ЗҚАИ-ның ескертпесі!
      Осы бұйрық 10.06.2025 бастап қолданысқа енгізіледі

      Қазақстан Республикасы Су кодексінің 23-бабы 1-тармағының 31) тармақшасына және "Құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 27-бабының 1-тармағына сәйкес, БҰЙЫРАМЫН:

      1. Қоса беріліп отырған су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын есептеу әдістемесі бекiтілсін.

      2. Күші жойылды деп танылсын:

      1. "Су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын әзірлеу жөніндегі әдістемені бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің 2016 жылғы 30 желтоқсандағы № 545 бұйрығы (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 14827 болып тіркелген);

      2. "Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрінің кейбір бұйрықтарына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрінің 2020 жылғы 21 қыркүйектегі № 228 бұйрығымен бекітілген өзгерістер енгізілетін Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығының кейбір бұйрықтары тізбесінің 3-тармағы (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 21230 болып тіркелген).

      3. Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрлігінің Су ресурстарын реттеу, қорғау және пайдалану комитеті заңнамада белгіленген тәртіппен:

      1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

      2) осы бұйрықты ресми жарияланғаннан кейін Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация министрлігінің интернет-ресурсында орналастыруды қамтамасыз етсін.

      4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасы Су ресурстары және ирригация вице-министріне жүктелсін.

      5. Осы бұйрық 2025 жылғы 10 маусымнан бастап қолданысқа енгізіледі және ресми жариялануға тиіс.

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасының

      Ұлттық экономика министрлігі

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасының

      Энергетика министрлігі

      "КЕЛІСІЛДІ"

      Қазақстан Республикасы

      Стратегиялық жоспарлау және

      реформалар агенттігінің Ұлттық

      статистика бюросы

Су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын есептеу әдістемесі

1-бөлім. Жалпы ережелер

      1. Осы су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын есептеу әдістемесі (бұдан әрі – Әдістеме) Қазақстан Республикасы Су кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 23-бабы 1-тармағының 31) тармақшасына сәйкес әзірленді.

      2. Су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын есептеу (бұдан әрі-үлестік нормалар) су ресурстарын үнемді және тиімді пайдалану мақсатында, су пайдаланушылар су ысырабын азайту және арнаулы су пайдалануға одан әрі рұқсат алу үшін бес жылдық мерзімге су тұтыну мен су бұру көлемін негіздеу үшін жүзеге асырылады.

2-бөлім. Су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын әзірлеу

1-параграф. Үлестік нормаларды есептеудің жалпы ережелері

      3. Нормалауға жататындар:

      1) сумен жабдықтау жүйесін және су сапасын ескере отырып, өнім бірлігін (орындалатын жұмыс немесе қызмет көрсету көлемі) өндіру үшін қажетті жалпы су көлемін тұтыну, оның ішінде технологиялық және шаруашылық-ауыз су мұқтаждықтарына, қосалқы өндіріске арналған қажеттілік;

      2) өндірістен бұрылатын сарқынды сулардың, орын алатын ысыраптардың, өтеусіз тұтынатын және басқа тұтынушыларға берілген су мөлшері.

      4. Үлестік нормалар берілген сападағы өндірілетін өнім (орындалған жұмыс немесе қызмет көрсету көлемі) бірлігіне арналған текше метрлермен белгіленеді.

      5. Өндірілетін өнімнің өлшем бірлігі ретінде сандық көрсеткіштер пайдаланылады.

      6. Үлестік нормаларды әзірлеу мынадай бірізді өзара байланысқан іс-қимылдарды көздейді:

      1) су тұтыну және сарқынды суларды жіберу талаптары, су шығысын айқындайтын факторлар және факторлардың әрқайсысының норма шамасына әсер ету дәрежесі, өндірісте орын алатын су ысыраптарының себептері қарастырылатын су шығысын, тасымалдаушы желілердегі, су тұтыну нүктелеріндегі су ысыраптарын есепке алуды ұйымдастыруға және су объектілерінен су алу көлемдерін қысқарту мүмкіндігіне жыл сайын талдау (бұдан әрі - талдау) жүргізу;

      2) үлестік нормаларды есептеу.

      7. Үлестік нормаларды есептеу мынадай бөлімдерден құралады:

      1) жеке немесе заңды тұлғаның қызметі туралы жалпы мәліметтер, онда қызметтің бағыты, су пайдалану мақсаты, шығарылатын өнім көлемі, сумен жабдықтау және су бұру жүйелерінің сипаттамасы, су өлшеу жүйелерінің немесе құрылғыларының сипаттамасы көрсетіледі;

      2) су пайдалануды алғаш рет жүзеге асыруды жоспарлаушы жеке немесе заңды тұлғаларды қоспағанда, үлестік нормаларды есептеу жылының алдындағы бес жыл ішінде суды пайдалану туралы мәліметтерді, іске асырылған су ресурстарын ұтымды пайдалану жөніндегі ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралар туралы ақпаратты көрсете отырып, жүргізілген талдау барысында алынған қорытындылар;

      3) үлестік нормаларды есептеу алгоритмін қамтитын әдістемелік бөлім;

      4) үлестік нормаларды есептеу нәтижелері:

