырғыларының қатардан толық шығуынан кәсіпорында стирол өндiрiсі жоқ. Стирол өндiрісіне арналған этилбензол импорты экономикалық мақсатқа лайықсыз. Кәсiпорында Ресейден импортталған стирол негiзiнде полистирол өндiрудi жоспарлайды, ол өтетiн өнiм шығарудың өнімділiгін қамтамасыз ету үшін проблемалы болып отыр.
Бағдарлама аясында "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС-ын отандық шикізаттық ресурстармен қамтамасыз етудi шешу кезінде Қазақстан Республикасының полистирол пластигі өндірiстерi рыногы үшiн жақын арадағы уақытқа негiзгi технологиялық жабдықтау жұмысқа жарамды күйде ұстап тұруға бағытталған техникалық қайта жарақтандыру мақсаттарын, қайта құрылымдау және кәсiпорынды кеңейтулерi мiндеттерiн, сондай-ақ, оның жаңартуды, стирол, полистиролды шығару, жоғарғы және төмен қысым полиэтилен өндiрiсi қуаттылығын өсiрумен шешу керек.
Қазақстандағы полистирол пластиктерiн өндiрудi дамытудың
бiрiншi нұсқасының iс-шаралары
Қол жеткен қуаттылықты қалпына келтiру мақсатымен "Синтезкаучукпроект" Воронеж қ., (жоба орындалуына шығындар 5 мың АҚШ долл. құрайды) әзiрлеген жоба бойынша этилбензолды сутексiздендiру реакторлық блогын қайта құрылымдау жолымен стирол қондырғысы мономер-стирол өндiрiсiне жылға 300 мың тонна көлемiнен кем емес (2008 жыл) жұмыс iстейтiн қуаттылықтар құру.
Түптiң түбiнде бәсеке қабiлеттiлiкке әсер ететiн (2004-2010 жылдар) шығарылушы өнiмнiң өзiндiк құнын маңызды азайтатын қолда бар технологиялық желiлердiң бар қуаттылықтарымен сәйкестiкте полистирол пластиктердiң өндiрiс көлемiн ұлғайту.
2006 жылға таман жылына 150 мың тоннадан кем емес, 2010 жылға таман жылына 300 мың тоннадан кем емес көлемде өнiм көлемiн арттыру мақсатымен "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС-ты жұмыс iстейтiн қуаттылықтардың техникалық жаңарту бағдарламасын жүзеге асыру, сонымен қатар халықаралық стандарттармен сәйкестiкте сапасын жақсарту.
Этилен өндiрiсi бойынша қондырғыларды сұйытылған пропан-бутанмен қоспаларын және тұрақты бензиндi хош иiстендiрудi көздейтiн ВНИИОС АҚ-ы Жаңа-Куйбышев бөлiмшесi технологиясымен, аймаққа арналған автомобильдiң бензинiн, дизель отынды және мазутты қайта бейiндеу (резервтегi этилен қондырғыларды ректификациялау торабындағы аман қалған жабдықтар базасында) арқылы шығару, жоспарланушы шикiзат қуаттылығы жылына 80 мың тонна (шығын 30 мың АҚШ доллары).
Жалпы мақсаттағы полистиролды және соққыға төзiмдi полистирол маркалы ассортиментiн толық жетiлдiру шараларын әзiрлеу. Көбiктенген полистирол өндiрiстерiнiң көлемдерiн кеңейту.
Жаңа маркалардың, ИСО халықаралық стандарттарымен полистироль ABC-пластиктердiң, ион алмасушы шайырлардың және соның iшiнде сәйкестiкте мембраналар шығаруын игеру.
"Пластикалық массалар зауыты" ЖШС өндiрiс инфражүйе аясында полиэтилендi және басқа мұнай-химиялық өнiмдердiң өндiрiсi бойынша жаңа заманғы қондырғылар мен цехтардың құрылысын салуды жүзеге асыру.
Қазақстан Республикасында полистирол пластиктердiң базасында қосылған құн тiзбегiмен өндiрiстердiң игерiлуін ынталандыратын жағдайлар жасау.
"Пластикалық массалар зауыты" ЖШС даму бағдарламасын
iске асырудың екiншi түрi
(Теңіз кен орыны базасында жобасын іске асырған жағдайында - этан құбыры құрылысы қуаттылығы 500 мың тонна, жоба құны 70 млн. АҚШ доллары және өнім құбыры (ЖККФ Тенгиз және Қазақ ГӨЗ-бен) қуаттылығы жылына 900 мың. тонна (жоба құны 80 млн. АҚШ доллары.
Этилен қондырғысын техникалық қайта жарақтандыру және жаңғырту, қуатты жылына 70 мыңнан 110 мың тоннаға жеткiзу;
Этилбензол қондырғысын қалпына келтіру, қуатты жылына 346 мыңнан 392 мың тоннаға арттыру;
Стирол қондырғысын қайта құрылымдау және жаңғырту, қуатын жылына 370 мың тоннаға жеткiзу.
Соққыға төзімді полистиролдың өндiрiсi бойынша қондырғы құрылысын салу, жеке қуат 60-80 мың. тонна/жыл (құны 1,5 млн. AҚШ доллары), соққыға төзiмді полистирол өндiрiсін кеңейту, қуатын
жылына 150 мың тоннаға жеткізу.
Көбiктенген полистирол өндiрісін кеңейту, қондырғы қуатын жылына 60-тан 100 мың тоннаға жеткiзу.
Этанның шамаланған ресурстары пиролиз этанның жаңа қондырғысы қуатын техникалық-экономикалық бағалау үшiн жылына 250-300 мың тонна этилен қабылдауға мүмкіндiк бередi. Өзiне меншікті этилен базасында жоғарғы және төмен қысымды ПЭ өндiрiсi үшiн жаңа екi қондырғы құрылысы жүзеге асырылатын болады.
ПЭ, полистирол секілдi термопластар топтарында кең қолданылатын материал болып келедi. Қазақстан полиэтиленге қажеттілiгін ТМД-дан импортпен қанағаттандырады. ТМД елдерiнде, соның iшінде Қазақстанда да ПЭ жан басына шакқанда салыстырмалы төмен тұтыну байқалады, бұл арада этилен өндiрісінің 63% қуаттылығы Ресей аумағында шоғырланған. Республикадағы нысандық өндiрiстердiң бар қуаттылықтары бойынша полиэтиленге қажеттілiк жылына 33 мың тоннаны құрап отыр. ТМД-да полиэтилен өндірістерiнің мүмкіншіліктердің үстінде жақын арадағы он жылдыққа сұраныс артуы айқындалады, 2010 жылға таман қажеттілік жылына 170 мың тонна болады. Осыған байланысты республикада полиэтилен өндiрiсiн ұйымдастыру ерекше өзектiлiкке ие болады.
Халықаралық құрылыс институты (XҚИ), қаражаттық - траст компаниясы (ҚТК) INITEC институтымен бiрге (INI топ, Испания) зауытты дамыту жоба қаржыландырулары және ұйымдастыру мүмкiншiлiктерiн зерттеп, кезектермен бағдарламаны қаржыландыру ұйымдастыру ең нақты нәтиже деген шешiмге келдi, әрқайсысының құны 260-300 млн. АҚШ долларынан кем емес, автономиялық бағдарлама жобасынан тұрады, полиэтилен өндірiстерiнің қуаттарын құру және этилен өндірiсi мен екi кезекте полиэтиленнiң әрбiр кезеңіне арналған қуаттардың құрылысы бойынша этилен: жылына 125-150 мың. тонна; ЖҚПЭ бойынша жылына 55-65 мың тонна; ТҚПЭ жылына 65-76 мың. тонна.
