1. Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформаның Мемлекеттiк бағдарламасы /қоса берiлiп отыр/ бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетi Құқықтық реформа жөнiндегi кеңес құрып, осы бағдарламада көзделген шаралардың орындалуын қамтамасыз етсiн.
Қазақстан Республикасының
Президентi
Қазақстан Республикасы
Президентiнiң
1994 жылғы 12 ақпандағы
N 1569 қаулысымен
бекiтiлген
Қазақстан халқы, дүниежүзiлiк қоғамдастықтың ажырамас бөлiгi ретiнде, адам құқығы мен бостандығының басымдығын мойындай отырып, демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлағанын төл Конституциясында баянды еттi.
Бұл мақсаттарды жүзеге асыру социалистiк құқықтың, сот және құқық қорғау органдарының мемлекеттендiрiлген жазалаушы сипатын идеологиялық және саяси ұрандармен бүркемелеген кеңестiк тоталитаризмнен мұраға қалған кеселдерден заң жүйесiн тазартуды талап етедi.
Қоғамның заң саласын реформалау қажеттiлiгi оның экономикалық және саяси жүйесiнде жүзеге асырылып жатқан өзгерiстерге сай келетiн құқықтық инфрақұрылымдар құруды талап етуiнен туындап отыр. Бұл ретте құқықтық реформа республикадағы саяси және экономикалық өзгерiстердiң реттелетiн шектерден шығып кетпеуi үшiн солармен қатарлас, тiптi олардан озығырақ жүргiзiлуге тиiс.
Жаңа қоғамдық қатынастарды орнықтыру олардың құқықтық қамтамасыз етiлуiне уақтылы түзетулер енгiзумен, сапалы заңдардың қабылдануымен, жоғары деңгейдегi құқық қолданумен, құқық қорғау органдарының кiнәретсiз әрi үйлесiмдi жұмыс iстеуiмен, сот беделiнiң шүбәсiздiгiн мойындаумен ұштастырылуға тиiс.
Алайда республиканың заң жүйесi терең дағдарысты бастан кешiруде, ал оны құқықтық реформаның нарықтық экономика дамуынан, мемлекет меншiгiнен алу мен жекешелендiру процесiнен, осы заманғы парламентаризмнiң және басқа демократиялық институттардың қалыптасуынан едәуiр артта қалуы қиындата түсуде.
Кезiнде халық шаруашылығының бөлу-теңестiру тетiгiнiң мұқтажына ыңғайластырылған азаматтық, еңбек, әкiмшiлiк, қылмыстық заңдардың, сот iсiн жүргiзу мен сот құрылысының көптеген нормалары республика Конституциясының қағидаларымен, қоғамның жаңа экономикалық және саяси бағыттарымен әлi де сәйкестендiрiлген жоқ, мұның өзi олардың нақты жүзеге асырылуын едәуiр тежеп отыр.
Сот, прокуратура, жауап алу және алдын-ала тергеу органдарына, тұтас алғанда күллi заң жүйесiне бұрынғы нормативтiк және ұйымдық негiзде заңдылық пен құқық тәртiбiн қорғау жөнiндегi күш-жiгердiң дәрменсiздiгi барған сайын белгiлi бола түсуде, өйткенi олар нарықтық қатынасқа да, нарықтық өтпелi кезеңiне де әзiр болмай шықты.
Бұл мәселелер бойынша соңғы жылдары қабылданған заң актiлерiнiң сипаты жүйесiз, көп ретте бiр-бiрiне, азаматтардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң құқығы мен заңды мүдделерiне қайшы келедi, оларда ашықтан ашық ведомстволық мүдде басым.
Қоғам әлемдiк практикада сыннан өткен тәжiрибенi ескере отырып, демократия, нарық экономикасы, гуманизм мен әлеуметтiк әдiлеттiк принциптерiне негiзделген Қазақстанның сапалық жаңа, шынайы құқықтық жүйесiн жасау мақсатында шұғыл түрде терең, кешендi әрi бәрiн де қамтитын құқықтық реформа жасау қажеттiлiгiнiң алдында тұр.
Бұл ретте юриспруденция саласында жүргiзiлетiн өзгерiстердiң бүкiл күрделiлiгi мен ауқымдылығын ескеру қажет, өйткенi ескi әкiмшiлiк-жазалау режимi қоғам мен мемлекеттiң күллi заң институттарын ыдыратып, өзгерiске ұшыратты.
Сондықтан жаңа құқықтық институттар құру, өркениеттi заң шығарушылық процесс, заңдарды тексеру, әсiресе экономика саласында қалыптасқан құқық қолдану практикасын өзгерту мен үйлестiру, заң кадрларын кеңiнен қайта даярлау, құқық оқытушыларын, құқықтық азаматтық қоғам мен мемлекеттiң осы заманғы құрылымдарының нарықтық және демократиялық табиғатын түсiнетiн практик заңгерлер тәрбиелеу қажет.
Заңдар және заң шығару процесi
Реформа заңдардың базалық салаларынан басталуға тиiс.
Конституциялық құқықта заң шығару жұмысының принциптi тұрғыдағы маңызды аспектiсi табиғи құқық, құқықтық мемлекет, қоғамдық шарт доктринасын идеялармен және құндылықтармен байыту, сөйтiп, соның негiзiнде бүкiл заңдар жүйесiнiң республика Конституциясының нормаларына қатаң түрде сәйкес келуiн қамтамасыз ету болуға тиiс.
Конституциялық заңдарды жетiлдiрудiң басты бағыттарының бiрi атқарушы өкiметтiң рөлi мен жауапкершiлiгiн арттыру мәселесiн қамтитын мемлекеттiлiктi нығайту проблемасы, тiке басқарушылықты нығайтып, күштi президенттiк басқаруды қалыптастыру болып табылады.
Өкiлдi өкiметтi қайта құру тұрғысынан алғанда айқын анықталған мiндеттерi мен өкiлеттiгi бар кәсiби парламент құру; республика жағдайында неғұрлым оңтайлы сайлау жүйесiн қолдану; бiрiн-бiрi қайталамау үшiн атқарушы және өкiлдi өкiметтердiң республикалық мемлекеттiк және жергiлiктi органдарының өкiлеттiгiн заң жүзiнде ажырату, орталық құрылымдардың назарын саяси, экономикалық және әлеуметтiк дамуды стратегиялық бағыттарына шоғырландыру қажеттiгi пайда болады.
Мемлекеттiк негiздердi нығайту мемлекеттiк органдарды ұйымдастырудың және олардың жұмыс iстеуiнiң сапалы құқықтық негiзiн әзiрлеумен, басшы кадрларды құқықтық аттестациялау арқылы мемлекеттiк қызметшiлердiң құқықтық мәдениетiн көтерумен ұштастырылуға тиiс. Заңдарды бiлу және оларды құрметтеу кез келген лауазымды адамға қойылатын бiлiктiлiк талабына айналатын болсын.
