Ескерту. Күші жойылды – ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрінің 22.11.2016 № 490 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

      Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 56-бабын іске асыру мақсатында, БҰЙЫРАМЫН:

      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының мемлекеттік орман қорында орман орналастыруды жүргізу ережесі бекітілсін.

      2. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік орман қорында орман орналастыруды жүргізу ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитеті төрағасының 2005 жылғы 5 желтоқсандағы № 268 (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде 4011 нөмірмен тіркелген, Қазақстан Республикасының орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдарының нормативтік құқықтық актілер бюлетенінде 2006 жылғы сәуірде, 212-құжат № 5-6, 2006 жылғы шілдеде, 221-құжат № 11-12 жарияланған) бұйрығының күші жойылды деп танылсын.

      3. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Табиғат ресурстарын пайдалану стратегиясы департаменті (Мейрембеков Қ.А.) заңнамада белгіленген тәртіппен осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін қамтамасыз етсін.

      4. Осы бұйрық бірінші рет ресми жарияланған күнінен бастап он күнтізбелік күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

      № 14-1/380

Қазақстан Республикасының орман қорында орман орналастыру жұмыстарын жүргізу ережелері
1 Бөлім. Далалық жұмыстар
1 Тарау. Жалпы қағидалар
1. Параграф. Орман орналастырудың мақсаттары мен міндеттері

      1. Осы Қазақстан Республикасының мемлекеттік орман қорында орман орналастыруды жүргізу ережелері (бұдан әрі – Ереже) 2003 жылғы 8 маусымдағы Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 56-бабына сәйкес әзірленді.

       Орман шаруашылығын жүргізу мен орман ресурстарын пайдалану, орманды ұдайы өндіру, күзету және қорғау жұмыстарының тиімділігіне, орман шаруашылығындағы ғылыми-техникалық саясаттың бірыңғай болуына бағытталған шаралар жүйесін жасау орман орналастырудың негізгі мақсаты болып табылады.

      2. Орман орналастырудың негізгі міндеттері:

      1) орман ресурстары, олардың жағдайы мен динамикасы туралы жан-жақты және нақты мәлімет алу;

      2) мемлекеттік орман кадастрын, мемлекеттік орман қорының есебін, орман мониторингін, ұзақ мерзімге пайдалануға берілетін орман қоры учаскелеріне құжаттар дайындауды (қосымша ақыға) қамтамасыз ететін орман қоры мен орман ресурстарының мәлімет базасын жасау және жаңарту;

      3) ішкі шаруашылығындағы жерлерді ұйымдастыру;

      4) орман қоры жерлерінің есебін және түгендеу құжаттарын, орман карталарын жасау;

      5) орман ресурстарын пайдаланудың барлық түрлерінің, өсіріп-өндірудің, орманды күзету мен қорғаудың және басқа да орман шаруашылық іс-әрекеттердің ғылыми-негізделген мөлшерін анықтау;

      6) МОҚ жерлері ұзақ мерзімді пайдалануға берілген мемлекеттік ұйымдардың (бұдан әрі – орман иеленушілер) орман орналастыру белгілеген тапсырмаларды орындауын бақылау;

      7) орындалған орман шаруашылық шараларының сапасын және орман пайдалануды бақылау;

      8) Қазақстан Республикасының Орман кодексімен белгіленген басқа да міндеттер.

2. Параграф. Орман орналастыру материалдарын қолдану

      3. Орман орналастыру материалдары бойынша орман орналастыру ұйымының орман иеленушілері үшін орман орналастыру жобасы жасалады. Ол, орман шаруашылығы саласындағы өкілетті органмен бекітілгеннен соң, орман пайдалануды жүргізуге, қазіргі және болашақтағы пайдалануды жоспарлау мен болжауға, басқа да орман шаруашылық мәселелерін шешуге арналған негізгі ұйымдық – шаруашылық құжат болып табылады.

      4. Орман орналастыру материалдарының негізінде:

      1) ормандардың мониторингі, мемлекеттік орман кадастры және өкілетті орган белгілеген жүйе бойынша орман қорын мемлекеттік есепке алу жұмыстары жүргізіледі;

      2) мемлекеттік орман қоры категориялары (бұдан әрі - МОҚ категориялары) негізделеді және орман пайдалану режимі шектеулі ерекше қорғалатын учаскелер бөлініп шығарылады;

      3) МОҚ категориялары шегінде орманды басты мақсатта кесудің жыл сайынғы мөлшері белгіленеді.

      4) аралық және басқа кесулердің жыл сайынғы көлемі анықталады (орман орналастыру кезінде анықталған орман өсіру қажеттілігіне және орман шаруашылығын жүргізудің экономикалық жағдайларына байланысты осы кесу түрлері анықталады);

      5) орман қоры учаскелерін ұзақ мерзімді пайдалануға беру жүргізіледі;

      6) орман иеленушілерімен орман шаруашылық шаралардың басқа түрлерін жүргізудің қажеттілігі негізделеді;

      7) орман шаруашылығына қажет обьектілерге, суландыру мен жол құрылысына, рекреациялық көркейтуге сметалар мен техникалық жобалар жасау үшін арнайы инженерлік іздестіру мен зерттеулер жүргізіледі.

      5. Облыстағы барлық орман иеленушілері үшін орман орналастыру жобаларының негізінде облыс бойынша жиынтық бір орман орналастыру жобасы және облыс ормандарының картасы, орман мониторингінің ақпараттық базасы жасалады.

3. Параграф. Орман орналастыру объектісі, орман орналастыру жұмыстарының кезеңдері

      6. Орман шаруашылығын жүргізетін заңды және жеке тұлғалардың тұрақты жер пайдалануындағы орман қорының жерлері орман орналастыру объектісі болып табылады.

      Орман иеленушісі аумағының бір бөлігінде ғана орман орналастыруды жүргізуге болады, бірақ ол бір орманшылықтың немесе мастерлік учаскенің аумағынан кем болмайды. Жуықтағы 15-20 жылда шаруашылыққа пайдалануға белгіленбейтін орман аумағында, қажет болса ғарыштық және басқа түсірулерді қолдану арқылы шығын және еңбекті аз қажет ететін ара қашықтық әдістерімен зерттеу жүргізілуі мүмкін.

      7. Орман орналастыруды қажет ететін объектідегі орман орналастыру жұмыстарының толық кезеңі 3 жылдан және үш кезеңнен тұрады – дайындық, далалық, камералдық. Үздіксіз орман орналастыруға көшкен кезде орман орналастыру жұмыстары жыл сайын (қысқартылған түрде) бүкіл тексеру кезеңі бойы жүргізіледі.

4. Параграф. Орман орналастыру жұмыстарының мазмұны

      8. Орман орналастыру Қазақстан Республикасы Орман кодексінің 55-бабына сәйкес орындалады.

      9. Орман орналастыру жұмыстарының құрамына төмендегі жұмыстар кіреді:

      1) алқаағаштарды кесу және сөлін ағызу жоспарын құрастыру (тапсырыс берушінің есебінен және келісім шарт бойынша);

      2) кеспеағаштарды дайындау және материалдық-қаржылай бағалау тапсырыс берушінің есебінен);

      3) ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген орман қорының учаскелеріне орман орналастыру жобаларын жасау (орман иеленушілер есебінен);

5. Параграф. Орман орналастырудың түрлері мен әдістері

      10. Орман орналастырудың негізгі әдістері ретінде жас кластары әдісі мен учаскелік әдіс алынады.

      11. Жас кластары әдісі дегеніміз – алқаағаштардың және орманмен қамтылмаған жерлердің өнімділігі мен құрамы, кесу әдісі, шаруашылық жұмысы мен орман таксациялық сипаттамасы бірдей жиынтықтарын құру болып табылады.

      Бұл әдіс бойынша орман орналастырудың барлық есептері (МОҚ категориялары мен ағаш түрлері бойынша) алқағаштардың қорлары мен аудандарының жинағын жас кластарына бөлу негізінде есептеледі.

      Жас кластары әдісінде алғашқы есептік бірлік ретінде таксациялы телім алынады, ал алғашқы есептесу бірлігі ретінде басым түр алынады.

      12. Орман орналастырудың учаскелік әдісі дегеніміз – бір немесе бірнеше телімдерден тұрақты шаруашылық учаскелер жасау. Ол телімдерді таксациялық сипаттамасы әртүрлі болса да, орман өсу жағдайы мен орманды көбейту мақсатының және жобаланатын кешенді орман шаруашылық шаралардың бағытына сай біріктіріледі:

      1) орман орналастырудың учаскелік әдісі – орман шаруашылық және басқа шаралардың жүргізілуі қажет әрбір тұрақты шаруашылық учаскесінде қолданылады;

      2) орман орналастырудың учаскелік әдісі бойынша, орманды пайдалану, күту, өсіру және басқа шаралардың мөлшері есептік шаруашылық бірлік болып табылатын тұрақты шаруашылық учаскесінде таксация кезінде белгіленген көлемдерді қосу арқылы анықталады.

      3) орман орналастырудың учаскелік әдісі кезінде де алғашқы есептік бірлік таксациялық телім болып табылады.

      13. Орман қорында алғашқы, кезеңдік (қайта) және үздіксіз орман орналастыру жүргізілуі мүмкін:

      1) алғашқы орман орналастыру бірінші рет орналастырылатын орман қорының жерлерінде жүргізіледі. Ондай жерлердің аумағы толық ұйымдастырылып орман таксациялық жұмыстардың барлық түрі орындалады; бұл оның ерекшіліктері болып табылады;

      2) кезеңдік (қайта) орман орналастыру бұрын орналастырылған обьектілерде тексеру кезеңінің мерзімі біткен соң жүргізіледі. Мұны жүргізген кезде обьекті аумағының ішкі шаруашылығында түзетулер жасалуы мүмкін. Ал орман таксациясы бұрынғы орман орналастырудың телімдерін барынша сақтау арқылы (шаруашылық әрекеттің нәтижесінде болған өзгерістерді ескере отырып) жүргізіледі.

      Шаруашылық жұмыстармен қамтылмаған обьектілерде орман алқаптары өткен орман орналастырудың материалдарын қолдана отырып және аэрофотосуреттердің камералдық өлшеу дешифровкасы арқылы жүргізіледі, ал алқаағаштардың таксациялық көрсеткіштеріне өткен тексеру кезеңі бойынша өсім қосылып, актуализация жасалады;

      3) үздіксіз орман орналастыру, негіз ретінде қабылданатын кәдімгі орман орналастырудың, шаруашылық жұмыспен қамтылған және табиғи немесе басқа қолайсыз жағдайларға ұшыраған телімдерді жыл сайын түгендеп отыруға ауысуы арқылы іске асырылады. Осының негізінде орман пайдаланудың ағымдағы мәселелері шешіледі (орман қорында бір жылда болған өзгерістерді ескере отырып және орман орналастыру жобасының ұсыныстарына сай), шаруашылық жұмыстардың нәтижелері бағаланады, орман ресурстарының жағдайы туралы ақпарат беріледі. Орман түгендеу жыл сайын келесі орман орналастыруға дейін жүргізіледі.

      4) үздіксіз орман орналастыруды жүргізу нәтижесінде орман иесіне жыл сайын төмендегі құжаттар дайындалады:

      мемлекеттік орман қорының есебі;

      таксациялық көрсеткіштері өзгерген телімдердің таксациялық сипаттамасы;

      өзгеріс болған орамдардың орамдық жинақ ведомосы;

      орман пайдалану мен орман шаруашылығын жүргізу сапасы туралы мәліметтер;

      тапсырыс берушімен келісілген жобаланатын орман шаруашылық шаралардың түзетілген ведомостары.

      5 жыл сайын кейін төмендегідей құжаттар беріледі:

      мемлекеттік орман қоры есебінің бір мезгілдегі мәліметтері (белгілі мерзімде);

      болған өзгерістер енгізілген таксациялық сипаттамалар;

      жобаланатын орман шаруашылық шаралардың түзетілген ведомосы;

      орманшылықтардың жаңартылған пландары (бір данадан) немесе орман мекемесі аумағының өзгерген бөлігіне ғана жасалған пландар.

      5) алғашқы немесе кезекті орман орналастыру кезінде электрондық есеп машинасында телімдер бойынша мәліметтер банкі жасалады және ол негіз болып табылады. Бұл үздіксіз орман орналастыруға өтудің қажетті талабы болып табылады. Кезекті негізгі орман орналастыруда мәліметтер банкі толық жаңартылады.

6. Параграф. Орман орналастыру жұмыстарының разрядтары

      14. Орман орналастырудың разряды орман орналастыру жұмыстарының бөлшектік дәрежесін көрсетеді.

      Орман орналастырудың үш разряды бар:

      1) бірінші разряд – жазық аумақтағы орман қорының шөлден (сексеуіл) басқа жерлері;

      2) екінші разряд-таулы аумақта орман орналастыру;

      3) үшінші разряд (зерттеу) - шөлді аумақтардың ормандарын орналастыру (сексеуілдер).

      15. Бір объектіде, тіпті бір орамда орманды пайдаланудың, орман шаруашылығын жүргізудің қарқындылығына және ормандардың шаруашылық құндылығына қарап орман орналастыруды әртүрлі разрядпен жүргізуге рұқсат етіледі: шөлді аумақтардағы объектілерде (сексеуілдер) - 1П разряд (зерттеу), тоғайлы ормандарда - 1-разряд; таулы объектілерде (орманды жерлер) - 1 разряд, ормансыз жерлер-П разряд).

      16. Орман қорын орналастыру, орман орналастырудың разрядтарына байланысты осы Ережеге 1-қосымшаның 1-кестесіндегі талаптарға сай жүргізіледі.

      Бұл талаптар орман қорының алғашқы есептік бірлігін-таксациялық телімдерді жасағанда ескеріледі.

      Орналастырылатын объектідегі ормандардың өсу жағдайына және жеке учаскелердің ерекшеліктеріне байланысты, жекелеген жағдайларда таксациялық телімдердің орташа ауданы осы Ережеге 1-қосымшаның 1-кестесіндегі аудандардан ауытқуы мүмкін. Бірдей орман учаскелерін телімнің орташа ауданын сақтау үшін негізсіз бөлшектеуге болмайды.

      Табиғи ескерткіштерді, географиялық екпелерді, тұқымдық аналық плантацияларды және ерекше бағалы сүрекдіңдерді таксациялау кезінде таксациялық телімдердің ауданы осы Ережеге 1-қосымшаның 1-кестесіндегі белгілегеннен төмен болуы мүмкін.

      17. Орман орналастырудың екінші разрядында піскен орман жас орманның арасында, жас орман піскен орманның арасында және ормансыз жерлердің (шабындықтар мен егістіктерден басқасы) ауданы 0,5 гектар кем болмаса ғана бөлініп шығарылады, ал үшінші разрядта (зерттеу) 5 гектар кем болмайды.

      18. Аэрофотосуретсіз орман орналастыруда таксация пункттерін бағдар белгілеріне (ориентирлерге) байланыстыру үшін таксациялық визирлер және басқа жүріс сызықтары жеткілікті болып салынады. Өткен орман орналастырудың планшеттері, қажетті масштабтағы топокарталар және фотопландар пландық-картографиялық негіз болып табылады.

7. Параграф. Орман орналастыру жұмыстарының қайталану мерзімі

      19. Орман орналастырудың қайталануы, орман орналастырудың түріне, алқаағаштардың өсу сипатына, мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелерінің (бұдан әрі – орман мекемелері) орманды қорғау, күзету, орман қорын пайдалану және орманды ұдайы өндіру мен өсіру саласындағы жұмыстарына байланысты осы Ережеге 1-қосымшаның 2-кестесіне сәйкес анықталады.

      20. Тексеру кезеңінің ұзақтығы өкілетті органмен ұзартылуы немесе қысқартылуы мүмкін.

      21. Шаруашылықты қарқынды жүргізу мен табиғи апаттарға байланысты орман қорында елеулі өзгерістер болған жағдайда, өкілетті орган тексеру кезеңі бітпей тұрып, кезектен тыс орман орналастыруды белгілеуі мүмкін.

2. Тарау. Орман орналастыру жұмыстарын ұйымдастыру
1. Параграф. Орман орналастыру жұмыстарын орындайтын ұйымдар және оларды қаржыландыру тәртібі

      22. Орман қорының жерлері қандай мемлекеттік органның құрамында болса да арнайы жүйемен орналастырылады.

      23. Арнайы орман орналастыру ұйымы орман орналастыру жұмыстарын өкілетті органмен немесе басқа да мемлекеттік органдардың құрамындағы орман иеленушілермен жасалған келісім-шарт бойынша орындайды.

      24. Орман орналастыру жұмыстарына келісім-шарт жасаудан бұрын, дайындық жұмыстары жүргізіледі. Дайындық жұмыстары кезінде орман орналастыру жүргізілетін объектілердегі орман шаруашылық өндірістің қарқындылығына және ерекшеліктеріне байланысты жұмыс технологиясы анық алады.

      25. Орман орналастыру ұйымы, тапсырыс берушінің келісімімен, орман орналастыру объектісі аумағында орман қоры учаскелері сипаттамасының нормативтік дәлдігі мен нақтылығын қамтамасыз ететін таксацияның әртүрлі әдістерін қолдануы мүмкін.

2. Параграф. Орман орналастыру ұйымының орман иеленушілерімен және олардың жоғарғы органдарымен қарым-қатынасы

      26. Орман орналастыру ұйымының орман иеленушілерімен және олардың өкілетті органымен қарым-қатынасы орман орналастыру жұмыстарын жүргізу келісімшартымен және орман орналастыру кеңестерінің шешімімен анықталады.

      27. Жасалған келісімшарттарға және орман орналастыру кеңестерінің шешімдеріне сәйкес қарамағында мемлекеттік орман шаруашылығы мекемелері (бұдан әрі – орман иеленушісі) бар өкілетті орган төмендегідей мәселелерді шешеді:

      1) ормандардың МОҚ категорияларына бөлінуін белгіленген тәртіппен рәсімдеу;

      2) орман иеленушілері мен орманшылық шекараларын анықтау;

      3) орман иеленушілерінің әкімшіліктерін жүргізілетін орман орналастыру жұмыстары тұралы алдын-ала ескерту;

      4) орман иеленушілерінің әкімшіліктеріне қажетті шараларды (шекараларды, орамдардың ескі соқпақтарын шабу және тазалау, орамдық, бағыттық, шекара-шаруашылық діңгектерді ауыстыру) орындауға нұсқау беру.

      28. Орман иеленушілері орман орналастыруға дайындық кезінде төмендегідей жұмыстарды атқарады:

      1) орман орналастыру ұйымына өткен тексеру кезеңінде болған өзгерістер туралы және орман шаруашылық жұмыстары туралы мәлімет беру;

      2) аудандық (облыстық) жер ресурстарын басқару комитетімен шекаралар тексеріліп және келісіліп, көрші жер пайдаланушылармен даулы мәселелерді шешу;

      3) жерлерді алу-беру туралы өткен орман орналастырудан кейінгі үкімет шешімдерінің тізімін және орманды жерлерді ормансызға және керісінше ауыстыру туралы мәліметтерді дайындау;

      4) ормандарды МОҚ категорияларына бөлу туралы өкілетті орган мен үкімет шешімдерінің тізімдерін жасау. Қажет болған жағдайда орман иеленушісі орман қорының жерлерін МОҚ категорияларына бөлуді қайта қарау туралы материал дайындап, оларды белгіленген тәртіп бойынша өкілетті органға (далалық орман орналастыру жұмыстары басталмай тұрып шешім қабылдау үшін) жіберу;

      5) аумақтың орманшылықтарға, мастерлік учаскелер мен айналымдарға бөлінуі тексеріледі. Шекарасы мен құрамы өзгерген жағдайда, белгіленген тәртіппен оларды дер кезінде рәсімдеу.

      6) ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген учаскелердің тізімдерін жасау, олардың шекараларын құжаттар мен пландық картографиялық материалдар бойынша тексеру және оларды пайдалануға құқық беретін құжаттарды дайындау.

      7) өткен орман орналастырудан кейін орман иесінің аумағында жүргізілген зерттеу, орманды түгендеу, геодезиялық, топографиялық және жобалау-іздестіру жұмыстары туралы мәліметтер жинау;

      8) есептік және пландық-картографиялық құжаттардың жағдайын тексеріп, өткен тексеру кезеңінде орман қорында болған барлық өзгерістерді осы материалдарға енгізу;

      9) бұрын шабылмаған немесе өсіп кеткен орам соқпақтары мен шекараларды тазалау, жарамсыз орам және басқа да діңгек түрлерін ауыстыру;

      10) ормандардың санитарлық жағдайы туралы және орман аурулары мен зиянкестерінің динамикасы туралы мәліметтерді дайындау;

      11) осы айтылған мәселелер бойынша дайындық жұмыстары басталмай тұрып, қысқаша түсіндірме жазба дайындалып, бір данадан аумақтық органға немесе облыстық атқарушы органға және орман орналастыру ұйымына жіберіледі.

      29. Орман иеленушілерінің дайындық орман орналастыру жұмыстары кезіндегі атқаратын жұмыстары:

      1) барлық құрылым бөлімшелерінің басшыларына орман орналастырушыларға жұмыс істеуге рұқсат беру туралы, олардың және орман орналастыру жұмыстарын орындау кезіндегі орман күзетінің міндеттері және оған қатысу туралы нұсқау беру;

      2) орман орналастырушыларға үй және көлік беру;

      3) орман орналастыру партияларына орман орналастыру кезінде ағаш кесуге (модель құлату) орман кесу билетін беру, кесілген ағаштарды жинау және өткізу;

      4) орман орналастырушыларға дайындық жұмыстарын жүргізуге көмектесу.

      30. Орман иеленушілерінің басшылары және мамандары дайындық жұмыстарына, ұжымдық жаттығуларға, орман орналастыру жұмыстарына қатысады және орындалған орман шаруашылық шаралардың бағасына, орман екпелерін есепке алу сапасына, орман орналастыру құжаттарына ағымдағы өзгерістерді енгізу сапасына, алдағы тексеру кезеңіне жобалануға байланысты орман шаруашылық шаралардың негізіне, олардың әдісі мен технологиясына ерекше назар аударылады.

      Орман иеленушілерінің мамандары орман орналастыру жұмысын қадағалайды, ай сайын акт бойынша істелген жұмысты қабылдайды.

3. Параграф. Далалық орман орналастыру жұмыстарын өткізу-қабылдау мерзімі, тәртібі, олардың сапасын тексеру тәртібі

      31. Далалық орман орналастыру жұмыстарын өткізу әр орманшылық бойынша осы Ережеге 2-қосымшасына сәйкес актімен рәсімделеді. Объекті бойынша жұмыстарды өткізу орманшылық бойынша жұмыстарды өткізу актісінің негізінде 5 күн мерзімінде жүргізіледі. Қажет болған жағдайда, орман иеленушісінің мамандары қосымша тексеру жүргізеді.

      Актілерде істелген жұмыстардың көлемі элемент бойынша, ал сапасы екі баллды жүйе (қанағаттанарлық, қанағаттанарлықсыз) бойынша көрсетіледі.

      Актілерге далалық орман орналастыру жұмысын орындауға және қабылдап алуға жауапты адамдардың қолдары қойылады және ол ай сайынғы қаржылық есептеу үшін негіз болып табылады. Осы актілер негізінде ай сайын тиісті қаржылық құжат жасалады және өкілетті органның нұсқауына сәйкес рәсімделеді.

      32. Орман орналастыру мамандары далалық орман орналастыру жұмыстарынан келгеннен соң, орман орналастыру ұйымының комиссиясы далалы техникалық құжаттарды таңдамалы әдіспен тексеріп, олардың сапасын, камералды өңдеуге жарамдылығын анықтайды.

      33. Далалық орман орналастыру жұмыстарын өткiзу мерзiмi бiрiншi орман орналастыру кеңесiнде белгiленедi.

      34. Далалық орман орналастыру жұмыстарын бақылау осы Ереже талаптарының, орман орналастыру кеңестерi шешiмдерiнiң және орман орналастыруды жүргiзу келiсiм-шартының орындалуын тексеру мақсатында жүргiзiледi.

      Бақылауға, негiзiнен, аумақты ұйымдастыру мәселелерi, орман таксациялық және орман зерттеу жұмыстарының дәлдігі белгiленетiн орман шаруашылық шаралардың дұрыстығы алынады. Орман орналастыру жұмысының сапасы олардың орындалуына жауапты орман орналастыру партиясының бастығы мен орындаушының қатысуымен қадағаланады:

      1) далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын тексеру тәртiбi осы Ережеге 1-қосымшаның 3-кестесінде көрсетiлген.

      Тексеру нәтижесi бойынша жіберілген қателіктер осы Ережеге 3-қосымшаға сәйкес актiмен рәсiмделедi және түзетiледi;

      2) орман орналастыру партиясының бастығы және орман орналастыру ұйымының басшылығы жүргiзген тексерулер бекiтiлген пiшiндегi актiмен рәсiмделедi. Басқа тексерушiлердiң тексеру актісінің нәтижесi қолдан жазылады;

      3) бiрiншi разрядпен орналастырған жағдайда тексеру 20 ал екiншi және үшінші разрядта - 15 телiмнен кем болмауы керек. Орманмен қамтылған телiмдердiң саны, тексерiлген телiмдер санының 80 пайызынан кем болмау керек.

3 Тарау. Орман орналастыруға дайындық жұмыстар
1. Параграф. Дайындық жұмыстардың міндеттері мен маңызы

      35. Дайындық жұмыстары, далалық орман орналастыру жұмыстарының алдындағы жылы жүргізіледі. Оның мақсаты - ұйымдастыру-техникалық мәселелерді шешу, қажетті мәліметтерді жинау және орман орналастыру объектісі бойынша нормативтік базаны дайындау.

      Кейбір жағдайда, өкілетті органның рұқсат етуімен далалық жұмыстар (басталмай тұрып) жүргізілетін жылы дайындық жұмыстары жүргізілуі мүмкін.

      36. Дайындық жұмыстардың мазмұны төмендегідей:

      1) орналастырылатын объектінің шекараларын нақтылау, қажет болса оларды өзгерту туралы ұсыныстарды дайындау;

      2) тапсырма берушімен аэрофотосурет материалдарын қолдануды келісу;

      3) өткен орман орналастырудың таксациялық, пландық карто-графиялық, геодезиялық материалдарын жинау, олардың жағдайын, толықтығын және қолдану мүмкіндігін бағалау. Обьект аумағын ұйымдастыруға және орман орналастыру жобасына қолданылуы мүмкін басқа да іздестіру-жобалау материалдарының бар болуын анықтау;

      4) орман орналастыру разрядтары мен таксация әдістері жөнінде келісу;

      5) орам жүйесінің жобасын жасау және қайта орман орналастыру болса, оны түзету;

      6) орам соқпақтарының, шекара сызықтары мен визирлердің жағдайын, орамдық, орамдық-бағыттық және шекаралық діңгектердің бар болуын анықтау.

      Орман иеленушісімен орам соқпақтарын, шекара сызықтарын шабу, тазалау, орамдық және шекаралық діңгектерді ауыстыру тәртібі мен мерзімін нақтылау;

      7) орман таксациялық кестелерді таңдау, олардың жарамдылығын анықтау, жетпейтін немесе жаңа кестелерді жасау қажеттілігін анықтау;

      8) ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген орман қорының учаскелері туралы мәлімет жинау;

      9) орман орналастыру және орман иеленушісі мамандары үшін орман таксациялық ұжымдық жаттықтыру объектілерін таңдау;

      10) орман орналастыруға наряд-тапсырманың жобасын жасау;

      11) басқа мәселелерді шешу.