Егер соның арқасында этанқұбырын қысқартуға болатын зауыт кеңейтулерiнiң жобаларын шикiзаттық базаға барынша көп жақындату және базаның шикiзаттық жақын маңда этилен жаңа өндiрiстерiн орналастыру мүмкiншiлiгi болса бағдарламаны орындау нақтырақ болар едi. Бұның өзi шикiзат тасуында үнемдiлiктен басқа Теңiз зауыты мен мұнай өңдейтiн компанияларды жобаға қатысушылар ретiнде тартуға мүмкiншiлiк бередi және ол өз кезегiнде жоба қаржыландыруларының мүмкiншiлiктерiн жақсартады. Жобаның қаржыландырылуына ХҚИ жетекші шетел фирмаларын және INI тобымен, Испания ҚТК-ны тартуға болады.
Қолданыстағы зауыттың шегiнде жаңа құрылыс салу
Жылына 300 мың тонна қуаты бар бензол өндiрiсi (Жобаның құны 150 мың доллары).
Конструкциялық мақсаттағы акрилбутадиенстирол полимер (АБС-пластиктiң) өндiрiсi үшiн қондырғылар құрылысы, жобалық қуаты жылына 40-45 мың тонна, өндiрiске шығындар 89 млн. АҚШ долларын құрайды. Технологияны "Dow Chemical" компаниясы, АҚШ беруге дайын.
Полистирол ассортиментiн кеңейту және жаңа буын тауарларын шығару үшiн этилбензол, стиролдың және полистиролдың өндiрiстерiн қайта қалпына келуiн қамтамасыз етуiне арналған қолайлы жағдайлар жасау қажет.
Полистирол рентабелдi көлемдерiнiң өндiрiсiн бұрынғы қалпына келуi шарттарының бiрi оны отандық шикiзатпен қамтамасыз ету: жылына бензолмен - 260 мың тонна және этанмен - 160 мың тоннадан кем емес. Сондай-ақ, бензол алкилдеудiң қондырғысын бұрынғы қалпына келтiру қажет.
Осылайша, шикiзат ресурстарының отандық базасын жасау мәселелерiн шешу кезiнде Қазақстан Республикасының бәсекеге қабiлеттi, экспортқа бағытталған әртүрлi маркалы полистиролдi пластиктер өндiрiсiн жасауға барлық нақты перспективалары бар.
5.2. Қазақстан Республикасындағы полиэтилен және полипропилен
өндiрiстерiн дамытудың перспективасы
Қазақстан рыногының даму перспективалары оларды қолданудың бұрыннан барларын кеңейтумен және оларды қолданудың жаңа салаларының пайда болуымен байланысты емес. Егер Қазақстан 2020 жылға қарай жан басына пластмассаларды тұтынудың орташа әлемдiк деңгейiне қол жеткiзсе, онда Қазақстан Республикасында пластмассалардың оптимистiк рыногы 170 мың тонна ПЭ, 85 мың тонна ПП және 84 мың тонна полистиролды құрауы тиiс. "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС және "Полипропилен зауыты" ЖШС-нiң бар қуаттарына сәйкес бұл көрсеткiштерге шикiзатпен қамтамасыз ету проблемаларын шешу кезiнде толығымен қол жеткiзiлуi мүмкін.
Бұл ретте осы кәсiпорындардың ресейлiк өндiрушiлер құрамында аймақтық рынокқа қатысушылар болып табылатын жағдайын және таяу жылдар iшiнде аймақтық және әлемдiк рынокта өнiмдi өткізу проблемаларының болмайтындығын ескеру қажет.
Бағдарлама шеңберлерiнде жұмыс iстейтіндерiн жаңғырту және жаңа өндірiстердi салу жобасымен "Полипропилен зауыты" ЖШС отандық шикiзат базасына - газконденсаттарын, табиғи және iлеспе газдарды кешенді қайта өңдеу кезiнде ГПЗ өнiмiне ауыстыру бойынша iс-шаралар
көзделiнетiн болады, бұл өндiрiстiң пайдалылығын нақты өзгертпек (3-схема).
3-схема
Схема-суретті қағаз мәтіннен қараңыз
Бір мезгілде бар өндірістерді кеңейту және жаңаларын құру жөніндегі іс-шараларды өткізу қажет:
- "Полипропилен зауыты" ЖШС базасында жылына 150 мың тонна қуатпен пропанды сутексіздендiру әдiсімен пропиленді алу жөнiндегі қондырғыларды салу полипропилен, акрилонитрил және этиленпропилендi
каучуктардың өндiрiсіне арналған қажеттілiктердің көлемiнде пропилен алуға мүмкiндiк тудырады. Пропанды сутексiздендіру қондырғысының құны 170 млн. АҚШ долларын құрайды.
- жылына 200 мың тонна қуатпен жаңа полиэтилен өндірісiн құру. Бұл бiрiншi кезеңде Еуропа мен Ресейден әкелiнетін шикiзатқа, отандық шикiзаттан алынатын жергіліктi полимерлерге бағдарланған жоғары тығыздықтағы полиэтиленнен жасалынатын құбырларды өндіру бойынша 2003 жылы енгiзiлген Атырау зауытын қамтамасыз етуге мүмкіндiк тудырады.
Осылайша, Қазақстан Республикасында осы Бағдарлама шеңберлерiнде шикiзат ресурстарының отандық базасында жұмыс істейтiн мұнай-химия кәсiпорындары - "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС және "Полипропилен зауыты" ЖШС полистирольдi пластиктердің негiзгi құрастырушылары, әртүрлi маркаларда полиэтилен және полипропилен болатын тұрақты өндiріс пен кең гаммадағы мұнай-химия өнімдерiн өткiзу қамтамасыз етілетiн болады, бұл ретте өнiмнiң басым бөлiгi экспортқа жiберiлетін болады.
5.3. Қазақстан Республикасындағы синтетикалық каучуктер, резеңке-техникалық бұйымдар және шиналық өнімдi шығару
жөнiндегі өндірiстерді дамытудың перспективалары
"Сараньрезинотехника" AAҚ, "Қарағандырезинатехника" ААҚ және "ИнтерКомШина" ААҚ мұнай-химия кәсiпорындарын отандық шикiзатпен қамтамасыз ету үшiн 5.2.-кестеде көрсетілген кәсiпорындардың бар және нақты қажеттілiктерінiң өндiрiстiк қуаттарын жүктеу үшiн Қазақстанда синтетикалық каучук өндiрiсiн тудыру қажет.