Билiктi мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар жөнiнде "заңда тiкелей көзделгендерге ғана рұқсат етiлген" деген принцип дәйектiлiкпен әрi қатаң түрде қолдануға тиiс.
Азаматтық құқық елеулi түрде қайта құруды қажет етедi. Ең алдымен жеке құқықты дамытып, оның рөлiн көтеру, толық көлемiнде меншiк құқығын, мүлiктiк және мiндеттемелiк құқық институттарын қалпына келтiру керек.
Бұл үшiн рұқсат етiлгендерге басымдық, мәртебесiне қарамай барлық субъектiлерге тепе-теңдiк, тауар өндiрушiлерге дербестiк пен экономикалық бостандық, заңды шарттардың табиғи еркiндiгiн бере отырып азаматтық-құқылық реттеу әдiсiн орнықтыру қажет; заңды тұлғалар түрлерiнiң жiктелуiн логикалық сауатты түрде анықтап, нормативтi құқықтық актiлердiң құқықтық тетiктерi мен техникалық-заңдық конструкцияларын әзiрлеудi ғылыми түрде қамтамасыз ету, азаматтық материалдық және iс жүргiзу құқығының нормаларын мүлiктiк даулардың барлық санатына қолдану қажет.
Еңбек құқығы қызметкерлер мен жұмыс берушiнiң толыққанды қарым-қатынастары тұрғысынан алғанда тұжырымдық жағынан ой елегiнен өткiзiлуге тиiс. Елiмiздiң экономикасы нарыққа көшуiне байланысты қаржы, банк, салық заңдары және басқа азаматтық-құқықтық салалар экономиканың жаңа қатынастарға неғұрлым жеңiл енуiне бөгет жасарлық барлық тосқауылды алып тастап жеке кәсiпкерлiкке мемлекеттiк қолдау көрсету шараларының тиiмдi жүйесiн талдап жасауы қажет.
Жалпы алғанда азаматтық заңдар меншiкке қолсұғынушылықтан, тауар-ақша қатынастарына қатысушыларды мемлекеттiң өз бетiмен араласуынан қорғауға тиiс.
Қылмыстық заңдарда құқыққа қарсы мiнез-құлық тануға сенiмдi тосқауыл қойып, бастамашылық пен iскерлiктi тежейтiн тыйым салушылықтыларды тастап, адамның шығармашылық әлеуетiн негiзсiз шектеулерден босату қажет.
Заңмен қолданылатын ең жоғары әлеуметтiк қазына ретiнде адамның табиғи құқықтары мен бостандығының бастапқылығын әрi ажырамайтындығын мойындауын басшылыққа ала отырып, қылмыс ұғымын саясат пен идеологиядан ажырату, осыған сәйкес оның қоғамға қауiптiлiк дәрежесiне қарай жiктеудi ой елегiнен өткiзген жөн.
Бұл ретте Конституцияда жарияланған барлық меншiк түрiнiң тепе-теңдiгi принципiн қылмыстық-құқықтық нормаларға дәйектiлiкпен енгiзу керек.
Жазалар жүйесiне өзгерiстер енгiзу талап етiледi: нарықтық қатынасқа неғұрлым сәйкес келушi ретiнде мүлiктiк сипаттағы санкциялардың мөлшерiн және қолданылу аясын кеңейту; жазаның жаңа түрлерi - бостандығын шектеу мен қамауға алуды /үш айға дейiнгi мерзiмге/ белгiлеп, жұртшылық алдында бетке басу, қызметтен шығару, шартты түрде айыптау, еңбекпен түзеу жұмыстарына жазалау сияқты түрлерiн алып тастау; өлiм жазасын қолдану көзделген қылмыстардың санын шектеу қажет.
Қылмысты ашуға барынша септiгiн тигiзген зиянды зардаптардың туындауын болдырмау, шын жүректен өкiну, кiнәсiн мойындап өзiнiң келуi, келтiрген материалдық және моральдық зиянды өз еркiмен өтеуi сияқты жазадан босатудың бiрқатар жаңа негiздерi көзделетiн болсын.
Нарықтық қатынастардың, еркiн кәсiпкерлiктiң дамуына және қоғамдық қауiп-қатерiн жоюына байланысты қылмыс құрамының белгiлi бiр бөлiгi одан шығарылуға тиiс. Сонымен қатар нарық жағдайында қоғам үшiн елеулi қатер болып табылатын iс-әрекеттердi қылмыс қатарына жатқызу керек.
Қылмыстық заңдар:
- ауыр қылмыс жасаған, бұрын сотталған, адал өмiр сүруге қасақана мойын бұрғысы келмейтiн адамдарға қатаң жазалау шаралары;
- қауiп-қатерi шамалы қылмыс жасағаны үшiн кiнәлi болған және қоғамнан аулақтамай-ақ түзеле алатын адамдарға жұмсақ жазалау шаралары қолданылуын қамтамасыз етуi керек.
Сондай-ақ жалған куәгерлiгi, әдейi жалған сараптық қорытынды бергенi, жалған аударма жасағаны және басқа жалған дәлелдер келтiргенi үшiн, олардың зардабына қарай, қылмыстық жауапкершiлiктi күшейту қажет.
Азаматтардың қылмыстық қол сұғушылыққа қарсы белсене iс-әрекет жасауын ынталандыру мақсатында қажеттi қорғану институтын қайта құрастырып, оның мазмұнын әлемдiк практиканың тәжiрибесiне жақындату керек. Сонымен қатар қылмысты әлемге бетпе-бет келетiн құқық қорғау органдары қызметкерлерiнiң қару қолдану институтына да тексеру жүргiзу қажет.
Әкiмшiлiк заңдардың дамуы қылмыс қатарынан шығарылған iс-әрекеттер есебiнен әкiмшiлiк құқық бұзушылық құрамдарының санын ұлғайту, сот және тергеу орындарының қаулыларын орындамағаны үшiн жауапкершiлiк белгiлеу, салынатын айыппұл мөлшерiн арттыру жолымен жүргiзiлуге тиiс. Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодекстен қазiргi әлеуметтiк-экономикалық өзгерiстерге қайшы келетiн қылықтар алынып тасталуы қажет.
Қылмыстық-атқарушылық заңдар реформасы қоғамдық қауiп-қатер әртүрлi дәрежедегi қылмыс жасаған адамдарды бiрге ұстауға жол бермейтiн, тұтқындармен қарым-қатынастың ең төменгi стандарттық ережелерi туралы халықаралық келiсiмдер контексiнде жүзеге асырылуға тиiс.