      осы әдістемеге 1-қосымшаға сәйкес өнеркәсіптің түрлі салалары үшін өнім бірлігіне су тұтынудың үлестік нормалары;

      осы әдістемеге 2-қосымшаға сәйкес өнеркәсіптің түрлі салалары үшін өнім бірлігіне су бұрудың үлестік нормалары;

      осы әдістемеге 3-қосымшаға сәйкес тұрақты суармалау кезінде су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормалары;

      осы әдістемеге 4-қосымшаға сәйкес лиманды суару кезінде су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормалары;

      осы әдістемеге 5-қосымшаға сәйкес жайылымдарды суландыру кезінде малды суару үшін су тұтынудың үлестік нормалары;

      5) болашақ бес жылдық кезеңге арналған ұйымдастырушылық-техникалық іс-шаралардың тізбесін қамтитын, су ресурстарын ұтымды пайдалану жөніндегі жоспар.

      8. Нормаларды әзірлеу үшін теориялық және есептік-талдамалық әдістер пайдаланылады.

      9. Өртке қарсы мұқтаждықтар үшін су қажеттіліктері нормаларды есептеу кезінде ескерілмейді.

2-параграф. Өнеркәсіптің әртүрлі салалары үшін су тұтынудың үлестік нормаларын есептеу

      10. Су тұтынудың үлестік нормалары судың сапасы (ауыз су, техникалық) және сумен жабдықтау жүйелері (айналмалы, бірізді пайдаланылатын) ескере отырып, сатылар бойынша есептеледі:

      1) әртүрлі технологиялық процестерге су шығысының жобалық нормативтері негізінде технологиялық және шаруашылық-ауыз су мұқтаждары, сондай-ақ қосалқы өндіріс қажеттілігі үшін су тұтыну көлемдері анықталады;

      2) технологиялық мұқтаждықтар үшін су тұтынудың үлестік нормасы, қосалқы өндірістің су тұтынуының үлестік нормасы және шаруашылық-ауыз су мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы есептеледі;

      3) технологиялық мұқтаждықтарға арналған су тұтынудың үлестік нормасының, қосалқы мұқтаждықтарға арналған су тұтынудың үлестік нормасының және шаруашылық-ауыз су мұқтаждықтарына арналған су тұтынудың үлестік нормасының жиынтығын құрайтын су тұтынудың жиынтық үлестік нормасы анықталады.

      11. Бірізді пайдаланылатын су- бір технологиялық процесте пайдаланғаннан кейін, қажет болған жағдайда қосымша тазартудан кейін су сапасына қойылатын талаптар төмен болуы мүмкін басқа процесте пайдалануға жіберілетін жүйе. Негізгі ерекшелігі – суды бір реттік каскадтық қолдану, яғни таза пайдаланудан бастап, аз талап қоятын бағыттарға дейін қолданудан неғұрлым талап етушіге.

      12. Технологиялық мұқтаждықтар үшін су тұтынудың үлестік нормаларын (бұдан әрі – технологиялық үлестік норма) анықтауға арналған негіз су шығысының жобалық нормативтері болып табылады.

      Су шығысының жобалық нормативтері белгілі бір операцияны орындау кезінде өнім (орындалған жұмыс немесе қызмет көрсету көлемі) бірлігін өндіруге арналған суға қажеттілікті анықтайды және негізгі өнім (жұмыс) бірлігіне кететін технологиялық қажетті судың мөлшерінен және судың нормаланатын шығыстарынан құралады.

      Технологиялық мұқтаждықтарға арналған су шығысының жобалық нормативтері:

      1) негізгі өндірістің технолгиялық процесін қамтамасыз ететін жабдықтардың техникалық сипаттамаларына;

      2) өндіріс процесіндегі судың рөліне (тасымалдаушы құрал ретінде жылуды беру немесе бұру үшін, технологиялық компонент ретінде өнімді жуып-шаю үшін);

      3) өндірістік сумен жабдықтау схемаларына;

      4) суды пайдалану шарттарына (жеткізілетін ластаушылардың қыздыру температурасы, химиялық құрамы, түрі мен мөлшері);

      5) кәсіпорынның орналасқан жерінің климаттық жағдайларына сүйене отырып анықталады.

      Өнімнің бір түрін шығару жүзеге асырылатын өндірісте су шығысының жобалық нормативтері 1 формула бойынша анықталады:

      мұнда,

      Н_тех._is – су шығысының жобалық нормативі;

      W_тех._i – уақыт бірлігінде технологиялық операцияны орындау үшін қажетті су көлемі;

      W_тех._п._i – уақыт бірлігінде технологиялық операцияны орындау кезіндегі нормаланатын шығыс көлемі;

      Q_s –уақыт бірлігі ішінде өндірілген өнімнің (жұмыстың) көлемі.

      Өнімнің бірнеше түрін шығару жүзеге асырылатын өндірісте су шығынының жобалық нормативтері 2 формула бойынша анықталады:

      мұнда,

      Н_тех._is – су шығысының жобалық нормативі;

      W_тех._i – уақыт бірлігінде технологиялық операцияны орындау үшін қажетті су көлемі;

      W_тех._п.i –уақыт бірлігінде технологиялық операцияны орындау кезінде нормаланатын шығыс көлемі;

      О_i – өндірілген немесе і операциясында өңдеуден өткен өнімнің (жұмыс) көлемі;

      К_is – дайын өнімнің (жұмыстың) бірлігіне өндірілген немесе "і" операциясында өңдеуден өткен өнім шығысын көрсететін коэффициент.