      37. Тиісті бағдарлама бойынша осы Ережеге 4-қосымша дайындық жұмыстарды жүргізу жылы арнайы бөлінген қаражатқа облыс немесе аймақ бойынша орман шаруашылығын ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі Негізгі қағидалар құрастырылады.

      38. Дайындық жұмыстар аяқталғаннан кейін бірінші техникалық кеңес жүргізіледі. Кейін, далалық және камералдық жұмыстар барысында бірінші орман орналастыру, екінші техникалық және екінші орман орналастыру кеңестері жүргізіледі.

      Кеңестерді жүргізу тәртібі мен мақсаттары осы Ережеге 5 қосымшада келтірілген.

2. Параграф. Орман орналастыруда аэро-ғарыш суреттерін қолдану

      39. Орта масштабты аэрофотосуреттердің материалы орман орналастыру жұмысының техникалық негізі болып табылады. Техникалық негіз ретінде ірі масштабты суреттер және ғарыш аппараттарының суреттері қолданылуы мүмкін.

      40. Аэрофотосуреттер арнайы авиаотрядтармен орман орналастыру ұйымымен жасалған келісімшарт бойынша арнайы бөлінетін қаржы есебінен түсіріледі.

      41. Орман орналастырудың барлық разрядтарына аэрофотосуреттер 1: 10000 – 1: 25000 масштабтарында орындалады. Аэрофотосуреттің масштабы өкілетті органмен келісіледі.

      Егер аэрофотосуреттердің масштабы айтылғаннан ұсақ, ал аэронегативтердің сапасы жақсы болса, онда аэронегативтен керекті масштабқа дейін үлкейтілген аэфотосуреттер жасалады.

      42. Аэрофототүсіру дайындық жұмыстары жүргізілген жылы, кейбір жағдайда орман орналастыру жылы жүргізіледі. Үш жыл бұрын түсірілген аэрофотосүреттерді қолдануға рұқсат етіледі. Мерзімі үш жылдан асып кеткен аэрофотосүреттер өкілетті органның рұқсатымен ғана қолданылады.

      43. Аэрофотосуретті түсірудің фотограмметриялық және фотографиялық сапасына қойылатын талаптар, аэрофототүсіру материалының сапасын бағалау мен қабылдап алу тәртібі аэрофотосуреттердің қағидаларына сәйкес болады.

      44. Орман орналастыру партиялары, далалық жұмыстарға шықпай тұрып, мына аэрофото материалдарымен қамтамасыз етіледі:

      үлкейтілген немесе контактты аэрофотосуреттер;

      бір-біріне сәйкес монтаж репродукциясы.

      45. Далалық жұмыстарда негізінен аэрофотосүреттердің позитивті басылғандары қолданылады. Орман таксациялық дешифровкалау, стерео өлшеу құралдары болса бірден аэронегативте жүргізіледі.

      46. Аэрофотосуреттер төмендегідей жұмыстарда қолданылады:

      фотосуреттерді жасау, шекараларды, соқпақтарды, жүріс сызық арын белгілеу, таксациялық телімдердің сүлбесін жасау, топографиялық ситуацияны табу;

      2) сүлбелік және орман таксациялық дешифровкалау;

      3) орман орналастыру планшеттерін және басқа да орман карталарын жасау.

      47. Құрастыру репродукциясы орман орналастыру объектісінің шекарасын алдын-ала анықтауға, оның аэрофотосуреттермен қамтамасыз етілгендігін анықтауға, орналастыратын объектіні жалпы шолуға, аумақты ұйымдастырудың жобасын жасауға және аэрофотосуреттерді орындаушыларға бөлу үшін қажет.

      48. Бұрын орта масштабты аэрофотосуреттер орман орналастыруда қолданылып, бірақ қазір жаңа аэрофототүсіру белгілі бір себептермен жүргізілмесе, онда ғарыштан түсірілген суреттерді қолдануға рұқсат етіледі.

      Осы жағдайда ғарыштық ақ-қара, спектрозональды, көпзональды М1: 250000 – 1: 270000 және бұдан ірі масштабқа дейін үлкейтілген фотосуреттер қолданылуы мүмкін.

3. Параграф. Объектіні орман орналастыруға дайындау

      49. Дайындық жұмыстары кезінде орман орналастыру объектісінің шекарасын өзгерту және өзгертпеу тиімділігі анықталады, оның ішкі шаруашылық ұйымдастырылуы талданады.

      Көрші жер пайдаланушылар шекарасында қате тапқан жағдайда орман орналастыру оларды жою, түзету туралы орман иеленушісіне және мүдделі жаққа ұсыныс береді.

      50. Орман иеленушілері орман орналастыруға өткен тексеру кезеңінде қабылданған (өткізілген) учаскелердің орналасқан жері, құжаттарды күні мен нөмірлері, олардың қабылдау немесе өткізу негіздемесінің көшірмесі мен геомәліметтері бар, заңды түрде рәсімделген құжаттарды табыстайды.

      Орман орналастыру объектісінің жер ауданы дайындақ жұмыстары жүргізілген жылғы аудандық жер балансымен және орман қорын есепке алу мәліметтерімен салыстырылады. Ауытқулар болған жағдайда, оның себебі анықталады және орман иеленушілері оны жоюға нұсқау береді.

      51. Объектінің аумағын МОҚ санаттарына бөлінуі нақтыланады. Таулы және жазық бөлікке бөлінуінің сәйкестігі тексеріледі. Өзгерту қажет болған жағдайда, негіздемелер мен ұсыныстар дайындалады.

      52. Ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген орамдардың немесе бөлімдерінің тізімі және ауданы нақтыланады.

      53. Егер орман иеленушілері орам бағандарын жаңартпаса, орам сопақтарын, шекараларын тазарту жұмыстарын жүргізбесе, қабылданған және берілген жерлердің рәсімделген құжаттары жоқ болса, онда орман орналастыру объектісін орман орналастыру мекемесінің өкілетті органмен келісе отырып ұсынуымен (табыстауымен) далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуден шығаруға болады.

4. Параграф. Орам жүйесі жобасын жасау

      54. Қайталап орман орналастыруда орам жүйесін өзгеріссіз қалдырады.

      Орамдарды нөмірлеу әр орманшылық бойынша жеке жүргізіледі (орманшылық шегінде солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай). Орам жүйесін жобалау өткен орман орналастырудың пландық-картографиялық мәліметтерінің және тексеру кезеңінде болған аумақ өзгерістері есебінің негізінде, объекті схемасының масштабында құрастырылады.

      Жаңа орам жүйесін жасау кезінде (осы уақытқа дейін орман орналастыру жүргізілмеген аймақта) орам соқпағы ретінде үздіксіз қызмет атқаратын магистралды көлік жолдары, өртке қарсы жолақтар, электр және газ-жүйесі трассалары, өзендер мен басқа да анық көрінетін белгілер пайдаланылады.

      55. Өткен орман орналастыру бекіткен орам нөмірлері мен орам жүйесін өзгерту, төмендегідей жағдайда жүргізіледі:

      1) жеке орманшылық аумағында едәуір өзгеріс болғанда немесе орман орналастыру объектісінде толығымен өзгеріс болғанда;

      2) орамдарды бөлгенде.

      56. Егер орманшылықтың құрамына жаңа орам құрайтын орман учаскелері қабылданған болса, немесе жеке орамдар берілген болса, онда өзгерістер орманшылықтың негізгі бөлігінде ескі орам нөмірлері сақталатындай етіп енгізіледі. Бұл жағдайда, жекелеген орамдарды үлкейтуге немесе бөлуге және жаңадан құрылған орамдарды, олардың орналасқан жеріне қарамастан, кезекті ретімен нөмірлеуге рұқсат етіледі.

      57. Орман орналастыру кезінде аэро және ғарыш суретісіз орам жүйесінің жобасына таксациялық нысананы салу қажет болса, онда олар орам соқпағына параллелді телімдердің көбірек қиылысатын бағытында салынады.

      Нысананың орнына орманда және аэросуретте нақты танылатын жолдар, соқпақтар, электр және байланыс жүйелері мен басқа да нысаналар қолданылады (егер олардың орналасуы және ұзындығы осы Ережелердің талаптарына сәйкес орманда таксация жүргізуге жараса).

      58. Орам жүйесі жобасының схемасына планшеттердің шекарасы, әкімшілік аудандары, МОҚ санаттары, ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген учаскелердің, орамдардың ескі және жаңа нөмірлері (нөмірлері өзгерген жағдайда), сонымен қоса далалық жұмыстарды жүргізуге қажетті басқа да белгілері түсіріледі.

      59. Құрастырылған орам жүйесінің жобасы бірінші техникалық кеңесте қаралғаннан кейін орман иеленушісі оған қол қояды.

      Кейін ол бірінші орман орналастыру кеңесінде бекітіледі.

5. Параграф. Таксациялық және басқа да нормативтік-анықтамалық материалдарды негіздеу және іріктеу

      60. Орманды таксациялауда және орман шаруашылық шараларын жобалауда Қазақстан ормандарын таксациялаудың нормативтері және Қазақстан ормандарына арналған сорттименттік және тауарлық кестелер пайдаланылады.

      61. Орман таксациялаудың нормативтік құжаттары Негізгі қағидаларды құрастыру кезінде іріктеледі. Егер облыс бойынша Негізгі қағидалар құрастырылмаса, онда орналастырылатын объектіге арналған нормативтік құжаттар орман орналастыруға дайындық жұмыстары кезінде іріктеледі.

      62. Орман таксациялаудың нормативтік құжаттары төтенше жағдайда ғана орналастырылатын объектінің және оның жекелеген аумақтарында нақты орман өсіру жағдайына байланысты анықталады. Орман таксациялаудың нормативтік құжаттарын өзгерту және анықтау бірінші орман орналастыру кеңесінде қарастырылады және бекітіледі.

6. Параграф. Ұжымдық жаттығу үшін объектілерді дайындау

      63. Далалық орман орналастыру жұмыстары басталарда орман орналастыру мекемесінің мамандары телімнің таксациялық көрсеткіштерін көз мөлшермен қажетті нақтылықпен анықтау мақсатында, орман шаруашылық шараларын және орман түгендеу тәсілдері мен әдістерін бірдей белгілеуден тәжірибе жинақтауда көзді жаттықтыру мақсатында ұжымдық жаттығу жүргізіледі. Ұжымдық жаттығу үшін ағаш құрамының, құрылымының, жас және тауарлық құрылымының, өнімділігінің, орман өсіру жағдайының әр-түрлілігін көрсететін объектіде көп тараған алқаағаштар іріктеліп алынады.

      64. Ұжымдық жаттығуды жүргізу үшін:

      1) әр негізгі орман құраушы тұқымдылар үшін (интродуценттерді есепке алмағанда) 3-тен кем емес жаттығу сынақ алаңшалары салынады. Алаңшалардың жалпы саны 10-нан кем болмайды;

      2) қылқанды алқаағаштарды күтіп-баптау кесулеріне - 2-3 сынақ алаңдары салынады;

      3) әртүрлі алқаағаштар мен басқа да орманды жерлерді қамтитын 15 телімге таксациялық бағыт салынады. Алқаағаштары бар телімдерде жаппай ағаш есептеу жүргізіледі.

      Таулы жағдайда таксациялық жаттықтыру бағыты беткейдің профилі етегінен су бөліміне дейін салынады және қалыпты алқаағаштары көбірек жерлерді қамтиды.

      65. Орман орналастыру объектілерінде дешифровка жасау әдісімен таксация жүргізілетін орман қорының бөлігінде немесе оның жекелеген учаскелерінде таксациялық–дешифровкалық сынақ алаңдары дайындалады. Таксациялық-дешифровкалық сынақ алаңдарының жалпы саны орман құраушы тұқымдылардың әр біреуіне 10 данадан есептеліп анықталады.

      66. Ұжымдық жаттығу объектілері өткен орман орналастырудың мәліметтері бойынша іріктеліп алынады, аэрофотосуреттермен аралап жүріп нақты анықталады. Жаттығу сынақ алаңдары, таксациялық бағыт пен ондағы таксация жүргізілген әр телім нақты табылып, аэрофотосуретке нақты түсіріледі.

      67. Барлық жаттығу сынақ алаңдарында және жаттығу таксациялық бағыт бойындағы телімдерде, өлшеп-санау әдісімен анықталатын таксациялық көрсеткіштерден басқа, ағаштың санитарлық жағдайына, табиғи түлеуіне, өскініне сипаттама беріледі, орманның сүрексіз ресурсы және тағы басқалары анықталады.

      68. Орманды таксациялау дешифровка жасау әдісімен таксацияланатын объектілерде сынақ алаңдарын таңдау және салу үшін, мамандарды жаттықтыру үшін және дешифровка жасалған аэрофотосуреттерді камералдық кезеңде пайдаланатындай, арнайы әдіс бойынша жүргізіледі. Негізгі орман құраушы тұқымдылардың әр біреуіне 5-тен сынақ алаңдары және орманмен қамтылған 15 телімді қамтитын жаттығу - таксациялық сызығы салынады.

7. Параграф. Дайындық жұмыстарының қорытындысы бойынша жасалған материалдар

      69. Дайындық жұмыстарының қорытындысы бойынша есеп беру снаряд-тапсырма және далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізудің сметасы жасалады.

      70. Дайындық жұмыстары туралы есеп беру, орындалатын жұмыстарды түрлері мен көлемі, далалық орман орналастыруды ұйымдастыруға әсер ететін объектінің ерекшеліктері, аймақтың тексерілуі, аэрофотосуреттермен, нормативтік-анықтамалық материалдармен қамтамасыз етілуі, алдағы далалық жұмыстардың көлемі, олардың ерекшеліктері, жұмыс күшімен, байланыспен, үймен, көлікпен және басқаларымен қамтамасыз етілуі туралы мәліметтерден тұрады (құралады)

      Дайындық жұмыстары туралы есепке төмендегідей мәліметтер бірге ұсынылады:

      1) шектес жер пайдаланушылардың шекарасының схемасы нүктенің нөмірлері мен геомәліметтері;

      2) орман иеленушілерінің жер құрамына қабылданған немесе шығарылған жерлердің ауданы туралы мәліметтер актісі;

      3) орман иеленушілерімен келісілген ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілген учаскелердің, кордондардың, елді мекендердің, МО санаттарының, орманшылықтың, әкімшілік аудандардың шекаралары, орамдардың нөмірлері түсірілген орам жүйесінің жобасы;

      4) белгіленген пішін бойынша орман қорын есепке алу құжаттары;

      5) орманды таксациялау үшін қолдануға ұсынған нормативті-анықтамалық мәліметтерінің тізімі, сонымен қатар жетіспейтін немесе тексеруді қажет ететін нормативтердің тізімі;

      6) далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуге арналған наряд-тапсырманың жобасы;

      7) жинаған мәліметтердің тізімі.

      71. Далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуге арналған наряд-тапсырманың жобасы дайындық жұмыстары мәліметтерінің және бірінші техникалық кеңестің шешімі негізінде құрастырылады және мыналардан тұрады:

      1) орман орналастыру объектісінің аты, оның жалпы ауданы, орман орналастыру разрядтары бойынша аумақтың бөлінуі;

      2) объектінің аэрофотосуретпен және аэрофотосуретсіз орналастырылатын бөліктерінің ауданы, олардың орналасқан жері;

      3) орман орналастыру объектіндегі аумақты және орман қорын таксациялауды ұйымдастыру барысында аралап жүріп жасалатын жұмыстарды көлемі;

      4) орманды таксациялаудың түрлері мен әдістері, оларды қолданатын бөліктердің аудандары;

      5) түрлері бойынша орындалатын іздестіру және зерттеу жұмыстарының көлемі: сынақ алаңдарының саны, орман шаруашылық шараларының тиімділігін, орман екпелерін және олардың табиғи түлеуін зерттеу;

      6) инженерлік-техникалық қызметкерлердің және жұмысшылардың қажеттілігі.

4 Тарау. Аумақты орналастыру ұйымдастыру және орман таксациялық жұмыстарға дайындау
1. Параграф. Топографиялық-геодезиялық жұмыстар

      72. Орман қорының шекарасын қалпына келтіру және заңды түрде рәсімдеу жұмыстарын жер орналастыру жөніндегі мемлекеттік ғылыми-өндіріс орталығының еншілес кәсіпорындары атқарады.

      Екінші рет орман орналастыру жүргізілгенде объектінің шекарасы жер орналастыру мәліметтерімен салыстырылады және орман орналастыру дайындаған объекті шекарасының схемасы аудандық аймақтық жер ресурстарын басқару органдарымен расталады.

      Орман қорының құрамына жаңа қабылданған учаскелердің, басқа жер пайдаланушылардың жерлері арасындағы және шоқ ормандардың шекарасы ішкі шаруашылық жер орналастырудың мәліметтерімен және аэрофотосуретпен белгіленеді. Ол аудандық аймақтық жер ресурстары басқармасының органдарымен келісіледі.

      73. Алғашқы орман орналастыру жүргізілген кезде планшет жақтауы табиғи шекаралармен бірге (жолдар, өзендер, қырлар, электр жүйесімен) тік бұрышты пішінде белгіленеді. Ол аймақтық органдармен немесе облыстық әкімшіліктің орман бөлімімен келісіледі.

      Соңғы жағдайда планшеттің жақтауы құралмен 1:500 дәлдікте белгіленеді.

      74. Орман орналастыру екінші рет жүргізілгенде орам жүйесі бөлінбесе және планшеттің масштабы өзгермесе, бұрынғы планшет жақтаулары сақталады. Ал олар өзгерген жағдайда, тік бұрышты планшет жақтаулары орам соқпақтарымен немесе ішкі ситуация планшет жақтауының сыртына шықпайтындай, анық көрінетін табиғи нысаналармен сәйкестендіріледі.

2. Параграф. Орам жүйесін және визирларды өлшеу, шабу, аумаққа орман орналастыру белгілерін орнату

      75. Алғашқы орман орналастыру кезінде:

      1) орман орналастыру мекемесі жаңа орам соқпағын шабу, аумаққа орман орналастыру белгілерін орнату жұмыстарын бекітілген орам жүйесінің жобасына сәйкес жүргізеді;

      2) шекараның және орам соқпағының ені 0,5 метр, визир – 0,3 метр болып шабылады. Белгі қою сызығында тұрған диаметрі 20 см және одан жоғары ірі ағаштар кесілмейді. Оларды берілген бағытқа перпендикуляр бойынша параллелді белгі қою әдісімен айналып өтеді. Кесілген ағаштар өлшеуге кедергі жасамайды. Түбірдің биіктігі ағаштың 1/3 диаметрінен аспайды. Балауса ағаштар мен бұталарда 15 сантиметр аспайды. Жаңа соқпақтар мен визирларды шабу кезінде кесу сызығына жақын тұрған ағаштарға үш жағынан белгі қойылады;

      3) таксациялық бағыт есебінде пайдаланылатын тік сызықты соқпақ ар мен басқа да жүріс сызықтарын өлшеу бір орамның шегінде жүзеге асырылады. Бірнеше орамды кесіп өтетін өлшеу сызығын жүргізуге тыйым салынады;

      4) өлшеу темір өлшеуіш таспамен немесе өлшеуіш троспен орман орналастырудың барлық разрядтарында бір бағытта, әр 200 метр сайын нөмірлі қазықты орнатумен жүргізіледі. Үшінші разрядты орман орналастыру кезінде ара қашықтықты теодолиттің тұрған нүктесіне теодолит қазығын бекітіп өлшеуге рұқсат етіледі. Аэрофотосуретпен кесілетін сызықты нақты анықтау мүмкіндігі болған жағдайда сызық және нөмірлі қазық орнатылмайды.

      5) сызықты өлшегенде еңістігі (ылдилығы) 6 градустан аспайды. Мындай жағдайда, жердің еңістігіне қарай нөмірлі қазықты орнатуға және сызық ұзындығын есептеуге түзетулер енгізіледі. Фотоабристе немесе абристе сызықтың ұзындығы горизонталды түрде көрсетіледі;

      6) қазықтардың мөлшері мен пішіні, оларға қашықтық белгілерін қою тәртібі орман орналастыру және орман шаруашылық белгілер талаптарымен реттеледі. Олардың типтері, мөлшерлері және жалпы техникалық талаптар осы Ережеге 6 қосымшада келтірілген;

      7) жүргінші жолдар мен соқпақтарды өлшегенде нөмірлі қазықтар перпендикуляр бойынша өлшеу сызығының өсінен басқа болып табылады. Бақыт сызығын байланыстырудың және өлшеудің мәліметтері белгі журналына жазылады;

      8) бірінші-екінші разрядты орман орналастыруда өлшеу дәлдігі - 1:500, ал үшінші разрядта - 1:300 болып белгіленеді;

      9) орам соқпақтары қиылысатын және олардың орман қорының шегіне шыққан жерлерге, жолдармен, қорғаныш, тыйым салынған жолақтардың шекарасымен қиылысқан жерлерге белгіленген пішінді және мөлшерлі бағандар орнатылады. Пішіні, мөлшері, орман орналастыру белгілерін орнату ережесі және оларды дайындайтын материалдар осы Ережеге 6 қосымшада берілген талаптар бойынша анықталады;

      10) көлік жолдарымен қиылысатын орам және сілтеуіш бағандары, көлікпен зақымдалудан сақтау мақсатында кез-келген жағынан көрінетіндей қашықтыққа жылжытылып орнатылады.

      Орман иеленушілері орман орналастыру партиясы осы жұмыс түрін жүзеге асыруы үшін жұмысшылар бөледі.

      76. Орман орналастыру рәсімдеген объектіні қабылдаған орман иеленушілері орам соқпақтары мен орман орналастыру белгілерін тиісті жағдайда сақталуын қамтамасыз етеді.

      77. Орман орналастыру қайталанғанда:

      1) орман иеленушілері орам соқпақтарын тазарту, шабу және жарамайтын орам және сілтегіш бағандарын ауыстыру жұмыстарын орман орналастыру разрядына қарамастан, дайындық жұмыстары жүргізілген жылы, ары кеткенде орман орналастырылатын жылы аралап көру жұмыстары басталғанға дейін өздері орындайды.

      2) орам соқпақтары мен визирлардың, орам және нұсқау бағаналарының орындарын жоғалтып алған жағдайда, орман орналастырылатын жылы орман орналастыру партиясының мамандары тапсырыс берушімен келісім жасап, олардың орнын анықтауға, сонымен қоса орам және нұсқау бағандарын жазуға көмек көрсетеді.

3. Параграф. Ұжымдық жаттығу

      78. Далалық орман орналастыру жұмыстары басталардың алдында орман қорының құрылымы және орман өсу жағдайы осы нақты объектінікіне ұқсас объектінің топтары мен мамандардың жұмыс істеуге дайындығын тексеру және маманның біліктілік деңгейін бағалау үшін және далалық жұмыстарын жүргізу ерекшеліктері бойынша орындаушыға жалпы техникалық нұсқау беру үшін орман таксациясын жүргізуге рұқсат беру мақсатында ұжымдық жаттығу жүргізіледі.

      79. Далалық жұмыстарды атқаратын орман орналастыру бөлімдерінің барлық мамандары мен бастықтары, бірінші кезекте орман орналастыру жұмыстарын қабылдайтын және қадағалайтын орман иеленушілерінің мамандары мен бастықтары ұжымдық жаттығуды толық көлемде өтеді.

      80. Орман орналастыру объектілерінің ұқсастығына және орналасуына байланысты, ұжымдық жаттығу бір немесе бірнеше орман орналастыру партиялары үшін орман орналастыру мекемесінің бас инженерінің немесе жобаны жазуға (жасауға) жауапты адамның басқаруымен жүргізіледі.

      81. Ұжымдық жаттығуды жүргізудің техникасы, тәртібі, құрамы мен нәтижесі Ұжымдық жаттығуларды жүргізу жөніндегі техникалық нұсқаулармен рәсімделеді осы Ережеге 5 қосымша.

      82. Жаттықтыру таксациясы төмендегідей жағдайда қанағаттанарлық деп қабылданады:

      1) әр таксациялық көрсеткішті анықтауда жіберілетін ауытқудың шегі, олардың жалпы санының 68 пайызынан кем емес;

      2) екі есе ауытқу + 5 пайыздан артық емес.

      83. Қанағаттанарлықсыз нәтиже көрсеткен мамандарға басқа мамандар салған жаңа сынақ алаңдарында қосымша жаттығу жүргізіледі. Қажет болса, жаттығу таксациялық жүрісте жүргізіледі. Оның санын және ұзындығын жаттығудың бастығы белгілейді. Қосымша жаттығудан кейін маманды таксацияға жіберу немесе басқа жұмыс түріне ауыстыру туралы соңғы шешім қабылданады.

4. Параграф. Аэрофотосуреттерді дайындау, фотоабристер мен абристерді жасау

      84. Аэрофотосуретте жасалған фотоабрис, миллиметрлік қағазға немесе калькаға сызылған абрис далалық жұмыстар кезінде телімнің ауданы мен нұсқасының нақты анықталуын қамтамасыз ететін бірінші құжат болып табылады және камералдық кезеңде орман картасы мен планшеттерді жасауға негіз болады.

      85. Аэрофотосуреттегі жұмыс жұмыс ауданының шегінде жүргізіледі. Ол көлденең сызықтармен және шектесетін аэрофотосуреттің ұзына бойы жабуымен шектеледі. Жұмыс аудандарының шекарасы ретінде суреттегі көрінетін орам соқпақтары, жолдар мен басқа да сызықтар пайдаланылады. Сонымен қатар, айқын танылған белгілердің арасындағы жүргізілген сызықтар қолданылады, (егер олар орташа көлденең сызыққа немесе ұзына бойы болса). Шектесетін аэрофотосуреттің жұмысшы ауданының шекаралары толығымен сәйкестендіріледі.

      Орналастырылатын объектінің жазық жер бедерінде аэрофотосуретті біреуден кейін қолдануға рұқсат етіледі.

      86. Аэрофотосуреттің масштабы топокартада нақты анықталған нүктелердің көмегімен және фотосуретте орманда дәл анықталған нүктелерді ара қашықтығын өлшеу жолымен тексеріледі.

      87. Таксацияға дайындалған фотоабристің бет жағында төмендегі мәліметтер көрсетіледі:

      1) жұмысшы аудандардың шекарасы (жаппай жұқа сызық, түрлі-түсті сиямен);

      2) орамдардың шекарасы соқпақ бойынша немесе табиғи шектеу сызығы (ұзынша үзік сызықтар), таксациялық визир өлшеудің нәтижесі;

      3) жұмысшы ауданының шегінде орналасқан орам нөмірлері, шектесетін орамдар мен аэрофотосуреттердің нөмірлері;

      4) таксациялық телімдердің шекарасы мен олардың нөмірлері;

      5) түрлі-түсті сиямен түсірілген бұлақтар, өзендер, жолдар, сопақтар және мелиоративтік каналдар;

      6) объект аумағының ұласып жатқан жер пайдаланушылармен шекарасы және олардың аттары.

      7) МОҚ санатының шекарасы.

      88. Аэрофотосуреттің арт жағында қарындашпен белгіленген соқпақтар, нақты анықталған нүктелер, шекараға, соқпақтарға, ішкі ситуация сызықтарына және дәл анықталған нүктелерге байланыстырылған бағыт сызықтарының мәліметтері, орман иеленушілері мен орманшылықтардың атауы, фотоабристің жасалған күні, орындаушылардың қолы.

      89. Әр аэрофотосуреттегі бөлінген жұмыс аудандарының шегінде маман, орманға шығардан бұрын, таксациялық телімдерді және олардың шекарасын белгілеп, стереоскопиялық дешифровка жасалады. Орман орналастыру қайталанғанда телімдердің шегінің қалуы қамтамасыз етіледі. Аэрофотосуретте алдын-ала нұсқалық дешифровка жасалмай, орманға шығып таксация жүргізілмейді.