Жазаны кезең-кезеңiмен өтеу жүйесiн енгiзу керек. Мұндай жағдайда айыпталған, бiрақ түзелу жолына түскен және белгiлi бiр мерзiмiн өтеген адамдар жазаны өтеудiң онша қатал емес режимiне, ал аяқталар кезеңiнде - еңбекпен түзеу колониясынан тысқары орналасқан әлеуметтiк ақтау орталықтарына ауыстырылады. Олардың қоғамға қарсы сана-сезiмiн өзгерту iсiндегi еңбек пен тәрбиенiң үйлестiрушiлiк рөлiнiң арақатысын қайыра ой елегiнен өткiзу керек.
Түзеу мекемелерiне реформа жүргiзiп, оларды салық салудың барлық түрлерiнен босату және республикалық немесе жергiлiктi бюджет есебiнен қаржыландыру қажет.
Жаңа iс жүргiзу заңдары адамның құқығы мен бостандығын қорғау туралы тиiстi халықаралық актiлердi ескере отырып, құқық қорғау органдарының назарын процестiң жарыспалығы, жеке тұлғаға қол сұғылмайтындығы, оның ар-ожданы мен қадiр-қасиетiн құрметтеу, кiнәсiздiк презумпциясы принципiне, кәсiби заңгерлiк жәрдем көрсету және сот iсiн жүргiзудiң кез келген сатысында қорғау құқығына, сондай-ақ iстi жүргiзудi тым формальды түрге айналдырмай сот әдiлдiгiнiң тиiмдiлiгiн арттыруға аударуы керек.
Ол үшiн:
- қылмыстық iс қозғауды реттейтiн нормаларда көпшiлiк алдында айыптау аясын едәуiр қысқартып, кiнәлiнi қылмыстық жауапкершiлiкке тартудың орындылығы туралы мәселенi шешудi жәбiрленушiнiң қалауына /жеке тұлғаға қарсы жасалған қылмыстың, мемлекеттiк емес меншiк нысандарына қол сұғушылықтың жекелеген түрлерiн/ беру;
- сотқа дейiн және сот кезiнде iс жүргiзу нысандарын материалдық қылмыстық құқықта жiктей отырып саралау;
- процестiң бастапқы сатыларында iс жүргiзудiң заңдылығы мен негiздiлiгiне соттың бақылау жасауын кеңейту;
- тараптардың айғақтарды жинау және оларды табыс ету жөнiндегi құқығын кеңейту;
- айғақтамалық құқықтың жалпы ережелерiн белгiлейтiн нормаларға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу, атап айтқанда, айғақтамаларды баянды етудiң ғылыми-техникалық құралдарын қолдану, сараптың мәндiлiк және процессуалдық жақтарын нақтылай түсу;
- сотты айыптау функциясының элементтерiнен айырып, оның өкiлеттiгiнен, сот билiгiнiң ұйымдық қызметiн қорғауды көздейтiн iстер санатынан басқалары, қылмыстық iс қозғау құқығын алып тастау;
- соттар қабылдаған қаулылардың заңдылығы мен негiздiлiгiн тексеретiн шағым беру тәртiбiн енгiзу;
- қылмыстық iс жүргiзу заңдарында ақталған азаматтар үшiн бұзылған құқын қалпына келтiру мен жасалған зиянды өтеудiң кепiлдiгiн белгiлеп, ақтау институтын құруды көздеу;
- iс жүргiзу негiзiн барынша қысқарта келiп процестiң жарыстық институтының дамуына, құқықтық және әлеуметтiк жағдайдың туғызылуына қарай қайта тергеу практикасынан бас тарта отырып, қайта тергеу мен қылмысты iстердi тоқтату институтын жетiлдiру;
- осы мәселелердi шешу шығыстарын бюджетте арнайы баппен қарастыра отырып жәбiрленушiлердiң, куәгерлердiң, сарапшылар мен өзге де адамдардың тергеу мен соттың iс қарауы барысында қауiпсiздiгiн, құқықтық және әлеуметтiк қорғалуын iс жүзiнде қамтамасыз етудiң тетiгiн жасау ұсынылады.
Түбiрлi өзгерiстер азаматтық сот iсiн жүргiзуге де қатысты болуы тиiс. "Бүкiлхалықтық" меншiктi қорғау тетiгi рөлiн атқаруды доғарып, ол азаматтық дауда тең құқықты жақтарға мемлекет тарапынан қызмет көрсету құралына айналуы тиiс. Азаматтық iс жүргiзу азаматтардың ар-ұжданы мен намысын қорғаудың, еңбек дауы мен өзге де таластарды шешудiң, моральдық және материалдық зиянның орнын толтырудың, азаматтық-құқықтық қатынастардың күллi субъектiлерiнiң құқықтары мен заңды мүдделерiн қамтамасыз етудiң тиiмдi тетiгiне айналуы керек. Сот шешiмдерiн орындату үшiн мемлекеттiк тұрғыдан мәжбүр етудiң күшi пайдаланылуы тиiс.
Тұтас алғанда, оны жаңа нарықтық және демократиялық тұжырым негiзiнде жүйелеу, нығайту және бiрiктiру мақсатында Қазақстанның "тұңғыш тума" заңдарын жалпы түгендеу мен тексеруден өткiзу қажеттiлiгi пiсiп жетiлдi.
Осы мәселелердiң дер кезiнде және дәйектi түрде шешiлуi үшiн Жоғарғы Кеңесте құқықтық реформа жөнiндегi арнаулы комитет құру орынды. Мұндай комитеттiң болуы республиканың жоғары өкiлдiк органында құқықтық реформа үшiн жауап беретiн дербес субъектi бар екенiн көрсетедi және Заң шығару, заңдылық және құқық тәртiбi жөнiндегi комитеттiң құқық қорғау жұмысында болып отырған кемшiлiктердiң жойылуына ден қоюға көмектеседi. Атқарушы өкiмет саласында мұндай субъект ретiнде Әдiлет министрлiгi болады.
Өз бетiмен заң шығарушылыққа және заң жобаларын ведомстволық тар тұрғыда дайындауға, заңдарға аппараттың ықпал жасауына тиiмдi тосқауыл жасау үшiн заң жобасын әзiрлеу мен ұсыну тәртiбi туралы арнаулы заңмен қатар ықпал туралы заң қабылдау, сондай-ақ заңдардың беймәлiмдiк практикасынан бас тарту керек.