      Технологиялық үлестік норма нормаланатын су шығысын ескере отырып, негізгі өндіріс технологиясында көзделген судың тұтынылуын қамтиды.

      Су тұтынудың технологиялық үлестік нормасы 3 формула бойынша өнім дайындау технологиясына сүйене отырып, су шығысының жобалық нормативтері жиынтығын білдіреді:

      мұнда,

      Н_и._тех._is – су тұтынудың технологиялық үлестік нормасы;

      Н_тех._is – су шығысының жобалық нормативі;

      n – негізгі өндіріс операциясының индексі.

      Өнімнің бір түрін шығару жүзеге асырылатын өндірісте су пайдаланудың технологиялық үлестік нормасы өнімді (жұмыстың) дайындау процесінде және белгілі бір уақыт кезеңінде әрбір технологиялық цикл бойынша оны өндіру үшін қажет етілетін су көлемін осы кезеңде шығарылатын өнім (жұмыс) көлеміне бөлумен 4 формула бойынша анықталады:

      мұнда,

      Н_и._тех._is – су тұтынудың технологиялық үлестік нормасы;

      W_тех._i – уақыт бірлігінде технологиялық циклді орындау үшін қажетті су көлемі;

      W_тех._п._i – уақыт бірлігінде технологиялық циклді орындау кезінде нормаланатын шығын көлемі;

      О_s – шығарылатын өнімнің (жұмыс) көлемі.

      Бір шикізаттан жасалатын түрлі ассортименттегі біртекті өнімді шығарған кезде өнім (жұмыс) бірлігіне технологиялық норма 5 формула бойынша әрбір технологиялық цикл бойынша өнімді жасау (жұмысты жүзеге асыру) үшін талап етілетін судың жалпы көлемін шикізат шығысына немесе өнім бірлігінің құнына пропорционалды бөліп тарату арқылы айқындалады:

      мұнда,

      Н_и._тех._s – су тұтынудың технологиялық үлестік нормасы;

      W_тех._i – уақыт бірлігіне технологиялық циклді орындау кезінде қажетті су көлемі;

      W_тех._п._i – уақыт бірлігіне технологиялық циклді орындау кезінде нормаланатын ысыраптың көлемі;

      D_s – өнім (жұмыс) бірлігіне заттай немесе құн түрінде шикізаттың шығысы;

      D – заттай немесе құн түрінде шикізаттың жалпы шығысы.

      13. Қосалқы өндірістің суды тұтынуының үлестік нормасы үш кезеңге есептеледі.

      Бірінші кезеңде негізгі өндірісте тұтынатын судың көлемін айқындау үшін орындалатын есептемелерге ұқсас негізгі өндіріске көрсетілетін қызмет бірлігіне қосалқы өндірістің су шығысының нормативі айқындалады және 6 тәртіппен жүзеге асырылады:

      1) технологиялық циклдер, агрегаттар, көрсетілетін қызмет түріне қосалқы өндіріс учаскелері бойынша су шығысы есебімен қажетті су көлемі айқындалады;

      2) мынадай:

      формуласы бойынша көрсетілетін қызметтің түрін орындау үшін қажетті көлемнің жалпы көлемі есептеледі,

      мұнда,

      W_в._q– көрсетілетін қызмет түрін орындау үшін жалпы қажетті су көлемі;

      W_в._fq – уақыт бірлігіне қосалқы өндірістің технологиялық циклін орындау үшін қажетті су көлемі;

      W_в._п._fq – уақыт бірлігіне қосалқы өндірістің технологиялық циклін орындау кезінде нормаланатын ысыраптың көлемі;

      f – қосалқы өндіріс операциясының индексі;

      3) уақыт бірлігіне көрсетілетін қызметтің осы түрінің өндірісі үшін қажетті су көлемін 7 формула бойынша сол кезеңдегі өндірілген қызметтер көлеміне бөлу арқылы көрсетілетін қызмет түрінің бірлігіне (мысалы: 1 гигакалорий буға 1000 текше метр тығыздалған ауа) су шығысының нормативі айқындалады:

      мұнда,

      В_в. – көрсетілетін қызмет түрінің бірлігіне су шығысының нормативі;

      W_в._q – көрсетілетін қызметтің белгілі бір түрін өндіру үшін қажетті су көлемі;

      Q_q – уақыт бірлігіне өндірілген қызметтер көлемі;

      W_в._fq – уақыт бірлігіне қосалқы өндірістің технологиялық циклін орындау үшін қажетті су көлемі;

      W_в._п._fq – уақыт бірлігіне қосалқы өндірістің технологиялық циклін орындау кезінде нормаланатын ысыраптың көлемі;

      f – қосалқы өндіріс операциясының индексі.

      Екінші кезеңде өнімнің өзіндік құнын есептеудің кәсіпорындарда қабылданған әдістеріне байланысты көрсетілетін қызметтердің түрлері бойынша негізгі өндірістің өнім бірлігіне қосалқы өндірістің су көлемін бөліп тарату шығысына пропорционалды жүзеге асырылады. Өнімнің бір түрін шығару жүзеге асырылатын өндірісте қосалқы өндіріс суының жалпы көлемі негізгі өнім өндірісіне толық жатады.