      Фотоабриске аэрофототүсіруді жүргізгеннен кейін кесуге бөлінген кеспеағаштың нұсқасы артқы бетіне әр кеспеағаштың кесу жылын көрсетіп, орман екпелері учаскесінің нұсқасы (с. і. суреті бары да) түсіріледі, сонымен қатар ауданы мен жылы көрсетілген қайта құрылған балауса ағаштардың, табиғи ескерткіштердің, басқа да ерекше қорғалатын учаскелер мен объектілердің де нұсқалары түсіріледі. Осы учаскелер туралы мәліметтер өткен орман орналастырудың кезеңінен бастап түсіріледі.

      Камералдық жолмен дешифровка жасалған және абрисқа түсірілген таксациялық телімдердің шегі (нұсқасы) орманда таксация жасау кезінде анықталады және тексеріледі.

      90. Аэрофотосурет жоқ болған жағдайда, абрис планшеттің масштабымен калькаға немесе миллиметрлік қағазға түсіріледі. Абристің тілі магнитті меридиан бойынша бағытталады және онда фотоабристегідей барлық мәліметтер болады (тесілген нақты анықталған нүктелерден басқасы). Абриске орманға шығардың алдында планшеттен өткен орман орналастырудағы таксациялық телімдердің нұсқасы түсіріледі. Олар таксация кезінде анықталады.

      91. Орманда таксация жүргізу үшін фотоабристер мен абристерді рәсімдеу және дайындау тәртібі Аэрофотосуреттерді жұмысқа дайындау және фотоабристер мен абристерді рәсімдеу жөніндегі техникалық нұсқаулармен белгіленеді осы Ережеге 8 қосымша.

5. Тарау. Орман таксациялық жұмыстары
1. Параграф. Орман алқаптарын таксациялық телімдерге бөлу

      92. Орманды таксациялау кезінде әр орамның аумағы алғашқы орман шаруашылық есептеу бірліктеріне - таксациялық телімдерге бөлінеді.

      Таксациялық телім - таксациялық сипаттамасы, топырақ - типологиялық жағдайы және шаруашылық маңызы бірдей орман орамыны учаскесі, оның барлық ауданында бірдей орман шаруашылық шаралары жүргізіледі және ол жалғасып жатқан учаскенің таксациялық көрсеткіштерінен нормативтік шамаға ерекшеленеді.

      Әр таксациялық телімге таксациялық жазбада нақты сипаттама беріледі, орман орналастыру планшеттері мен орман алқаағаштарының планында нұсқасы сызылады.

      Орамдардың таксациялық телімдерге бөлінуі орман қорын мемлекеттік есепке алу құжаттарындағы есептелінетін жер санаттарының ерекшелігі бойынша жүргізіледі.

      93. Орман қорының барлық жері негізгі екі жер түріне бөлінеді - орманды және ормансыз.

      94. Орманды жерлерге ағаш-бұта өсімдіктерімен қамтылған жерлер және ағаш-бұта өсімдіктерімен қамтылмаған орманның белгілері сақталталған жерлер (арнайы мақсаттағы плантациялардан басқасы) жатады. Олар төмендегідей болып бөлінеді:

      1) орманмен қамтылғаны, соның ішінде орман екпелері;

      2) арнайы мақсаттағы плантациялар, олардан:

      өндірістік және энергетикалық мақсаттар үшін;

      азықтық және басқа да мақсаттар үшін;

      3) жинақталмаған орман екпелері;

      4) орман тұқымбақтары;

      5) орманмен қамтылмаған ағашы кесілген жерлер, өртеңдер және өлген алқаағаштар, алаңқайлар, сирек ормандар.

      95. Орманмен қамтылған жерлерге толымдылығы - 0,3 және одан жоғары барлық жас топтарындағы ағаш-бұта өсімдіктері мен толымдылығы 0,4 және одан жоғары балауса ағаштар жатады. Оған бұрынғы ағашы кесілген жерлер, өртенген жерлер, өлген алқаағаштар мен басқа да табиғи қайта қалпына келген орманды жерлердің учаскелері, сақталған балауса ағаштардың саны мен сапасы нормативтік таксациялық көрсеткіштерге жеткен және толымдылығы 0,4 болған, сонымен қатар табиғи-географиялық жағдайына байланысты ағаш тұқымдылары өспейтін немесе арнайы бұта шаруашылығы ұйымдастырылған жер учаскелері мен орташа қалыңдықта өшкен бұталар жатады.

      Белгіленген ереже бойынша, нормативтік орман таксациялық көрсеткіштеріне жеткен, толымдылығы 0,4 және одан жоғары себу немесе көшет отырғызу жолымен өсірілген ағаш тұқымдыларының, сексеуілдің, бұталардың орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылған орман екпелерінің учаскелері орманмен қамтылған жерлер деп есептеледі.

      Сонымен бірге, оларға орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылған көріністік, декоративтік, ландшафтық орман екпелері және қайта құру жолымен өсірілген орман екпелері, қайта құру стадиясындағы екпелер, мемлекеттік орман қорғау екпелері, жол бойындағы орман жолақтары және орман екпелеріне ілеспе тұқым ретінде отырғызылған, негізгі тұқым жойылғаннан кейін тірі сақталған бұталар жатады.

      Жалпы толымдылығы 0,3 және одан төмен 1 және 2 жас класындағы балауса ағаш учаскелері орманмен қамтылмаған орманды жер категориясына жатады. Олар кесілген жерлерде, өртенген жерлер, алаңқайларда орналасады.

      Барлық жастағы толымдылығы 0,1 – 0,3 болатын бұталар ормансыз жерлердің түріне жатқызылады.

      96. Орманмен қамтылған жерлер төмендегідей таксациялық көрсеткіштермен сипатталады: жас класының ұзақтығы 1, 2, 5, 10, 20, 40 - жыл, жас топтары балауса ағаштар - 1-2 жас кластары; орта жастағылар, 3 және жоғары жас класындағылар; толысушылар - бір жас класындағы (кесу жасының алдындағы); толысқандар - екі жас класындағы (кесу жасын сипаттайтын); көнергендер - кесу жасынан өткен жас класы. Барлық жас топтарына толымдылығы 0,3 және одан жоғары, балауса ағаштардан басқа (балауса ағаштар - 0,4 бастап) алқаағаштар жатады. Олардың орташа биіктігі, диаметрі, толымдылығы 0,3-0,4-тен 1,0 дейін, шартты бірлік анықталуы төменгі толымдылықты 0,3-0,4, орташа толымдылықты - 0,5-0,7; жоғары толымдылықты - 0,8-1,0; орташа бонитеті - 1б-5б дейін, жоғары бонитеті - 1б-2 бонитет класы, орташа бонитеті - 3-4, төменгі бонитеті - 5-5б; орташа класс тауарлығы 1-ден 4 дейін.

      97. Арнайы бағыттағы плантацияларға жататын плантациялар:

      1) өнеркәсіптік және энергетикалық мақсаттағы (жихаздық және құрылыс өнеркәсібі мен басқа да мақсаттарға пайдалану үшін қысқа мерзімде жоғары өнімді терек және басқа да алқаағаштарды алу);

      2) азықтық және басқа мақсаттардағы (жеміс-жидек және басқа да плантациялардың әртүрлі түрлері).

      98. Жинақталмаған орман екпелерін орманмен қамтылған жерлерге ауыстыруға таксациялық көрсеткіштері нормативтік талаптарға жетпеген, жерсінуі 26 пайыз және одан жоғары себілген немесе көшеттен өсірілген орман екпелерінің жер түрлері жатады. Оларға тағы да жинақталмаған орман екпелері, көріністік, декоративтік, ландшафтық, қайта құру жолымен өсірілген мемлекеттік қорғаныш орман жолақтары, жол бойындағы орман жолақтары жатады. Жерсінуі 25 пайыз және одан төмен орман екпелерінің учаскелері өлген орман екпелеріне жатады және олар бұрынғы өз жер түрлеріне жатқызылады.

      99. Орман тұқымбағына орман қоры аумағындағы ағаш және бұта тұқымдылар көшетін өсіруге арналған учаскелер жатады.

      Жобасыз ағаш - бұта тұқымдыларының көшеті өсірілген жер учаскелері бұрынғы жер түрлеріне жатқызылады, таксациялық сипаттамада тиісті белгісі қойылады.

      100. Орманмен қамтылмаған жерлерге ағаш және бұта тұқымдыларының қайта қалпына келген өскіні жоқ немесе жеткіліксіз, бірақ орман өсіруге жарамды орманды жер учаскелері жатады (сирек орманнан басқасы).

      Оған жататындар:

      1) ағашы кесілген жерлер - алқаағаштары - кесілген, ал жаңа буын құралмаған орман ауданы. Олар кесілген жерлер деп табиғи қайта қалпына келіп немесе орман екпелерін отырғызып, нәтижесіне байланысты орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылғанша сақталады.

      Ағаш кесу билеті жазылған және тендер бойынша орман пайдалануға берілген кеспеағаштар кесілген жерлер деп таксацияланады, ал олардың ауданы және қоры басты мақсатта пайдаланудың есебінен шығарылады;

      2) өртеңдер және өлген алқаағаштар - толығымен өрттен жойылған (өртен) немесе энтомо және фитозиянкестерімен жаппай зақымданған, түрінен қураған, табиғи апаттың әсерінен (желден, бораннан, қардан сыну), өнеркәсіп кәсіпорындарының зиянды заттарды тастау әсерінен қураған (өлген), ал жаңа буын әлі құралмаған орман ауданы.

      Өртенген жерлер немесе өлген алқаағаштар категориясы олардың табиғи қайта қалпына келуі немесе орман екпелерін өсіру нәтижесінде орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылған кезеңіне дейін сақталады.

      Ағаштар (бұталар) зақымданғанда қалған өсіп тұрған орманның (бұтаның) толымдылығы 0,3 кем болмаса (өрт болған жылы, алқаағаштардың өлгені белгіленеді), жартылай алқаағаштар категориясында қалады.

      Өртендер мен өлген алқаағаштардың біраз ауданы, оларда өлген немесе өсіп тұрған орманның бар-жоғына байланысты, қор көлеміне және сүрек дайындауға жарайтын сүрекдің тауарлығына, сонымен бірге орманды қалпына келтірудің табыстылығы мен сипатын анықтайтын орман өлу жағдайы типінің әртүрлілігіне байланысты бөлінеді.

      Толымдылығы 0,3 болатын балауса ағаштардың жеке өсіп тұрған учаскелері олардың бұрынғы түрлеріне жатқызылады;

      3) ашық жерлер-орман өсімдіктерінің элементі сақталмаған, ағашы жоқ орман ауданы (өсіп тұрған жеке ағаштары бар немесе жоқ, табиғи түлеуі жеткіліксіз немесе жоқ, топырақ жағдайы мелиоративтік шараларды жүргізуге, қосымша шығынсыз сүрек тұқымды алқаағаштарды өсіруге болатын).

      4) сирек орман - толымдылығы 01-02 болатын табиғи қалыптасқан сүрекдің (1-ші және 2-ші жас класындағы балауса ағаштардан басқасы)

      Жинақталу шымылдығының толымдылығы 0,4-ке жетпеген балауса ағаштар, өсіп шыққан өзінің жер түріне жатқызылады.

      Антропогендік әсердің немесе табиғи факторлардың (шала кесу, өрт, энто-фитозиянкестер, жел және басқа) нәтижесінде құралған (толымдылығы 0,2 және төмен) сүрекдіңдер ағашы кесілген жерлерге, өртенген немесе өлген алқаағаштарға жатқызылады (тіршілікке икемді ағаштар белгіленеді).

      101. Ормансыз жерлерге алдын-ала мелиоративтік немесе қалпына келтіру жұмыстары жүргізілмеген, ағаш өсіруге жарамайтын жерлер жатады.

      Оған жататындары:

      жыртылған, тыңайтылған жерлер:

      жыртылған жерлер (елді мекендерден тыс жерлердегі бау-бақшаны қосқанда)- тұрақты ауылшаруашылық өндірісіне қолданылатын жерлер;

      1) тыңайтылған жерлер - бір жылдан астам уақыт ауылшаруашылық дақылдары егілмеген және сүрге дайындалмаған, бұрынғы жыртылған жерлер;

      2) шабындықтар - тұрақты шөбі шабылатын жерлер;

      3) жайылымдар - мал жаюға арналған жерлер (өріс, субальпі және альпі шалғыны және басқа);

      4) жолдар, орам соқпақтары, өртке қарсы жолақтары - орман қорының құрамынан шығарылмаған барлық бағытқа арналған жолдар, орам соқ ақтары, өртке қарсы жолақтар, соқпақтар;

      5) елді мекендер - негізінен орман шаруашылығын жүргізуге байланысты және ерекше қорғалатын табиғи аумаққа жұмыс істейтін адамдарға арналған, кісі тұратын және тұрмайтын үйлер салынған жер учаскелері;

      6) сулар - көлдер, өзендер, бұлақтар, тоғандар, су қоймалары, каналдар, мелиоративтік жүйелер және басқалары;

      7) батпақ - ылғалы көп, ағаш-бұта өсімдіктері жоқ немесе сирек кездесетін учаскелер. Егер мұндай учаскелерде жасы балауса ағаштан үлкен, толымдылығы 0,1 - 0,2 болатын сүрек тұқымды өсімдіктер болса, олар табиғи сирек ормандарға жатқызылады, ал толымдылығы 0,3 - 0,4 болатын сүрек және бұта тұқымдылар орманмен қамтылған жерлерге жатқызылады. Толымдылығы 0,1 - 0,2 болатын бұталар ескерілмейді. Оларға тағы да тоғайға және жайылма аумақтарына тән ылғалы мол және тұзды топырақтарда өсетін қамыс, қоғалар жатады;

      8) құмдар - сүрек-бұта өсімдіктері өспейтін көшпе құмдар, өзен қайраңы және құмды шаймалар;

      9) мұздықтар - ылғи мұз жамылып жатқан жерлер;

      10) басқа жерлер - оған тік беткейлер, жар тастар, тас үгінділері, шөгінділер, ұсақ тасты жерлер, сортаңдар, сор жер, мия, көшкіндер, электр және байланыс желілері, газ құбыры, су құбыры және мұнай құбыры, сайлар, құрғақ өзек, тақырлар, бұзылған жерлер, карьерлер, қоқыс төгетін және өндіріс қалдықтарын төгетін жерлер, алаңқайлар жатады. Алаңқай-ландшафттық, аңшылық мақсатында еңбекшілер демалуға арналған жерлер. Олар негізінен МОҚ санаттарына бөлінеді:

      қала ормандары және елді мекендер мен емдеу - сауықтыру мекемелеріндегі жасыл аймақтар, орман парктері;

      ерекше қорғалатын орман аумақтары.

      Тік беткейлер оның құрамалығына байланысты таулы жерлерде бөлінеді, егер олар басқа жерлерге жатқызылмайтын болса.

      102. Мелиоративтік жұмыстары жүргізілген учаскелер пайдаланылатын жер түріне жатқызылады (жайылымдар және басқа жерлер).

      103. Орман тұқымбақтары, табиғат ескерткіштері, ландшафтық, географиялық және сыналатын екпелер, клондық архив (мұрағат), экзотикалық және аса құнды тұқымдылар учаскелері, ағаш тұқымы плантациясы, коллекциялық-аналық учаскелер тұқым қуалаушылықтың қасиеттерін тексеру үшін орман орналастырудың барлық разрядтарында бөлінеді (оларды белгілеген масштабта планшетке түсіру мүмкін болса). Ал бұл учаскелердің мөлшері кіші болса, олар планшетке шартты белгілермен түсіріледі. Таксация карточкасында және таксациялық жазбада осы телімдерде бар деген белгі қойылады және осы учаскенің ауданы мен таксациялық сипаттамасы көрсетіледі.

      104. Орманмен қамтылған жерлерді таксациялық телімдерге бөлу алаағаштардың таксациялық белгілеріндегі мына өзгешеліктері бойынша жүргізіледі: шығуы, құрылымы, құрамы, толымдылығы, бонитет класы, жасы, орташа диаметрі, биіктігі, тауарлығы, орман типі, өскіні, экспозициясы, беткейдің тіктілігі, радиациялық және өндірістік ластану дәрежесі.

      Жасыл аймақтың ерекше қорғалатын орман аумағының таулы аумағын орналастырғанда орманмен қамтылған жерлерді таксациялық телімдерге бөлудің қосымша белгілері берілуі мүмкін.

      Орманмен қамтылған орман жерлері телімдерге төмендегідей көрсеткіштер бойынша бөлінеді:

      1) өсуі бойынша алқаағаштар табиғи (тұқымнан және өскіннен) және қолдан өсірілгенге (орман екпелері) бөлінеді. Табиғи алқаағаштарды тұқымдық немесе өскіндіктер категориясына жатқызу ондағы ағаштардың пайда болуының басымдылығына сәйкес жүргізіледі. Екеуінің үлесі бірдей болса, бірінші орынға тұқымдықтар қойылады.

      2) алқаағаштар құрылымы бойынша қарапайым - бір қабатты және күрделі - көп қабаттағы, бірыңғай жастағылар мен әртүрлі жастағыларға бөлінеді.

      Қабаттылығы дегеніміз - ағаш шоғырының биіктік деңгейі бойынша анық шектеліп, сүрекдіңдердің вертикалды бөлінуі.

      Бір қабатты алқаағаштар дегеніміз - бір қабаттан құралатын орман учаскелерінің сүрекдіңдері.

      Көп қабатты алқаағаштар - анық бірнеше қабатты сүрекдіңдерден қалатын орман учаскелері.

      3) алқаағаштар ағаш түрлерінің араласу дәрежесі бойынша таза және аралас болып бөлінеді.

      Таза алқаағаштардың құрамын құрайтын ағаш түрінің бірлігі біреуден артық болмайды. Ал алқаағаштың құрамын құрайтын ағаш түрінің бірлігі екі және одан көп болса, онда олар аралас алқаағаштарға жатады.

      4) құрамы бойынша алқаағаштар негізгі орман элементтері әр түрлі болғанда және құрамындағы коэффициент бірлігінің айырмасы 2 және одан артық болған жағдайда бөлінеді.

      Ағаш тұқымдыларының құрамында, орман кесу ережесінде берілгендей, аса құнды сүрек тұқымдылары, экзоттар және жабайы жеміс тұқымдылары 10 пайыз болса (құрамында бір бірлік) олар таксациялық телімдерге бөлінеді.

      5) егер алқаағаштар әртүрлі жас топтарына жатқызылса, ал орташа жас топтарының айырмашылығы бір жас тобынан артық болса, олар жастары бойынша бөлінеді.

      Алқаағаштың жасы деп негізгі орман элементтерінің орташа, ал орман екпелері үшін нақты жасы қабылданады, оған тамыр жүйесі жабық отырғызу материалдарынан және қайта құру әдісімен өсірілген орман екпелері қосылады.

      Бір жастағы алқаағаштарға - ағаштардың жас арасындағы айырмасы 2 жас класына дейінгі орман учаскесіндегі сүрекдіңдер жатады.

      Әртүрлі жастағы алқаағаштарға - ағаштардың жас арасындағы айырмасы 2 жас класынан артық болатын орман учаскесіндегі сүрекдіңдер жатады.

      6) тауарлығы бойынша алқаағаштар негізгі орман элементтеріндегі айырма бір тауарлық класы болғанда бөлінеді. Толысушы, толысқан және көнерген алқаағаштардың тауарлық класын анықтау әдісі осы Ережеге 1-қосымшаның 4-кестесінде көрсетілген.

      7) жеке телімдерге орман ауруларымен және шірікпен зақымданған 15 пайыздан кем болмайтын орман учаскелері бөлінеді;

      8) алқаағаштар қалған таксациялық көрсеткіштері бойынша орманның негізгі элементтерінде төмендегідей айырма болғанда бөлінеді:

      толымдылығы бойынша 0,2 бірлік және одан жоғары;

      орташа диаметрі бойынша 4 см және одан жоғары;

      биіктігі бойынша 20 пайыз және одан жоғары;

      бонитет класы бойынша 1 класс;

      беткейдің тіктілігі бойынша 5 градус және одан жоғары;

      беткейдің түрлі экспозициясында.

      9) радиациялық және өндірістік ластану аймағын таксациялық телімдерге бөлу, радиациялық және өндірістік ластану дәрежесін, орман ресурстарын пайдалану және орманшаруашылық шараларын жүргізу мүмкіншілігін ескере отырып жүргізіледі.

      10) Жеке телімдерге себу немесе көшетпен өсірілген орман екпелері, орман астарында орман екпелері бар немесе тіршілікке бейім шаруашылық құнды тұқымдардың қанағаттанарлық өскіні бар алқаағаштар, сонымен қатар, таксациялық сипаттамасы ұқсас, бірақ түрлі шаруашылық шараларды қажет ететін учаскелер бөленеді.

      105. Таулы аудандарда шаруашылық шараларын жүргізу үшін жетуге қолайлы және қолайсыз орамдарға бөлінеді. Жетуге қолайсыз орамдарға, жол-транспорт жүйесінің жоқтығына байланысты орман шаруашылық шаралары жобаланбайтын орамдар жатады.

2. Параграф. Таксацияның әдістері және дәлдік нормативтері

      106. Орманды таксациялау алқаағаштың таксациялық көрсеткіштерінің нормативтік дәлдігін анықтауды қамтамасыз ететін әдістерімен жүзеге асырылады. Таксацияның дәлдігі телімдегі алқаағашардың таксациялық көрсеткіштерін анықтағанда жіберілетін қателердің нормативтерімен анықталады.

      107. Орман орналастыру кезінде таксацияның көзмөлшерлік, дешифровкалық, көзмөлшерлі-өлшеу және өлшеу-санау әдістері қолданылады. Түрлі таксациялық объектілердегі әртүрлі орман орналастыру разрядтары үшін осы әдістерді қолдану алқаағаштардың таксациялық көрсеткіштерінің нақты анықталуына кепілдік береді. Бұл туралы бірінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасында тиісті жазба жасалады.

      Дәлдігін арттыру үшін таксацияның екі-үш тәсілін қосып пайдалануға болады.

      108. Таксациялық көрсеткіштерін анықтаудағы дәлдіктің негізі ұйымдық жаттығу кезінде және өндірісте жинақталған тәжірибе болып табылады. Телімдерді таксациялаудың нормативтік дәлдігі телімдердің сапалы қаралуын қамтамасыз етеді. Таксациялық сипаттамада, шаруашылық нұсқауында, алдын-ала дешифровка жасалған және нұсқаланған телімдерде айырма рұқсат етілетін қате шегінен артық болса, бұл бөліктердің нұсқасы сызылып, жеке телім ретінде таксация жасалады. Таксациялық көрсеткіштер құрамын, толымдылығын, биіктігін, диаметрін, жасын, тауарлық класын, қорын анықтау дәлдігі өлшеп-санау өлшемдерімен нақтыланады.

      109. Таксациялық көрсеткіштерді анықтаудың дәлдік нормативтері осы Ережеге 1-қосымшаның 5 кестесінде берілген мәліметтермен сипатталады.

      Орманды таксациялау кезінде орман орналастырудың барлық разряды бойынша жіберілмейтін қателерге мыналар жатады:

      қажетті шаруашылық шара түрлерінің дұрыс белгіленбеуі немесе олардың жоқтығы, орман екпелерін отырғызуда негізгі ағаш түрінің дұрыс анықталмауы, нұсқаулар мен ережелерге сәйкес берілетін сүрек шығымы пайызының дұрыс белгіленбеуі;

      әсіресе толысушы және толысқан жас шегіндегі алқаағаштардың жасын дұрыс анықтауға, орманды қарқынды пайдалану аймағына немесе ұзақ мерзімді орман пайдалануға берілетін орман қорының учаскелерін осы айтылған топтарға жатқызуға ерекше назар аударылады.

      110. Көзмөлшерлі таксацияның нәтижесін өлшеп-санау мәліметтерімен нығайту қажет болғанда, радиусы тұрақты шеңберлі алаңдардың орналасу схемасы өткен орман орналаструдың планшеттеріне немесе дешифровка жасалған аэрофотосуреттерге алдын-ала түсіріледі. Аэрофотосурет бойынша, телімдегі сүрекдіңнің құрылымы, оның жер бедері элементіне ұштастырылуы анықталады. Осы мәліметтерге және анықталған немесе өткен орман орналастырудың мәліметтері бойынша алынған телімнің ауданына сүйене отырып, алаңдардың орналасуы және саны анықталады.

      111. Егер телімде немесе орман орналастыру аумағы объектісінің бөлігінде дешифровка жасау әдісімен таксациялау белгілеген болса, ол ұзына бойы параллаксты өлшеу үшін 3,5 есе үлкейтетін оптикалық құрылғыларымен жабдықталған стереоскопиялық құралмен және сүрекдің жинақ алған жоғарғы желегінің мөлшерін анықтау үшін қолданылатын палеткалармен жасалады. Дешифровка арнайы әдіспен жасалады.

      Орманды таксациялау кезінде аэрофотосуреттерді дешифровка жасауда жер түрі және олардың жағдайы, алқаағаштардың қоры, толымдылығы, бонитет класы, орман типтерінің тобы, орташа биіктігі мен диаметрі, жас класы, құрамы, телімнің нұсқасы берілген нормативтік дәлдікпен анықталады. Негізсіз телімдердің нұсқасын өзгертпеу үшін және телімдердің бұрынғы берілген таксациялық сипаттамасының сабақтастығын, анықталған ауытқулардың себебін талдау үшін алынған сипаттамалар стандартты пішінде бекітілген таксация карточкасына жазылады. Егер ауытқулар берілген нормативтен асып кетсе және олар аэрофотосуретке қосымша стереоскопиялық талдау жасау жолымен жойылмаса, телім аралап таксацияланады.

      112. Орманды іріктеп өлшеп-санау әдісін қолданып таксация жасағанда алқаағаштардың көріну жағдайына байланысты (көзбен шолуды шектейтін өскіннің бары немесе жоқтығы) реласкопиялық немесе радиусы тұрақты шеңберлі санау алаңдары салынады. Олардың саны телімдегі алқаағаштардың құрылымы мен толымдылығына және телімнің көлеміне байланысты.

      Алаңның саны 4-тен көп болса, олар телімде статистикалық теңдікпен орналасады, төрт және одан аз болса-телімнің әр бөлігінде, алқаағаштың сипатына тән жерлерге орналасады.

      Реласкопиялық санау алаңдарын статистикалық теңдікпен орналастыру абриске немесе аэрофотосуретке түсірілген, алдын-ала жасалған схема бойынша жүргізіледі.

      Таңдалған алаңдардың орналасу схемасын нақты түсіруді қатаң сақтау - негізгі талап болып табылады. Алаңның ортасына алаңның нөмірі көрсетілген қазық бекітіледі.

      Шеңбер тәрізді алаңдарды таксация жүргізілетін телімнің шегінен шығармау үшін олардың орталық нүктесі фотоабристе нақты анықталған нүктеден бастап, компастың, қадам өлшегіштің немесе басқа да өлшегіш құралдардың көмегімен телімге түсіріледі. Негізгі пункттен немесе бұрынғы алаңшадан соған дейінгі қашықтық дәл анықталсада, белгіленген нүктеден өз еркімен алаңның орталық нүктесі жылжытылмайды.

      Реласкопиялық алаңдарда қима ауданының жиынтығын анықтау толымдылық өлшегішпен, призмамен немесе айналы реласкоппен әр қабат үшін жеке жүргізіледі.

      Толымдылық өлшегішпен шеңберлі реласкопиялық алаңдарды жасау және оларды тексеру әдістері, сонымен қоса тұрақты радиусты алаңдарды шектеудің жұмыс тәртібі осы Ережеге 9 қосымшада берілген.