5.2.-кесте
Қазақстанның мұнай-химия кәсiпорындарының СК жылдық қажеттiлiгі
___________________________________________________________________
Кәсіпорындардың атауы | Жылдық қажеттiлiк, тонна
|____________________________________
|Қуаттардың жұмыс |Өндірістік қуаттар
|істеуі кезінде | кезінде
______________________________|_________________|__________________
"Қарағандырезинотехника" ЖШС 1907 6535
"Сараньрезинотехника" ААҚ 2160 8640
"ИнтерКом Шина" ААҚ 11311 24000
Барлығы 15378 39175
___________________________________________________________________
Республикада бұрынғы Шымкент шина зауытының құрамында ("ИнтерКомШина" ААҚ) регенераторлық және синтетикалық каучук зауытын салу туралы мәселе көтерiлдi, бұл жоғарыда аталған зауыттарды өз шикiзатымен 70% дейiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк тудырар едi. Бiрақ әзiрше бұл жоба iске асырылған жоқ.
CK өндiрiсiнiң негiзгi компоненттерi бутадиен, стирол, этилен, пропилен, изопрен болып табылады. Аталынып өткен барлық қосылыстардан Қазақстанда тек стирол ғана "Пластикалық массалар зауыты" ЖШС (Ақтау қ.) өндiрiледi. Бутадиендi, этилендi, пропилендi, изопрендi өндiру көмiрсутегi шикiзатын тереңдетiп қайта өңдеу тiзбегiнiң түпкiлiктi өнiмдерi болып табылады. Сондықтан жұмыс iстеп тұрған мұнай- және газ өңдеу зауыттарында мұнай мен газды тереңдетiп және кешендi қайта өңдеу технологиялары мен қондырғыларын енгiзумен қайта құруды жүргiзу қажет.
5.3-кесте
Мұнай-химия өнiмдерi тауарларының өндiрiсi мен экспорт көлемдерiнiң болжамдық көрсеткiштерi
жылына мың тонна
___________________________________________________________________
Өнiмнiң атауы |2005 ж. |2010 ж. |2015 ж. |2020 ж.
________________________________|________|________|________|_______
Стирол, Полистирол
Өндiрiс көлемi 150 300 350 450
Экспорт (өндiріс,
көлемiнiң 60-80%) 100 200 250 300
Соққыға төзiмдi 60 100 150 150
Көбiктенетiн 60 150 150 200
Жалпы мақсаттағы 30 50 50 100
Полиэтилен
Өндiрiс көлемi, 100 300 380 450
Оның iшiнде экспорт 80 210 250 300
Полипропилен
Өндiрiс көлемi, 30 100 150 200
Оның iшiнде экспорт 20 70 100 130
Синтетикалық каучук*
Өндiрiс көлемi - 40 60 80
Экспорт болжанбайды
Шина өнімі**
Өндiрiс көлемi (млн.
дана), оның iшiнде
экспорт (12-15%)
Автокрышкалар 1,5 2,5 3,0 3,5
Автокамералар 2,5 3,5 5,0 5,5
Резинотехникалық
бұйымдар** 3,76 6,8 7,6 8,6
Өндiрiс көлемi (млрд.теңге)
Экспорт (өндiріс, көлемiнiң
60-80%)
___________________________________________________________________
* Қазақстан кейiн шина және резеңке-техникалық бұйымдарды шығарумен Су өндiрiсiн дамыту үшiн жеткiлiктi өндiрiстiк-техникалық әлеуетке және базалық шикізатқа ие. Сондықтан жұмыс iстеп тұрған МӨЗ, ГӨЗ-да немесе көмiрсутегi шикiзатын қайта өңдеу жөнiндегi жаңа қуаттарды құру кезiнде технологиялық тiзбек бойынша шина өнiмдерiн және резеңке-техникалық бұйымдарды шығару үшiн сондай-ақ, басқа елдерге СК экспортына жағдайлар туғызатын технологиялар және СК шығару бойынша өндірістерді құру қажет.
** Шина және резеңке-техникалық өнiм экспортының ерекшелiгi:
- экспорттың негiзгi көлемi (өндiрiлетiн шиналардың 12-15%) жаңа автомобильдердi (30% жеңiл және 22% жүк шиналары) жинақтау үшiн автомобиль зауыттарына жiберiледi. Негiзгi және неғұрлым өсiп отырған сату саласы - қолданыстағы машиналар (барлық шығарылғандардың - 60-70%) паркi үшiн сату;
- резеңке-техникалық бұйымдарды неғұрлым ең ірі тұтынушылар автомобильдiк және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау болып табылады. Сондықтан экспорттың басым бөлiгi - автомобильдер мен ауыл шаруашылығы техникаларын (барлық шығарылғандардың - 70-80%) шығаратын өндiрiстер үшiн сату.
Осылайша, Қазақстан кейiн шина және резеңке-техникалық бұйымдарды шығарумен СК өндiрiсiн дамыту үшiн жеткiлiктi өндiрiстiк-техникалық әлеуетке және базалық шикiзатқа ие болып отыр. Қазақстанда СК өндiру үшiн көмiрсутегi шикiзатын тереңдетiп өңдеу шикiзатының тiзбегiнiң түпкiлiктi өнiмдерi - бутадиендi, этилендi, пропиленді, изопрендi шығаруды ретке келтiру қажет.
Сондықтан жұмыс iстеп тұрған мұнай- және газ өңдеу зауыттарында немесе көмiрсутек шикiзатын қайта өңдеу жөнiндегi жаңа қуаттарды құру кезiнде технологиялық тiзбек бойынша шина өнiмдерi мен резеңке-техникалық бұйымдарды шығару бойынша өндiрiстердi дамыту үшiн тиiстi жағдайлар туғызатын СК шығару бойынша технологиялар мен өндірістерді құру қажет.
Қазақстанда жұмыс iстеп тұрған мұнай-химия кәсiпорындары негiзiнен қажеттi кадр әлеуетiмен қамтамасыз етiлген және кәсiпорындардың барлық өндiрiстiк қуаттары толық iске қосылған кезде жұмысқа тартылатын резервтiк әлеует бар. Мұнай-химиялық өндiрiстердi кеңейту және жаңа қуаттарды iске қосу кезiнде орта техникалық, кәсiптiк бiлiмi бар кадрларды дайындау қажет.
5.4.-кесте
2010 жылға дейiнгi кезеңге құрылатын жұмыс орындары санының болжамдық бағалауы
___________________________________________________________________
N р/с| Кәсiпорынның атауы |2006 ж. |2008 ж. |2010 ж.
_____|_____________________________|_________|________|____________
1 "Пластикалық массалар зауыты"
ЖШС 15 20 25
2 "Полипропилен зауыты" ЖШС 15 20 20
3 "Қaрағандырезинотехника" ЖШС 15 30 40
4 "Caраньрезинотехника" ААҚ 10 20 35
5 "Интеркомшина" ААҚ 25 60 100
6 "Казмұнайхим" ЖШС 20 30 50
7 "Рауан" ЖШС 10 10 10
Барлығы 110 190 280
___________________________________________________________________
Мұнай-химия кәсiпорындары қызметiн қалпына келтiру және жаңа өндірiстік қуаттарды құру тек жаңғырту, технологиялық жаңарту және салу жобаларының TЭH-не мемлекеттік экологиялық сараптама өткiзілгеннен кейiн ғана жүзеге асырылатын болады.
5.4. Қоршаған ортаға әсер етудi бағалау
Қазақстандағы көмiрсутегi кен орындарын игерудiң ұлғайып келе жатқан екпiнiн еске ала отырып, және барлау мен өндіpу процесiне iлесе жүретін түрлі ластанулар және зиянды бастаулардың лезде көбеюi ықтималдығымен байланысты ластауды жоюдың дәстүрлі әдiстерiмен қатар оның алдын aлу үшiн ортақ күштi жұмылдыру қажет.