      Өнімнің бірнеше түрін шығару жүзеге асырылатын өндірісте негізгі өнімнің бірлігіне қосалқы өндіріс суының көлемін бөліп тарату (көрсетілетін қызметтердің түрлері бойынша):

      формуласы бойынша жүргізіледі,

      мұнда,

      В_в._s – көрсетілетін қызмет түрінің бірлігіне су шығысының нормативі;

      W_в._q – көрсетілетін қызметтің белгілі бір түрін өндіру үшін қажетті су көлемі;

      F_qs – түрдің негізгі өнім бірлігіне заттай немесе құн түрінде q көрсетілетін қызметінің шығысы.

      Үшінші кезеңде негізгі өндірістің өнім бірлігіне қосалқы және қосымша өндірістердің көрсетілетін қызметтерінің түрлері бойынша судың шығысын 9 формуласы бойынша жинақтау арқылы негізгі өнімнің бірлігіне қосалқы өндірістің суды тұтынуының үлестік нормасын айқындау жүзеге асырылады:

      мұнда,

      Н_u._в._s – қосалқы өндірістің су тұтынуының үлестік нормасы;

      В_в._s – көрсетілетін қызмет түрінің бірлігіне су шығысының нормативі;

      q – қосалқы өндірістің көрсетілетін қызметінің индексі.

      Өнімнің бір түрін шығару жүзеге асырылатын өндірісте негізгі өнім бірлігіне қосалқы өндірістің су тұтынуының үлестік нормасы 10 формула бойынша айқындалады:

      мұнда,

      Н_u._в._s – қосалқы өндірістің су тұтынуының үлестік нормасы;

      W_в._fq – уақыт бірлігіне қосалқы өндірістің технологиялық циклін орындау үшін қажетті су көлемі;

      W_в._п._fq – уақыт бірлігіне қосалқы өндірістің технологиялық циклін орындау кезінде нормаланатын ысыраптың көлемі;

      Q_i – уақыт бірлігіне өндірілген қызметтердің көлемі;

      q – – қосалқы өндірістің көрсетілетін қызметінің индексі;

      f – қосалқы өндіріс операциясының индексі.

      14. Шаруашылық-ауыз су мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы үш кезеңге есептелген.

      Шаруашылық-ауыз су мұқтаждықтарына су тұтыну нормасына ауыз суға, санитариялық, тұрмыстық және шаруашылық мұқтаждықтарына аумақ пен жас көшеттерді суару, тағамдар дайындау, кір жуу үшін судың, душқа түсетін орынның және негізгі өнімнің (жұмыстың) бірлігіне жатқызылғанның көлемі жатады.

      Шаруашылық-ауыз су мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасын есептеудің негізі құрылыс нормалары мен қағидалары (бұдан әрі – ҚН және Қ) болады.

      Шаруашылық-ауыз су мұқтаждықтарына су шығысының бірінші кезеңінде суды пайдаланудың бағыттарына және оны тұтынуды есептеу қағидаттарына байланысты мынадай топтар бойынша бөліп таратылады:

      1) жұмыс істейтіндердің санына байланысты айқындалатын су шығысы (ауызсу және коммуналдық мұқтаждықтар, тағамдар дайындау, кір жуу, душ түсетін орындар, моншалар, бассейндер, санитариялық пункттер мен ауруханалар);

      2) аумақтың суарылатын немесе өңделетін алқапқа байланысты су шығысы (аумақтар мен жас көшеттерді суару, үй-жайларды жинау, шаң басу).

      Шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына суға қажеттілік 11 формулаға сәйкес суды пайдалану бағыттарының топтары бойынша айқындалады:

      мұнда,

      W_х._ч – жұмыс істейтіндердің санына байланысты айқындалатын су көлемі;

      W_j – бағыттар топтары бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтары суның көлемі;

      W_х.f – аумақтың суарылатын немесе өңделетін алқапқа байланысты айқындалатын су көлемі;

      j – шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су пайдалану бағытының индексі.

      Екінші кезеңде суды пайдалану бағыттарының топтары бойынша негізгі өнімнің (жұмыстың) бірлігіне шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы есептеледі.

      Суды пайдалану бағыттарының бірінші тобы бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы оны пайдаланудың көрсетілген бағыттары бойынша ҚН және Қ бойынша есептелген судың жиынтық көлемдерін екі әдіспен бөліп тарату арқылы айқындалады:

      1) 12 формула бойынша өнімнің еңбек сыйымдылығына пропорционалды:

      мұнда,

      В_х._ч._s – жұмыс істейтіндердің санына байланысты шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы;

      W_х._ч. – жұмыс істейтіндердің санына байланысты айқындалатын су көлемі;

      Т – шығарылатын өнімнің жалпы еңбек сыйымдылығы, адам/сағат;

      Т_s – шығарылатын өнім бірлігінің еңбек сыйымдылығы, адам/сағат;

      W_x._ч./T шамасы 1 адамға сағатына су шығысын есептеу нормативін білдіреді;

      2) өнімнің еңбек сыйымдылығын есепке алу болмаған кезде суды бөліп тарату жалақыға пропорционалды түрде 13 формула бойынша жүзеге асырылады:

      мұнда,

      В_х._ч._s – жұмыс істейтіндердің санына байланысты шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы;

      W_х._ч. – жұмыс істейтіндердің санына байланысты айқындалатын су көлемі;

      З_s – өнім бірлігіне өндірістік жұмысшылардың негізгі жалақысы (өнім бірлігінің өзіндік құнын есептеудің негізінде);

      Ф_пр – кәсіпорынның өндірістік жұмысшыларының негізгі жалақысы;

      W_x._ч./Ф_пр шамасы жалақының бір теңгесіне су шығысының нормативін білдіреді.