      Орманның негізгі элементтерінің және жиі кездесетін құраушы тұқымдылардың орташа биіктігін анықтау үшін телімде орташаға жақын 3-5 есептегі ағаштардың биіктігі құралмен өлшенеді және қажеттілігіне қарай, жасын анықтау үшін бұрғымен үлгі алынады.

      Түрлі жастағы сүрекдіңдердің әр алаңында, әр буынның орташа ағаштарының биіктігі өлшенеді.

      Реласкопиялық алаңдардағы барлық өлшем мәліметтері таксация карточкасына жазылады.

      Орташа биіктік пен орташа диаметр орташа арифметикалық мағынадағыдай орташа ағаштардың орман элементтерін өлшеп анықталады.

      Тұрақты радиусты шеңберлі (дөңгелек) санау алаңын салғанда алдын-ала оның радиусы анықталады. Оның көлемі сүрекдіңнің орташа диаметрі мен толымдылығына байланысты. Бір алаңда орта есеппен 15 ағаштан кем болмайды.

      Шеңберлі санау алаңдарының радиусын табу үшін осы Ережеге 1-қосымшаның 6-кестесінде көрсетілген шектеулер ұстанылады. Алаңдағы ағаштарды санау орман элементтері бойынша жүргізіледі. Кеспеағаштар техникалық жарамдылығы бойынша кәделік, жартылай кәделік және отындық ағаштарға бөлінеді.

      Телімде салынған дөңгелек алаңдарда ағаштарды санаудың мәліметтері жинақталады және оны өңдеу сынақ алаңдары үшін жалпы қабылданған әдістермен жүргізіледі.

      Телімдегі қорды +15 пайыз дәлдікпен анықтау үшін реласкопиялық алаңдардың саны осы Ережеге 1-қосымшаның 7 кестесіндегі көрсеткіштермен сипатталады.

3. Параграф. Алқаағаштың таксациялық көрсеткіштерін анықтау тәртібі, орман қорының басқа да жерлерінің сипаты

      113. Алқаағаштарда таксация орман элементтері бойынша қабаттарға бөлініп, ал әртүрлі жасты алқаағаштарда - жас буыны бойынша жүргізіледі. Әр орман элементі үшін орташа жасы, биіктігі және диаметрі, ал толысушы, толысқан және көнерген алқаағаштарда - тауарлық класы анықталады. Таксациялық көрсеткіштерді анықтау дәлдігі осы Ережеге 1-қосымшаның 8 кестесінде келтіріледі:

      114. Сүрекдіңнің қабатын бөлу төмендегідей жағдайда жүргізіледі:

      1) әр қабаттың толымдылығы 0,3-тен кем емес (балауса ағаштарда - 0,4);

      2) қабаттардың орташа биіктігіндегі айырма 4 метр кем емес - жоғарғы қабаттың биіктігі 16 метрге дейін болғанда, - 5 метр - жоғарғы қабаттың биіктігі 17-ден 25 метр дейін болғанда және 6 метр - жоғарғы қабаттың биіктігі 20 метр және одан жоғары болғанда.

      1 га-ғы қоры үлкен қабат негізгі қабат болып есептеледі, ал қорлары тең болғанда - шаруашылық маңызы артығы негізгі болып табылады.

      115. Қабаттарға бөлу мүмкін емес, әртүрлі жастағы сүрекдіңдер жас буыны бойынша таксацияланады.

      Бір тұқымды сүрекдіңдерін буынға бөлу жас айырмашылығы төмендегідей болған жағдайда жүргізіледі:

      10 жылдық жас класында - 15 жастан кем емес, 20 жылдық - 30 жас, 40 жылдық - 60 жас.

      Ағаш құрамындағы буын саны екі бірліктен кем болмаған жағдайда, олар бөлінеді.

      Сүрекдіңдердің өсу аймағына байланысты буындарға бөлудің белгілері, өкілетті орган бекітетін қосымша, аймақтық ережелермен немесе техникалық нұсқаулармен анықталуы мүмкін.

      116. Алқаағаштардың жас құрамы ағаш түрлері қорларының проценттік қатынасымен анықталады. Ол ағаш түрлерінің қысқаша атаулары мен құрамындағы ағаш түрлерінің қатысу үлесі келтірілген формуламен осы Ережеге 10 қосымшасына сәйкес рәсімделеді. Олар ондық сан коэффициенті түрінде, әрқайсысы жалпы қордың 10 пайызына сәйкес жазылады.

      Алқаағаштардың жалпы қорынан 3-5 пайызы қор құрайтын ағаш түрлерінің құрам формуласына "+", ал 1-2 пайызы "жеке" деп жазылады.

      Бірінші жас класындағы балауса ағаштардың құрамы дің сандарының қатынасына байланысты анықталады.

      117. Таксацияланатын алқаағаштарды негізгі орман құрайтын түрлердің қылқанды, қатты жапырақты немесе жұмсақ жапырақты тобына жатқызу және басым тұқымдыларды (қабат) анықтау - таксацияның маңызды мақсаты болып табылады.

      Егер сүрекдіңдердің құрамындағы ағаш түрлерінің саны 5 бірлік немесе одан көп болса (3С 1Ш 1М 5Қ; 3Шғ 2Үй 5Кт), олар қылқанды немесе қатты жапырақты (емен мен балқарағайдан басқа) алқаағаштарға жатқызылады. Балауса және екпе алқаағаштарда – төрт бірліктен аз болмайды. Мұндай алқаағаштарда түр тобының құрамында ең үлкен коэффициенті бар ағаш түрі басым болып табылады (бірінші жағдайда С, екіншіде - ШҒ).

      118. Егер самырсынның барлық жас тобында қатысу үлесі үш бірлік және одан көп болса, ондай алқаағаштар самырсын болып табылады.

      Егер еменнің барлық жас тобында қатысу үлесі төрт бірліктен, ал балаусада үш бірліктен жоғары болса ондай алқаағаштар еменді болып табылады.

      119. Құрамында сирек кездесетін және ерекше бағалы түрлер бар сүрекдіңдерде (олардың тізімі басты пайдалану кесулерінің аймақтық ережелерімен анықталады) қатысу үлесі үш бірліктен көп ағаш түрі басым болып есептеледі. Орналастыру объектісіндегі ағаш түрінің шаруашылық құндылығы бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      120. Егер екі немесе одан көп ағаш түрлерінің қатысу үлесі бірдей болса, онда орман шаруашылығын жүргізудің мақсатына немесе орман өсу жағдайының типіне көбірек сәйкес келетін ағаш түрі басым болып есептеледі.

      121. Орташа жас алқаағаш құрамындағы әр тұқым түрі үшін анық алады. Егер алқаағаштың, ағаш түрлерінің жастары бірдей немесе оларды жас айырмашылығы оны анықтау дәлдігінің шегінен аспаса, жасы жалпы алқаағаш бойынша анықталады.

      Әртүрлі жастағы алқаағаштардың (егер буынға бөлу мүмкін емес немесе тиімсіз болса) орташа жасы сүрекдіңдегі басым түрдің жасы бойынша белгіленеді.

      122. Бонитет класы Қазақстан ормандарын таксациялау нормативтерінде берілген шкала бойынша (негізгі орман элементтерінің орташа жасы мен орташа биіктігі бойынша) анықталады.

      Он жасқа дейінгі балауса ағаштарда бонитет класы өсіп тұрған немесе ұштасып жатқан алқаағаштардың жер жағдайына байланысты белгіленеді.

      Орташа биіктігі мен жасы бойынша анықталатын бонитет класы осы алқаағаш түріне берілген орман типіне сәйкес келмеген жағдайда, оның себебі (батпақтануы, құрғақтануы, өрт, орман зиянкестері және басқа) таксация карточкасында белгіленеді.

      123. Орман типінің топтары орналастырылатын объектінің аймағы үшін жасалған диагностикалық белгілері бойынша белгіленеді. Негізгі диагностикалық белгілеріне мыналар жатады: топырақ-жер жағдайы, шөпті өсімдіктер және бұталар (осы жағдайдың индикаторлары), сүрекдің бонитетінің класы т.б.

      124. Алқаағаштың толымдылығы - таксациялық телімдегі (1,3 метр кеуде биіктігінде) көзмөлшермен немесе өлшеу-санау әдісімен анықталған ағаштардың қиылым ауданы жиынтығының оннан бір үлесінің осы ағаш түрлерінің қорлары мен қиылым ауданы жиынтығы мен стандартты кестесіндегі оптималды толымдылығының (1,0) таксациялау нормативтері ара қатысы болып табылады.

      Толымдылық телімдегі алқаағаштың әр қабаты үшін жеке анық алады.

      Табиғи және қолдан өсірілген сүрек тұқымдылардың балауса ағаштарында, сексеуілдерде, кейбір жемісті алқаағаштарда және бұталарда толымдылық желектің жинақталу дәрежесі бойынша анықталады. (қима аудандары мен қорлары жиынтығының стандартты кестесінде берілмеген жағдайда).

      Егер толымдылық 1,0 артық болса (қима ауданы жиынтығының кестедегі көрсеткіштермен салыстырғанда) ол туралы таксация карточкасында және таксациялық сипаттамада белгі қойылады.

      125. Өсіп тұрған сүрекдің 1 гектарғы қоры көз мөлшерімен таксациялау кезінде әр қабат шегіндегі басым тұқымдылар бойынша, орташа биіктігі мен толымдылығын есепке ала отырып, орналастырылатын объекті үшін тексерілген қима аудандары мен қор жиынтығының кестесі бойынша анықталады.

      126. Орманмен қамтылмаған және ормансыз жерлердегі толымдылығы 0,1 - 0,2 құрайтын сирек және жеке тұрған ағаштар, балауса ағаштар мен орта жастағы алқааағаштардан өзінің жасы және мөлшері бойынша ерекшеленетін ағаштарда, бекітілген норматив бойынша қабаттарға бөлінбейді. Олар жеке ағаштар деп таксацияланады. Олар үшін таксация карточкасында тұқымның құрамы, жасы мен 1 га-ғы қоры анықталады және толтырылады.

      127. Алқааағаштарда орман зиянкестерімен, аурулармен, жануарлармен, өндірістік кәсіпорындардың атмосфераға тастаған зиянды қалдықтарымен және басқа да факторлармен зақымданған және қураған жас ағаштар болған жағдайда, таксациялық карточкаға олардың құрамы, жасы, биіктігі, диаметрі және 1 га-ғы қоры, ал қосымша мәліметтер макетінде зақымдану себептері мен зиянкестердің және зақымданған ағаш ауруларының түрлері көрсетіледі. Ескі қураған ағаштар мен шөпшектерді таксация карточкасында тек 1 гектарғы қоры анықталады.

      Кесуге жататын мұндай ағаштардың 1 гектарға минималды қоры бірінші орман орналастыру кеңесімен бекітіледі.

      Өлген алқаағаштарды таксациялағанда, тіршілікке бейім бөлігінің толымдылығы 0,1 - 0,2 құраса, таксациялық сипаттама тірі сақталған жекелеген ағаштарға және сүрекдіңнің тірі сақталмаған бөлігіне жеке беріледі.

      Тауарлық сапасы сақталған сүрекдіңнің өлген бөлігі үшін 1 гектарғы сүрекдің өтімді қоры, орташа биіктігі, жасы, құрамы, әр құраушы тұқымның орташа диаметрі мен тауарлық класы көрсетіледі.

      128. Қолдан өсірілген екпелерді (жинақталған екпеағаштарды) таксациялау кезінде анықталатын көрсеткіштер табиғи түлеген алқаағаштарда да анықталады, тек отырғызу жылы көрсетіледі.

      129. Жинақталмаған екпелерді таксациялағанда отырғызылған жер түрі негізгі және құраушы тұқымдар, құрамы, отырғызу жылы, жасы (отырғызылған жылын қосқанда), жерсінуі (сақталуы), топырақты дайындау тәсілі мен екпелерді отырғызу, оларды орналастыру схемасы мен тұқымдарды сапасын бағалау, қанағаттанарлықсыз жағдайлардан бүлінуінің себептері көрсетіледі.

      Далалық жұмыстар кезінде Орман екпелерін далалық есепке алу мен таксациялық келісу ведомосы құрастырылады осы Ережеге 11 қосымша. Ол орманшымен келісіледі және орман мекемесінің директорымен немесе оның орынбасарымен бекітіледі.

      Алқаағаштар құрамында екпелер құрамы 3/10 кем болмаса телім қолдан өсірілетін жерлерге жатқызылады. Жинақталған екпелердегі тал шыбықтардың биіктіктерінің айырмашылығы 3 метрден кем болса, соңғысы құрамға қосылады.

      Биіктіктер айырмашылығы 3 метр немесе одан көп болса екпелер бірінші, ал екпелер мен табиғи қоспалардың сипаттамасы бөлек көрсетіледі.

      130. Орман астарында отырғызылған екпелері бар алқаағаштар үстінгі қабаты (ярусы) бойынша таксацияланады, ал екпе ағаштардың сипаттамасы бөлек көрсетіледі. Екпелерді далалық есепке алу ведомосында олар бөлек жазылады.

      Жоғары қабаты кесілгеннен кейін олардың жағдайына байланысты екпелер орманмен қамтылған жерлерге немесе жинақталмаған екпелерге жатқызылады.

      131. Орманды жаңарту үшін отырғызылған екпелер қатары жанаспағандықтан жинақталмаған екпе ағаш түріне жатады. Ондай жағдайда таксация карточкасындағы сипаттамасы бірінші болып, ал жаңартылатын алқаағаштар екінші болып жазылады.

      Орманды жаңарту үшін отырғызылған жинақталған екпелер мен жаңғыртылатын алқаағаштардың биіктігінде айтарлықтай айырмашылық болғандықтан сипаттамалары бөлек жазылады. Бірінші болып екпелер, ал екінші болып жаңартылатын алқаағаштар жазылады. Бұл телім орманды жерлер түріне – екпелерге жатады.

      Орманды жаңарту үшін отырғызылған жинақталған екпелер мен жаңартылатын алқаағаштардың биіктігі шамамен бірдей болған жағдайда олар соңғыларымен бірге бір қабатта таксацияланады.

      132. Алқаағаштарды таксациялау кезінде белгіленетін қосымша мағлұматтар:

      1) құмырсқаның илеуі, оның 1 гектар саны;

      2) шаруашылық эталонын белгілеу үшін алқаағаштардың өнімділігі, биіктігі мен жағдайы едәуір жақсы болады. Егер басқа алқаағаштармен салыстырғанда таксациялық көрсеткіштері орман өсіру жағдайына сәйкес болса, өнімділігі жоғары және шаруашылық алдына қойылған талаптарға сай болса, олардың таксациялық сипаттамасы ең жақсы (оптималды) деп табылады;

      3) ағаштардың сөлін ағызу, жүргізу мерзімі және жағдайы;

      4) алқаағаштардың тұрақты ағаш тұқымының учаскесі мен ағаш қорғалымын ұйымдастыруға жарамдылығы және оларды ағаш тұқымының базасына қосу;

      5) нақты жасалған тұрақты және уақытша ағаш тұқымы учаскелері мен аналық және ұластыру плантациялары туралы белгі;

      6) басқа да қосымша мағлұматтардың қажеттілігі бірінші орман орналастыру кеңесінде белгіленеді.

      133. Орман астарындағы өскіндерді және орманмен қамтылмаған жерлердің түлеуін сипаттағанда мына таксациялық көрсеткіштерді анықтау керек:

      1) өміршең өскіндердің тұқымдық құрамы;

      2) орташа жасы;

      3) орташа биіктігі;

      4) өскіндердің саны (1 гектар мың дана), ал топтаса орналасқандардың 1 гектар топтар саны мен топтағы өскіндердің саны.

      134. Орман астарын сипаттағанда бұталардың басым түрлері көбінен азына қарай келтіріледі және олардың тығыздық дәрежесі көрсетіледі. Тығыздықтың ауытқуы аймақтық нормативтермен белгіленеді.

      Орман астарының тығыздығын бағалайтын нормативтер жоқ болған жағдайда мына ұстанулар қолданылады: қалың - 1 гектар жерде бұталар 5 мыңнан көп болса, орташа - бұталардың 2,5-5 мың дейін және сирек бұталар - 2 мың. Жеміс-жидекті, жаңғақ жемісті және шаруашылыққа қажетті бұталардың тұқымы, жасының ауытқуы (5 жасқа дейін), орташа биіктігінің ауытқуы (0,5 метр), 1 гектар саны, өнімділігі көрсетіледі.

      135. Анықталып қабылданған орман типі топтарының схемасы бар болған жағдайда топырақ және жер қыртысының шөпті жамылғысы сипатталмайды, тек орман типі топтарының дұрыс анықталуына күмән болған жағдайда ғана сипатталады.

      Қажет болғанда топырақтың механикалық құрамы, күлгіндену дәрежесі, ылғалдылығы сипатталады. Эрозия бар жерде анық түрі мен даму дәрежесі көрсетіледі. Таулы жағдайда топырақ қуаттылығы мен жергілікті тау жыныстарының жер бетіне шығу пайызы қосымша сипатталады. Таксация карточкасында жамылғының жемісті және басқа да құнды шөптердің кәсіптік жиналуын ұйымдастыруға болатын жиі кездесетін үш түріне дейін көрсетіледі.

      Олар үшін таксация карточкасында жамылғының жалпы ауданынан жамылғы пайызы көрсетіледі.

      Емдік және техникалық өсімдіктерді есепке алу жұмыстары бірінші орман орналастыру кеңесінде қосымша қаражат бөлінген жағдайда жүргізіледі.

      Жете зерттелген және белгіленген тәртіп бойынша қабылданған жабайы өсетін шикізат ресурстарын табу және есепке алу әдістемесі бойынша орманды таксациялау кезінде азықтық, емдік және шаруашылыққа қажетті өсімдіктерді есепке алу жұмыстары орындалады.

      136. Таксациялық телімнің жағдайын көрсету қажет болғанда, оның жер бедері элементтеріне (жайылма, су айрығы, плато, сай, бөктер және тағы басқа) қатынасты орналасуымен сипатталады. Таулы жағдайда бөктердің экспозициясы мен тіктілігі көрсетіледі. Бөктерді тіктілік топтарына бөлу Орман кесу ережелеріне сәйкес жүргізіледі. Орманның жер бедері (жазық, толқымалы, төбешікті, тау-төмпешікті, таулы) бүтіндей орам үшін көрсетіледі.

      137. Арнайы мақсатта бағытталған плантацияларды сипаттағанда мыналар анықталады:

      1) өнеркәсіптік және энергетикалық мақсаттағыларды (қысқа мерзімде максималды сүрек көлемін алу мақсатында отырғызылған) сипаттағанда: отырғызу жылы мен жасы, құрамы, биіктігі, диаметрі, толымдылығы, қоры. Ерекшелігінде отырғызылған мақсаты жазылады;

      2) азықтық және басқа мақсаттағыларды (бақтар, жүзімдіктер, жидекті жиделер және басқалар) сипаттағанда отырғызу мақсаты, жеміс беру дәрежесі (жеміс беретін және бермейтін), орналасу схемасы, отырғызу жылы, 1 гектардан ағаштар (бұталар) саны, 1 гектар алынған өнімі анықталады.

      138. Барлық орманмен қамтылмаған жерлерді таксациялағанда бонитет классы мен орман типі топтары (жанында өсіп тұрған, орман өсіру жағдайының типі бойынша) анықталады, ал қайта құру шаралары белгіленген телімдерде отырғызылатын ағаш тұқымы көрсетіледі.

      139. Кесілген жерлерде, өртенген және істен шыққан (бүлінген) алқаағаштарда орманды кесу және өртену жылы, жел, дауыл құлатқан ағаштар немесе басқа да себептерден зақымдану жылы, өрттің түрі (үстінгі, төменгі, жер асты) анықталады.

      Ағашы кесілген жердегі ұдайы өсіру жұмыстарын механикаландыру мүмкіншілігі мен тәсілі толықтырылады және кесілген жердегі түбір шайырын дайындау көлемін көрсету үшін 1 гектар түбір саны мен орташа диаметрі, соның ішінде қарағайдың саны айқындалады. Ағашы кесілген жер, өртенген және өлген алқаағаштар орманмен қамтылған жерлерге ауыстырылмаса немесе екпе ағаш отырғызылмаса, қанша уақыт өтсе де өзгеріссіз өз категориясында қалады.

      Қайта қалпына келген ағашы кесілген жерлерді, өртенген және өлген алқаағаштарды таксациялау кезінде, шаруашылық ықпалдың қолайлығы мен орманның ұдайы өсуі үшін мехнизмдерді пайдалану мүмкіншілігі анық алады, әрі ағашы кесілген қалдықтардан тазарту сапасы, шала кесу мен шығарылмаған сүрекдің тұқымдық құрамы және тұқымдар бойынша кәделік сүрекдің шығу пайызы көрсетіледі.

      140. Сирек ормандарды (табиғи) таксациялау кезінде анықталатын таксациялық көрсеткіштер алқаағаштардікімен бірдей (тауарлық класынан басқа). Табиғи сирек ормандар ұдайы өсіру қорына енгізілмейді және кесуге белгіленбейді.

      141. Шабындықтар мен жайылымды сипаттағанда олардың типі, жағдайы мен сапасы көрсетіледі.

      Типі бойынша суарма, құрғақ алқап және сазды шабындыққа бөлінеді, олардың өзі табиғи және жақсартылған болуы мүмкін. Шабындықтарды сипаттағанда олардың бұталы өсімдіктермен өсіп кету дәрежесі (пайызда), шөпті шабу, дайындау жұмыстарын механикаландыруға әсерін тигізетін төмпешіктердің, тастардың, тағы басқа факторлардың болуы және 1 гектар орташа өнімділігінің центнердегі кебу салмағы көрсетіледі.

      Шабындықтар мен жайылымдар сапасы бойынша жақсы, орташа және нашарға бөлінеді.

      Шабындықтағы шөпті өсімдіктердің басым түрі сипаттамасында жамылғысы, қалыңдығы көрсетіледі.

      Малдың шектеусіз жайылуынан немесе басқа да себептерден пайда болған эрозиялық процестері таксациялық карточкаға жазылады және шаруашылық шаралар белгіленеді.

      Шабындықтар мен жайылым сапасын бағалайтын нормативтер жергілікті жағдайға байланысты анықталады және олар бірінші орман орналастыру кеңесінде көрсетіледі.

      142. Сазды жерлер бойынша мыналар көрсетіледі: өсімдіктер типі (қияқты, сфагнумды, қамысты) жамылғы пайызы, бұталы өсімдіктер сипаттамасы мен өсіп кету пайызы.

      143. Құмдарда орман өсуге және бекітуге жарамдылығы көрсетіледі.

      144. Басқа да пайдаланбайтын және қолайсыз ормансыз жерлердегі жер түрлері анықталады: жартас, ұсақ тау жыныстары, сорлар, бөктер (басқа да жер түрлеріне жатқызылмайтын бұталы өсімдіктері жоқ, 5 градус және одан жоғары болатын таулы аумақтағы учаскелер), карьерлер, үйінділер және осы жерлерде орман мелиоративтік жұмыстарын жүргізу мүмкінділігі.

      145. Таксация кезінде орам ішімен өтетін орман мекемесі құрамынан шығарылмаған жолдар, өзендер, жылғалар және басқа да құрылыстар сипатталады.

      Әр жолдың пайдалану мақсаты (шаруашылық ағаш тасу немесе жалпы пайдалану), типі (темір жол, автокөлік жолы, қара жол), жол салыну түрі, пайдалану мерзімі (жыл бойы немесе белгіленген мерзімде ғана істейтін), трасса ені мен жер төсемінің ені, ұзындығы мен жол жағдайы, көпірлер мен басқа да жол орнатымдарының болуы мен жағдайы көрсетіледі. Өзендер, жылғалар мен құрылыстардың ені мен ұзындығы көрсетіледі.

      Орамдағы барлық жолдар мен басқа да құрылыстар телімдер сияқты нөмірленеді. Олардың нөмірлері орамдағы барлық орманды және ормансыз учаскелердің жалғасы болады. Олардың барлығы орман картасында белгіленеді.

      146. Орман орналастыру кезінде орман қоры аумағындағы құрылыстар, ағаш үйлер соның ішінде аңшылық, химиялық өрт сөндіру станциясы, өртті бақылайтын мұнаралар, бүршік кептіргіштер және басқа да объектілер алып жатқан жер көлемі бойынша кіші болғандықтан жеке телім ретінде қаралмайды. Орман карталарында олар шартты белгілермен көрсетіледі.

      147. Орамды таксациялау біткенде бір-біріне таксациялық сипаттамасы ұқсас телімдер қосылады немесе бөлінеді. Осыдан кейін телімдер орамның солтүстік-батыс бұрышынан оңтүстік-шығыс бағытында араб цифрімен нөмірленеді. Біркелкі телім мемлекеттік орман қоры категориясының шекарасымен екі немесе одан көп бөлшекке бөлінген жағдайда телім саны бөлініп, әр қайсысы өз бетінше нөмірленеді.

      Құжаттардың пайдаланылуы ыңғайлы болуы үшін орамдағы телімдерді бөлінуі мемлекеттік орман қоры категориясының біреуінің ішінде шектелсе басқасында жалғасады.

      148. Далалық орман орналастыру жұмыстарын аймақ жағдайларына байланысты жүргізу ерекшеліктері, сондай-ақ құнды ағаш тұқымдылары мен сексеуілдердегі алқаағаштардың таксациялануы осы Ережелердің 7 тарауында түсіндіріледі.

4. Параграф. Орман таксациясының құжаттары

      149. Далалық орман орналастыру жұмыстарының негізгі құжаттары ретінде (қолданылған әдістерге тәуелсіз) барлық таксация мәліметтері жазылған таксация карточкасы мен фотоабрис алынады осы Ережеге 12 қосымша. Таксация карточкасы әр таксациялық телім мен пландық - картографиялық орман орналастыру материалдарында – масштабтан тыс шартты белгілермен белгіленетін жер түрлері бойынша толтырылады. Таксация карточкасына осы Ережелерде келтірілген талаптарға сәйкес нақты жер санаттары мен алқаағаштардың таксациялық көрсеткіштері, сипаттамалары жазылады.

      Таксация карточкасының пішіні мен мазмұны сала стандарты мен бағдарламалық қамтамасыз ету тәртібімен шектеледі.

      Таксация карточкасы таксациялық телімдер туралы негізгі мәліметтердің макеттер блогынан және жеке жер түрлері мен алқаағаштардың ерекшеліктерін, орман жағдайының бағалануын, шараушылық қызметін көрсететін қосымша мәліметтердің макеттер блогынан тұрады. Әр макетке тұрақты нөмір (шифр) белгіленеді.

      Таксация карточкасында таксация орнындағы және шеңберлі алаңдағы модельді (кесілген) немесе есепке алынған (өсіп тұрған) ағаштардың өлшемдері туралы мәліметтерді жазу үшін толтырылатын блок бөлінеді.

      150. Барлық макеттегі негізгі және қосымша мәліметтер таксациялық сипаттамалар мен телімдердің орман таксациялық сипаттамасы мәліметтерінің қорына енгізіледі. Өткен орман орналастыру кезінде телімдерде атқарылған шаруашылық шаралар туралы мәліметтер келтірілмейді.

      Орман қоры мен орманды пайдалану туралы мәліметтер банкі орман орналастыру объектісінде болуына байланыссыз, әр телімнің таксациялық мәліметтері дискетке жазылады. Ол келесі орман орналастыру жұмыстарына дейін сақталады.