Халықаралық тәжiрибеде ластануды ескертуге, бiрiншiден, көмiрсутегі шикізатын мұнай-химия технологияларын және өндiрiстерiн пайдалана отырып, көмiрсутек шикізатын қалдықсыз тереңдетіп өңдеудi
пайдалану кезiнде көбiрек қол жеткiзiледi, ол Қазақстан Республикасының "Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы" Заңына сәйкес жүзеге асырылатын табиғат қорғау типтiк iс-шараларымен және осы саладағы басқа да заңнамалық, құқықтық нормативтiк актілермен бiртұтастықта ластанудың және қоршаған ортаға теріс әсердің алдын алуды қамтамасыз етедi.
Мұнай-химия технологияларының құрылуы және дамуы оң iс-әрекеттер тетіктерiнiң бiрi болып табылады, бұл ретте өнеркәсiптің мұнай-химия саласы кәсіпорындары өңдеу технологияларының қолда бар даму деңгейi кезінде көмiрсутек шикiзатының бiрлiгiн өңдеудегi тұтас мұнай-химия өнiмдерінiң жоғарғы шығарылуын қамтамасыз етедi. Бұдан басқа, өнеркәсiптiң мұнай-химия саласы кәсiпорындары үшiн мұнай-газ кешен өндірiстерiнiң қалдықтары әртүрлі мұнай-химия өндірiстерiнiң дамуы үшiн бастапқы шикізат болуы мүмкін.
Сонымен, көмiрсутек кен орындарын жедел игеру жағдайындағы мұнайды өндiру кезiнде алынатын iлеспе газ кен орындарында алауларда жағылып кетедi, немесе алдын ала өңдеуден соң елеулi емес
көлемде өндiруші компаниялардың жеке қажеттіліктерiне пайдаланылады.
Iлеспе газдың негiзгi көлемiнің алауларда жағылуы атмосфералық ауаның нормативтен тыс ластануына әкеледi. Мәселен, 2002 жылы республика аумағында алауларда 1,8 млрд. текше метр газ жағылған, ал 2003 жылдың 9 айы ішiнде 0,9 млрд. текше метр газдың тiкелей жағылуы мүмкін болған. Бұл көрсеткіштер көмірсутек шикiзатын қалдықсыз терең өңдеудiң өндiрісін жасау және дамытудың зәрулiгi мен қажеттілігін, қолданыстағы өндiрiстiң технологиялық жаңғыртылуы жөнiндегi iс-шаралардың жүзеге асырылуын көрнекi дәйектейдi.
Көмiрсутек кен орындарын игеру процесiнде қоршаған ортаға шығарындылары мен төгiндiлердiң деңгейiн тұрақтандыру қажеттiлiгi келесi көрсеткiштермен анықталады. Қарашығанақ кен орынында 2002 жылы алауларда 74 млн. текше метрден астам ұшпа газдар жағылған, ал атмосфераға ластаушы заттардың шығарындылары 14 мың тоннадан астам болды. Ақтөбе аумақтық облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасымен анықталғандай, 6 млн. текше метр шамасында газ күкiртi қоспалардан алдын ала тазартылмастан жағылып жiберiлген. Табиғат қорғау заңнамасының өзге де және ұқсас бұзушылықтары 2003 жылдың наурызында шетел компаниялары "Аджип KKO" және "Харрикейн Құмкөл Мұнай" ААҚ табиғат қорғау қызметiн кешендi талдау кезiнде анықталды.
Табиғат пайдалану процесiн реттеу мен көмiрсутек шикiзатын өндiру көлемдерiнiң өсуi кезiнде шығарындылары мен төгiндiлердiң және қалдықтарды жинақтаудың деңгейiн тұрақтандыру үшiн, табиғат қорғау қызметін жетiлдiру, қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнама талаптарын қатайтудан басқа, шаруашылық жүргiзетiн субъектiлердi көмiрсутек шикiзатын қалдықсыз терең өңдеудiң жоғарғы
технологиялық мұнай-химиялық өндiрiсiн құруға қызығушылығын тудыру.
Мәселен, iлеспе газдың 1 млн. текше метрiнен пиролис әдiсiмен 200 тонна этан алуға болады, этанды сутексiздендiру кезiнде 130 тонна этилен алуға болады, ол полиэтилен мен полистиролдық пластиктердiң өндiрiсi үшiн тиiсiнше 85 және 60 тонна көлемiнде бастапқы шикiзат болып табылады. Газды өңдеуден алынған мұнай-химия өнiмдерiнiң осындай көлемiн сатып өткiзу шамамен 110 мың АҚШ долларын құрайды. Газдың осындай көлемiн отын ретiнде пайдаланған кезде шығындар 18-20 мың АҚШ долларын құрайды, ал газдың алауларда жағылуы атмосфералық ауаның ластануына әкелiп қана соқпайды, сондай-ақ, нормадан тыс ластаулар үшiн талаптарды төлеуге әкеледi. Мысалы, Қоршаған ортаны қорғау министрлігi мәлiметтерi бойынша атмосфералық ауаның 2003 жылғы жазғы кезеңде нормадан тыс ластағаны үшiн "СНПС-Ақтөбемұнайгаз" ААҚ 12135,312 мың теңге сомаға талап арыз берiлдi.
Осылайша, iлеспе газдардың мұнай-химиялық өңделуi тек қоршаған ортаның жай-күйiне ғана оң әсер етiп қоймайды, сонымен бiрге маңызды экономикалық пайдаға (экономиканың экологияландырылуы) иелік етедi және қоршаған ортаны басқару жүйесiн жетілдірудің қауқарлы тетiктерiнiң бiрi болып табылады, яғни, қоршаған ортаны ластаудың кез келгенiнен бас тартудың тiкелей экономикалық пайдасы сезiлетiн болады.
Қазақстандық көмiрсутектерi қорының басым бөлігінiң күкiрті жоғары болып табылады. Күкiрттi және оның қосындыларын алу, кәдiмгi күкiртке айналдыру кезiнде ең оң мақсатқа қол жеткiзiледi - мұнай мен газ "тазаланады", сонымен бiр мезгiлде бағалы коммерциялық өнiм кәдiмгi күкiрт алынады, оны сату кезiнде күкiрт iлеспе сыңардан сондай табиғи байлыққа айналуы тиiс.
Жетекшi мұнай өндiрушi компаниялар пайдаланатын сақтау технологиясы - тазаланған күкiрт, суыған соң, қатты затқа айналады және "күкiрт карталары" деп аталатын, ашық жабдықталған алаңқайларда блоктар түрiнде сақталынады. Ыстық сұйық күкiрттi қабат-қабат құйып, суу және қатты күкiрт (түйiршiк) түзiлуi үшiн уақыт бередi, яғни, блок құйылған сұйық күкiрттiң қабаттарымен қалыптасады.
Қазiргi уақытта Теңiзде қатты күйiндегi сақталған техникалық күкiртiң 7,7 млн. тоннасы жинақталған; сақталуы блоктар түрiнде жүзеге асырылатын күн сайын кәдiмгі күкiрттiң 4400 тоннасы өндiрiледi.