      Суды пайдалану бағыттарының екінші тобы бойынша негізгі өнімнің бірлігіне шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы оны пайдаланудың көрсетілген бағыттары бойынша судың жиынтық көлемін (Wх.f) жалпы өнімнің құнына пропорционалды бөліп тарату арқылы және 14 формуламен айқындалады:

      мұнда,

      В_х.f_s – аумақтың суарылатын немесе өңделетін алқапқа байланысты шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы;

      W_х.f – аумақтың алқабы (алынатын немесе өңделетін) бойынша есептелетін суды пайдалану бағыттарының тобы бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына судың жиынтық көлемі;

      Р – кәсіпорынның көтерме бағаларындағы жаппай өнім;

      P_s – өнім бірлігінің көтерме бағасы;

      W_x._ч./T шамасы жаппай өнімнің бір теңгеге су шығысының нормативін білдіреді.

      Үшінші кезеңде суды пайдалану бағыттары топтарының (Вх.ч.s және Вх.fs) әрқайсысы бойынша өнім бірлігіне су шығысын жинақтау арқылы негізгі өндірістің өнім бірлігіне (Ни.х.s) шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы 15 формуламен айқындалады:

      мұнда,

      Н_и._х._s – шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы;

      В_х._ч._s – жұмыс істейтіндердің санына байланысты шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы;

      В_х.f_s – аумақтың суарылатын немесе өңделетін алқабына байланысты шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы.

      Өнімнің бір түрін шығару жүзеге асырылатын өндірісте өнім бірлігіне шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы оны пайдалану бағыттарының топтары бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына қажетті су көлемін шығарылатын өнімнің көлеміне 16 формула бойынша бөлу арқылы есептеледі:

      мұнда,

      Н_и._х._s – шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы;

      W_о._х. – суды пайдалану бағыттарының топтары бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы;

      Q_s – шығарылатын өнімнің көлемі.

      Аз тонналы өнімнің бірнеше түрін шығарған кезде негізгі өндіріс өнімінің бірлігіне шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормаларын есептеу үшін оңайлатылған әдісті пайдалануға жол беріледі, ол мынадай:

      1) суды пайдаланудың барлық бағыттары бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына суға қажеттілік айқындалады;

      2) негізгі өндіріс өнімі бірлігінің құнына пропорционалды шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы 17 формула бойынша есептеледі:

      мұнда,

      Н_и._х._s – шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су тұтынудың үлестік нормасы;

      W_о._х. – суды пайдалану бағыттарының топтары бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына су шығысы;

      Р – кәсіпорынның көтерме бағаларындағы жаппай өнім;

      P_s – өнім бірлігінің көтерме бағасы;

      W_о._х./Р шамасы негізгі өндіріс өнімі бағасының бір теңгеге су шығысының нормативін білдіреді.

      15. Сумен жабдықтаудың қолданылатын жүйелеріне (тіке ағынды, айналымды және қайталама-біркелкі) байланысты таза су тұтынудың үлестік нормасын есептеуге әдістемелік тәсіл әртүрлі болады.

      Сумен жабдықтаудың қайталама жүйесі- қолданудың әрбір кезеңінен кейін және тиісті тазартудан кейін сапаға қойылатын талаптары кезең-кезеңімен төмендейтін әртүрлі технологиялық процестерде суды біртіндеп пайдаланатын жүйенің кеңейтілген нысаны. Су өндірістік циклде, содан кейін-техникалық қажеттіліктер үшін, әр жолы қажетті тазартудан өтіп пайдаланылады.

      Жекелеген операцияларда сумен жабдықтаудың түрлі жүйелерін пайдаланған кезде өнім бірлігіне таза су тұтынудың үлестік нормасы сумен жабдықтаудың әрбір жүйесі бойынша таза су тұтынудың үлестік нормаларын жинақтаумен айқындалады.

      Сумен жабдықтаудың тіке ағынды жүйесі болған кезде технологиялық, қосалқы және қосымша, сондай-ақ шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтары үшін тұтынылатын бүкіл су көлемі таза сумен қамтамасыз етіледі.

      Сумен жабдықтаудың тіке ағынды жүйесі болған кезде өнім бірлігіне таза су тұтынудың үлестік нормасы 1 және 17-формулалары бойынша айқындалады.

      Сумен жабдықтаудың айналымды жүйесі болған кезде айналымды сумен жабдықтау жүйесіне берілетін және суды технологиялық, қосымша, қосалқы мұқтаждықтарға пайдаланған кезде оның қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті және шығарылатын өнімнің бірлігіне жатқызылған таза судың қажетті үстеме көлемінің шамасын білдіреді.