      Таксациялық телімдерге толтырылатын негізгі және қосымша мәліметтер макетінің тәртібі мен толтыру ерекшелігі өнеркәсіптік пайдалануға қабылданған бағдарламалық құралдар кешенімен және таксациялық карточкаларға компьютерде өңдеу үшін енгізілетін мәліметтерді дайындау жөніндегі технологиялық нұсқаулықпен анықталады

      Мәтіндегі және символдағы ақпараттарды кодтап таксация карточкасына жазу үшін шифрлы кесте пайдаланылады.

      151. Орман орналастыру құжаттары бойынша орман қоры мен орман орналастыру ақпараттарының мәліметтер банкін құрғанда, мәліметтер базасын актуалды жағдайда сақтау үшін бірегей бағдарламалық қамту жүргізіледі. Таксация карточкаларындағы мәліметтерді компьютерге енгізудің алдында орамдар бойынша жинақталған, ал мемлекетік орман қоры санаты шегінде телімдердің абристегі және орман орналастыру планшеттеріндегі нөмірлерінің сәйкестігі тексеріледі.

5. Параграф. Орындалған орман шаруашылық шараларын таксациялау кезінде көлемінің сапасы мен тиімділігін бағалау

      152. Орман таксациясы кезінде орман шаруашылық шаралардың орындалуы мен тиімділігін зерттеу орман шаруашылық шараларының қорытындысына объективті баға беру мен алдағы тексеру кезеңіне негізделген орман шаруашылық шараларын жобалау үшін жүргізіледі.

      Орманға шығарда таксация карточкасына өткен орман орналастыру кезіндегі телімнің таксациялық сипаттамасы мен жобаланған шаруашылық шаралары жазылады. Орман шаруашылық шараларының орындалу сапасына, бүкіл тексеру кезеңіне немесе орман орналастыру жұмыстарының алдындағы соңғы бес жылына баға беріледі.

      153. Орман иеленушілер атқарған орман шаруашылық шаралардың сипаттамасы мен сапасы төмендегідей көрсеткіштер бойынша талданады:

      1) орман орналастыру жобалаған орман шаруашылық шара:

      орман мекемесімен негізді орындалғаны;

      орындалмаған, бірақ орындау қажеттілігі болған;

      орындалмаған және оны орындау қажеттілігі болмаған (орман орналастырудың қателігі);

      2) орман шаруашылық шара орман орналастырумен жобаланбаған, бірақ орман мекемесімен атқарылған:

      оны орындау қажеттілігі болмаған;

      орындалуы негізді (орман орналастырудың қателігі);

      орманды жағымсыз факторлардың әсерінен қорғау үшін орындалған.

6. Параграф. Орманды таксациялау кезіндегі орман шаруашылық және басқа да шараларды белгілеу

      154. Орман таксациясы кезінде барлық таксациялық телімдерде шаруашылық шаралардың жүргізілуі орман шаруашылығына қажетті болуына байланысты белгіленеді.

      155. Орман шаруашылық шаралар таксациялық телімдердің сипаттамасының сапасы мен санының мөлшері және жағдайы қолданыстағы ережелер мен нұсқауларға сәйкес болса ғана белгіленеді.

      Орман орналастыру кезінде шаруашылық қажеттілігіне байланысты орман шаруашылық шаралар белгіленген таксациялық телімдердің барлығы анықталады. Олардың алдағы тексеру кезеңінде жобалануы орман орналастыру жұмыстары объектісіндегі орман шаруашылығын жүргізудің экономикалық және экологиялық жағдайларына байланысты белгіленіп, екінші орман орналастыру кеңесімен қабылданады.

      156. Алқаағаштардағы орман шаруашылық шаралар телімнің орташа көрсеткішінің кейбірі нұсқауларға сәйкес болмаған жағдайда да жүргізілуі мүмкін. Бұл жағдайда қосымша мәліметтер макетіндегі ерекшеліктерде шаралардың белгілену себебі көрсетіледі (мысалы, сүрекдіңнің толымдылығы – 07, ал топтанған жерінде 1,0 болған жағдайда топтанған жерде күтіп-баптау кесулері жүргізіледі).

      157. Таксациялық телімде бірнеше орман шаруашылық шаралары белгіленуі мүмкін. Ол учаскенің нақты жағдайына немесе өсіп тұрған алқаағаштарға және бірінші шаруашылық шараның маңызды болуына байланысты белгіленеді (мысалы, ЖК - 100 пайыз екпелерді отырғызу ЕТК – 5).

      Таксация карточкасына осы объектіге ғана белгіленген шифрлар мен кодтарға сәйкес орман шаруашылық шаралары жазылады.

      158. Орманмен қамтылмаған жерлердегі балауса ағаштарды күтіп-баптау және орманды қолдан өсіру шаралары, орман өсірушілік талаптарға байланысты жүргізілуі қажет болған жағдайда арақатынас жолдардың бар - жоқтығына қарамай белгіленеді, тек учаскелердің қолайсыздығына байланысты таулы жерлерде белгіленбейді.

      Орманмен қамтылған жерге ауыстырылмаған қылқан және қатты жапырақты тұқымдылардың жинақталмаған екпелеріндегі жұмсақ тұқымдылардың өскіні себілген өскіндермен басылып қалу қауіпі бар жерде жұмсақ тұқымдыларды кесу, ал кейбір жерде екпелерді толықтыру белгіленеді.

      159. Орманды ұдайы өсіру шаралары табиғи түлеуімен бірге орманмен қамтылмаған жерлердегі барлық телімдерде (сирек ормандардан басқа) және тексеру кезеңіндегі кеспеағаш қорын құрайтын телімдерде белгіленеді және орманды ұдайы өсіру әдісі, егілетін немесе негізгі тұқымы көрсетіледі.

      Ағашы кесілген және орманмен қамтылмаған басқа жерлердің табиғи түлеуі үшін қалдырылған жерлерінде түлеуіне көмектесу жұмыстары белгіленуі мүмкін. Орманның табиғи түлеуіне жәрдемдесу шаралары өскіндердің жағдайы бойынша балауса ағаштарға параметрі жетпейтін, біраз жетілуі алдағы тексеру кезеңінің алғашқы жылдарында күтілетін учаскелерде белгіленеді.

      160. Шабындық, жайылым және басқа да ауыл шаруашылық жерлерінің жағдайын жақсарту және өнімділігін арттыру шаралары белгіленеді.

      161. Орман мекемесі жақсы жұмыс істеу үшін жолды, көпірді жөндеу, орам соқпақтарын шабу, тазалау, шекараларды тазалау және тағы басқа шаралар белгіленеді.

      162. Орман шаруашылық шаралары арнайы объекті үшін белгілі тәртіпте қабылданған жалпы ережелер, нұсқаулар мен басқа да нормативтік-техникалық құжаттарға сәйкес белгіленеді.

6 Тарау. Орман орналастыру объектісіндегі ормандардың өсу ерекшеліктері мен жағдайын зерттеу
1. Параграф. Орман орналастыру кезіндегі сынақ алаңдарын салу

      163. Орман орналастыру жұмыстарын жүргізген кезде мына сынақ алаңдарының түрлері салынады:

      1) жаттықтыру-мамандардың көз мөлшерін жаттықтыру мен бақылау;

      2) дешифровкалық - алқаағаштардың таксациялық және дешифровкалық көрсеткіштерінің корреляциялық байланыстарын анықтау, дешифровканың әдістерін игеру;

      3) өсу барысы – сүрекдің өсу барысын зерттеу, алқаағаштардың өсу барысы нобайының кестесін құрастыру, берілген кестені орман өсу жағдайы үшін қолдану, толысу жасын негіздеу;

      4) тауарлы-сүрекдің тауарлығы мен сұрыптық құрылымын зерттеу, тауарлық және сұрыптық кесте құру, бар кестелерін тексеру, белгіленген объектідегі екпеағаштың тауарлығын зерттеу және нақтылау;

      5) кесулер тиімділігі - орман өсірушілік жағынан тиімді кесулерді зерттеу, орманды күту, басты мақсатқа пайдаланудағы біртіндеп және іріктеп кесу, орманды ұтымды пайдалану тәсілдерін оларға дұрыс белгілеу және жүргізілуін анықтау.

      6) орман патологиялық тексеру-сүрекдің биологиялық тұрақтылығын және орман патологиясын, тазалығын тексеру.

      7) орман мониторингін жүргізу үшін арнайы әдіс бойынша жер бетінен бақылау пункттері салынады.

      164. Қойылған мақсат бойынша қажетті сынау алаңының саны орман жұмыстарын жүргізу объектісіндегі ормандарды зерттеу дәрежесін, бұрынғы орман орналастыруда жасалған сынау алаңдарының бар болуын және олардың сақталуын есепке ала отырып, бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталды.

      165. Сүрекдің өсу барысы мен ормандарды күтіп-баптау кесулерінің тиімділігін зерттеу үшін, әрбір келесі орман орналастыруларда болған өзгерістерді бағалау мақсатында барлық өлшеулері қайталанатын тұрақты сынау алаңдары салынады.

      166. Басты мақсатта пайдаланудағы біртіндеп және таңдамалы кесулер мен таңдамалы санитарлық кесулердің тиімділігін зерттеу үшін сынақ алаңдары уақытша және тұрақты болуы мүмкін. Ол орман орналастыру объектілеріндегі сүрекдіңдердің жағдайларын зерттеу сатылары мен қойылған мақсаттарына байланысты болады.

      Сүрекдіңдердің тауарлық және сортиментті құрылымдарын зерттеуге арналған сынақ алаңдары уақытша болады, себебі оларға өлшеу жұмыстары бір рет жүргізіледі.

      167. Сынақ алаңдарын таңдағанда және салғанда орман орналастыру кезеңіндегі сынақ алаңдарын салуға арналған техникалық нұсқаулар қолданылады.

      168. Барлық тұрақты алаңдар объектідегі дала жұмыстары біткеннен кейін акт бойынша орман иеленушісіне өткізіледі. Орман орналастырудан өткізіп алынған сынақ алаңдарының тексеру мерзімінде сақталуы бойынша әкімшілік жауапкершілік орман иеленушісіне жүктеледі. Тұрақты сынақ алаңдарының айналасындағы елу метрлік жолақтарда (қорғау аймағы) кесудің барлық түріне тыйым салынады, тек орман алқаағаштарын зақымдайтын зиянкестер таралып кетпеуі үшін, зақымданған ағаштарды кесуге болады.

      Орман орналастыру ұйымы, өкілетті органның тапсырысы бойынша қаржы бөлу кезінде, сынау алаңдары туралы мәліметтер банкін құруы мүмкін.

2. Параграф. Орман екпелерін және табиғи түлеуін зерттеу

      169. Орман екпелері мен орманның табиғи түлеуін зерттеу санау қатары мен шеңберлі және тік бұрышты сынау алаңдарын салу арқылы іріктелмелі қайта есептеу әдісімен жүргізіледі.

      170. Орман астарындағы және орманмен қамтылмаған жерлердегі табиғи түлеуді зерттеу мына мәліметтерді алу үшін жүргізіледі:

      1) табиғи түлеудің динамикасы және орманның кең тараған типтері немесе орман өсімдіктерінің әртүрлі типтерінің өсу жағдайы (орманмен қамтылмаған жерлердің түрлеріне байланысты) аналық сүректердің ерекшеліктері, кеспеағаштың ені және концентрациясы, кесудің әдісі және кеспеағаштың жанасу мерзімі, ағаш дайындаудың технологиясы, өскеннің сақталуы, кескіннің ескілігі;

      2) сүрек қолтығындағы өскіннің бағалы тұқымы оның жағдайы, шүбәсіздігі;

      3) орманды қалпына келтіруге әртүрлі кесу әдістерін қолданудың және кеспеағашты тазартудың, тұқымға қалдырылған ағаштардың, табиғи түлеуіне жәрдемдесу нәтижесінің, мал жаюдың, орман өрттерінің және басқа да факторлардың әсер етуі;

      4) табиғи түлеуге кеспеағаштағы техника мен жұмыс технологиясының, ағаш дайындау және сүйреу тәсілдерінің әсер етуі;

      5) кеспеағаш жұмыстары кезіндегі өскіндерді сақтау шараларының тиімділігі;

      6) орман орналастырумен жобаланған ормандарды ұдайы өндірудің негізделуі;

      7) орман орналастыру мамандарының балауса ағаш пен өскіндердің сандарын көзбен анықтауға жаттығуы.

      171. Табиғи түлеуді зерттеу орманмен қамтылмаған өсу стадиясында тұрған жерлерде және басты мақсатта кесуге белгіленген толысқан алқаағаштарда жүргізіледі.

      172. Табиғи түлеудің барысы жеткіліксіз зерттелген орман мекемелерінде балауса ағаштармен түлеп келе жатқан жер түрлері мен тексеру кезеңіне басты мақсатта кесуге тағайындалған толысқан және көнерген алқаағаштар учаскелерінің (телімдердің) 1-3 пайызы тексеріледі. Осы кезде өскіндердің жағдайы мен санын көз мөлшермен бағалауға қолайсыз учаскелердің барлығы есептік тәсілмен зерттеледі.

      173. Орманды таксациялау кезіндегі көз мөлшермен бағалау мәліметтері мен табиғи түлеуін зерттеу материалдары орман мекемесінің бұрынғы шаруашылығын сараптау мен кесілген жерлердегі және орманмен қамтылмаған орманды жерлердегі орманды қалпына келтіру тәсілдерін алдағы тексеру кезеңіне жобалау кезінде пайдаланылады.

      Орман орналастыру объектісіндегі табиғи түлеу барысының сипаттамасымен негізделген мәліметтер болған жағдайда зерттеу жұмыстарының көлемі бірінші орман орналастыру кеңесінің шешімі бойынша қысқартылуы мүмкін.

      174. Орманмен қамтылмаған жерлердегі және табиғи түлеуге жәрдемдесу шаралары жүргізілген учаскелердегі табиғи түлеудің барысы өскіндерінің тығыз өсуіне байланысты салынған есептік алаңшаларды есептеу тәсілмен тексеріледі.

      1) өскіні және өз өскіні қалың болған жағдайда (1 гектарға 10 мың данадан көп), есепке алу 4 х 2 метр мөлшерлі алаңшаларда жүргізіледі. Алаңшалардың барлық аудандарының қосындысы зерттелген учаскенің 0,5 пайызынан кем болмайды;

      2) өскіні және өз өскіннің қалыңдығы орташа болған жағдайда (1 гектарға 3,1-10,0 мың дана) есепке алу мөлшері 10 шаршы метр алаңшаларда жүргізіледі, аудандарының қосындысы зерттелген учаскенің - 1 пайызын құрайды;

      3) өскіні және өз өскіні сирек болған жағдайда (1 гектарға – 3,0 метр данаға дейін) есепке алу мөлшері 20 шаршы метр алаңшаларда жүргізіледі, аудандарының қосындысы зерттелген учаскесінің - 2 пайызын құрайды.

      175. Орман астарындағы табиғи түлеудің барысын зерттеу - мөлшері 20 шаршы метр алаңшаларда жүргізіледі. Телімдегі алаңшалардың жалпы саны мына аудандарға байланысты алынады: 5 гектарға дейін – 15, 5 тен 10 гектарға - 25 дейін және 10 жоғары - 50 алаңша.

      176. Телімдегі есептік алаңшалар біркелкі орналастырылады. Алаңшалардың бұрыштарында қазықтар қағылып, алаңшалардың реттік саны көрсетіледі.

      177. Қайта есептеу ірілік дәрежесіне және пайда болуына байланысты бөлініп жүргізіледі. Жасы 2-ден асқан өз өскіннің (өскін) өсімталдық қабілеті есепке алынады. Бір түбірден өскен өскіндердің түлеуі бір дана, ал тамырдан шыққан өскін жеке дана болып алынады. Әрбір тұқым үшін бес жастық биіктік тобының жасы түбірге жақын жерінен кесіп жылдық шеңбері арқылы анықталады және ол өскіндердің саны 10 данадан кем болмайды.

      Тұқымнан және тамырдан шыққан өскіндерге (түлеуді) қайта есептеу жеке-жеке жүргізіледі. Алынған мәліметтер табиғи түлеуді зерттеуге арналған карточкаға осы Ережеге 13 қосымша сәйкес жазылады.

      178. Табиғи түлеуі мемлекеттік орман қоры учаскелерінде кесу жұмыстарын жүргізу Ережелерінде келтірілген орманның табиғи түлеуін бағалау шкаласына сәйкес бағаланады.

      179. Орман екпелерін зерттеудің мақсаттары:

      1) олардың сапасы мен сақталу пайызын анықтау;

      2) олардың жағдайын жақсарту шараларын жобалау;

      3) олардың құрылуының технологиясы мен тиімді қолдану әдістеріне баға беру;

      4) олардың алдағы тексеру кезеңіне тағайындалған құрылу әдістерін негіздеу;

      5) орманды таксациялау кезінде орман екпелерінің жағдайы мен жерсініуіне дұрыс баға беруде орман орналастыру мамандарының көз мөлшерін жаттықтыру;

      6) олардың жағдайларын есепке алудың және баға берудің дұрыстығын қадағалау.

      180. Өткен тексеру кезеңінде құрылған орман екпелерін тексеруді қажеттілігі және тексеру көлемі бірінші орман орналастыру кеңесінде келісіледі. Өлген екпе ормандарына жататын және жағдайлары күдікті орман екпелері мұқият тексеріледі.

      Жинақталмаған орман екпелері жағдайларының сипаттамасы негізінен орман иеленушілері жүргізген түгендеу, көзбен баға беру нәтижелерінің дәлелденген мәліметтері бойынша алынады. Егер түгендеудің мәліметтері күдік тудырса, онда ол учаскелер нақты тексеріледі.

      Қажет болған жағдайда, жоғары жастағы орман екпелері де тексерілуі мүмкін. Олардың жағдайлары тексеру кезеңіндегі орман екпелері сияқты бағаланады.

      Орманмен қамтылған жерлерге аударылған орман екпелерінің сапалық жағдайлары табиғи өскен ағаштарды санамай, егілген ағаштарды ғана санау арқылы анықталады (берілген учаскеде табиғи өскен ағаштар болған жағдайда).

      181. Жинақталмаған орман екпелерінің жерсінуі 25 пайыз және одан төмен болған жағдайда немесе орманмен қамтылған, жерлерге аударуға таксациялық көрсеткіштері сәйкес бірақ, толымдылығы 0,3 және одан төмен болса, олар бұрынғы жер түрлеріне жатқызылады (таза немесе табиғи жаңаруы аралас болса). Қанағаттанарлықсыз болған орман екпелері, құрамындағы табиғи жаңаруы 75 пайыздан көп болса, олар табиғи өскен балауса ағаштар деп есептеледі.

      182. Орман екпелері мен орман орналастыру кезінде есептелген аудандары бойынша сәйкессіздіктер туралы мәліметтер және орман иеленушілерінің есептік мәліметтері салыстырмалы түрде орман екпелерін далалық есепке алу ведомосында осы Ережеге 11 қосымшаға сәйкес келтіріледі.

      183. Орман екпелерін зерттеу тікбұрышты сынақ алаңдарындағы санақ арқылы жүргізіледі. Сынақ алаңының өлшемін анықтағанда онда басты тұқымның кемінде 100-150 отырғызу орнының болуы ескеріледі. Сынақ алаңының саны 3 гектар орман екпелерінде бір сынақ алаңы есебімен анықталады, бірақ бір учаскеде 3 алаңшадан кем болмайды. Сынақ алаңы басты тұқымның 4 қатарын алып жатады және тұқымдылардың орналасуының толық схемасы көрсетіледі.

      Орман екпелерін, бұталап бекітілген құмды, егілген (отырғызылған) сексеуілді зерттеу кезінде орман екпелерін, қорғаныш орман алқаағаштарын, табиғи түлеуге жәрдемдесу шаралары жүргізілген аудандарды түгендеу және балауса ағаштарды құнды алқааағаштар категорияларына енгізу жөніндегі техникалық нұсқаулар басшылыққа алынады.

      184. Орман екпелерін зерттеген кезде:

      1) жасы егілген жылдан бастап басты тұқым бойынша алынады. (ірі және тамыр жүйесі жабық, тікпе көшет материалдарымен өсірілген орман екпелерін қосып алғанда);

      2) жерсінуі (сақталуы) әр тұқым бойынша жеке және жалпы орташа есеппен есепке алынады. Өсімтал және бұталы тұқымдылар есепке алынады, бірақ орман екпелерінің өнімділігіне баға берген кезде есепке алынбайды;

      3) екпелер қатарлы болған жағдайда отырғызу орнындарының саны мен өлген ағаштардың саны белгіленген алаңшалардағы егілген даналар саны бойынша есепке алынады;

      4) зақымданған даналар санақ жүргізген кезде зақымдану түрлеріне (зиянкестер, аурулар, мал, жабайы аңдар) бөлінеді және есепке алған кезде жартылай мөлшерде есептеледі;

      5) санақ нәтижелері арнайы карточкаларға осы Ережеге 14 қосымшаға сәйкес жазылады.

      185. Орман екпелерінің өсуі жинақталмаған және жинақталған орман екпелері үшін осы Ережеге 1-қосымшаның 9 кестесіндегі көрсеткіштер бойынша бағаланады.

      Орман екпелері малмен, жабайы аңдармен, зиянкестермен немесе аурулармен қатты зақымданғанда (өсімталдығын жоймай тұрғанда), оларды сапасы бір сатыға төмендеуі мүмкін (өсімдіктердің 50 және одан жоғары пайызы). Орман екпелерінің сапасына баға берудің қосымша ерекшеліктері осы Ережеге 15 қосымшада келтірілген.

3. Параграф. Орманды таксациялау кезінде алқаағаштардың орман патологиялық және санитарлық жағдайын бағалау

      186. Орманды таксациялау кезінде алқаағаштардың санитарлық және орман патологиялық жағдайлары көзмөлшермен анықталады, ал қажет болған жағдайда - өлшеу-санақ жүргізу әдісімен анықталып арнайы карточкалар осы Ережеге 16 қосымшаға сәйкес толтырылады.

      187. Алқаағаштарды көзмөлшермен таксациялау кезінде сүрекдіңдердің зиянкестер, аурулар, өрттер, апаттар ықпалының, тұяқты жануарлар, кеміргештер, өндіріс қалдықтары және басқа да факторлардан зақымдалу дәрежесі және өте зиянды зиянкестер мен аурулардың ошағы анықталады.

      Әр телімде қураған ағаш пен шырпылардың қоры, сүрекдіңнің зақымдану дәрежесі және зақымданған ағаштардың орналасуының сипаттамасы анықталады. Зақымданудың, сүрекдіңнің қурап қалуының және қоқыстардың жиналуының себептері, зиянкестер мен аурулардың түрлік құрамы анықталады.

      Арнайы санитарлық-сауықтыру және орманды қорғау шаралары тағайындалады.

      188. Қурап бара жатқан және жаңа қураған ағаштардың бағалануы таксация карточкасында тұқымы, биіктігі тауарлығы, 1 гектарғы қоры, зақымдану себебі көрсетіліп келтіріледі.

      тауарлық сапасын толығымен жоғалтқан ескі қураған ағаштың 1 гектарға ғана қоры көрсетіледі;

      желсұлама, дауылсұлама және табиғи шөмшектер таксация жүргізген кезде қоқыс ретінде есептеліп, тек жалпы және өтімді қоры көрсетіледі.

      189. Орманды таксациялау кезінде зақымданған учаскелерге ескерту қағазы осы Ережеге 17 қосымшаға сәйкес толтырылады. Ондамыналар көрсетіледі:

      1) жібек құрты, сібірлік, қарағайлық және жұпсыз жібек құрттары, қарағайлы және жапырақ кескіш құрттары;

      2) май құртына және Шютте типтес ауруларына шалдыққан орман екпелері;

      3) саңырауқұлақ ауруларының таралу ошағы (опенка, томарқұлақ, қарағайқұлақ);

      4) орындаушыға зақымдану себептері белгісіз немесе орман зиянкестері мен ауруларының түрін анықтай алмаған телімдер.

      Ескерту қағазы орман орналастыру партиясының бастығына немесе орманшыға беріледі.

      190. Орман зиянкестері мен ауыруларының көп тараған ошақтары табылған орман орналастыру объектілерінде арнайы орман патологиялық зерттеу жүргізіледі. Бұл жұмыстар бөлек жобаланады және қаржыландырылады және арнайы нұсқаулар бойынша жүргізіледі. Зерттеу жүргізудің әдісі мен көлемі объектіні орман орналастыруды жүргізуге дайындау кезінде анықталады.

      191. Сүрекдіңнің санитарлық жағдайын зерттеу әр телімде 10-20 реласкопиялық алаңшаларды салу арқылы жүргізіледі. Әр басым тұқымы бойынша 50-ден кем емес телім зерттеледі.

      Зерттеу нәтижелері алқаағаштардың санитарлық жағдайын зерттеу карточкасына осы Ережеге 16 қосымша сәйкес енгізіледі.

      Есепке алу алаңшаларының саны зерттелетін телімнің ауданы мен алқаағаштардың толымдылығына байланысты анықталады (осы Ережеге 1-қосымшаның 10-кестеге).

      Есепке алу алаңшаралары телім бойынша біркелкі орналысады.

      192. Алаңшалардағы ағаштарды есеке алу төменде көрсетілген, олардың жағдайы санат баллдары бойынша жүргізіледі.

      1. - әлсіреу белгілері жоқ;

      2. - әлсірегендер;

      3. - қатты әлсірегендер;

      4. - қурап бара жатқандар;

      5. - жаңадан қураған ағаштар (осы жылғы);

      6. - ескі қураған ағаштар (өткен жылдардағы);

7. Тарау. Орман орналастыру жұмыстарының аймақтық жағдайлары мен орманның мақсатты қызметіне байланысты ерекшеліктері
1. Параграф. Таулы аймақтардың орман қоры

      193. Орман қоры жерлерін таулы жерлерге жатқызу облыстық әкімшілік пен Орман қорларын таулы жерлерге жатқызу туралы техникалық нұсқауға және осы Ережеге 18 қосымшаға сәйкес бекітіледі.

      194. Таулы ормандардағы орман шаруашылығын жүргізудің негізгі мақсаттары болып мыналар табылады:

      1) орман қорын тиімді сарқылмастай пайдалану. Осы пайдаланулар орманның қорғаныш, су қорғау, және басқа экологиялық функцияларын күшейтуді және сақтауды қамтамасыз етеді;

      2) орманмен қамтылмаған жерлердегі ормандардың тез және сенімді қайта түлеуі мен эрозиялық процестердің дамуын тоқтату мақсатында зақымданған алқаағаштарды қалпына келтіру, қылқанды ағаштардың сақталу аудандарын ұлғайту (шырша, самырсын, майқарағай, балқарағай, қарағай);

      3) Тау беткейлеріндегі орманды ортаны тұрақты сақтау.

      195. Орман орналастыру жұмыстары кезінде әртүрлі жастағы алқаағаштардың дұрыс таксациялануына, орман екпелерінің жағдайын және орманның табиғи түлеуін зерттеуге, орман шаруашылығын жүргізуге, басты мақсаттағы кесу тәсілдеріне, ағаш дайындаудың және қолданатын техниканың технологиясына және су режиміне ерекше көңіл бөлінеді.

      Ерекше қорғалатын орман учаскелері бөлініп алынады. Бұл учаскелерде басты мақсаттағы кесулерге тыйым салынады.