Сот жүйесi де реформалауға жатады. Оның тиiмдiлiгiн арттыру және әдiл соттың шын тәуелсiздiгiн, судьялардың кәсiпқойлығы мен мамандандырылуын қамтамасыз ету мақсатында соттарды ұйымдық жағынан нығайтып, жалпы және төрелiк болып бөлiнуiнен бас тарту қажет; Судьялардың ауыстырылмайтыны және Сот кеңестерi мен бiлiктiлiк алқаларының ұсынысы бойынша оларды Қазақстан Республикасының Президентiнiң - мемлекет басшысының тағайындау принциптерiн қолдану керек; әдiл сот жүргiзе алмайтын адамдарды босатудың айқын негiздерi мен тетiгiн тауып, сот сатылары арасында iс жүргiзуден тыс қатынастарды, соның iшiнде кадрлық және ресурстық қамтамасыз ету қатынастарын болдырмау шарт; әдiл сот жүргiзу мен сот қаулыларын орындау жөнiндегi көмекшi қызметтi күшейту керек.
Тұтас алғанда сот реформасы мынадай өзара байланысты және өзара шарттас бағыттарда:
- сот құрылысы мен сот iсiн жүргiзудi қайта ұйымдастыру;
- материалдық құқықты жетiлдiру;
- iшкi iстер, тергеу, жауап алу, прокуратура, ұлттық қауiпсiздiк және әдiлет органдарын, сондай-ақ адвокатураны қосқанда, құқық қорғау органдарының қызметi мен құрылымын реформалау бағытында жүзеге асырылуға тиiс.
Сот жүйесiн реформалау судьялардың әлеуметтiк беделiн арттырып, сотты және адамның құқығы мен бостандығының сенiмдi кепiлгерi етуге, қоғамдағы жанжалдардың заңды әрi әдiлеттi түрде тоқтатылуына жәрдемдесуге, судьяларды және олардың отбасы мүшелерiн құқықтық және әлеуметтiк қорғау мәселелерiн шешуге тиiс.
Сот реформасын жүргiзудiң қажеттi шарты сот процесiнде шынайы жарыспалықтың, тараптардың тең құқылығы, кiнәсiздiктiң ықтималдығы, оны тараптарға жүктеп, соттың дәлел жинау мiндетiнен босатылуы болып табылады. Бұл ретте сот өз ықыласымен де дәлелдеме талап ету, сондай-ақ өтiнiш бойынша тараптың дәлел жинауына да көмек көрсету құқынан айырыла алмайды. Сот қызметiнен соттың айыптау рөлiнiң барлық элементтерiн алып тастау керек.
Сот iстерiн қарау төрт сатыда жүзеге асырылады:
- I-шi - азаматтық және қылмыстық iстердi, сондай-ақ әкiмшiлiк құқық бұзу туралы iстердi қарау;
- шағымды қарау сатысы - қабылданған, бiрақ заңды күшiне енбеген сот қаулыларына түскен арыздар мен наразылықтар бойынша сот iстерiнiң алқалы түрде қаралуы. Бұл ретте шағымды қарау iстi жаңадан қарап, қаулы шығаруға саяды.
- сот кесiмiн қайта қарау сатысы - бiрiншi сатылы сот шығарған, бiрақ заңды түрде күшiне енбеген сот қаулыларына түскен шағымдар мен наразылықтар бойынша сот iстерiн қарау. Шағымдар немесе наразылықтар қанағаттандырылған жағдайда сот кесiмiн қайта қарау сатысы I-шi сатыдағы соттың қаулыларын өзгертедi немесе бұзады;
- қадағалау сатысы -тиiстi сот сатыларының төрағалары мен прокурорлардан түскен наразылықтар бойынша заңды күшiне енген сот қаулылары жөнiнде сот iстерiн қарау.
Сот жүйесiнiң түрлерi мынадай:
Аудандық /қалалық/ соттар - бұлар жеке дара судья құрамында қызмет атқаратын бiрiншi сатыдағы соттар. Олар заңда өздерiне жүктелген азаматтық, қылмыстық iстердi және әкiмшiлiк құқық бұзу iстерiн қарайды;
Облыстық сот - бұл азаматтық және қылмыстық iстердiң жекелеген санаттары бойынша, соның iшiнде өлiм жазасы мен мемлекеттiк қылмыстарды қарайтын бiрiншi сатыдағы сот, сондай-ақ аудандық /қалалық/ соттарда қаралған iстер бойынша түскен шағымдық сот кесiмiн қайта қарау және қадағалау сатысы.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты - жалпы сот жүйесiндегi жоғары орган. Бiрiншi сатыдағы сот ретiнде Жоғарғы Сотқа мемлекеттiң жоғары адамдарының қылмыстары туралы iс жүргiзудi қалдыра отырып, оның қызметiн мейлiнше шектеу керек.
Сол себептi Жоғарғы Сот шағым қарау сатысының құқықтарын мойнына алмауы /әйтпесе ол шын мәнiнде қазiргiден әлденеше көп iстердi қарауға мәжбүр болады/ керек. Жоғарғы Сот сондай-ақ сот келiсiмiн қайта қарайтын және қадағалау сатыларының қызметтерiн жүзеге асыра отырып, заңдарды қолдану мәселелерi жөнiнде түсiнiктер беретiн құқын сақтайды.
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты мамандандырылған алқаларға бөлiнедi де, оның барлық судьялары, сондай-ақ облыстық әрi оларға теңестiрiлген қалалық соттардың және әскери соттың да төрағалары лауазымы бойынша, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты Пленумының құрамына кiредi. Жоғарғы Сот Пленумының соттық функциялары болмауы керек.
Бiртұтас жалпы сот шеңберiнде судьяларды неғұрлым саралау және неғұрлым мамандандыру iсi, соның iшiнде шаруашылық даулар бойынша да, жүргiзiлмек.
Халық заседательдерiнiң институты таратылады.
Сот билiгiнiң беделi мен шынайы тәуелсiздiгi көптеген факторларға байланысты, соның iшiнде соттарды жасақтау тәсiлi мен сот өкiлеттiгiн тоқтату тәртiбiнiң мәнi зор.
Барлық судьяларды Қазақстан Республикасы Президентiнiң өмiр бойына /заңмен белгiленген жасқа жеткенге дейiн/ тағайындауы арнайы құрылған алқалық органның ұсынысы бойынша жүзеге асырылатын болады; оның құрамына республикалық соттар мен құқық қорғау органдарының басшылары, Жоғарғы Кеңес сессиясы ұсынған оның депутаттары заңгерлер қауымы конференцияларында сайланған жоғары бiлiктi заңгерлер, құқық пәнiнiң оқытушылары кiредi. Судьяларды конкурспен iрiктеуге де жол берiледi.