      таза судың үстеме көлемі 18 формула бойынша айқындалады:

      мұнда,

      W_бп – қайтарымсыз тұтыну;

      W_пи –суды суытқан кезде оның булануындағы ысыраптар;

      W_пу – желдің әкетуі салдарынан болған су ысыраптары;

      W_пф – сүзілген суларға;

      W_пе – табиғи булануға және транспирацияға су ысыраптары;

      W_пр – айналымды жүйелерді үрлеуге су шығысы.

      Жұмыс істейтіндердің санына байланысты айқындалатын топ бойынша шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына тек таза су ғана қолданылады. Аумақтың суарылатын немесе өңделетін ауданына байланысты есептелетін топ бойынша айналымды сумен жабдықтаудың жағдайларында таза су ішінара пайдаланылады, қажетті судың қалған бөлігі сумен жабдықтаудың айналымды жүйесінен судың есебінен орны толтырылады.

      Айналымды сумен жабдықтаудың жағдайларында өнім бірлігіне таза су тұтынудың үлестік нормасы технологиялық, қосалқы және қосымша, сондай-ақ шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтарына таза су тұтынудың үлестік нормаларын 19 формула бойынша жиынтығымен айқындалады:

      мұнда,

      Айналымды су тұтынудың үлестік нормасы технологиялық операциялар бойынша айналымды су тұтынудың үлестік нормаларын жинақтаумен айқындалады және сумен жабдықтаудың тіке ағынды жүйесі кезінде су тұтынудың үлестік нормасы мен судың қайтарымсыз тұтынылуы мен ысырабының шамасы арасындағы айырмашылық ретінде 20 формула бойынша есептеледі:

      мұнда,

      Сумен жабдықтаудың қайталама-біркелкі жүйесі болған кезде таза су тұтынудың үлестік нормасы 21 формула бойынша есептеледі:

      мұнда,

3-параграф. Өнеркәсіптің әртүрлі салалары үшін су бұрудың үлестік нормаларын есептеу

      16. Өнім бірлігіне су бұрудың үлестік нормасы суды пайдалану бағытына және өндірістен бұрылатын ағынды сулардың ластануы дәрежесіне байланысты өнімді жасаудың агрегаттары, технологиялық циклдері бойынша есептеледі.

      17. Су бұрудың үлестік нормасы таза су тұтынудың үлестік нормасында және оны пайдалану процесінде суды қайтарымсыз тұтыну мен ысырабының үлестік нормаларында 22 формула бойынша айқындалады:

      мұнда,

      Н_и._таз._s –таза су тұтынудың үлестік нормасы;

      Б_п._s – су дайын өнімнің құрамдас бөлігі ретінде пайдаланылған жағдайда өнім бірлігінің өндірісінде суды қайтарымсыз тұтынудың үлестік нормасы;

      П_s – өнім бірлігінің өндірісінде су ысырабының үлестік нормасы (булану, әкету, транспирация, сүзілген сулар). Су ысырабының шамасы жылу және су теңгерімдерінің формулалары бойынша айқындалады.

      Суды қайтарымсыз тұтынудың үлестік нормалары тұтынылатын таза судың көлеміне қатысты пайыздармен белгіленуі мүмкін және 23 формула бойынша есептеледі:

      мұнда,

      – су бұрудың үлестік нормасы;

      Н_и._таз. – таза су тұтынудың үлестік нормасы;

      Б_п._s – су дайын өнімнің құрамдас бөлігі ретінде пайдаланылған жағдайда өнім бірлігінің өндірісінде суды қайтарымсыз тұтынудың үлестік нормасы;

      П_s – өнім бірлігінің өндірісінде су ысырабының үлестік нормасы.

      Өндірісте суды қайтарымсыз тұтыну мен оның ысырабы технологиялық, қосалқы және қосымша, шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтары үшін айқындалады.

      18. Өнім (жұмыс) бірлігіне су бұрудың үлестік нормасы технологиялық мұқтаждықтарға су бұрудың үлестік нормасының, қосалқы және қосымша өндірістерде су бұрудың үлестік нормасының және су шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтары үшін пайдаланылған кезде су бұрудың үлестік нормасының сомасын білдіреді және 24 формула бойынша есептеледі:

      мұнда,

      Б_п._тех. – технологиялық мұқтаждықтарға пайдаланылатын суды қайтарымсыз тұтыну нормасы;

      Б_п._қ._s. – қосалқы және қосымша өндірістерде пайдаланылатын суды қайтарымсыз тұтынудың үлестік нормасы;

      Б_п._ш._s. – шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтары үшін пайдаланылатын суды қайтарымсыз тұтынудың үлестік нормасы;

      П_тех – технологиялық мұқтаждықтарға пайдаланылатын су ысырабының үлестік нормасы;

      П_қ._s. – қосалқы және қосымша өндірістерде пайдаланылатын су ысырабының үлестік нормасы;

      П_ш._s. – шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтары үшін пайдаланылатын су ысырабының үлестік нормасы.

      Өндірістен тартылатын ағынды сулар ластану дәрежесіне қарай тазалауды қажет ететін және нормативтік-таза (тазалауды қажет етпейтін) ағынды суларға бөлінеді.