      196. Таулы жағдайларда орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері болып мыналар табылады:

      1) орамдардың шекаралары табиғи жиектерге байланыстырылады, олар: тау беткейлері, өзендер, жылғалар, сайлар, соқпақтар және жолдар. Тік бұрышты орам тармақтары тек жазықтау немесе табиғи жиектері жоқ жерлерде жасалады. Республиканың барлық таулы ормандарында орам тармақтары бастапқы орам орналастыру кезінде жасалған және ол сол кезден өзгеріссіз келе жатыр. Сондықтан олар аймақтық органдардың рұқсатымен ғана өзгертіледі;

      2) орамдық және сілтегіш бағаналар жақсы көрінетін, қар көшкіні, су тасқыны және көлік бұзып кетпейтіндей жерлерге орнатылады;

      3) ормансыз (таулы қыраттар), кесілген ағаштарды жеткізуге қолайсыз жерлерге орамдық діңгектердің орнына тастардан үйіп жасаған тумбалар немесе жеке тұрған ірі тас қойылады;

      4) таулы ормандарды аэрофотосуретсіз орналастыру ерекше жағдайларда ғана, өкілетті органдардың рұқсатымен жүргізіледі;

      5) таулы жерлердегі орман алқаптарының орналасуы мен өткен орман орналастырудағы планшеттер мен топокартадағы телім сүлбелерінің тез табылатынын ескере отырып, жаңа аэрофотосурет жоқ болған жағдайларда да орман таксациялық жұмыстарын бағалық нысаналарды шаппай-ақ жүргізіледі;

      6) таксациялық телімдердің шекаралары негізгі жер бедері элементтеріне байланыстырылады (беткейлердің тіктігі және экспозициясы, теңіз деңгейінен биіктігі).

      Дешифрлық әдіспен дүрбінің көмегімен қарама-қарсы тас үгінділерінен, жартасты жерлерден, басқа да ормансыз және орманмен қамтылмаған жерлерден қарап таксациялауға болады. Алқаағаштардың құрамын, толымдылығын және телім пішінін анықтау үшін таксация жүргізуге болады;

      7) таксациялық телімдерді орналастыру үшін қосымша негіз болып мыналар табылады: тік беткейлер тобы, эрозиялық процестердің дамуы, топырақтың қуаты, тастардың жер бетіне шығу пайызы;

      8) беткейлерді тіктік топтарына бөлу Орман кесу ережелеріне сәйкес жүргізіледі, сонымен қатар беткей тіктігінің орташасы әр телім үшін 5⁰ градус дәлдікпен анықталады;

      9) орманды таксациялау кезінде тау мелиоративтік қор учаскелері анықталады. Ауданы мен мөлшеріне байланысты тау мелиорациясы туралы арнайы іздестіру және жобалау шараларын жүргізу мәселелері шешіледі;

      10) таксацияланатын учаскелердің ерекшеліктерін сипаттау кезінде мына қосымшалар көрсетіледі:

      беткейлердің тіктігі және экспозициясы градус бойынша (біріншіден кесу тәсілін анықтау үшін);

      орманды және ауыл шаруашылық жерлерге арналған тастары бетіне шығып жатқан жерлердің пайызы;

      топырақтың эрозиялануы және оның қарқындылығы (күшті, орташа, бәсең);

      мал бағудың табиғи түлеуге және топырақ эрозиясының дамуына әсер етуі;

      11) таулы жерлерге көліктің және сүйреуге арналған техниканың жетуін анықтайтын амалдар бірінші орман орналастыру кеңесінде машина – тракторлық паркті қазіргі жағдайда пайдалану тәжірибесі мен оның алдағы тексеру кезеңінде техникамен қамтамасыз етілуін ескере отырып, шешіледі;

      12) зиянкестер мен ауруға шалдыққан алқаағаштарды немесе оларды жаппай таралуын анықтағанда, сол жерлерге жету мүмкіндігі белгіленеді, сонымен бірге беткейлердің тіктігі жер бедерінің сипаттамасын және басқа да жер бетінен және әуеден күрес жүргізуде қолдануға арналған факторлар, сондай-ақ тік ұшақ үшін ұшып-қону алаңшаларын салуға болатын учаскелер анықталады;

      13) беткейлердің тіктігі 20 градус және одан жоғары болса, көлденең қима аудандарының қосындысы және алқаағаштардың толымдылығы беткейлердің физикалық жоғарғы қабатына байланысты көзбен көріп анықталады.

      Кейін оның горизонталды жобасына түзету коэффициенті енгізіледі. Таксация карточкаларына түзету коэффициенті арқылы тексерілген толымдылық жазылады.

      Әр тұқымдылар бойынша толымдылық өлшеуішпен анықталған көлденең қималар ауданы (шаршы метр) тиісті түзету коэффициентіне көбейтіледі, ол беткейлердің тіктігіне арнайы белгіленген коэффициенті болып табылады, ал алынған мәліметтер бойынша телімдегі толымдылықтардың қисындылары анықталады осы Ережеге 1-қосымшаның 11-кестесі.

      197. Сынақ алаңдарын салу ерекшеліктері. Қандай да болмасын сынақ алаңдары (тікбұрышты және таспалы) ұзын жағы таксациялық телімді шатқалды жағалай көбірек қашықтықта қиып өтетіндей есеппен жасалады (перпендикуляр бойымен көлденеңге қарай). Үлкен телімдерде сынақ алаңдары ені 20 м кем емес болып саналады және сынақ алаңдары үшін анықталған стандарт бойынша қажетті ағаш саны болады.

      Осындай сынақ алаңдары ұзындығы 100 метр кем емес бірдей екі секцияға бөлінеді де 20⁰ градусқа дейінгі тік жерде орналасады, ал ұзындығы 50 метр кем емес болса 20⁰градус жоғары жерде болады. Секцияның ұзын жағы шатқалды жағалай бағытталады. Сынақ алаңының ішіндегі таксациялық көрсеткіштердің өзгеруін айқындау үшін әр секция бойынша жеке биіктік графигі жасалады және ағаштар саналады. Көлденең қималар аудандарының қосындысы сүрекдіңнің толымдылығы мен қоры туралы мәліметтер шатқалдың физикалық ауданы үшін, сондай-ақ горизонталға қайта санау үшін анықталады.

      10⁰ градус және одан жоғары градуста орналасқан сынақ алаңдары секцияларының аудандары горизонталды жағдайға келтіріледі. Ол үшін сызықтың шатқалды бойлай өлшенген ұзындығы, горизонталды жағдайға осы Ережеге 1-қосымшаның 12-кестесіндегі мәліметтерге сәйкес ауыстырылады.

      Көлденең қиманың ауданы, 1 гектардағы қоры мен толымдылығы горизонталды жағдайға аударылып анықталады. Түзету кестелерін қолданған кезде горизонталды жағдайға тек көлденең қималар ауданының қисындысы келтіріледі, ал 1 гектарғы қоры мен толымдылығы кестелер арқылы алқаағаштардың орташа биіктігіне және көлденең қима аудандарының қисындысына байланысты анықталады.

      198. Орман орналастыру жобасын сапалы жазу үшін орман өсіру жағдайларын сипаттау және орналастыру объектісіндегі орман пайдалану және орман шаруашылығын жүргізу ерекшеліктері туралы мәліметтерді жинау кезінде төмендегідей мәліметтер зерттеледі және талданады;

      1) вертикалды аймақтың сипаттамасы орман өсу жағдайларының және жер бедерінен орман құрамының тәуелді болуы, теңіз деңгейінен биіктігі және беткейлердің экспозициясы;

      2) ормандардың қорғаныштық қасиеті, табиғи апаттар туралы мәліметтер (сел, қар көшкіндері, су басып қалған жерлер) және олардың пайда болу пункттері;

      3) мал бағатын жерлерді тиімді пайдалану туралы мәліметтер және эрозиялық процестердің пайда болуына мал бағудың теріс ықпал ету факторлары;

      4) эрозиялық процестердің қарқынды даму орындары;

      5) орманды қалпына келтіру және пайдаланатын кесу тәсілдері, кеспеағашты өңдеу әдістері, сүректі сүйреу және тасу әдістері, қолданатын ағаш дайындау техникасы және жұмыс технологиясы;

      6) климаттық және гидрологиялық жағдайлар, ормандылықтың өзгеруіне байланысты минералды су көздерімен тау суларының пайда болуы;

      7) орман және ауыл шаруашылығының ерекшіліктері;

      8) орман алқаптарына жету, сүректі көлікпен тасымалдау және сумен ағызу жағдайлары;

      9) ағаш кесу, мал бағу, мал айдап өту салдарынан болатын өзгерістер, эрозиялық процестердің дамуына және топырақтың жағдайына сүйек тасымалдаудың, дайындау әдістерінің әсер етуі. Шатқалдардағы орман ортасын сақтауға және топырақ жамылғысының құрылымының бұзылуын болдырмауға бағытталған шаруашылық іс әрекеттер мәселесі мен орман екпелерін отырғызуға топырақты дайындау, орманды пайдалану жөнінде нұсқаулар беріліп, нәтижелер шығарылады.

      199. Табиғи түлеуді зерттеу кезінде баға беруге және талдауларға ерекше назар аударылады:

      1) орманмен қамтылмаған орманды жерлердегі және орман астарындағы табиғи түлеудің жағдайы, ағаш екпелерінің жоғарғы шекарасы мен таралуы;

      2) әртүрлі кесу әдістеріндегі және түрлі орман өсіру жағдайларындағы құнды және нашар түлейтін қылқанды тұқымдылардың табиғи түлеуінің жағдайы мен динамикасы;

      3) табиғи түлеуге малды айдап өтудің және бағудың әсер етуі;

      4) табиғи түлеуге сүрек сүйреудің және тасымалдаудың, әртүрлі кесу тәсілдерінің, ағаш дайындауда пайдаланылатын техника мен жұмыс технологияларының әсер етуі;

      5) табиғи түлеудің шатқалдардың тіктігі мен экспозициясына тәуелді болуы.

2. Параграф. Шөл және шөлейт жерлердегі орман қоры

      200. Сексеуіл және тоғай ормандарындағы объектілердің аумағын орамдарға бөлу үшін тікбұрыш пішінді, сондай-ақ табиғи белгілерді шекара ретінде қолданып бөлуге болады (тұрақты жолдар, электр жүйелерінің трассалары, су құбырлары, кеуіп кеткен су жолдары, тұзды жерлер мен тақырлар, құм көшкіндері және тағы басқалары).

      201. Орамдық бағаналар темірбетоннан немесе темірден жасалады, бірақ жергілікті ағаштан да осы Ережеге 6 қосымшаға сәйкес жасауға болады.

      202. Құрам формуласын анықтауда сексеуіл мен бұталарды араластыруға болмайды.

      Егер сексеуілдің барлық жас топтарының толымдылығы 0,3 және одан жоғары болса, бұталардың толымдылығына қарамай-ақ оларды сексеуілге жатқызуға болады. Бұталар құрамында сексеуіл 2 бірлік болса, бұл телімдер бұталарға жатқызылады, ал сексеуіл жекелеген ағаштар деп көрсетіледі.

      Өзінің құндылығы бойынша ақ сексеуіл бірінші орынға қойылады. Сексеуіл ормандары құрамында ақ және қара сексеуіл саны бірдей болса ақ сексеуіл бірінші орынға шығарылады.

      Таза немесе аралас (ақ сексеуіл бірлігі 4 данаға дейін болғанда) жер эрозиясына төзімді, балшықты, сазды және тақыр тәрізді топырақтарда өсетін қара сексеуіл алқаағаштарында жаппай кеспеағашты кесу жүргізіледі.

      Ол жерлерде қара сексеуілмен бірге ақ сексеуіл кесіледі. Құрамында ақ сексеуіл мен қара сексеуіл коэффициенті бірдей болған жағдайда немесе ақ сексеуіл көбірек болғанда, оларды кесуге тыйым салынады.

      203. Сексеуіл ормандарының толымдылығы жергілікті толымдылық пен қорлардың стандартты кестелеріне сәйкес сексеуілдердің ұшар басы проекцияларының аудан қосындысы арқылы анықталады. Осыған байланысты сексеуіл бұталарының орташа диаметрінің орнына ұшар бастарының орташа диаметрі анықталады. Анықтау мына градациялар арқылы жүргізіледі:

      диаметрі 3,2 метр болғанда – 20 сантиметр,

      диаметрі одан үлкен болған жағдайда – 40 сантиметр.

      204. Табиғи алқаағаш бастарының жинақталуына отырғызу (егу) схемасы сәйкес емес орман екпелері үшін, толымдылық критерилері отырғызылатын өсімдіктердің сақталу пайыздары бойынша сақталғандардың санына байланысты анықталады.

      205. Осы алқаағаштардың биіктіктері мына градациялар арқылы анықталады:

      биіктігі 2,5 метрге дейін - 0,1 метрге,

      биіктігі 2,5 метрден жоғары - 0,5 метрге,

      ал орташа қоры 1 гектарға – 1 текше метр градациясымен.

      206. Сексеуіл ормандарын таксациялау кезінде таксация карточкасында қорлар тығыз текше метр қойылады. Кестелі қор салмағын тығыз текше метр айналдыру үшін 1,0 коэффициенті қолданылады.

      207. Сексеуіл ормандарын таксациялаудың ерекшеліктері:

      1) жас класының ұзақтығы 5 жыл;

      2) таксация кезінде қабаты анықталмайды;

      3) ақ және қара сексеуілдің түлеуі Н.А.Пашковскийдің жасаған шкаласымен бағаланады;

      4) жеке ағаштар мен сексеуілде күтіп-баптау үшін кесу жұмыстары жобаланбайды.

      208. Шөлді жерлердегі орман орналастыру кезінде жайылымдарды нәтижелі пайдалану мен сексеуілді орманның түлеуіне шөп, ағаш, бұта өсімдіктерінің сақталуына жайылған малдың кері әсерін азайтуға арналған шараларды жобалауға ерекше көңіл бөлінеді. Көшпелі құмдарды тоқтатуға шаралар белгіленеді.

      209. Шөлді және тоғайлы ормандардағы орман орналастырудың қосымша ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесімен нақтыланады.

3. Параграф. Санитарлық-гигиеналық және сауықтыру функцияларын орындайтын орман қоры аумақтары

      210. Аталған орман қорына мына жерлер жатқызылады: елді мекендер мен емдеу-сауықтыру мекемелерінің жасыл аймағы, қала ормандары және орман паркі.

      Олар белгілі тәртіппен ауа бассейінінің тазалығын қамтамасыз ету, табиғи және антропогендік факторлардың қолайсыз әсерін азайту және халықтың демалуын және емделуін ұйымдастыру үшін қажет.

      Осы ормандарды бөлу үшін қолданылатын стандарттар мен нормативтік құжаттар арқылы ауданы, орналасу жағдайы, орман қоры сипаттамасының талаптары шектеледі. Рекреациялық орман орналастыру жұмыстарының орман ортасының экологиясына әсерін азайту үшін күту және пайдалану ережелері пайдаланылады.

      211. Осы аумақтағы орман қоры функционалды аймақтарға бөлінеді: еркін демалыс, серуендеу, жануарлар дүниесінің тыныштығы, тарихи, ғылыми-тарихи және тағы басқалары.

      Аумақтың функционалдық бөлінуі мен рекреациялық мүмкіндігін анықтау үшін келіп кетушілер саналады.

      212. Еркін демалу аймақтарында орман қорының ландшафтты таксациясын жүргізу кезінде әр телімнің ландшафт типі (көрінісін), рекреациялық, санитарлық-гигиеналық және эстетикалық құндылығы алқаағаштардың деградациясы мен төзімділігінің дәрежесі анықталады. Осымен қатар, өскіндері мен орман астары жамылғысына сипаттама беріледі. Алқаағаштардың барлық жас топтары үшін әрбір құраушы тұқымның орташа биіктігі мен диаметрі көрсетіледі.

      Ландшафтты таксация көрсеткіштері таксациялық телімдердің қосымша ерекшеленуі үшін қажет. Орманды таксациялау кезінде функционалды аймақтарда демалушылар жиі баратын жерге рекреациялық маршруттар және көрінісі керемет жерлерде көру алаңшаларын, ал жалпы демалу орындарында көркейту шараларын жобалау үшін жол тармақтары мен кіші архитектуралық пішіндердің жағдайына сипаттама беріледі.

      213. Демалушылардың жиі баратын жерлерінде, трасса бойындағы рекреациялық бағыттар мен демалушылардың көп жүретін жолдарындағы орман жолақтарында, бар ұсыныстар мен зерттеулерді пайдаланып, аумақтың эстетикалық қасиетін арттыруға бағытталған жобалау шараларының негізі болатын ландшафт түрінің оптималды қатынасы анықталады.

      214. Демалуға арналған барлық мемлекеттік орман қоры санаттарындағы орман шаруашылық шаралары санитарлық-гигиеналық, эстетикалық қасиетін және алқаағаштардың биологиялық тұрақтылығын сақтауға, орман ортасының деградациясын болдырмауға, көркем ландшафттарды және орман пайдаланулардың рекреациялық жағдайын жақсартуға бағатталып арналған.

      215. Көрсетілген мемлекеттік орман қоры санаттарындағы шаруашылық шаралар негізінен қорғаныш қасиеттері күшті, фитонцидтылығының деңгейі биік және газға төзімді, өнімі жоғары, сау алқаағаштарды өсіру арқылы орман ортасының біркелкі қалыптасуына бағытталған.

      216. Аталған аумақтарда орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері ландшафттарды қалыптастыру үшін кесу жөніндегі нұсқаулармен реттеледі және бірінші орман орналастыру кеңесімен нақтыланады.

4. Параграф. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың орман қоры

      217. Ерекше қорғалатын табиғи орман аумақтарына арнайы мақсатта белгіленген орман қоры жерлерінің ерекше қорғау тәртібі және шаруашылықты жүргізу тәртібі реттеулі экологиялық, ғылыми, мәдени және шаруашылық құндылығы ерекше ормандар жатқызылады.

      Олардың негізгілері мыналар:

      мемлекеттік табиғи қорықтар (биосфералық және сепортер - қорықтарын қосқанда);

      мемлекеттік ұлттық табиғи парктер;

      мемлекеттік табиғи резерваттар;

      мемлекеттік табиғи парктер;

      мемлекеттік қорықтағы аймақтар;

      ғылыми маңызы зор, сонымен бірге генетикалық резерваттары бар орман учаскелері;

      мемлекеттік табиғи орман ескерткіші;

      аса бағалы орман алқабы;

      жаңғақ кәсіпшілік аймағы;

      жемісті орман алқаағаштары бар субальпі ормандары.

      218. Ерекше қорғалатын аумақтардағы ормандарда шаруашылықты жүргізу мақсаты және ережесі белгілі тәртіппен қабылданған нұсқаулар бойынша анықталады.

      Орман орналастыру кезінде пайдалану мақсатын есепке ала отырып, ормандағы ортаның флористикалық компонентерінің сипаттамасы беріледі биогеоценоздардың уақыты бойынша дамуын бақылау үшін сынақ алаңы салынады, өткізілген ғылыми зерттеу жұмыстарының сипаты мен бекітілген ережелердің бұзылуына талдау жүргізіледі, жануарлар дүниесі тіршілігіне керек қоректі жерлердің бонитировкасы жүргізіледі.

      219. Қорғау тәртібі, ғылыми жұмыстарды ұйымдастыру және басқа да ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы ормандарды мәдени – ағарту, ғылыми, туристік және басқа да мақсатта пайдалану тәртібі Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заңмен жүзеге асырылады.

      220. Орман орналастыру кезінде белгіленген орман шаруашылық шаралары табиғи кешеннің сақталуына және антропогендік әсерден немесе табиғи апаттан бүлінген жағдайда қалпына келтірілуіне бағытталған.

      221. Орман орналастыру жұмыстары ерекше қорғалатын табиғи аумақтардағы ормандардың атқаратын міндеті мен функционалдық аймақтарға бөлінуіне байланысты. Орман орналастыру жұмыстары бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

      222. Табиғи ескерткіштердегі орман орналастыру жұмыстарын жүргізгенде олардың қазіргі жағдайларының сипаттамасы, ескерткіштерге белгіленген тәртіптің орындалуы, оның күтілуі мен пайдаланылуы, оған қоса сақталуы және аумақтағы өсімдіктер тіршілігінің ұзақтығын қамтамасыз ету шаралары анықталады.

      223. Ғылыми маңызы бар орман учаскелеріне ғылыми және оқу орындары мен тәжірибелі шаруашылықтарға бағынышты орман қоры жерлерінің бөлігі жатады. Олар тұрақты сынақ алаңдары мен басқа да тәжірибе учаскелерінің көбісі орналасқан жүйелі ғылыми және эксперименталды зерттеулер объектісі болып табылады.

      Бұл ормандардағы далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізу ерекшеліктері белгіленген және орындалатын эксперименталды жұмыстар мен ғылыми зерттеулердің тақырыбына байланысты бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      Тапсырыс берушінің талабына байланысты тұрақты сынақ алаңы мен басқа да зерттеу объектілерінде орман орналастыру кезінде тапсырыс берушінің әдістемесі бойынша ол жердегі болған өзгерісті қайта санау, талдау жүргізіледі. Қажет болған жағдайда тапсырыс берушінің әдістемесі бойынша әр объектіде жаңа тұрақты сынақ алаңдары мен тәжірибе учаскелері, орман орналастыру белгілері мен, ақпарат тақталары жасалады және есепке алу құжаттары (паспорттар) толтырылады.

      Өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық қызметінің ақпаратын талдау кезінде ғылыми-зерттеу және тәжірибелік өндіріс жұмыстарының сипаттамасы мен көлемі зерттеледі. Осы құжаттар мен бақылауларды талдау негізінде зерттеу жұмыстарының нәтижесі бағаланады.

      Осы объектілерде орман орналастыру жұмыстары орман алқабаның сақаталуы мен тарихи ландшафтты көрінісін қалпына келтіруге бағытталады. Орман алқабының аумағы тарихи қатынасы бойынша біркелкі ландшафтты учаскелерге бөлінеді. Оларда ландшафтты таксация, орман патологиялық зерттеулер, алқаағаштардың жағдайын зерттеп тану жүргізіледі.

      224. Аса құнды орман алқабына тұқымдылар құрамы бойынша бірегей және күрделі табиғи жағдайда маңызды қорғаныштық функцияларын атқаратын алқаағаштар аумағы жатады.

      Орман орналастыру белгілеген орман шаруашылық шаралары табиғи орман өсімдіктері жиынтығының сақталуына және олардың антропогендік әсерден немесе табиғи апаттан кейін тез қалпына келтірілуіне бағытталған.

      Орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесімен реттеледі.

5. Параграф. Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтары

      225. Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтары өз алдына мемлекеттік орман қоры санаттарына бөлінеді. Басқа мемлекеттік орман қоры санатына қосу төтенше жағдайда ғана Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешімімен рұқсат етіледі.

      Бұл мемлекеттік орман қоры санаты айтарлықтай әртүрлілігімен, орман өсіру жағдайының экстрималдылығымен, ағаш-бұта өсімдіктерінің жолақты орналасуымен, ағаш пен бұталылардың түр құрамының көптігімен және олардың қысқа өміршеңдігімен сипатталады.

      Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтарын түгендеу кезінде таксациялық сипаттама көрсеткіштерінің анықталуы мен бірге алқаағаштардың орман мелиоративтік жағдайын бағалау және циклін ұзарту үшін жүйелі шараларды зерттеу қарастырылады. Жолақтар ауданы 50-100 гектар орамдарға бөлінеді. Шекаралары ретінде табиғи межелер немесе кесілген соқпақтар алынады.

      226. Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтарындағы біркелкі емес учаскелердегі телімдер, олардың конструкциясы, типі мен отырғызу тәсілі, құрамы немесе орналасу схемасы, шығу тегі, пішіні, жасы, биіктігі мен ағаш басының жанасуына байланысты бөлінеді. Ағаш пен бұталары бар телімдердің минималды размері 0,1 гектар.

      227. Алқаағаштардың қазіргі жағдайы мен орман шаруашылығының күтіп-баптау әдістерін көрсетуге арналған зерттеулер үшін сынақ алаңдары салынады (үлгілік учаскелер).

      228. Мемлекеттік қорғаныш орман жолақтарындағы орман орналастыру жұмыстарының ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесімен реттеледі.

6. Параграф. Орман аңшылық шаруашылықтары

      229. Орман аңшылық шаруашылықтары ұйымдастырылған орман қоры жерлеріндегі орман орналастыру жұмыстары осы Ережелер талабына сәйкес жүргізіледі.

      Орман орналастыру жұмыстарының қосымша ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

      230. Орман аңшылық шаруашылығындағы аң аулау іс әрекеті туралы мәселе аңшылық шаруашылығын орналастыру кезінде шешіледі.

      Өзі жеке жұмыс болғандықтан бөлек қаржыланады және шаруашылықты ішіндегі аңшылық шаруашылығын орналастыру жұмыстары белгіленген арнайы нұсқауларға сәйкес жүргізіледі.

7. Параграф. Жеке меншік орман қоры ормандары

      231. Жеке меншік орман қорына төмендегідей ормандар жатады:

      Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес ұзақ мерзімді пайдалануға немесе меншікке берілген жерлердегі жеке және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың қаржысына егілген агромелиоративтік алқаағаштар, ені 10 метрден көп, ауданы 0,05 гектардан жоғары арнайы мақсаттағы плантациялық орман екпелері және агроорман мелиоративтік алқаағаштар.

      Орман өсіру мақсатында олар жеке қожалыққа немесе Жер кодексіне сәйкес ұзақ мерзімді пайдалануға беріледі.

      232. Жекеше орман қоры тек орманды жерлермен ғана көрсетілуі мүмкін.

      233. Бірінші және екінші техникалық кеңестер облыс әкімшіліктерінің құрылымдық орман бөлімшелерінде аймақтық органның өкілінің қатысуымен өткізіледі.

      234. Орман орналастыруға белгіленетін орманды жерлер және олардың шекаралары ішкі шаруашылықтың жер орналастыру планы бойынша анықталады да көшірме түрінде түсіріледі. Ол жер ресурстары басқармасының аудандық аймақтық органымен расталады.

      Аумақты ұйымдастыру және жұмыс технологиясы бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      Үлкен орман алқаптарында орам соқпақтары кесіліп, орам діңгектері қойылуы мүмкін. Орам көлемі тапсырыс берушінің келісімі бойынша бекітіледі.

      Кішігірім орман алаптарынан құрама орамдар құрылады. Олар жол немесе басқа да ерекше көзге түсетін жерлерге қойылған екі-үш орам діңгектері арқылы белгіленеді.

      235. Жекеше орман қорын таксациялауда да мемлекеттің орман қорын орналастырудағы нормалар пайдаланылады.

8. Параграф. Самырсын алқаағаштары

      236. Самырсын ормандарында орман орналастыру жұмыстарының мақсаты мыналар (жаңғақ кәсіпшілік аймақ):

      1) самырсын ормандарындағы су қорғау - селекциялық-тұқымдық, жаңғақ өндіру саласы мақсатындағы ормандарды анықтау және комплексті бағалау;

      2) ормансыз жерлердің және орман өсіру мүмкіндіктері бар жерлерде самырсын ормандарын қайта қалпына келтіруге жарамды жерлерді анықтау;

      3) самырсын ресурстарының және пайдалы қасиеттерінің пайдаланылуын, сондай-ақ ұдайы өндірілуін қамтамасыз ететін шараларды белгілеу;

      237. Самырсынға барлық топ жасындағы алқаағаштар және құрамында сібір самырсыны 3 бірліктен немесе оданда көп болған алқаағаштар кіреді.

      238. Туынды типті, өнімділігі жоғары самырсын ормандарының құрылуын қамтамасыз ететін барлық жас топтарындағы самырсын өскіні немесе екінші қабаты бар ормандар жеке телімдерге бөлінеді.

      239. Самырсын алқаағаштарында өткен тексеру кезеңіндегі орман шаруашылығының жүргізілуі мұқият зерттеледі.

      Самырсын ағаштарында орманды күту жұмыстарының жүргізілу сапасы мен олардың нәтижелері анықталады.

      240. Орман орналастыру кезінде самырсын алқаағаштарының жемістенуіне баға беріледі.