Сонымен, сот корпусын жасақтауға билiктiң барлық үш тармағы өкiлдерiнiң, ғалымдар мен практик заңгерлердiң қатысуы қамтамасыз етiлетiн болады. Жоғары заңи бiлiмi бар әрбiр азаматқа өзiнiң тiлегi бойынша судьялыққа кандидаттыққа өтуi үшiн бiлiктiлiк емтиханын тапсыруға құқық пен нақты мүмкiндiк беру керек, сөйтiп бұл мәселенi шешудiң кәзiргi оңашалау тәртiбiн жою қажет.
Тиiсiнше Жоғарғы облыстық соттар мүшелерiнен болған Жоғарғы Соттың төрағасы мен оның орынбасарларын, облыстық соттардың төрағаларын Қазақстан Республикасы Президентiнiң ұсынуы бойынша Жоғарғы Кеңес бес жыл мерзiмге бекiтедi.
Судьяларды алмастырмау принципi олардың өкiлеттiгiн тоқтату мүмкiндiктерiн жоймайды, бiрақ бұл тек айрықша негiздемелер бойынша және заңда айқын көрсетiлген тәртiппен жүзеге асады.
Ондай негiздемелер мынадай болуы мүмкiн:
- судьяның қызметтен кететiнi туралы өтiнiшi;
- судьяны қылмыс жасағаны үшiн кiнәлi деп тапқан соттың айыптау үкiмiнiң заңды күшiне енуi;
- судьяның өкiлеттiгiн атқаруға кедергi болған денсаулық жағдайы /медициналық қорытынды бойынша/;
- судьяның кәсiби және моральдық сапаларының оның биiк мәртебесiне сәйкес келмеуi /жоғарыда аталған арнаулы алқалы органның қорытындысы бойынша/.
Оларды республикалық бюджеттен қаржымен толық қамтамасыз ету, судьялар үшiн бiртұтас республикалық ведомстволық тұрғын үй қорын құру, судьялар қызметтен құрметпен кеткен немесе зейнеткерлiкке шыққан жағдайда оның тұрғын үйiн меншiгiне беру, судьяларды мiндеттi түрде сақтандыру институтын енгiзу, өзге де арнайы жеңiлдiктер беру сот пен судьялар тәуелсiздiгiнiң қосымша кепiлдiктерi болып табылады.
Сондай-ақ судьяларға жалақыны құқық қорғау органдарынан жоғары белгiлеу принципiн заң жүзiнде бекiту көзделуде.
Мемлекет тарапынан соттарға қысым жасау мүмкiндiгiн жою мақсатында аумағы бойынша республикадағы әкiмшiлiк-аумақтық құрылымдар шекарасына сәйкес келмейтiн округтiк соттарды енгiзудiң ұйымдық-материалдық мүмкiндiктерiн зерделеу керек.
Сот реформасы әскери трибуналдардың жазалау функцияларын мұра еткен әскери соттарды да қамауға тиiс. Соттар бөлiмдер командирлерiнiң тұтқындау шарасын қолдануын бақылау жасаудан шеттетiлген, мұның өзi командирлер тарапынан озбырлық болмауына ықпал ете алмайды, әр әскери қызметшiлердiң құқықтық қорғалуын қамтамасыз етпейдi. Әкiмшiлiк құқығын бұзушы әскери қызметшiлерге жаза қолдану iсi де қайта қарауды талап етедi.
Конституциялық сот. Республиканың сот жүйесiнде Конституциялық сот ерекше орын алуға тиiс, ол Конституцияны жоғары соттық қорғау мен оның үстемдiгiн қамтамасыз ету үшiн бекiтiледi.
Конституциялық сот осы мақсатына орай, мынадай iстердiң:
- Жоғарғы Кеңес пен оның органдары қабылдаған заңдар мен өзге де актiлердiң;
- Президенттiң жарлықтарының, қаулылары мен өзге де нормативтiк актiлерiнiң;
- Министрлер Кабинетiнiң нормативтiк актiлерiнiң;
- республика министрлiктерiнiң, мемлекеттiк комитеттерi мен ведомстволарының нормативтiк актiлерiнiң;
- Қазақстан Республикасының Бас прокуроры қабылдаған нормативтiк сипаттағы актiлердiң;
- азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты құқық қолдану практикасының Конституцияға сәйкестiгiн қарайды.
Конституциялық Сот Қазақстан Республикасы Конституциясына ресми түрде түсiнiк бередi.
Конституциялық Сот бұған қоса:
- референдумға ұсынылатын Конституцияға енгiзiлетiн
түзетулердiң конституциялылығын белгiлеп, референдум өткiзу туралы шешiмдер қабылдайды;
- Президент пен Вице-Президенттiң өздерiне жүктелген мiндеттердi атқаруға қабiлетсiздiгiн анықтайды.
Конституциялық Сотты жасақтаудың қазiргi қолданылып жүрген тәртiбiн сақтаған жөн.
Әдiлет органдары едәуiр реформалауды қажет етедi.
Судьялардың әдiлет органдарымен әрi жоғары тұрған соттармен өзара қарым-қатынасы дұрыс жолға қойылмайынша, соттардың тәуелсiздiгi қамтамасыз етiлмейдi.
Әртүрлi сатыдағы соттар қарым-қатынасының қалыпты түрi iс жүргiзу заңдарында көзделген қағидалар ғана болуға тиiс. Осыған орай, соттарды ұйымдық жағынан қамтамасыз ету әдiл сот шығарған iс жүргiзуге ықпал ету мүмкiндiгi болмайтын орган - Әдiлет министрлiгiнде болуы қажет.
Әдiлет министрлiгiне соттарға қатысты мынадай:
- сот жұмыстарын ұйымдастыру мәселелерi жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу;
- судьялар жүктемелерiнiң нормативтерiн белгiлеу және олардың жұмыс көлемiн жүйелi түрде талдау жолымен соттардың кадрларды қажетсiнуiн анықтау;
- бiлiктiлiк алқаларының қорытындысы негiзiнде судьялық лауазымдарға кандидаттарды iрiктеу;
- судья кадрларының қатарын толықтыру үшiн жоғары заң оқу орындары жүйесiнде оқитын қажеттi санын болжамдау;
- судьялардың бiлiктiлiгiн арттыру;
- нормативтiк материалдармен қамтамасыз ету;
- соттарды материалдық-техникалық жағынан жабдықтау функциялары жүктеледi.
Сот шешiмдерiн орындауды ұйымдастыру жөнiндегi барлық өкiлеттiктердi әдiлет органдарына берген жөн, бұл үшiн сот приставтары институттарын құру керек, олар сот шешiмдерiн ықтиярсыз орындату, соттарды, сот қызметкерлерi мен iс жүргiзуге қатысушыларды күзетумен, сондай-ақ соттың қалыпты қызметiн қамтамасыз ететiн басқа да мәселелермен айналысар едi.