      19. Өнім (жұмыс) бірлігіне су бұрудың үлестік нормасы өндірісте суды пайдалану бағыттары бойынша, ағынды сулардың ластануы дәрежесі бойынша су бұру нормаларының жиынтығын білдіреді және 25 формула бойынша айқындалады:

      мұнда,

      20. Өнеркәсіптің өндіруші салаларында су бұрудың үлестік нормаларын айқындаған кезде пайдалы қазбалармен бірге өндірілген судың көлемі 26 формула бойынша есепке алынады:

      мұнда,

      Б_п._s – суды қайтарымсыз тұтынудың үлестік нормасы;

      П_s – су ысырабының үлестік нормасы;

      Ш_s – пайдалы қазбалармен бірге өндірілген су көлемі.

4-параграф. Суармалы жер үшін су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын әзірлеу

      21. Суармалы жер үшін су тұтынудың үлестік нормаларының (бұдан әрі – суландыру нормалары) шамалары минералдануы литрге 3 граммнан (бұдан әрі – г/л) аспайтындай жерасты сулары деңгейінің (бұдан әрі - ЖСД) орналасуының тереңдігі әртүрлі болған кезде сортаңданбаған және аз сортаңданған топырақтың жағдайларын көрсетеді.

      Суландыру нормалары ағынның қамтамасыз етілуінің мынадай үш есептеу жылы бойынша есептеледі:

      1) орташа – 50 % қамтамасыз етілген;

      2) орташа құрғақ – 75 % қамтамасыз етілген;

      3) құрғақ – 95 % қамтамасыз етілген.

      22. Тұрақты түрде суармалаған кезде суландыру нормаларын айқындау мынадай кезектілікпен жүзеге асырылады:

      1) ылғалдылықтың табиғи және тиісті агроклиматтық аймақтарына (бұдан әрі – Ык) су шаруашылық бассейндердің, әкімшілік облыстар мен аудандардың байланысты болуымен шаруашылықтар-су пайдаланушылардың орналасқан жерлері нақтыланады. Шаруашылықтар-су пайдаланушылардың орналасқан жерлері нақтыланатын ылғалдылықтың табиғи және тиісті агроклиматтық аймақтары бойынша су шаруашылығы бассейндерінің, әкімшілік облыстардың және аудандардың орналасуы осы әдістемеге 6-қосымшаның 1-кестесінде көрсетілген;

      2) шаруашылықтың ауыл шаруашылығы дақылдарының егісі мен оның топырақ-гидрогеологиялық облыстарының құрылымы бойынша әртүрлі қамтамасыз етудің жылдары мен әртүрлі топырақ-гидрогеологиялық облыстар үшін вегетациялық кезеңде ауыл шаруашылығы дақылдарының нетто суландыру нормаларының мәндері айқындалады. Қамтамасыз етілуі әртүрлі жылдар мен түрлі топырақтық-гидрогеологиялық облыстар үшін вегетациялық кезеңдегі ауыл шаруашылығы дақылдары неттосының суармалау нормаларының мәндері осы әдістемеге 6-қосымшаның 2-кестесінде көрсетілген;

      3) суару жүргізудің жағдайлары мен тәсілдеріне байланысты нақты суармаланатын алқап үшін бруттоның суландыру нормалары 27 формула бойынша айқындалады:

      мұнда,

      М_бр._нақ._{егістік} – нақты алқап бруттосының суландыру нормасы;

      М_нт – суландыру нормасының таза салмағы;

      Жер бетімен суару кезінде нақты алқапта суды пайдалану коэффициентінің мәні суару жүргізудің жағдайларын (суармаланатын учаскенің жоспарланғандығы, алқаптың бағыты, топырақ-жердің су өткізгіштігі, қолданылатын техникалық құралдар) есепке алады. Жер бетімен суару барысында суды пайдалану коэффициентінің мәндері осы әдістемеге 6-қосымшаның 3-кестесінде көрсетілген.

      Жаңбырлатып суару кезінде нақты алқапта суды пайдалану коэффициенттерінің мәндері топырақтың түрлі типтері мен жаңбырлату техникасына суды беру тәсілдері ескеріле отырып, республика ылғалдылығының агроклиматтық аймақтары бойынша белгіленеді. Жаңбырлатып суармалау кезінде суды пайдалану коэффициентінің мәндері осы әдістемеге 6-қосымшаның 4- кестесінде көрсетілген.

      Тамшылап суару кезінде нақты алқапта суды пайдаланудың коэффициенті тамшылап суармалау технологиясына, суармаланатын дақылдардың түріне және топырақтың механикалық құрамына (жеңіл, орташа, ауыр) байланысты және 0,90 бастап 0,98 дейін өзгертіледі.

      Бақтар мен жүзімдіктер неттосының суландыру нормасы тамшылап суару технологиясы кезінде топырақты жергілікті ылғалдандыру есебімен – осы әдістемеге 6-қосымшаның 5-кестесінде көрсетілген вегетациялық кезеңде ауыл шаруашылығы дақылдары неттосының суармалау нормасының мәндерінен 28 – 30 %-ға аз;

      4) вегетацияаралық суарулар бруттосының суландыру нормалары айқындалады:

      ылғал зарядты (жер жыртуалды) нормалар табиғи аймақтарға байланысты айқындалады;

      сортаңданған шайылатын жерде шайылатын (профилактикалық) нормалар топырақ сортаңдануының түрі мен дәрежесі есебімен айқындалады.