      Жүргізілетін іс-шаралардың әсері бақылауға алынады, сондай-ақ самырсын сүрекдіңіне байланысты жаңғақ дайындау тәсілдері қолданылады. Жыл сайын жергілікті тұрғындар мен мекемелердің самырсын жаңғағын дайындау көлемі анықталады.

      241. Орман орналастыру жұмыстарын ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

9. Параграф. Емен алқаағаштары

      242. Емен алқаағаштарына баға бергенде биік немесе аласа діңділерге жатқызылуына, сондай-ақ олардың қалыптасуына көп көңіл бөлінеді. Биік діңді алқаағаштарға тұқым арқылы өскен ағаштар жатқызылады.

      243. Барлық жас топтарында құрамында емен 4 бірлік не одан да көп болса, ол басым тұқым болып саналады, ал жас ағаштарда 3 бірлік не одан жоғары болады.

      244. Орманды таксациялау кезінде өнімділігі жоғары бірінші класс тауарлық алқаағаштар және плюстік, жақсы діңді, ауыруы жоқ ағаш жоғары генетикалық тұқым алу үшін анықталады.

      245. Таксациямен бірге алқаағаштардың орман патологиялық жағдайы да анықталады. Егер зиянкестер ошағы табылған жағдайда арнайы орман патологиялық тексеру жұмыстары белгіленеді.

      246. Емен алқаағаштарын таксациялауда да сол барлық орман қорында пайдаланылатын орман орналастыру нормалары қабылданады.

10. Параграф. Радиациялық және өндірістік қалдықтарға ұшыраған алқаағаштар

      247. Радиациялық және өндіріс қалдықтарымен ластанған алқаағаштарды орналастыру кезіндегі орман орналастырудың негізгі міндеттері мыналар:

      1) ластанған жерлерді анықтау;

      2) ластанған түрін анықтау;

      3) ластанған аймақтағы экологиялық жағдайды жақсарту мақсатында шаруашылық іс-шараларын белгілеу.

      248. Орман орналастыру жұмыстары кезінде орманды ортада зиянды қалдықтар мен негізгі зиянды улы ластауыш заттар анықталады және алқаағаштардың экологиялық жағдайын бақылау, бағалау және тексеріп отыру үшін бақылау алаңдары салынады (жерді бақылау пункттері).

      249. Орман орналастыру жұмыстарының технологиясы, талаптары және тәртібі, әртүрлі өндірістік қалдықтармен және радионуклидтармен ластанған аймақтарда орман шаруашылығын жүргізу және орманды пайдалану тәртібі арнайы тапсырмамен анықталады және бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

11. Параграф. Жеміс ағаштары және бұталар

      250. Қазақстан Республикасы аумағында төмендегідей жеміс-жидек алқаағаштары өседі: алма, өрік, алмұрт, долана, шетен, мойыл және тағы басқалары. Бұталы жеміс ағаштары: бөріқарақат, қарақат, шырғанақ, таңқурай, пісте, алша, шие, итмұрын және тағы басқа бұл аймаққа тән жеміс-жидек ағаштары.

      251. Жеміс-жидек алқаағаштары және бұталар екпелі (жасанды жолмен) немесе табиғи (жабайы) болып бөлінеді. Олар жоғары қатардағы алқаағаштармен (көктерек, сирек қайың) бірге өседі, ал су жайылмаларындағылар терекпен бірге өседі.

      Жемісті бұталар әртүрлі құрылымы мен толымдылығына байланысты орман астарында өседі.

      Жабайы өсетін сүрекдіңді алқаағаштардың ішінде сиверс алмасы басым болып табылады.

      252. Жеміс–жидек алқаағаштары мен бұталарындағы орман орналастыру жұмыстарының негізгі мақсаттары мыналар:

      1) жабайы және екпе жеміс тұқымдыларымен қамтылған жерлердің ауданын анықтау;

      2) бақ немесе орман екпелерін егетін орманмен қамтылмаған орманды жерлерді есепке алу;

      3) жеміс–жидектің өнімділігін анықтау.

      253. Жеміс–жидекті алқаағаштар мен бұталардың жалпы таксациялық көрсеткіші мен бірге әр телімге қосымша мыналар анықталады:

      1) бір гектардағы ағаштар мен бұталардың өсу саны;

      2) жалпы санының ішіндегі жеміс беретін түрлердің жалпы пайызы.

      254. Жеміс–жидекті сүрекдіңінің құрамы қоры бойынша емес, орман астарындағы сүрекдіңнің ауданы бойынша анықталады.

      255. Жеміс–жидек бұталарының толымдығы орман қолтығының бірігу деңгейі бойынша анықталады, ал құрамы солардың үлесі арқылы анықталады.

      Жеміс–жидек алқаағаштары мен бұталарының құрамындағы үлесі 3 данадан немесе оданда көп болса, олар жемістілерге жатқызылады.

      256. Орман орналастыру кезінде жеміс-жидек алқаағаштарының жемістенуі зерттеледі. Осы мақсатта теңіз деңгейінен түрлі биіктіктегі ағаштардың орналасуы мен түрлі толымдылығына байланысты байқау алаңдары салынады.

      Сынақ алаңдарын салу кезінде әдеттегі өлшеулермен бірге ұшар басы проекциясының диаметрі мен жемістену деңгейі анықталады және діңдер даму топтары бойынша бөлінеді.

      257. Жеміс–жидек алқаағаштары мен бұталарын таксациялауда жоғарыда көрсетілген ерекшеліктерімен бірге әдеттегі орман орналастыру нормалары қолданылады.

12. Параграф. Топырақ–типологиялық негізіндегі орман орналастыру

      258. Топырақ-типологиялық орман орналастыру шаруашылық іс шаралары толық көлемде орындалып, орманды түрлі мақсатта пайдалану ұйымдастырылған, әртүрлі кесу түрлерінің ағаш сүрегі мен сүрексіз шикізаты толық пайдаланылатын және орман күзеті мен қорғау функциялары сақталатын жоғары деңгейдегі орман шаруашылығында жүргізіледі.

      Орман орналастыру топырақ-типологиялық негізінде жүргізілген жағдайда орман орналастыру жобасы толықтырылған бағдарлама бойынша жасалады. Онда орман өнімділігін арттыруға бағытталған жүйелі іс шаралары қарастырылады және орманды жерлердің өнімділігін мүмкіндігінше тиімді пайдалану қамтамасыз етіледі.

      Топырақ-типологиялық негізіндегі орман орналастыру тиісті жағдайлар бар болған жағдайда учаскелік әдісімен жүргізілуі мүмкін.

      259. Топырақ-типологиялық негізіндегі орман орналастырудың жұмыс көлемі мен объектісі өкілетті органдармен анықталады және орман иеленушілермен тікелей келісім бойынша орындалады.

      260. Топырақ-типологиялық зерттеу құрамында қажетті дәрежедегі мамандар мен керекті материалдық базасы бар орман орналастыру ұйымдарымен орындалады.

      Топырақ-типологиялық зерттеу ереже бойынша орман орналастыру алдындағы жылы дайындық жұмыстарымен қатар арнайы әдістермен жүргізіледі.

      261. Топырақты зерттеудегі негізгі таксономикалық бірлік ретінде топырақтың түрлілігі алынады. Ол топырақ тануда қабылданған белгілері бойынша анықталады. Топырақ-типологиялық бірлігі ретінде орман жағдайының типі алынады.

      Шаруашылық-экономикалық бірлігі ретінде топырақ әртүрлілігін механикалық, агрохимиялық көрсеткіштері, типологиялық құрылымы мен шаруашылық шаралардың бағыты бойынша біріктіретін топырақ-типологиялық топ алынады.

      262. Топырақ-типологиялық зерттеу жұмыстары жүргізілгеннен кейін төмендегідей жұмыстар істелінеді:

      1) орман өсу жағдайы типінің құрылу ерекшеліктерінің заңдылығы немесе жер бедеріне байланысты орман типтерінің тобы, топырағы, климаты және өсімдігі анықталады;

      2) топырақ планы және орманшылық бойынша орман типінің тобына 1:10000 масштабпен немесе топырақ-типологиялық топтары түсірілген топырақ планы, топырақ және орман типтерінің тобына жалпы орманшылық бойынша 1:25000 масштабта, ал объекті бойынша 1:50000 масштабта план жасалады;

      3) топырақтың орман өсіру қасиеті және онда әртүрлі ағаш тұқымдыларын өсіру тиімділігі анықталады;

      4) топырақ-типологиялық топ ішінен басты кесу жасындағы әр түрлі сүрекдіңді түрлердің өнімділігі жоғары, мақсаттағы алқаағаштардың таксациялық параметрі (белгілері) және өсіру көрсеткіштерінің тиімділігіне байланысты сүрекдіңнің таксалық бағасы және оны өсіруге кеткен шығын анықталады;

      5) топырақ-типологиялық тұқымдылар үшін олардың тиімділігін ескере отырып, негізгі сүрекдіңді тұқымдарды іріктеу іске асырылады;

      6) орман тұқымдыларының оңтайлы тұқымдық құрылымы және олардың жетістігін қамтамасыз ететін жүйелі іс-шаралары анықталады.

      263. Көрсетілген зерттеулер топырақ-типологиялық негізіндегі орман орналастыруды жүргізуде қолданылады.

      Топырақ-типологиялық ситуациясы фотоабриске (милиметірлік қағаз бен восковкаға) түсіріледі және сол арқылы таксациялық жолдың орналасуы және таксациялық телімдердің шекарасы белгіленеді.

      Шаруашылық нұсқаулар негізгі шаруашылықты жүргізуге байланысты топырақ-типологиялық топтың шегінде белгіленеді.

      Бұл орман өнімділігін арттыратын тұқымдылар құрылымын жақсартуға бағытталған жүйелі шаруашылық іс–шаралардың орындалуын қамтамасыз етеді.

13. Параграф. Мемлекеттік орман қоры жерлеріндегі биологиялық әртүрлілігінің жағдайын бағалау үшін орман орналастыруды жүргізу

      264. Қоршаған ортаның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, өсімдіктердің биологиялық әртүрлілігін сақтау, табиғи биологиялық ресурстарын көбейту және тиімді пайдалану осы орман орналастырудың негізгі мақсаты болып табылады.

      265. Телімдегі ағаш және бұта тұқымдылары биоәртүрлілігінің, ал қажет болған жағдайда, шөп өсімдіктерінің түрлік құрамының сипаттамасын дайындау және түрлік құрамы бойынша тиісті шараларды белгілеу - орман орналастырудың негізгі ерекшелігі болып есептеледі.

      266. Орман орналастыру осы Ережелерге сәйкес жүргізіледі, бірақ жұмыстар бірінші орман орналастыру кеңесінде нақтыланады.

2 Бөлім. Камералдық жұмыс
1 Тарау. Орман орналастыру жобасы жөнінде негізгі қағидалар
1. Параграф. Орман орналастыру жобасының сипаттамасы.
Құжаттардың құрамы мен сапасы

      267. Аумақтарында далалық орман орналастыру жұмыстары жүргізілген орман иеленушілері үшін материалдарды камералдық өңдеу нәтижелері бойынша орман орналастыру жобасы құрастырылады. Онда өткен тексеру кезеңіндегі орман шаруашылығын жүргізу мен орман қорын пайдалануға баға беріледі, орман пайдалану мен орманды ұдайы өндіру бойынша орман шаруашылық шаралар жүйесі жасалады. Бұл шараларда ағаш қорлары мен басқа да құндылықтарды алумен қатар орманды зиянкестер мен аурулардан қорғау, олардың өнімділігі мен құрылымын, алдағы тексеру кезеңіндегі орман шаруашылығын жүргізу әдістерін жақсарту қарастырылады.

      268. Орман орналастыру жобасының құрамы:

      түсіндірме жазба осы Ережеге 19 қосымша;

      орман қорын сипаттайтын құжаттар;

      орман таксациялық сипаттамалар;

      орман шаруашылық ведомостар;

      пландық – картографиялық материалдар;

      негізгі қағидалар.

      269. Негізгі қағидаларын орман орналастыру ұйымы осы Ережеге 4 қосымша арнайы бағдарлама бойынша жасайды. Бұл қағидалар облыс бойынша жасалған жағдайда - органмен, ал аймақ бойынша жасалғанда өкілетті органмен бекітіледі.

      Негізгі қағидалар орман орналастыру жобаларының құрамына кіреді. Оларға түсіндірме жазбада сілтемелер жасалады. Оларды жасау үшін арнайы қаражат бөлінеді.

      270. Облыстағы барлық орман иеленушілері үшін орман орналастыру жобалары жасалғаннан кейін арнайы бағдарлама бойынша жиынтық орман орналастыру жобасы құрастырылады осы Ережеге 20 қосымша.

      Жиынтық орман орналастыру жобасында орман қоры және жобаланған орман шаруашылық шараларының көлемі (орман иеленушілер және облыс бойынша) сипатталады.

      Жиынтық орман орналастыру жобасына МОҚ санаттары, орман иеленушілердің шекаралары және жас топтары шегінде басым тұқымдылар бойынша боялған телімдері көрсетілген орам жүйесі түсірілген облыстың карта-схемасы қосымша беріледі.

      271. Орман орналастыру жобаларына қойылатын талаптар Қазақстан Республикасы Орман кодексімен және Қазақстан Республикасының Үкіметінің № 45 (16.01.2004 жылы) бұйрығымен бекітілген мемлекеттік орман қоры аумағында орман орналастыруды жүргізу Ережелерімен белгіленеді.

      Орман мекемелері бойынша орман орналастыру материалдары осы Ережеге 1-қосымшаның 13 кестесінде келтірілген тізбеге сәйкес дайындалады, ал олардың мазмұны мен түптеу тәртібі осы Ережеге 21 қосымшада келтірілген.

2. Параграф. Екінші орман орналастыру кеңесін жүргізу және басты пайдалану бойынша есепті кеспеағашты бекіту

      272. Орман орналастыру жобасының авторы далалық орман орналастыру материалдарын өңдегеннен кейін алдағы тексеру кезеңіне жобаланатын орман шаруашылық шараларының көлемі туралы шешім қабылдайды осы Ережеге 22 қосымша.

      273. Басып шығарылған хаттаманың жобасы 5 данада аймақтық органға жіберіледі (көрсетілген органға, облыс әкімшілігіне – орман иеленушісі оның қарамағында болған жағдайда, орман иеленушісіне, облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасына және қол қойылған бір данасы - орман орналастыру ұйымына).

      Орман иеленушісі өкілетті органға тікелей бағынышты болған жағдайда хаттама 4 данадан жасалады (облыс әкімшілігінің орман шаруашылығы жөніндегі бөліміне жіберілмейді).

      274. Екінші орман орналастыру кеңесі төмендегідей жағдайларда жүргізіледі:

      орман мекемесі өкілетті органға тікелей бағынышты болған жағдайда аймақтық орган басқармасының өкілінің қатысуымен өткізіледі;

      орман мекемесі облыс әкімшілігінің орман шаруашылығы жөніндегі бөліміне бағынышты болған жағдайда (әкімшіліктің орман шаруашылығы жөніндегі бөлімі аймақтық орган мен облыстың қоршаған ортаны қорғау басқармасы өкілдерінің қатысуымен өткізеді).

      Екі жағдайда да екінші орман орналастыру кеңесі облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы хаттамасының жобасы бойынша шығарылған қолдау қорытындысынан кейін өткізіледі.

      Аймақтық орган мен облыс әкімшілігінің орман шаруашылығы жөніндегі бөлімінің немесе облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы мамандарының арасында келіспеушіліктер пайда болған жағдайда кеңеске орман орналастыру жобасының авторы шақырылады.

      Пайда болған келіспеушіліктер кеңесте жете талқыланғаннан кейін жойылады немесе жобаның авторы келіспеушілік тудырған мәселелер бойынша ерекше пікірін жазып береді, ал аймақтық орган оны қорытынды шешім шығару үшін өкілетті органға жібереді.

      Аталған органдар тарапынан ешқандай ескертулер болмаған жағдайда хаттамаға кеңессіз қол қойылады.

      275. Орман орналастыру ұйымы екінші орман орналастыру кеңесінде қабылданған басты пайдалану кесулері бойынша есепті кеспеағаштар көлемі рәсімделіп, өкілетті органға бекіту үшін жіберіледі.

      276. Екінші орман орналастыру кеңесінде қабылданған басты пайдалану кесулері бойынша есепті кеспеағаштар мен орман шаруашылық шаралардың көлемі орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасын құрастырудың негізі ретінде алынады.

      277. Барлық орман шаруашылық шараларында камералдық орман орналастыру жұмыстарынан кейінгі жылдың қаңтарынан басталатын тексеру кезеңіне арналған жыл сайынғы жұмыстар көлемі қарастырылады.

3. Параграф. Орман орналастыру жобасын тапсыру және іске асыру тәртібі

      278. Орман орналастыру жобасын дайындау кезінде орман орналастыру ұйымы жасаған барлық материалдар келісім шартта белгіленген мерзімде тапсырыс берушіге өткізіледі.

      279. Орман орналастыру материалдары өкілетті органмен бекітілгенге дейін экологиялық сараптамадан өтеді.

      Экологиялық сараптамадан өтетін материалдар келісілген көлемде облыстық қоршаған ортаны қорғау органына жіберіледі.

      Экологиялық сараптаманың құны қолданыстағы қағидаларға сәйкес төленеді.

      280. Экологиялық сараптаманың қорытындысы алынып, орман орналастыру жобасына қажетті түзетулер енгізілгеннен кейін орман орналастыру ұйымы өкілетті органға орман орналастыру жобасын белгіленген тәртіп бойынша бекіту үшін жобаланған шаралардың көлемі мен басқа да осы Ережеге 23 қосымша мәліметтер туралы анықтама жібереді.

      281. Орман орналастыру жобасы камералдық орман орналастыру жұмыстарынан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап іске асырыла бастайды.

4. Параграф. Орман орналастыру жобасы құжаттарының мазмұны мен сапасына қойылатын талаптар

      282. МОҚ мен орамдардың категориялары бойынша топталған телімдердің сипаттамаларын жазу үшін мәліметтер алынатын таксациялық карточкалардың негізінде құрастырылатын және әр телімнің таксациялық және шаруашылық сипаттамасын осы Ережеге 24 қосымша беретін таксациялық сипаттамалар негізгі құжат болып табылады.

      Таксациялық сипаттамалар орманшылықтар бойынша түптеледі және оларды партия бастықтары тексеріп, қолдарын қояды. Қосымшада орамдардың тізбесі мен таксацияны жүргізген орындаушылардың аты-жөні келтіріледі.

      Таксациялық сипаттамаларға (мазмұны мен сапасына) қойылатын талаптар төмендегідей:

      таксациялық карточкаларға толық сәйкес болуы;

      1) телімдердің таксациялық көрсеткіштерінің бір бірімен сәйкестігі;

      2) қор мөлшерінің бақылаулық мөлшерден 1 гектар ауытқуы ±10 пайыздан аспауы;

      3) белгіленетін орман шаруашылық шараларының учаскелердің нақты сипаттамаларына, МОҚ категорияларына байланысты орман шаруашылығын жүргізуге және нормативтік құжаттарға сәйкес болуы.

      283. Мемлекеттік орман қорын есепке алу пішінінің мазмұны мен құрастырылу сапасына қойылатын талаптар тиісті нұсқаулықпен белгіленеді.

      284. Мемлекеттік орман қорын есепке алудың № 1 пішіні осы Ережеге 2 және 3 қосымшаларымен орман қорын сипаттайтын барлық кестелер үшін бақылау мәліметтері болып есептеледі.

      Бірінші кезекте орман қорын есепке алу мәліметтері мен аудандардың жер категориялары бойынша бөлінуіне сәйкестігі және жалпы қорлардың басым тұқымдылары бойынша бөлінуі тексеріледі.

      Барлық кестелер мен ведомостардың көрсеткіштері бірдей жиынтық мәліметтері бір біріне сәйкес болады.

      285. Орман қорын есепке алу формалары мен орман шаруашылық ведомостарындағы және орман орналастыру жобаларының түсіндірме жазбаларындағы қорлар бойынша мәліметтер текше метрлерде немесе мың текше метрлерде келтіріледі. Мәліметтер ондық текше метрлерде келтірілмейді.

      286. Дайын құжаттардың мөрі анық, мәтіндердің және цифрлық материалдың орналасуы оқу үшін қолайлы болады.

      Басты пайдалану мөлшерін есептеу, ормандарды ұдайы өндіру, орман қорын есепке алудың № 1 пішініне осы Ережеге қосымшалармен және басқа да құжаттарға орман орналастыру партиясының бастығы (орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасының авторы) қол қояды.

      Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасына орман орналастыру ұйымының басшысы, бас инженері және партия бастығы қол қояды (авторы).

      287. Түсіндірме жазбаның мазмұны оны құрастыру бағдарламасымен белгіленеді, ал сапасы – эксперттік бағалау арқылы анықталады. Сапасына қойылатын негізгі талаптар төмендегідей:

      орман орналастыру есептері мен жобалық шешімдерінің қолданыстағы нормативтік құжаттарға, негізгі қағидалары мен орман орналастыру кеңестерінің шешімдеріне сәйкес болуы;

      орман қоры динамикасының өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық қызметі нәтижелерінің және орман шаруашылығын жүргізу мен орман пайдаланудағы жіберілген кемшіліктердің дұрыс талдануы;

      орман орналастыруды жобалаудағы ормандардың санитарлық, экологиялық жағдайын жақсартып, олардың өнімділігі мен сапасын арттыратын және орман қоры ресурстары мен жерлерді тиімді пайдалануға әсерін тигізетін басым бағыттарды анықтауда осы талдау нәтижелерінің толық пайдаланылуы;

      орман орналастыру есептерінің қатесіз болуы, қабылданған жобалы шешімдердің негізделуі және цифрлық мәліметтердің бір біріне сәйкестігі;

      мәтіннің қысқа, нақты және стилистикалық ережелерге сәйкес болуы.

5. Параграф. Үздіксіз орман орналастыру құжаттамасының құрамы және оған қойылатын талаптар

      288. Орман орналастыру жобасы мен осы Ережелерде қарастырылған барлық құжаттама, толық көлемде жасалатын орман орналастырудың материалдары үздіксіз орман орналастырудың негізі болып табылады.

      Орман қоры мен орман пайдалану және орман шаруашылық қызметі бойынша жинақталған мәліметтер банкі құрылады.

      289. Кейін, шаруашылық шаралармен қамтылған немесе орманға жағымсыз жағдайларда болған мемлекеттік орман қоры учаскелерінде жыл сайын тексеру жүргізіледі және орман иеленушісіне жыл сайын мына құжаттар беріледі:

      орман қорының жағдайы мен келесі жылдардың 1 қаңтарындағы жағдайы бойынша болған өзгерістері туралы мәліметтер;

      орындалған орман шаруашылық шараларының сапасын бағалау ведомостары;

      жобаланатын орман шаруашылық шаралары мен орман пайдаланудың (белгіленген пішін бойынша) тексерілген ведомостары және өзгерістер енгізілген картографиялық материалдар.

      Жұмыстар үздіксіз орман орналастыруды жүргізу жөніндегі әдістемелік нұсқаулар бойынша осы Ережеге 25 қосымша атқарылады.

      290. Есепке алу – есеп беру құжаттамасын алу және орман қоры, орман пайдалану, ормандарды қорғау және күзету бойынша анықтамаларға түскен ресми сұрауларды орындау тәртібі негізгі орман орналастыруды жүргізу туралы келісім шартпен белгіленеді (орман иеленушісінің тиісті бағдарламалық құралдармен қамтамасыз етілуі мен мамандардың мәліметтер банкімен жұмыс істеуі ескеріледі).

      291. Үздіксіз орман орналастыру объектілеріне мемлекеттік орман қорын есепке алу жылдары орман қорын есепке алудың № 1 пішіні бойынша осы Ережеге 2 және 3 қосымшаларымен тиісті құжаттама беріледі.

      Орман қорын есепке алу жұмыстары негізгі орман орналастырудан 6 жыл өткеннен кейін жүргізілген жағдайда, есепке алу алдындағы соңғы 2 жылда аралап жүріп таксацияланғандардан басқа барлық алқаағаштардың таксациялық көрсеткіштері актуализацияланды.

      Актуализация Қазақстан ормандарын таксациялау үшін қабылданған алқаағаштардың өсу барысының кестелері бойынша жүргізіледі. Мұндай кестелер жасалмаған жағдайда алқаағаштардың орман орналастырудан кейінгі жасы бойынша ғана актуализация жүргізіледі.

      292. Тексеру кезеңінің жартысы өткеннен кейін орман қорында елеулі өзгерістер болған жағдайда, орман иеленушісінің тапсырысы бойынша басты пайдалану кеспеағашы мен аралық пайдалану және, қажет болған жағдайда, ормандарды ұдайы өндіру шараларының көлемдері мен түрлері қайта есептелуі мүмкін.

      Қайта есептеу орман қоры бойынша жаңа мәліметтер базасын табиғи өсуіне актуализациялау арқылы жүргізіледі. Қайта есептеу материалдарын қарау және бекіту тәртібі кәдімгі орман орналастырудағыдай.

      293. Үздіксіз орман орналастыру кезінде қабылданатын және тапсырыс берушіге өткізілетін барлық құжаттар пішіні мен мазмұны бойынша кәдімгі орман орналастыру кезінде қабылданғандарға сәйкес болады.

      Құжаттардың дәлме-дәл пішіндері тапсырыс берушінің дербес компьютеріне шығарылады, сондай-ақ олардың таспаға жазылуы мен магнит таспалары арқылы тапсырылуы қамтамасыз етіледі.

      Жаңартылған картографиялық материалдар (планшеттер, орман карталары немесе олардың фрагменттері) жүктелімі мен дәлдігі бойынша Орман карталарын дайындау жөніндегі техникалық нұсқауларға сәйкес болады.

      294. Үздіксіз орман орналастырудың басты мақсаттары төмендегідей:

      орман шаруашылығын жүргізудің тиімділігі мен орман қорын үздіксіз, тиімді және сарқылмастай пайдаланылуын қамтамасыз ету;

      орман орналастыру жобаларының толық көлемде іске асырылуы. Олар негізгі орман орналастыру материалдары бойынша белгілі бір кезеңде орман қорында болатын өзгерістерді ескере отырып құрастырылады;

      жоспарлау кезінде орман пайдаланудың барлық түрлерінің және орман шаруашылық шаралардың кезектілігі, ұйымдастырылуы және орналастырылуы бойынша оңтайлы шешімдер табу;

      ормандардың жағдайы мен орман ресурстарын пайдалануда орман өсіру және табиғат қорғау талаптарының сақталуын бақылауға алу, анықталған кемшіліктерді жою және орман қоры динамикасы мен экологиялық жағдайдағы жағымсыз өзгерістерді болдырмау;

      орман мониторингін мәліметтермен қамтамасыз ету.

      295. Үздіксіз орман орналастыру кезінде қойылған мақсаттарға сәйкес төмендегідей мәселелер шешіледі:

      орман қоры, орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметі бойынша (актуализацияланған жағдайында) жинақталған мәліметтер банкін сақтау;

      орман кадастры мен ормандарды мемлекеттік есепке алу және орман шаруашылығы бойынша есеп беру құжаттамасын жүргізу;

      орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметті жоспарлау (жыл сайын);

      орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметті бақылауға алу;

      Орман пайдалану мен орман шаруашылық қызметті перспективалық жоспарлау мәселелері негізгі орман орналастыру кезінде (қажет болған жағдайда – негізгі орман орналастыру арасындағы кезеңде) шешіледі.