Мұнай өндiру кезiнде Қазақстандағы күкiрт өндiрiсiнiң болжамдалған көлемдерi 2005 жылға - жылына 2,5 млрд. тоннаны құрайды; Аджип KKO-да күкiрт өндiру 2005 жылы басталады; Қашағандағы кәдiмгi күкiрттiң күн сайынғы ең аз болжамдық өндiрiсi 2500 тонна шамасын құрайды.
Қазақстанда күкiрттi блок түрiнде сақтаудың кейбiр проблемалары бар:
Каспий теңiзiнiң жағалауында құмды боран өткен соң күкiрт блоктарының үсті бұзылып, қышқылдану процесi басталады, ол экологияға терiс әсер етедi. Сондықтан Қазақстан үшiн күкiрттi сақтаудың басқа әдiстерiн қолдану мүмкiндiгін зерделеу қажет. Мысалы, күкiрттi блок түрiнде өңделген карьерлер, шахталар, жер асты қоймаларында сақтау.
Осылайша Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде Қазақстан өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы құрылады және қоршаған ортаны қорғау проблемалары бойынша мыналар күтiледi:
- iлеспе газдардың алауларда жағылуының және ластаушы заттардың атмосфераға шығарындыларының азаюы;
- жағылатын газдың оның өндiрiлуiнiң жалпы өсу көлемiндегi үлесiнiң 2002 жылы 16,8%-дан 2010 жылы 2,2%-ға азаюы;
- өндiрудiң жалпы өсу көлемiнiң қоршаған ортаға терiс әсерiн төмендетудi қамтамасыз ететiн көмiрсутек шикiзатын қалдықсыз тереңдетiп және кешендi өңдеудiң жоғарғы технологиялық мұнай-химия кәсiпорындарын құру;
- халықаралық нормаларға сәйкес көмiрсутек шикiзатын өндiру кезiнде күкiрттi және басқада iлеспе өнiмдердi тазалау, өндiру және сақтау бойынша инфрақұрылымын қалыптастыруды қамтамасыз ететiн нормативтiк құқықтық және ғылыми-әдiстемелiк базаны құру;
- инновациялық өндiрiстердi құрумен, күкiртті кәдеге жаратудың жаңа келешегi бар бағыттарын әзiрлеу және iске асыру;
- көмiрсутек шикiзатын өндiру және өңдеу кезiнде алынатын, соның iшiнде көмiрсутек шикiзатын өндiру көбейген сайын айтарлықтай көлемде жинақталатын мұнай шламдары, iлеспе өнiмдердi өңдеу жөнiндегi жаңа технологиялар мен өндiрiстердi құру.
6. Қажетті ресурстар мен оларды қаржыландыру көздері
Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасы көмiрсутегi шикiзатын кешендi қайта өңдеу негiзiнде шикiзат ресурстарының отандық базасын құру мәселелерiн шешуден бастап жабдықтарды, технологияларды және өндiрiстердi құруға дейiн өнеркәсiптiң мұнай-химия саласын дамыту мәселелерiн жүйелi шешудi көздейдi.
Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия және химия салаларын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру үшiн мынадай ресурстар мен қаржыландыру көздерi пайдаланылатын болады.
Республикалық бюджеттен: 2004 жыл - 20 (миллион) теңге; 2005 және 2006 жылдарға шығындар көлемi "Республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес тиiстi қаржылық жылға анықталатын болады.
Қазақстан өнеркәсiбi мұнай химия саласының кешендi инфрақұрылымын құру, соның ішінде мұнай-химия кәсіпорындары үшін шикiзат ресурстарының отандық базасын құру тiкелей шетелдiк және отандық инвестициялардың; мемлекеттiк кепiлдiкке тартылатын мемлекеттiк емес қарыздар; сондай-ақ кәсiпорындарының меншiк қаражаты есебiнен жүзеге асырылатын болады.
2004-2007 жылдардағы кезеңге Қазақстан Республикасы өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы шикiзат базасының отандық ресурсын дамытудың өзiне ғана инвестициялық қаржылар 3,88 млрд. астам АҚШ долларын құрайды.
7. Бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелер
Бағдарламаны iске асырудың нәтижесiнде мынадай негiзгi нәтижелер алынатын болады:
- мақсатты инвестициялық құрылыс жобаларын iске асыру есебiнен жаңа мұнай-химия кешендерiн құра отырып, республиканың қолда бар мұнай және газды қайта өңдеушi қуаттарын жаңғырту және технологиялық жаңарту негiзiнде мұнай-химия кәсiпорындары үшiн шикiзат ресурстарының отандық базасы құрылады;
- қолданыстағы мұнай-химия кәсiпорындарын жаңғырту және технологиялық жаңарту мен жаңа өндiрiстер, технологиялар, жабдықтар мен материалдар негiзiнде Қазақстан өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласының толыққанды инфрақұрылымы құрылады.
Осы бағыттар бойынша Бағдарламаны iске асыру:
- көмiрсутек шикiзатын өндiру мен тасымалдаудан бастап түпкiлiктi мұнай-химия өнiмдерiн шығара отырып, оны тереңдетiп және кешендi өңдеуге дейін қызметті жүзеге асыратын сатылық-интеграцияланған құрылымдарды одан әрi дамытуға;
- қазіргі уақытта атмосфералық ауаға нормативтен тыс зиянды заттар шығарындылары мен алауларда жағылатын ілеспе газдың елеулі көлемінің қайта өңделуіне;
- 2010 жылға таман мұнай-химия өнімдерін жоғары қосылған құнмен - жалпы көлемі жылына 300 мың тоннаға дейiн полистирол, жылына 100 мың тоннаға дейiн полипропилен, жылына 50-ден 300 мың тоннаға дейiн полиэтилен, жылына 60-тан 120 мың тоннаға дейiн синтетикалық каучук, яғни резеңке-техникалық бұйымдар мен шина өнiмдерiн жылына 3-тен 5 млн. данаға дейiн автокамералар мен автоқақпақтарды) өндiру үшiн қажетті көлемде өндiруге мүмкiндiк бередi.
Бұдан басқа, мұнайды, газды тазалау мен қайта өңдеу барысында пайда болатын, оның ішiнде күкірт бойынша (тауарлық түйiршектелген және қабыршақтанған күкірт, күкіртбетон, күкіртцемент, күкiртасфальт, модификаторлар және т.б.) ілеспе өнiмдердi пайдалану негiзiнде қосылған қуаттар мен жаңа өндірістер құрылатын болады. Мұнай-химия өндiрiстерi Қазақстанның мұнай-газ кешенi үшiн импорт алмастыру өнімін (катализаторлар, реагенттер, деэмульгаторлар және т.б.) шығаруды бастайды.
Мұнай-химия өнiмдерiн шығаруды стандарттау, сертификациялау және метрологиялық қамтамасыз етудiң (ИСО) халықаралық стандарттарына сәйкес мұнай-химия өнiмдерiнің шығарылуын қамтамасыз ету үшiн ғылыми-әдістемелiк негіздемелер әзiрленетiн болады.