      Табиғи аймақтар бойынша ылғал зарядты (топырақты жырту алдындағы) суаруларының суармалау нормасының мәндері осы әдістемеге 6-қосымшаның 5-кестесінде көрсетілген. Тұздалған жуып-шайылатын жерді жуып-шаюдың (профилактикалық) суару бруттосының суландыру нормаларының мәндері осы әдістемеге 6-қосымшаның 6-кестесінде көрсетілген.

      23. Күріш егілетін аймақтарда күріш бруттосының суландыру нормалары оның құрамдас элементтеріне (топырақтың қанықтылығына, сүзілгеніне, булануына, транспирациясына, технологиялық ағызуларға) байланысты суару алабы бойынша айқындалады. Күріш өсірілетін негізгі аудандарда күріш үшін суару бруттосының суландыру нормаларының мәндері осы әдістемеге 6-қосымшаның 7-кестесінде көрсетілген.

      24. Лиманды суармалау бруттосының суландыру нормалары табиғи аймақтарға, су шаруашылығы бассейндеріне, топырақ түрлеріне, ЖСД байланысты, табиғи шабындықтарға немесе егілген дақылдарға қатысты айқындалады. Табиғи аймақтар және су шаруашылығы бассейндері бойынша көлтабандап суарудың суару бруттосының суландыру нормаларының мәндері осы әдістемеге 6-қосымшаның 8-кестесінде көрсетілген.

      25. Су бұрудың үлестік нормасы тұрақты және лиманды суару кезінде (дренаж жүйелері болған кезде) 28 формула бойынша айқындалады:

      мұнда,

      М_{су бұру} – тұрақты және лиманды суару кезінде су бұрудың үлестік нормасы;

5-параграф. Жайылымдарды суландыру кезінде малды суару үшін су тұтыну мен су бұрудың үлестік нормаларын әзірлеу

      26. Жайылымдарды суландыруды ұйымдастыру кезінде берілетін су малды суару, персоналдың шаруашылық-ауызсу мұқтаждықтары және мал шаруашылығы үй-жайларына қызмет көрсету үшін арналған.

      27. Суару пункттеріне жүктеме жайылымдарды пайдалану ұзақтығына байланысты. Солтүстік өңір үшін ол жылы кезеңде 180 тәулікке (жазда 110 тәулік және күзде – 70 тәулік) және қысқы кезеңде – 185 тәулікке тең қабылданады. Оңтүстік өңір үшін малды ұстаудың жылы кезеңі 250 тәулікті (жазда 150 тәулікті және көктемде және күзде - 100 тәулікті) және қыстың суық кезеңінде - 115 тәулікті құрайды.

      Оңтүстік өңірге солтүстік географиялық ендіктің 40,5-тен 48 градусқа дейін, солтүстік өңірге географиялық ендіктің 48-ден 53,5 градусқа дейін республиканың аумағы жатады.

      28. Жайылымдарды суландыру кезіндегі малды суару үшін су тұтынудың үлестік нормасы барлық су тұтынушылар: мал шаруашылығында жұмыс істейтін адамдар, өнімдік және жұмыс малы, қолданылатын ауыл шаруашылығының жабдығы ескеріле отырып 29 формула бойынша айқындалады:

      мұнда,

      n_i – малдың i топтағы бас саны;

      q_i – осы әдістемеге 6-қосымшаның 10-кестесіне сәйкес айқындалатын ауыл шаруашылығы малдарының орташа тәуліктік су тұтынуы.

      29. Жайылымдарды суландыру кезінде малды суару үшін су бұрудың үлестік нормасы есептелмейді.

Өнеркәсіптің түрлі салалары үшін өнім бірлігіне су тұтынудың үлестік нормалары

      Кестенің жалғасы

Өнеркәсіптің түрлі салалары үшін өнім бірлігіне су бұрудың үлестік нормалары

      Кестенің жалғасы

Тұрақты суармалау кезінде су тұтынудың және су бұрудың үлестік нормалары

Лиманды суару кезінде су тұтынудың және су бұрудың үлестік нормалары

Жайылымдарды суландыру кезінде малды суару үшін су тұтынудың үлестік нормалары

      1-кесте

Ылғалдылықтың табиғи және тиісті агроклиматтық аймақтары бойынша су шаруашылығы бассейндерінің, әкімшілік облыстардың және аудандардың орналасуы

      Ескертпе:

      ҚшД – құрғақшылықты дала;

      ОД – орманды дала;

      Ош – оңтүстік шөл;

      ҚД – құрғақ дала;

      ЫК – ылғалдандыру коэффиценті;

      Ш – шөлейт;

      Сш – солтүстік шөл;

      ТБД – тау бөктеріндегі дала;

      ТБШ – тау бөктеріндегі шөлейт;

      ТД – таулы дала.

      2-кесте

Қамтамасыз етілуі әртүрлі жылдар мен түрлі топырақтық-гидрогеологиялық облыстар үшін вегетациялық кезеңдегі ауыл шаруашылығы дақылдары неттосының суармалау нормаларының мәндері текше метр гектарына