Ведомстволық ықпалды жою мақсатында әртүрлi саладағы күллi сарапшы мекемелердi қылмыс iздеу органдарының құрылымынан бiр уақытта шығарып, Әдiлет министрлiгi жүйесiне шоғырландыру керек.
Әдiлет министрлiгiнде құқық статистикасы /сот, iшкi iстер органы, прокуратура және басқа органдардың/ орталығын құрған жөн, ол арқылы соттың, әдiлет мекемелерi мен құқық қорғау органдарының қызметi нәтижесiнде республикадағы құқық тәртiбiнiң жайы, бюджетке ақшаның түсуi туралы объективтi, ведомство мүддесiнен тәуелсiз ақпарат алуға болады.
Әдiлет органдары мемлекеттегi басты тiркеушi орган ретiнде қызмет атқаруы тиiс. Азаматтардың құқы мен заңды мүддесiне қатысты немесе ведомствоаралық нормативтiк актiлердiң тiркелуiн, сондай-ақ бiрыңғай тәртiп орнатып, әдiстемелiк тұрғыдан қамтамасыз ету мақсатында барлық заңды тұлғалар мен шаруашылық субъектiлерiнiң жарғылары мен ережелерiн тiркеудi, Қазақстанның заңды тұлғаларына бiртұтас Мемлекеттiк тiркеу жүргiзудi Министрлiкте шоғырландыру керек.
Адвокатура. Сот жүйесi тиiмдi жұмыс iстеу үшiн күштi мамандандырылған адвокатура керек.
Құқықтық реформа адвокатура туралы қолданылып жүрген заңдарды қайта қарауды көздейдi, онда адвокаттық қызметтiң тәуелсiз, өзiн-өзi басқаратын ұйымдық нысандарының көп түрлiлiгi; оны мiндеттi түрде лицензиялау; қорғаудың және өкiлдiктiң нәтижелiлiгi үшiн кепiлдiктер; азаматты қорғауда және басқа заң көмегiн көрсетуде адвокаттардың қызметiне қол сұқпаушылық; кез келген мемлекеттiк және мемлекеттiк емес органдар мен мекемелердегi сот iсiн жүргiзудiң кез келген сатысында кәсiби заң көмегiмен қорғауға құқығы; заңмен белгiленген адамдарды қорғау үшiн шыққан шығысты мемлекет есебiнен төлеу; ерiктi адвокаттар ұйымдарына, жеке адвокат кеңестерi мен фирмаларына жеңiлдiктi салық салыну көрiнiс табуға тиiс.
Мемлекет құқықтық қызмет көрсету, халыққа құқықтық көмек беру саласындағы қызметтi құқықтық реттеуден бас тарта алмайды. Реттеудiң мақсаты - ең алдымен құқықтық қызмет көрсету нарығын әрбiр азаматқа өзiн қорғаудың Конституциялық құқығын жүзеге асыруына кепiлдiк беретiн құқық қорғау жұмысын жоғары сапаға көтеру. Сондықтан әдiлет органдарының адвокатураға қатысты рөлi адвокаттық жұмыспен шұғылдану құқығына лицензия беруге саюға тиiс.
Сонымен қатар лицензияны беру мен одан айыру мәселелерi, сондай-ақ адвокаттың iс-әрекетiмен азаматтарға келтiрiлген зиянның орнын толтыру заңда айқын айқындалуға тиiс.
Нотариат. Экономикалық реформаның, нарықтық қалыптасуы мен халықаралық байланыстың ұлғаюы жағдайында азаматтық құқықтық қатынастардың нығаюына нотариаттың ықпалы күшейедi, жер, меншiк, жекешелендiру, кәсiпкерлiк қызмет туралы жаңа заңдардың жүзеге асырылуына байланысты нотариат растайтын құжаттардың ауқымы едәуiр кеңейедi, мүлiктiк сипаттағы мәмiлелердi шетелде пайдалануға арналған құрылтай шарттарын, жарғылар мен құжаттарды ресiмдеу ұлғаяды.
Тиiстi нотариалдық қызмет көрсету проблемаларының шешiмi:
- осындай қызмет көрсетулерге сұранымды ескере отырып, мемлекеттiк нотариалдық кеңселердiң жүйесiн ұлғайту, мемлекеттiк нотариустердiң штат санын көбейту, оларға жұмыс iстеуге қолайлы жағдай жасау;
- жеке нотариалдық кеңселер ашу жолымен жүзеге асырылуға тиiс.
Мемлекеттiк нотариус келтiрген зиянды кiнәлiден кемiте керi қайтару тәртiбiмен мемлекеттiң өтейтiнiн ескере отырып, жеке iс жүргiзушi нотариустың жауапкершiлiгi заңда бұл қызметтi сақтандыру мiндеттiлiгiмен нақты белгiленуге тиiс.
Жеке iс жүргiзушi нотариус институтын енгiзу жеке нотариат қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыруға, мүддесiн бiлдiруге және қорғауға, оның дамуына жәрдемдесiп, көмек көрсетуге, нотариус қызметiне талапкерлердiң тәжiрибеден өтуiн ұйымдастыруға, кәсiби мiндеттердiң орындалуына бақылауды жүзеге асыруға, жеке нотариалдық кеңсе құжаттарын арнайы құрылған мемлекеттiк архив бөлiмдерiне өткiзу және сақтау мәселелерiн шешуге қабiлеттi кәсiби орган құруды көздейдi.
Мұндай кәсiби орган әрбiр облыста құрылатын нотариалдық палаталар болуы мүмкiн. Облыстық нотариалдық палаталар қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыру және халықаралық ұйымдарда олардың мүддесiн бiлдiру үшiн Республикалық нотариалдық палата құрылады.
Ахат. Неке-отбасы заңдарын жүзеге асыруда барлық азаматтық хал актiлерiн жүзеге асыру жөнiнде құқықтық қызмет көрсететiн ахат органдары маңызды рөл атқарады.
Олардың алдында тұрған мiндеттердi орындау үшiн, жүйенi жетiлдiру жөнiнде мынадай шараларды жүзеге асыру керек:
- құқық қолдану қызметiн атқаратын ахат органдарының аудандық буынын қос бағыныстылықтан шығарып, Әдiлет министрлiгi жүйесiне беру;
- загстерге қорғаныш болу мен қамқорлық жасау органдары атқаратын жекелеген қызметтердi, атап айтқанда, бала асырап алу, баланың фамилиясын өзгерту, некелiк жасты қысқарту мәселелерiн беру керек, мұның өзi осы мәселелердi қарағанда аралық буынды алып тастауға және оларды ресiмдеудi жеделдетуге мүмкiндiк бередi.