Республика өнеркәсiбiнiң мұнай-химия саласы мен мұнай-газ кешенiн дамытудың ғылыми-техникалық қамтамасыз ету жөнiндегі іс-шараларды әзiрлеу және іске асыру инновациялық технологияларды, жабдықты құруға:
- көмiрсутек шикізатын кешендi қайта өңдеу бойынша;
- Қазақстанның ауыр көмiрсутек шикiзатын тереңдеп қайта өңдеуге арналған катализаторлар мен реагенттердің жаңа буынын құруға, тауарлық мұнай-химия өнімдерiн, оның ішiнде ион алмастырғыш шайырларды, синтетикалық талшық жарғақтарын және бacқa да жаңа материалдар мен композициялық құрамдарды шығаруды, жоғары қосылған құнмен мұнай-химия өнімдерін технологиялық тiзбек бойынша құруды жүзеге асыруға мүмкіндік бередi.
8. Қазақстан Республикасының мұнай-химия өнеркәсібін дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары
___________________________________________________________________
N | Іс-шаралар |Аяқталу |Орындалуына|Орындалу|Бол. |Қаржы.
| |нысаны |жауапты |мерзімі |жан. |ланды.
| | | | |ған |ру көз.
| | | | |шығын.|дері
| | | | |дар |
| | | | |(мың |
| | | | |теңге)|
____|__________________|________|___________|________|______|______
1 2 3 4 5 6 7
___________________________________________________________________
1 кезең - 2004-2005 жылдар
___________________________________________________________________
1.1 Мұнайхимия өнді. Техника. ЭМРМ, ИСМ Тұрақты Талап
рістерінің техно. лық рег. түрде етіл. -
логиялық процес. ламент. мейді
стеріне тер, нұс.
қойылатын талап. қаулар
тарды белгілейтін және
нормативтік-тех. басқа
никалық құжаттар норма.
әзірлеу. тивтік-
техни.
калық
құжат.
тар
1.2 Өнеркәсіптің мұ. Норма. ЭМРМ, ҚОҚМ Тұрақты Талап -
найхимия саласы тивтік түрде етіл.
кәсіпорындарының құқықтық мейді
өндірістік қыз. актілер.
мет кезіндегі дің жо.
зиянды тастау. балары
ларды нормалау
саласындағы
нормативтік
құқықтық акті.
лерді жетілдіру.
1.3 Аджип ККО газ Техни. ЭМРМ, 2004 15 Респуб.
құбыр өткізгі. калық "КРИП" жылдың млн. ликалық
шінде Қазақстан шара. ЖАҚ IY теңге бюджет
ресей инвестици. ның (келісім тоқсаны
ялық жобасы (өн. жобасы бойынша),
дірістік қуаты "Аджип
кейіннен этилен ККО"
мен пропиленге (келісім
қайта өңдейтін. бойынша)
дей етіп, 500,0
тонна этан өңдеу
"КРИП" зауыты)
шеңберінде мұ.
найхимия қон.
дырғысын салыну.
ының өнді.
рістік қуат.
тылығын жоба.
лау жөніндегі
техникалық
шараны әзірлеу.
1.4 Жаңажол және Кең. Техни. ЭМРМ, 2004 5 млн. Респуб.
кияқ кен орын. алық "ҚМГ" жылдың теңге ликалық
дарының газын шара. ҰК" ЖАҚ IY тоқ. бюджет
қайта өңдеу үшін ның (келісім саны
Ақтөбе облысының жобасы бойынша),
Жем қаласында "Казнефте.
(бұрынғы Ембі-5 хим" ЖШС
әскери полигоны. (келісім
ның аумағында) бойынша)
қуаттылығы 500
мың тонна мұнай
мен 150 млн. тек.
ше метр газ
шығаратын мұнай.
химия зауытын
салу жөніндегі
"Казнефтехим"
ЖШС-нің инвес.
тициялық жобаның
өндірістік қуат.
тылығын жобалау
жөніндегі
техникалық шара.
ны әзірлеу
1.5 Мұнайхимия зау. Қазақ. ЭМРМ, 2004 Инвес. Инвес.
ытын төмендегі стан "ҚМГ" ҰК" жылдың тиция. тиция.
магистральдық Рес. ЖАҚ IY лық лық
құбыр өткіз. пуб. (келісім тоқсаны қар. қара.
гіштеріне қосу лика. бойынша), жылан. жаттар,
мәселесін шешу: сы "Казнеф. дыру кәсіп.
- Кеңқияқ-Құм. Үкі. техим" көлемі орнын.
көл мұнай құбыр меті. ЖШС нақ. ның
өткізгішіне не (келісім тыла. қара.
(500 мың тон. ақпа. бойынша) нуда жаттары
наға дейін ең рат
төменгі мұнай
тұтыну көле.
мімен);
- Жаңажол-Бұ.
хара газ құбыры
(Ембі станция.
сына таман Жа.
ңажол КС-13
бөлігінде,
150 млн.м
3
)
дейін ең тө.
менгі газ
тұтыну көле.
мімен)
1.6 Қашаған кен ор. Қазақ. ЭМРМ, 2004 Инвес. Инвес.
нының өнеркә. стан "ҚМГ"ҰК" жылдың тиция. тиция.
сіптік айма. Респуб. ЖАҚ желтоқ. лық лық
ғында мұнай. ликасы (келісім саны қаржы. қара.
химия кешенінің Үкіметі. бойынша), ланды. жаттар
(бұдан әрі - не ұсы. "Аджип ру кө.
ҚМК) бірінші ныстар ККО" лемі
кезегін салу (келісім ТЭН
жөніндегі ұсы. бойынша) әзір.
ыстар әзірлеу леу ке.
зінде
анық.
тала.
тын бо.
лады
1.7 Қазақстанның Қазақ. ЭМРМ,БҒМ, 2004 Қаржы. Респуб.
көмірсутегі стан КОҚМ, жылдың ланды. ликалық
шикізатын ке. Респуб. "ҚМГ" ҰК" IY ру кө. бюджет
шенді қайта ликасы ЖАҚ тоқсаны, лемі
өңдеуді жү. Үкіметі (келісім жыл Қазақ.
зеге асыру қаулысы. бойынша) сайын стан
үшін ғылым ның жо. Респуб.
қажетсінетін басы ликасы.
өндірістер, ның
технологиялар, тиісті
жабдықтар мен қаржы
жаңа компо. жылына
зициялық ма. арнал.
териалдар жа. ған
сау үшін рес. "Респуб.
публика өнер. ликалық
кәсібінің бюджет
мұнайгаз кеше. туралы"
ні мен мұнай. заңына
химия саласын сәйкес
дамытудың анықта.
іс-шараларын латын
іске асыруды болады.
ғылыми-техни.
калық және
ғылыми-әдісте.
мелік қамта.
масыз ету жө.
ніндегі іс-ша.
ралар әзірлеу
1.8 Мұнай мен газ Норматив. ЭМРМ,БҒМ, 2004 2005, Респуб.
өндірудің тік құ. ҚОҚМ, жылдың 2006 ликалық
ілеспе өнімі - қықтық "ҚМГ"ҰК" ІY тоқ. жылдар.бюджет
күкіртті сақ. актілер ЖАҚ саны, ға ар.
тау және кә. және (келісім жыл налған
деге жарату ғылыми- бойынша) сайын қаржы.
жөніндегі әдісте. ландыру
өнеркәсіп. мелік көлемі
терді, тех. құжаттар Қазақ.
нологиялар. стан
ды, жабдық. Респуб.