Бiлiктi кадрлардың өте-мөте тапшылығы жағдайында Әдiлет министрлiгi жанынан заң институтын құрып, оған құқық қорғау органдары үшiн заңгерлер даярлауды жүктеу керек.
Әдiлет министрлiгi өзiнiң заң институты мен ғылыми-әдiстемелiк кеңесi арқылы үлгiлiк оқу бағдарламалары мен осы заманғы заң оқулықтарын дайындауға тиiс.
Қоғамда тиiстi құқықтық мәдениет болмайынша, құқықтық мемлекет құру мүмкiн емес, соттардың және құқық қорғау органдарының, сонымен бiрге барлық өкiмет пен басқару органдарының құзыреттiлiгiнiң құқықты қолдануының жоғары деңгейi оның аса маңызды элементi болып табылады. Басқа субъектiнiң құқына өзара құрметпен қарау негiзiнде ғана құқық сыйлауды Қазақстанның келер ұрпақтарының табиғи мұрасы етуге болады.
Сондықтан заңды қадiрлеуге тәрбиелеу мемлекеттiк саясат пен жалпы ұлттық мiндеттiң құрамдас бөлiгi болуға тиiс, оны шешу үшiн халықтық құқықтық тәрбиелеудi қайта құру және заңды жалпыға бiрдей оқытуды мектеп қабырғасынан ұйымдастыру талап етiледi. Бұл жұмыстың мемлекеттiк ұйтқысы болатын Әдiлет министрлiгi, ол Қазақстан Заңгерлер қауымдастығымен бiрлесiп, бұл жұмысқа ағартушылыққа деген дәстүрлi әзiрлiгiн жоғалтпаған зиялы қауымды тартуы керек. Әдiлет министрлiгi шығаратын республикалық заң газетi де құқықтық қуатты насихатшысы және құқықтық ақпараттың қайнар көзi болады.
Әдiлет министрлiгiнiң ең маңызды қызметтерiнiң бiрi заң жобасын дайындау қызметi болады және солай болып қала бермек. Барлық заң жобасының жұмыстарын үйлестiру соған жүктеледi. Заң шығарушылықтағы қалыптасқан тар өрiстi ведомстволық көзқарасты жою мақсатында Әдiлет министрлiгi атқарушы өкiметтiң барлық заң жобаларының бас жобалаушысы болуға тиiс. Министрлiктер, ведомстволар және ұйымдар дайындаған Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кез келген заң актiлерiнiң жобасы мен шешiмдерi Әдiлет министрлiгiнде пысықталуға және келiсiлуге тиiс. Бұл үшiн Әдiлет министрлiгi жанынан заң шығарушылық ғылыми-зерттеу институты құрылады.
Заң шығару процесiндегi, құқықтық тәрбие мен бiлiм берудегi, қоғамның құқықтық мәдениетiн дамытудағы рөлiне байланысты Әдiлет министрлiгiнiң ерекше жағдайын ескере отырып, оған сондай-ақ Қазақстан Республикасы атынан құқықтық көмек туралы халықаралық шарттар /келiсiмдер/ жасасу, басқа мемлекеттердiң соттарында, өзi тараптардың бiрi бола отырып, дауларды қарау кезiнде республиканың мүддесiн бiлдiру құқы берiлуi керек.
Құқықтық мемлекет құру Қазақстан Республикасының Прокуратурасы мен прокурорлық қадағалау жүйесiн ұтымды етiп қайта құруды талап етедi.
Прокурордың жалпы қадағалау қызметiнен жоспарлы тексеру деп аталатынды алып, оған тек құқық бұзушылық туралы түскен хабарлар мен хабарда қозғалатын мәселелер жөнiнде ғана тексеру жүргiзу құқын қалдыру керек.
Бас бостандығынан айыру орындарында жүзеге асырылатын прокурорлық қадағалауды сот бақылауымен толықтыру ұсынылады.
Прокуратура қызметiнiң басты бағыттары:
- тәртiптiк және әкiмшiлiк құқық бұзу бойынша қылмыстық тергеу жүргiзу және iс қозғау;
- қылмыстық iстерде жауап алу мен тергеудiң заңдылығын қадағалау;
- соттардың iстi қарауына қатысу, сотта мемлекеттiк айыптау және мемлекет мүддесiне өкiлдiк ету, сот актiлерiнiң заңдылығын қадағалау;
- алдын ала қамау орындарында заңның орындалуын және сот белгiлеген жазаны өтеу мен басқа да ықтиярсыз iстелетiн сипаттағы шаралардың орындалуын қадағалау болуға тиiс.
Әдiл соттың жарыспалық негiзiнде жүзеге асырылатыны ескерiлiп, прокурор барлық қылмыстық iске қатысуға мiндеттi. Осыған байланысты прокуратура тарапынан болатын сотты бақылау алынып тасталуға тиiс. Прокуратура органдарына тән болмағандықтан тергеу бөлiмшелерi болашақта бiрыңғай тергеу комитетiн құру үшiн басқа құқық қорғау органдарына берiлуi тиiс.
Бiртұтас және орталықтандырылған прокуратура органдары жүйесiне бесжылдық мерзiмге Жоғарғы Кеңестiң келiсiмiмен Қазақстан Республикасы Президентi тағайындайтын және қызметтен босататын Қазақстан Республикасының Бас прокуроры басқарады.
Бас прокурордың орынбасарларын Қазақстан Республикасы Президентi, ал одан төмен прокурорларды Бас прокурор тағайындайды.
Алдын ала тергеу және жауап алу
Алдын ала тергеудiң нысаны мен сатысы ретiнде жауап алуды сақтаған жөн. Жауап алу қызметiне бөлiнген органдар санын салық қызметi есебiнен көбейту керек.
Алдын ала тергеу реформасы, бiр жағынан, iс жүргiзудiң дербестiгi мен тергеушiнiң тәуелсiздiгiн күшейтуге ал бұл тергеу процесiнiң объективтiгiн қамтамасыз етедi, екiншi жағынан, алдын ала тергеу мен жауап алу кезiнде заңдылықтың сақталуына прокурорлық қадағалаудың тиiмдiлiгiн арттыруға бағытталады.
Болашақта Iшкiiсминi, ҰҚК және прокуратура тергеушiлерiн бiрiктiрiп, бiртұтас Тергеу комитетiн құрған жөн. Iшкiiсминi ҰҚК және прокуратура желiсi бойынша тергеудi соған тапсыру керек. Тергеушiнiң iс жүргiзу дербестiгi оны iс жүргiзуде әкiм бастықтарға бағыныстан шығаруды, соңғыны iс жүргiзудегi өкiлдiктен, сондай-ақ тергеу барысы мен қорытындысын бақылаудан және тергеушiнiң қаулысын қайта қарау құқынан айыруды көздейдi.