тар және касының
материалдарды тиісті
құруы мен қаржы
жұмыс істеуін жылына
қамтамасыз арналған
ететін норма. "Респуб.
тивтік құқық. ликалық
тық және ғы. бюджет
лыми-әдісте. туралы"
мелік базасын заңына
халықаралық сәйкес
талаптарға анықта.
сәйкес әзірлеу латын
жөніндегі ша. болады.
ралар қолдану
2 кезең - 2006-2008 жылдар
2.1 Полистиролдық Шаруашы. ЭМРМ, 2006 Қаржы. Кәсіп.
пластиктерді лық жүр. "Плас. жылдың лан. орнын.
шығаруды арт. гізуші тикалық IY тоқ. дыру ның қа.
тыру мақса. субъек. массалар саны көлемі ражат.
тында "Плас. тінің зауыты" нақты тары
тикалық мас. ЭМРМ ке. ЖШС жұмыс
салар зауыты" лісілген (келісім көлемін
ЖШС-нің қол. іс-шара. бойынша) анықтау
даныстағы лар кезінде
қуаттарын жоспары анықта.
технологиялық латын
жаңғырту ша. болады
раларын әзір.
леу
2.2 Воронеж қала. Қайта ЭМРМ, 2006 Инвес. Инвес.
сында "Синтез. жөндеу "Пласти. жылдың тиция. тиция.
каучукпроект" жобасын калық IY тоқ. лық лық
АҚ әзірленген іске массалар саны қаржы. қара.
жоба бойынша асыру зауыты" лан. жаттар
"Пластикалық жөнін. ЖШС дыру
массалар зау. дегі (келісім көлемі
ыты" ЖШС-де Қазақ. бойынша) нақты.
түрлі марка. стан лануда
лы полистирол Респуб.
өндірісін ши. ликасы
кізатпен қам. Үкіметі.
тамасыз ету не ақпа.
үшін стирол рат
мономерлерін
өндіретін
қондырғыны
қайта жөндеу
жобасын іске
асыру жөнін.
дегі шаралар
қолдану
2.3 Жылына 250-300 Қазақстан ЭМРМ, 2006 Инвес. Инвес.
мың тоннаға Республи. "Плас. жылдың тиция. тиция.
дейінгі қуатпен касы Үкі. тика. IY тоқ. лық лық
этилен алу үшін метіне лық саны қаржы. қара.
"Пластикалық ақпарат масса. ланды. жаттар,
массалар зауыты" лар ру кө. кәсіп.
ЖШС-де этан пи. зауыты" лемі орынның
ролизінің қон. ЖШС нақты. қара.
дырғысын қайта (келісім лана. жаттары
жөндеу жобасын бойынша) нуда
іске асыру жөнін.
дегі шаралар
қолдану
2.4 "Пластикалық Қазақстан ЭМРМ, 2006 Жұ. Кәсіп.
массалар зауыты" Республи. "Плас. жылдың мыс. орынның
ЖШС-дегі техноло. касы Үкі. тика. IY тоқ. қа қара.
гиялық желілердің метіне лық саны және жаттары
қазіргі бар өнді. ақпарат массалар пай.
рістік қуаттарына зауыты" дала.
сәйкес әртүрлі ЖШС нуға
маркадағы поли. (келісім кете.
стиролдық пластик. бойынша) тін
терді (жалпы қол. шығын.
данудағы, көбік. дар
тенетін және соқ.
қыға төзімді)
өндіру көлемін
арттыру және
сапасын жақсарту
үшін жағдайларын
қамтамасыз ету
2.5 "Полипропилен Қазақстан ЭМРМ, 2005 Өнді. Инвес.
зауыты" ЖШС Республи. "Поли. жылдың ріс тиция.
базасында пропан. касы Үкі. пропи. IY тоқ. құры. лық қа.
ды сутексіздеу метіне лен саны лысын ражат.
тәсілімен про. ақпарат зауыты" салу. тар,
пилен алу жөнін. ЖШС ға ке. кәсіп.
дегі қуаты жылына (келісім тетін орынның
150 мың тонна бо. бойынша) шығын. қара.
латын қондырғы дар 4 жаттары
салу жөніндегі млн.
ұсыныстар әзір. жуық
леу АҚШ
долла.
рын
құрай.
ды
2.6 Қуаты жылына 200 Қазақстан ЭМРМ, 2006 Инвес. Инвес.
мың тоннаға дейін Республи. "ҚМГ"ҰК" жылдың тиция. тиция.
болатын жаңа поли. касы Үкі. ЖАҚ IY тоқ. лық лық
этилен өндірісі. метіне (келісім саны қаржы. қара.
нің құрылысын салу ақпарат бойынша) ланды. жаттар
жөніндегі ұсыныстар "Полипро. ру кө.
әзірлеу пилен за. лемі
уыты" ЖШС анықта.
(келісім латын
бойынша) болады
2.7 Шина өнімдерінің Қазақстан ЭМРМ, Тұрақты Кәсіп. Инвес.
35 үлгі өлшемде. Республи. "Интер. түрде орын. тиция.
рін өндіру жөнін. касы Үкі. КомШина" ның лық
дегі және жылына метіне ААҚ жұмы. қара.
3 млн. астам авто. ақпарат, (келісім сына жаттар,
қақпақтар мен 5 шаруашы. бойынша) және кәсіп.
млн. астам автока. лық жаң. орын.
мералар шығару жүргізу. ғырты. ның
жөніндегі Шымкент ші субъек. луына қара.
қаласындағы тінің кете. жаттары
"ИнтерКом Шина" іс-шаралар тін
ААҚ инфрақұры. жоспары шығын.
лымын дамыту жө. дар
ніндегі шаралар
әзірлеу
2.8 "Сараньрезинтех. Қазақстан ЭМРМ, Тұрақты Инвес. Кәсіп.
ника" ААҚ мен Республи. "Сарань. түрде тиция. орынның
"Қарағандыре. касы Үкі. резина. лық қара.
зинтехника" метіне техника" қаржы. жаттары
ЖШС-нің резина. ақпарат, ААҚ ланды.
техникалық бұйым. шаруашы. (келісім ру кө.
дар өндіріс ке. лық жүр. бойынша), лемі
ңейту үшін ин. гізуші "Қараған. нақты
фрақұрылымын субъек. дырезина. іс-ша.
дамыту жөнін. тінің іс- техника" ралар
дегі шаралар шаралар ЖШС әзір.
әзірлеу жоспары (келісім леу
бойынша) кезін.
де
анық.
тала.
тын бо.
лады
2.9 Мұнайхимия өн. Қазақстан ЭМРМ, 2006 Талап -
дірістерін қалпына Республи. ККМ жылдың етіл.
келтіру және касы Үкі. IY тоқ. мейді
дамыту кезеңін. метіне саны
дегі отандық ұсыныс.
жеткізушілердің тар
негізгі шикізат.
ты тасымалдау
тарифіне төмен.
дететін коэф.
фициент белгі.
леу жөніндегі
ұсыныстар әзірлеу
2.10 Аджип ККО газ Қазақстан ЭМРМ, 2006 Талап -
құбыр өткізгі. Республи. ККМ жылдың етіл.
шінде Қазақстан- касы Үкі. IY тоқ. мейді
ресей инвести. метіне саны
циялық жобасы ұсыныс.
шеңберінде өн. тар
дірістік қуат.
тылығын (өнді.
рістік қуаты
өңдейтіндей
етіп, 500,0
тонна этан өңдеу
мұнайхимия
қондырғысын
"КРИП" зауыты)
жобалау жөнін.
дегі техни.
калық-эконо.
микалық
негіздеу әзір.
леу
2.11 Жаңажол және Техника. ЭМРМ, 2006 бірін. Инвес.
Кеңқияқ кен лық-эко. "ҚМГ"ҰК жылдың ші ке. тиция.
орындарының номикалық ЖАҚ IY тоқ. зінде лық
газын қайта негіздеу (келісім саны - 2,22 қара.
өңдеу үшін бойынша), млрд. жаттар,
Ақтөбе облы. "Казнеф. теңге кәсіп.
сының Жем техим" орынын.
қаласында ЖШС ның қа.
(бұрынғы Ембі-5 (келісім ражат.
әскери полиго. бойынша) тары
нының аумағында)
қуаттылығы 500
мың тонна мұ.
най мен 150 млн.
текше метр газ
шығаратын мұ.
найхимия зауы.
тын салу жөнін.
дегі "Каз.
нефтехим"
ЖШС-нің ин.
вестициялық жоба.
ның өндірістік
қуаттылығын
жобалау жө.
ніндегі тех.
никалық-эко.
номикалық
негіздеу
әзірлеу
2.12 Мұнай өнеркәсі. Қазақстан ЭМРМ, 2006 Инвес.
бінде қолданы. Республи. "Рауан" жылдың тиция.
латын реагенттер касы Үкі. ЖШС IY тоқ. лық
өндіру үшін ке. метіне (келісім саны қара.
шен құрылысын ақпарат, бойынша) жаттар,
салу жөніндегі шаруашы. кәсіп.
ұсыныстар әзір. лық жүр. орынның
леу гізуші қара.
субъек. жаттары
тінің
іс-шара.
лар жос.
пары
2.13 Қазақстан Рес. Норматив. ЭМРМ, 2006 2005, Респуб.
публикасында тік құ. БҒМ, жылдың 2006 ликалық
2004-2005 жыл. қықтық "ҚМГ"ҰК" IY тоқ. жыл. бюджет
дарға арналған актінің ЖАҚ саны дар.
мұнайды, газды, жобасы (келісім ға ар.
оның ішінде бойынша) налған
ілеспе күкіртті қаржы.
тазалау мен ланды.
қайта өңдеудің ру кө.
ілеспе өнімдерін лемі
кешенді пайдала. Қазақ.
ну жөніндегі тех. стан
нологиялар мен Рес.
өндірістер құру пуб.
жөніндегі шаралар лика.
әзірлеу сының
тиісті
қаржы
жылына
арнал.
ған
"Рес.
публи.
калық
бюджет
туралы"
заңына
сәйкес
анықта.
латын
болады
2.14 Табиғатты қорғау Қазақстан ЭМРМ, Тұрақты Қаржы. Кәсіп.
шаралары мен Республи. ҚОҚМ түрде лан. орын.
техникалық касы Үкі. барлық дыру ның
қауіпсіздік метіне мұнай. көле. қара.
жөніндегі жос. ақпарат, химия мін жаттары
парларды мұнай. шаруашы. кәсіп. шаруа.
химия кәсіпорын. лық жүр. орын. шылық
дарымен бірлесе гізуші дары жүргі.
отырып әзірлеу субъекті. (келісім зуші
және іске асыру лердің бойынша) суб.
ЭМРМ ке. ъекті.
лісілген лер
іс-шара. анық.
лар жос. тайтын
парлары болады
2.15 Мұнайхимия Норматив. ЭМРМ, Тұрақты Талап
өнімдерін стан. тік құ. ИСМ түрде етіл. -
дарттау, сертифи. қықтық мейді
каттау және мет. актілер.
рологиялық қам. дің
тамасыз ету жө. жобалары
ніндегі халықа.
ралық нормаларға
(ИСО) сәйкес
шығаруын қамта.
масыз ету үшін
нормативтік құ.
қықтық құжаттар.
ды әзірлеу
2.16 Экономикалық Қазақстан ЭМРМ, 2006 Қаржы. Респуб.
есептерді келтіре Республи. БҒМ, жылдың ланды. ликалық
отырып ұзақ мер. касы Үкі. "ҚМГ"ҰК" IY тоқ. ру кө. бюджет
зімді келешекке метіне ЖАҚ саны лемі
Қазақстан өнеркә. ақпарат, (келісім Қазақ.
сібінің мұнайхи. ғылыми- бойынша) стан
мия саласын ти. техника. Рес.
імді дамытуға лық есеп пуб.
болжамды баға лика.
беру сының
2006
жылға
арнал.
ған
"Рес.
публи.
калық
бюджет
туралы"
заңына
сәйкес
анық.
тала.
тын
болады
2.17 Ақсай қаласында Іске қосу ЭМРМ, 2007 1 ке. Инвес.
Қарашығанақ ин. актісі: "ҚМГ"ҰК" жылдың зеңде тиция.
теграциялық ұй. 1 кезең - ЖАҚ IY тоқ. -2004- лық
ымы (ҚИҰ) кен 2007 (келісім саны 2007 қара.
орындарының бойынша), жыл. жаттар
базасы негізін. Қарашы. дарға
де қуаты 1 ке. ғанақ 805
зеңде - жылына интегра. млн.
4,3 млрд.м
3
циялық АҚШ
Қарашығанақ ұйымы дол.
мұнайхимия (ҚИҰ) лары
кешені құры. (келісім
лысының са. бойынша)
луын қамтама.
сыз ету
3 кезең - 2009-2010 жылдар
3.1 Қашаған кен Техника. ЭМРМ, 2009 Қаржы. Респуб.
орынының өнер. лық ша. "ҚМГ"ҰК" жылдың ланды. ликалық
кәсіптік ай. раның ЖАҚ IY тоқ. ру кө. бюджет
мағында Қаша. жобасы (келісім саны лемі
ған мен Те. бойынша), Қазақ.
ңіздің көмір. стан
сутек шикіза. Рес.
тын өңдеу пуб.
үшін мұнайхи. лика.
мия кешенін сының
салуының өн. 2009
дірістік қуат. жылға
тылығын жо. арнал.
балау жөнін. ған
дегі техника. "Рес.
лық шараны пуб.
әзірлеу лика.
лық
бюджет
тура.
лы"
заңы.
на
сәй.
кес
анық.
тала.
тын
бола.
ды.
3.2 Ақсай қаласында Іске қосу ЭМРМ, 2010 2 ке. Инвес.
Қарашығанақ ин. актісі: "ҚМГ"ҰК" жылдың зеңде тиция.
теграциялық ұйымы 2 кезең ЖАҚ IY тоқ. -2007 лық
(ҚИҰ) кен орын. (келісім саны 2010 қара.
дарының базасы бойынша), жыл. жаттар
негізінде қуаты Қарашы. дарға
2 кезеңде - жы. ғанақ 475
лына 8,6 млрд.м
3
интегра. млн.
Қарашығанақ мұнай. циялық АҚШ
химия кешені құры. ұйымы дол.
лысының салуын (ҚИҰ) лары
қамтамасыз ету (келісім
бойынша)
___________________________________________________________________