Iшкi iстер органдарының қылмысты анықтау, жолын кесу және тергеу жөнiндегi жұмыстарын жандандыру мақсатында оларды өздерiне тән емес қызметтердi орындаудан босату қажет.
Республика Iшкiiсминiнiң Өрттен қорғау басқармасының негiзiнде Министрлер Кабинетiнiң жанынан Өртке қарсы және апаттан құтқару жұмыстарының бас басқармасы құрылсын.
Милиция қызметiнiң кәсiби өсуi мен жергiлiктi өкiлеттi әрi атқарушы органдардың құқық тәртiбiнiң жай-күйiне жауапкершiлiгiн күшейту мақсатында, материалдық ұйымдық мүмкiндiктердiң пайда болуына қарай, милиция органдарын республикалық және жергiлiктi деп бөлiп, соңғыларын әкiмдерге бағындырып, жергiлiктi бюджеттiң есебiнен қаржыландыра отырып, оларды бөлу туралы мәселе зерделенсiн. Бұл орайда қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ететiн бөлiмшелер /патрульдер-күзет қызметi, учаскелiк инспекторлар, кезекшi бөлiмдер, объектiлер күзетi т.б./ жергiлiктi милицияға жатқызылсын.
Жергiлiктi ықпалға қарамастан ауыр қылмыспен күрестi қамтамасыз ету үшiн республикалық криминалдық милицияның тiкелей бағыну жүйесi және оны республикалық бюджеттен қаржыландыру сақталсын.
Азаматтық туралы мәселелердi қарау Әдiлет министрлiгiнiң, ал виза беру мен тiркеулер Сыртқы iстер министрлiгiнiң құзырына берiлсiн.
Медициналық айықтырғыштар жұмысын ұйымдастыру, созылмалы маскүнемдер мен нашақорларды емдеуге жiберу туралы материалдарды ресiмдеу, елдi мекендердiң санитарлық жай-күйiн бақылау Денсаулық сақтау министрлiгiне жүктелсiн. Сондай-ақ Денсаулық сақтау министрлiгiнiң жүйесiне бере отырып, емдеу-профилактикалық мекемесiн қалпына келтiру мәселесi зерделенсiн.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды қайта тәрбиелеу және оларды қабылдау-бөлу органдарының жұмысын ұйымдастыру мәселесi Жастар iсi, туризм және спорт министрлiгi қарамағына берiлсiн.
Қаңғыбастық пен қайыршылық үшiн ұсталғандарды қабылдау-бөлу орындарының жұмысын ұйымдастыру, олардың, сондай-ақ бас бостандығынан айыру орнынан босатылғандардың еңбекке және тұрмыста орналасуына жәрдемдесу Еңбек және Халықты әлеуметтiк жағынан қорғау министрлiктерiне жүктелсiн.
Жолдарда мамандандырылған монтаждау-пайдалану жұмыстарын жүргiзу қызметi МАИ құзырынан алынып, облыстық /қалалық/ әкiмшiлiктер қарауына берiлсiн.
Малдәрiгерлiк қадағалау ауыл шаруашылығы министрлiгiне жүктелсiн.
Iшкi iстер министрлiгiн қоғамдық тәртiптi қорғауға, тергеу мен жауап алуға, құқық бұзудың алдын алуға қатысы жоқ қызметтен босатудың өзге де шаралары қарастырылсын.
Мемлекеттiк басқару құрылымында арнаулы органдар бола отырып ұлттық қауiпсiздiк органдары жеке адамды, қоғамды және мемлекеттi iшкi, сыртқы қауiп-қатерден қорғауды заңға сәйкес жүзеге асырады. Ерекше күш пен құралды пайдалана отырып, олар өз құзыретiнiң шегiнде:
- Қазақстан Республикасы Президентiн, Жоғарғы Кеңестi, Министрлер Кабинетiн, өкiмет пен басқарудың басқа да мемлекеттiк органдарын ұлттық қауiпсiздiктi қамтамасыз етуге байланысты сыртқы саяси, сыртқы экономикалық және өзге мiндеттердi шешу үшiн қажеттi ақпаратпен қамтамасыз етедi.
- Конституциялық құрылысты, мемлекет егемендiгiн, аумақтық тұтастығын, экономикалық, ғылыми-техникалық және қорғаныс әлеуетiн, мемлекеттiк шекараны қорғауды жүзеге асырады.
Қазақстан Республикасының демократиялық, iзгi мемлекет ретiнде қалыптасуына, iшкi және халықаралық жағдайларды оң өзгерiстерге байланысты ұлттық қауiпсiздiк органдарының қызметiндегi басымдықтардың ауысуы, олардың қоғам өмiрiндегi бiрқатар мiндеттерiнiң ролi мен орнының өзгеруi, тиiстi құрылымдық қайта құрулар жүргiзiлуi мүмкiн. Атап айтқанда жалпы қылмыстық iстер шиеленiсiнiң бәсеңдеуiне және құқықтық тәртiптiң нығаюына қарай, ұлттық қауiпсiздiк органдарының күшi мен құралдарын арнаулы қызметке тән мiндеттердi шешуге жұмылдыру мақсатында ұйымдасқан қылмысқа және сыбайластыққа қарсы күрес жүргiзуден босатқан жөн.
Демократиялық құқықтық мемлекет құру және нарықтық қатынастарды қалыптастыру өкiмет пен басқарудың шаруашылық жүргiзушi субъектiлер және өзге де заңды тұлғалардың барлық құрылымдарында беделдi де мүлтiксiз жұмыс iстейтiн заң қызметiн талап етедi.
Бұл үшiн арнаулы актiмен меншiк нысанына қарамастан заң қызметiн ұйымдастырудың бiрыңғай талабын белгiлеу /бухгалтерлiк есеп және есеп беру жүргiзу үлгiсiмен/, сондай-ақ заң қызметi қызметкерлерiнiң құқықтық мәртебесiн тиянақтау қажет.
х х х
Құқықтық реформаны жүзеге асырудың болашағы мен кезеңдерi республикадағы экономикалық өзгерiстердiң табысты жүргiзiлуi мен негiзгi кезеңдерiне байланысты болады, әрi осы жұмыспен ұштастырылуға тиiс.
Қазақстанның соттары мен құқық қорғау органдарының жүйесiне, барлық заңдық инфрақұрылымдарына кезең-кезеңiмен реформа жүргiзiлу көзделiп отыр.