      296. Үздіксіз орман орналастырудың барлық мәселелері бағдарламалық құралдары арнайы жобамен белгіленетін мәліметтер банкі арқылы шешіледі. Бұл жобаның құрамына сондай-ақ бағдарламалар кешені мен орман қорын есепке алу, жоспарлау, бақылау мәселелері кіреді.

      Осы мәселелердің тізбесі, олардың шешу тәртібі мен әдістері үздіксіз орман орналастыруды жүргізу жөніндегі әдістемелік нұсқаулармен анықталады.

6. Параграф. Ұзақ мерзімді пайдалануға берілген мемлекеттік орман қоры учаскелері құжаттарының құрамы

      297. Ұзақ мерзімді пайдалануға берілген учаскелері бар МОҚ жерлерінде орман орналастыру жұмыстарын жүргізу кезінде (қосымша төлемге) пайдалануға берілген әр учаске үшін түсіндірме жазба жасалуы мүмкін.

      Түсіндірме жазбада учаскенің мөлшері, орналасуы және сипаттамасы беріледі. Сондай-ақ осы учаскедегі алқаағаштардың боялған және боялмаған пландары немесе планшеттері жасалуы мүмкін.

2 Тарау. Орман қорының сипаттамасы
1. Параграф. Орман қоры жерлерін МОҚ санаттары бойынша бөлу

      298. Орман қоры МОҚ санаттарына Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларына сәйкес бөлінеді.

      Қазақстан Республикасының Орман кодексі МОҚ санаттарын нақтылайтын негізгі құжат болып табылады.

      299. МОҚ санаттары далалық орман орналастыру жұмыстарының басталуына дейін немесе орман орналастыру жұмыстары кезінде анықталады. Орман иеленушісі аумағының МОҚ санаттары бойынша бөлінуіндегі өзгерістер далалық орман орналастыру жұмыстарынан кейін заңды түрде рәсімделген болса, орман орналастыру материалдарына енгізілетін түзетулер қосымша қаржы мен қосымша келісімшарт бойынша енгізіледі.

2. Параграф. Орман қорын сипаттайтын кестелер

      300. Орманшылықтардың орман қоры мен орман орналастыру объектін сипаттайтын кестелер мен ведомостар орман қорын есепке алу пішіндерінде және бағдарламалық қамсыздандыруда (орман орналастыру мәліметтерін компьютерде өңдеу кезінде қолданылатын) келтіріледі.

      301. Сүрекдіңдердің орташа таксациялық көрсеткіштерін анықтау кезінде олардың жасы, бонитеті және толымдылығы телім аудандарының қосындысы бойынша анықталады.

      Сүрекдіңдердің орташа өсімі ағаш тұқымдылардың өсімі бойынша қолданыстағы стандарттарға сәйкес анықталады.

      302. Сүрекдіңнің өнімділігі өсу тенденциясына немесе ормандарды жағдайы мен сапасының, жас құрылымының өзгеруіне, орман шаруашылық қызметінің нәтижелеріне және өткен тексеру кезеңіндегі орман пайдаланудың әдістері мен қарқындылығына байланысты. Өсімінің төмендеуі орташа таксациялық көрсеткіштер бойынша анықталады.

3. Параграф. Пайдалану қоры, оның тауарлық және сортименттік құрылымы

      303. Пайдалану қорын Қазақстан Республикасының Орман кодексі бойынша басты пайдалану кесулері рұқсат етілген МОҚ санаттарындағы барлық толысқан және көнерген алқаағаштар құрайды.

      Орман кесу ережелері бойынша ерекше қорғалатын деп белгіленген учаскелер пайдалану қорына енгізілмейді.

      304. Пайдалану қоры туралы телім бойынша мәліметтерде орман орналастыру объектісінің көлік үшін қолайлы болуы ескеріледі. Учаскелердің көлік үшін қолайлылығы және аумақтың (орам, телім) көлік үшін қолайсыз учаскелерге жатқызылуы бірінші орман орналастыру кеңесінде шешіледі.

      305. Пайдалану қорын құрайтын және басты пайдалану есебіне енгізілетін, сондай-ақ есептен шығарылған алқаағаштар туралы жиынтық мәліметтер орман орналастыру жобасының түсіндерме жазбасындағы кестелер мен екінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасында, басты пайдалану кесулерінің мөлшері негізделген жағдайда келтіріледі.

      Тексеру кезеңіне белгіленген кеспеағаш қорының орналасуы орманшылық алқаағаштарының жалпы планында көрсетіледі.

      306. Пайдалану қорының тауарлық құрылымы әр тұқым үшін тауарлық кестелер бойынша материалдар компьютерлік өңдеуден өткізілгенде анық алады. Құрамындағы тұқымдылардың түбір қоры тауарландырылады. Сонымен қатар кәделік сүрек ірілік класы мен сорттары бойынша бөлінеді, ал отындық сүрек технологиялыққа және жағылатынға бөлінеді.

      Әр басым тұқым бойынша пайдалану қорының құрамы жөнінде мәліметтер МОҚ санаттары шегінде келтіріледі.

      307. Пайдалану қоры немесе кеспеағаш қоры тапсырыс берушінің талабы бойынша және келісім-шарт бойынша оның қаражатына және өзі таңдаған вариантында, мақсатты сортименттердің максималды шығымын алу қажеттілігін ескере отырып, сұрыпталады (қолданыстағы сортимент кестелері бойынша).

4. Параграф. Өскін мен табиғи жаңарудың және орман екпелерінің сипаттамасы

      308. Толысқан және көнерген сүрекдіңдердің арасындағы табиғи жаңару барысын анықтау үшін орман қолтығындағы өскінін көз мөлшерімен есепке алу мәліметтері қолданылады. Ағашы кесілген жерлердің табиғи жолмен жаңаруын қамтамасыз ететін басты тұқымдылардың өскіні бар толысқан алқаағаштардың аудандары табиғи жаңаруды бағалау шкаласына сәйкес анықталады.

      309. Орманмен қамтылмаған жерлердегі орманды қалпына келтіру процестерінің барысы көз мөлшермен таксациялау мәліметтері мен тексеру кезеңінде пайда болған балауса ағаштарды ескере отырып жүргізілген табиғи жаңаруды тексеру нәтижелері бойынша сипатталады.

      Осы әдіспен орманмен қамтылмаған жерлердегі шаруашылық жағынан құнды тұқымдылардың жаңаруына әсер ететін факторлар анықталып, талданады.

      310. Орман екпелерін далалық есепке алу мәліметтері мен тексеру және аралап таксациялау нәтижелері бойынша орман орналастыру объектіндегі орман екпелерінің барын, сақталуын, жағдайын көрсететін тексеру кезеңіндегі орман екпелері мен үлкен жастағылардың ведомостары құрастырылады.

      Осы мәліметтер бойынша орман екпелерін өсіру өндірісінің жалпы сипаттамасы жасалады және оған баға беріледі. Сонымен қатар, осы мәліметтер бойынша орман орналастыру белгілеген орман екпелері ауданының орман иеленушісі берген есептің мәліметтеріне сәйкестігі, ауытқуларды себептері анықталады және орман екпелерін орманмен қамтылған жерге ауыстыруда қолданыстағы стандарт талаптарының орындалуы, жағдайының дұрыс бағалануы таксация мәліметтерімен салыстырғандағы, өлу себептері талданады, сондай-ақ орман иеленушісінің өткен тексеру кезеңіндегі орман екпелерін өсіру шараларын орындауы анықталады.

      311. Өскіннің жағдайы мен табиғи жаңарудың сипаттамасы және өткен тексеру кезеңіндегі орман екпелерін өсіру өндірісінің бағалануы орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында келтірілген. Осы мәліметтер бойынша жасалған қорытындылар алдағы тексеру кезеңіне белгіленетін орманды қалпына келтіру шараларын жобалауда қолданылады.

5. Параграф. Жидектіктер мен дәрілік өсімдіктердің және техникалық шикізаттың сипаттамасы

      312. Жұмыстар қосымша төлемге жасалады. Орманды аралап таксациялау кезіндегі шикізат ресурстарын (ағаштан басқа) тексеру нәтижелері бойынша жидек, жаңғақ, жеміс, дәрілік өсімдіктер мен техникалық шикізатын дайындауға жарамды телімдердің орамдық ведомостары құрастырылады.

      313. Ормандағы шикізат ресурстарының (ағаштан басқа) биологиялық және кәсіпшілік өнімі тиісті нормативтер бойынша анықталады. Ормандағы шикізат ресурстарын (ағаштан басқа) дайындау көлемін белгілеген кезде көлікке қолайсыз жерлер есептелмейді: тік беткейлер, өнімділігі мен шикізат көлемі төмен учаскелер және аумақтың химиялық немесе радиоактивтік ластануына байланысты шикізат ресурстары пайдалануға жарамсыз болып табылатын учаскелер.

6. Параграф. Гидроорманмелиоративтік қор

      314. Далалық жұмыстар барысында ылғалдылығы өте жоғары немесе сазды болып табылған орман қоры жерлері орманмен қамтылған және орманмен қамтылмағандарға, сондай-ақ ормансыз жерлерге жайылымдар, егістер, шабындықтар, саздар болып бөлініп, тиісті ведомостарға енгізіледі.

      Сол учаскелерге құрғату шаралары белгіленеді және бұл мәселе бірінші орман орналастыру кеңесінде шешіледі.

      315. Гидроорманмелиоративтік жүйесі мен гидроорманмелиоративтік қондырғылардың жағдайына байланысты оларды сақтау шаралары белгіленеді.

      Гидроорманмелиоративтік қоры мен гидроорманмелиоративтік құрылымдары туралы жиынтық мәліметтер орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасындағы тиісті тарауларындағы кестелерде келтіріледі.

7. Параграф. Ормандардың санитарлық және экологиялық жағдайы

      316. Аралап таксациялау мәліметтері бойынша орман зиянкестері мен орман аурулары ошақтарын, өнеркәсіп, көлік және коммуналдық қалдықтармен зақымданған орман учаскелерін сипаттайтын тиісті ведомостар құрастырылады.

      Ормандардың санитарлық және экологиялық жағдайы жөнінде жиынтық мәліметтер, олардың бағалануы және тиісті ұсыныстар орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында келтіріледі.

8. Параграф. Мемлекеттік орман кадастры. Ормандардың экономикалық бағалануы

      317. Орман орналастыру материалдары бойынша орман иеленушілер орман кадастры кітабын жүргізеді.

      Орман орналастыру жұмыстары кезінде бұл кітаптардың формалары мен тарауларының дұрыс толтырылуы тексеріліп, қажет болған жағдайда, орын алған ауытқулар көрсетіледі.

      318. Экономикалық бағалау өкілетті орган бекіткен әдістеме мен нормативтер бойынша жүргізіледі.

      Экономикалық бағалау нормативтері табиғи-экономикалық аймақтар мен МОҚ санаттары бойынша жасалады (мақсаты мен шаруашылық маңыздылығына байланысты).

      Бұл нормативтерде ормандардың саны мен сапасы (тұқымдық құрамы, жастық пен тауарлық құрылымы, өнімділігі), ормандардың табиғи пайдалы қасиеттері, аудандардың шаруашылық игерілуі мен орман учаскелерінің көлік үшін қолайлығы ескеріледі.

      319. Таксациялық телім алғашқы бағалау бірлігі болып табылады. Орман орналастыру объектіндегі орман қорының экономикалық бағалануы пайдалану түрлері бойынша келтіріледі.

      320. Экономикалық бағалаудың мәліметтері жобаланатын шараларды негіздеу мен тиімділігін болжау үшін қолданылады. Орман иеленушісі оларды тексеру кезеңі бойы орман қоры жерлерін қайтып алу үшін өтемақы мөлшерін, жалға беру (алу) төлемін және орман заңдарын бұзу үшін айыппұл мөлшерін анықтауда қолданады.

3 Тарау. Өткен тексеру кезеңіндегі орман қорының динамикасы мен орман шаруашылық қызметін талдау
1. Параграф. Орман қорының динамикасын талдау

      321. Орман қорының динамикасы орман шаруашылық және ағаш дайындау қызметімен байланыста талданады (олардың орманға әсер ету деңгейін анықтау үшін).

      Талдау нәтижелері орман қоры динамикасындағы негативтік тенденцияларды жоюға және ормандардың экологиялық және санитарлық жағдайын жақсартуға бағытталады және орман орналастыруды жобалаудағы приоритеттерді анықтаудың негізі ретінде қолданылады.

      322. Талдау осы және өткен орман орналастыру мәліметтерін салыстыру әдісімен жасалады. Орман қорының ұзақ кезеңдегі динамикасы туралы мәліметтер болған жағдайда, тапсырыс берушінің талабы бойынша сол кезеңге талдау жасалуы мүмкін. Ол бірінші орман орналастыру кеңесінің хаттамасына жазылады.

      Мыналар талданылады:

      1) орман қоры аудандарының МОҚ санаттары бойынша, ал олардың шегінде – жер түрлері бойынша бөлінуі;

      2) ормандардың тұқымдық құрамы мен ормандардың жастық құрылымы;

      3) басым тұқымдылар бойынша орташа таксациялық көрсеткіштер;

      4) ормандардың экологиялық жағдайы; орман зиянкестері мен аурулары ошақтарының динамикасы; тұқымдылар бойынша жас сүрекдің тамырлық қоры; ормандардың кесілуі, өлуі және ұдайы өндірілуі араларындағы балансы (өткен тексеру кезеңіндегі).

      323. Көрсетілген өзгерістер бүтін орман орналастыру объекті бойынша салыстырылады.

      Объект шекараларының өзгеруі елеулі болған жағдайда – орманшылық немесе орманшылықтар тобы бойынша салыстырылады.

      Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында орман қорында болған өзгерістерге баға беріледі.

      Өзгерістердің себептері үш топқа бөлінеді:

      1) табиғи (табиғи апаттар, өсімі);

      2) орман шаруашылық қызметтің жүргізілуі, жүргізілмеуі, өнеркәсіп қалдықтарының орманға тигізетін әсері, рекреациялық жүктелім;

      3) объект ауданындағы кесу жастарының өзгеруіне байланысты өзгерістер.

      Өнеркәсіп қалдықтары мен басқа да зиянды заттардың орманға әсер ету дәрежесі көрсетіледі. Орман қорын мемлекеттік есепке алу түрлері бойынша орман орналастыру мәліметтері орман иеленушісінің орман орналастыру жылының орман кадастры кітабындағы мәліметтерімен салыстырылып, үйлеспеушіліктердің себептері анықталады.

2. Параграф. Орман шаруашылық қызметін талдау

      324. Орман шаруашылық қызметі орман шаруашылығын жүргізудің жақсы және жаман жақтарын (өткен тексеру кезеңіндегі) анықтап, оны жақсарту шараларын белгілеу мақсатында талданылады.

      Сонымен қатар, орман шаруашылық шараларын жүргізу әдісі мен технологиясы бағаланады және Негізгі қағидалар мен өткен орман орналастыру жобасынан ауытқудың себептері мен негізделуі көрсетіледі.

      Орман кесу ережелерін бұзушылықтар анықталады. Орман ресурстарын пайдалану толықтығы мен үнемділігі бағаланады.

      Сүрекдің шығыны аралап таксациялау нәтижелері бойынша анықталады.

      Нақты орындалған орман шаруашылық жұмыстардың көлемдері, оларды өткен орман орналастырудағы орман орналастыру жобасына сәйкес орман қорындағы орналасуы салыстырылады. Ол үшін орман шаруашылық шаралар жүргізілген телімдердің таксациялық мәліметтері, табиғи жаңаруын, орман екпелерінің жағдайын, ормандардың экологиялық және санитарлық жағдайын тексеру нәтижелері, статистикалық есеп беру материалдары және басқа да мәліметтер қолданылады.

      Осы жұмыстардың соңында (нәтижесі ретінде) жобаланған және нақты орындалған орман шаруашылық шаралардың негізделуі мен тиімділігі бойынша қорытынды шығарылады, өткен орман орналастыру обасынан ауытқулардың себептері талданады және олардың орман қорының сапалық құрамымен құрылымы бағаланады.

      325. Жалпы қорытыдыда орман орналастыру объекті бойынша шаруашылық қызыметке жиынтық баға беріледі. Тиісті қорытындыларында атқарылған орман шаруашылық шаралары мен ағаш дайындау қызметінің негізгі таксациялық көрсеткіштеріне, ормандардың сапасына, өнімділігіне экологиялық және санитарлық жағдайына тигізетін әсері сипатталады.

4 Тарау. Орман орналастыруды жобалау
1. Параграф. Орман қоры иеленушілері үшін жобалау

      326. Орман қоры иеленушілері үшін орман шаруашылық шаралар Қазақстан Республикасының Орман кодексі талаптарына, Үкіметтің қаулылары мен шешімдеріне, басқа да директивтік құжаттар мен ережелерге сәйкес жобаланады.

      Жоба орман орналастыру жобасындағы түсіндірме жазбаның өкілетті органмен бекітілген бағдарламасына сәйкес, ал орман иеленушілері үшін – олардың тапсырысы бойынша және қосымша төлемге (келісім-шарттағы бағдарлама бойынша) жасалады.

2. Параграф. Ұйымдық-шаруашылық бірліктің құрылуы

      327. МОҚ санаттары мен орман құрушы тұқымдылар Қазақстан Республикасының орман шаруашылығын жүргізудің негізі болып табылады. МОҚ санаттары белгіленген тәртіп бойынша (жеке аумақтардың мақсатын ескере отырып) Қазақстан Республикасының Орман кодексіне сәйкес анықталады және Қазақстан Республикасы Үкіметінің тиісті қаулысымен бекітіледі.

3. Параграф. Тұқымдылар топтары мен мақсатты тұқымдылар

      328. Басым тұқымдыларының ерекшеліктері мен өнімділігі және орман шаруашылығын жүргізу мақсаттары бойынша ағаш тұқымдылары 5 топқа топтасады:

      қылқан жапырақты, қатты жапырақты, жұмсақ жапырақты, сексеуілдіктер және басқалары.

      Әр топ ормандардың қорғаныш және басқа да пайдалы функцияларын тиімді атқаруын қамтамасыз ететін шаралар жүйесін іске асыру арқылы нақты бір мақсатты тұқымды өзіне сәйкес орман өсіру жағдайларында өсіруге бағытталады. Барлық бұталы тұқымдылар бұталар тобына біріктіріледі.

      329. Орман қорының тұқымдық құрамы орман шаруашылығын жүргізу мақсаттарына сәйкес келмеген жағдайда, құндылығы аз сүректерді мақсатты тұқымдылармен алмастыру шаралары қарастырылады.

      330. Орманмен қамтылмаған орманды жерлер орман өсіру жағдайлары бойынша болашақта ормандандырылатын мақсатты тұқымдыларға жатқызылады.

4. Параграф. Басты пайдаланудағы кесу жастарын белгілеу

      331. Басты пайдаланудағы кесу жастары кесу жұмыстары жүргізілетін МОҚ санаттары үшін белгіленеді. Басты пайдаланудан шығарылған ормандар үшін толысу жастары шартты түрде белгіленеді және олар барлық орман орналастыру құжаттарында кесу жастары болып алынады.

      332. Әр тұқым мен тұқымдылар тобы үшін кесу жастары олардың биологиялық ерекшеліктеріне, мақсатына және олардың табиғат қорғау, экономикалық, әлеуметтік функцияларына байланысты белгіленді.

      Орман пайдаланудың біркелкі болуын қамтамасыз ету үшін кесу жастары негізделген және тұрақты болады. Басты пайдаланудың кесу жастарын өзгерту немесе нақтылау қажеттілігі өкілетті органның ұсынысы бойынша орман орналастыру жұмыстарына дайындалу кезінде іске асырылады.

      Кесу жұмыстарын өзгерту қажеттілігінің негіздемесі дайындық жұмыстарын жүргізу қорытындылары жөніндегі хаттамаға енгізіледі. Кесу жастарын негіздеу ғылыми-зерттеу орман ұйымдарында жүргізіледі. Кесу жастарының өзгертілуі мен белгіленуін өкілетті орган бекітеді.

      333. Алқаағаштар жас топтарына басты пайдаланудағы белгіленген кесу жастары (немесе толысу жастары) мен жас кластарының ұзақтығына байланысты бөлінеді осы Ережеге 1-қосымшаның 14-кестесі.

5. Параграф. Орманды көп мақсатта пайдаланудағы жобалауды негізгі принциптері

      334. Ормандарды сарқылтпай, үздіксіз және тиімді пайдалана отырып, олардың қорғаныштық қасиеттерінің артуының толықтай сақталуын қамтамасыз ету орманшылықтың негізгі принциптері болып табылады.

      335. Орман қорында, оларды пайдаланудың мына түрлері жүзеге асырылуы мүмкін.

      1) ағаш сүректерін дайындау;

      2) ағаш сүректерін дайындау және шырындарын алу;

      3) қосалқы ағаш өнімдерін дайындау (қабақтарын, бұтақтарын, түбірлерін, жапырақтарын бүршіктерін);

      4) орманды қосымша пайдалану (шөп шабу, мал жаю, маралдарды бағу, аңшылық, бал ара шаруашылығы, бау бақшалық және ауыл шаруашылық өнімдерін өсіру, дәрілік өсімдіктерді жинау және оларды техникалық шикізат ретінде пайдалану, жабайы жемістерді яғни жаңғақ, саңырауқұлақ, жидек және тағы басқа азықтық өнімдерді, мүкті, орман жамылғысын және түскен жапырақтарды, қамысты жинау);

      5) мемлекеттік орман қоры учаскелерін аңшылық шаруашылығына, ғылыми-зерттеу мақсатында, мәдени-сауықтыру, туристік және спорттық мақсаттарға пайдалану.

      336. Орманды пайдаланудың басым түрі мемлекеттік орман қорына сәйкес: табиғат қорғау, экологиялық және әлеуметтік болады. Ормандардың функциясы мен жергілікті жер жағдайларына байланысты пайдалану тізімі бірінші орман орналастыру жиналысының шешімімен тағайындалады.

      337. Көп мақсатты орман пайдалануды жобалаудың негізгі принципі ретінде орманның барлық жарамды түрлерінің кешенді пайдаланылуы (сүректі және сүрексіз өнімдердің анықталған түрлері мен пайдалану мөлшерін қоса) алынады.

      Басты пайдалану үшін кесуге тыйым салынған ормандарда аралық пайдаланудың және басқа да кесу түрлерінің мөлшері мен түрі, олардың экологиялық-санитарлық жағдайы және алқаағаштардың өсімі мен сүректердің табиғи түсуін пайдалана отырып, олардың қорғаныштық қызметтерін арттыру арқылы анықталады.

      Ғылыми мекемелер орман қорларын көп мақсатта пайдаланудағы іс шараларды, орналасу аудандарының негізіне сүйене отырып, анықтайды, ал өкілетті ұйымдар оларды бекітеді.

6. Параграф. Орманды басты мақсатта пайдалану

      338. Басты мақсатта кесудің түрлері аумақтық ережелермен реттеледі. Біртіндеп және таңдамалы кесулердің негізі ретінде төмендегілер есепке алынуы тиіс:

      1) орман астарындағы табиғи жаңарудың жағдайы;

      2) орманды ұдайы өндіру кезеңі;

      3) кесу мезгілінің саны мен аралық мерзімі;

      4) орман қоры аумағы бойынша кесуге белгіленген учаскелердің орналасуы;

      5) кесудің қарқындылығы.

      339. Есептік кеспеағаш орман мекемесі бойынша есептеледі, ал орманшылықтар бойынша пайдалану қорына пропорционалды және алқаағаштардың жас құрылымы ерекшеліктерін ескере отырып есептеледі. Кейбір жағдайларда өкілетті ұйымдардың талабына байланысты есептік кеспеағаштар әр немесе жеке орманшылықтар бойынша есептелуі мүмкін. Орманды пайдаланудың есептеліп бекітілген қоры арқылы облыс аумағы бойынша есептік кеспеағаштар анықталады.

      340. Басты мақсатта пайдалану кеспеағаштары орман орналастыру кезінде анықталады. Есептік кеспеағаштар кезекті орман орналастыру мерзімінен бұрын мына жағдайларда ғана нақтыланады:

      1) мемлекеттік орман қоры жерлері бір санаттан екіншісіне ауыстырылған кезде;

      2) белгілі бір аудандарды алып тастағанда немесе қабылдаған кезде;

      3) орман иеленушілерінің қайта құрылуына немесе жойылуына байланысты орман қорында өзгерістер болған жағдайда;

      4) орман қорлары табиғи аппаттардың салдарынан апатқа ұшырағанда.

      Сонымен қатар, есептік кеспеағаш мына жағдайларда нақтыланады: өзгеруі оның мөлшерінің 20 пайызынан көп болғанда және кезекті орман орналастыруға дейінгі мерзімі 3 жылдан асып кетпесе.

      341. Есептік кеспеағаш Қазақстан Республикасының орман қоры учаскелерінде есептік кеспеағаштардың мөлшерін анықтау жөніндегі әдістемелік нұсқаулар бойынша есептеледі осы Ережеге 26-қосымша. Орман орналастыру кезіндегі қабылданған кеспеағаш тексеру кезеңінің ұзақтығына байланысты есептеліп шығарылады.

      342. Есепті кеспеағаш МОҚ санаттары шегінде басым тұқымдылары мен кесу әдістері бойынша анықталады және жетуге қолайлылығына байланысты бөлініп есептеледі

      343. Есептік кеспеағашты анықтаған кезде, төмендегілер есепке алынбайды:

      1) Қазақстан Республикасының Орман кодексіне сәйкес мемлекеттік орман қорларындағы басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынған МОҚ санаттары;

      2) орман кесулерінің қолданыстағы Ережелеріне сәйкес басты пайдалану мөлшерінің есебінен шығарылған ерекше қорғалатын орман учаскелері;

      3) орман кесулерінің қолданыстағы Ережелеріне сәйкес кесуге тыйым салынған бағалы және сирек кездесетін ағаштар.

      344. Орман орналастыру мекемесі объектілеріндегі есептік кеспеағаш бойынша ұсыныстар, екінші орман орналастыру жиналысында қабылданғаннан кейін өкілетті ұйымдарға бекітуге беріледі.

      345. Есепті кеспеағаш камералдық орман орналастыру жұмыстары жылынан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге асырылады.

      346. Телімдерді кесуге белгіленгенде бірінші кезекте төменде көрсетілгендер ұсынылады: зақымданған алқаағаштар (дауыл құлатқан ағаштар), жағдайына байланысты кесуді талап ететін алқаағаштар; бұрынғы кесу жылынан қалып қалған шайыр алу жасынан шығып қалған, толысу жасынан асқан ағаштар.

      347. Басты мақсатта пайдаланып, кесуге бағытталған барлық телімдер шолу планында боялып көрсетіледі және олар басты мақсатта пайдалану үшін кесу ведомосына тіркеледі. Орман пайдаланушыларға, экономикалық жағдайды ескере отырып, есептік кеспеағаш аумақтарының кесу учаскелерін таңдауға ерік беріледі. Орамдық немесе блокты кесулерді шоғырландыруға жол беріледі.

7. Параграф. Орманды аралық пайдалану

      348. Аралық пайдалануға төмендегілер жатады:

      1) орманды күту үшін кесу;

      2) таңдамалы санитарлық (тазартпалы) кесу;

      3) бұталар мен өнімділігі аз орман алқаағаштарының сүрегін құнды ағаштарға алмастыру үшін кесу;

      4) қорғаныш қасиеттері мен су реттегіштік және басқа да атқарушы қызметтерін жоғалтқан алқаағаштарды, балауса ағаштардағы пісіп жетілген және жеке тұрған ағаштарды кесу;

      349. Орман орналастыру мәліметтерінде, орман өсіру талаптарына сай кесулерді қажет ететін, алқаағаштардың барлық аудандары анықталып көрсетіледі. Елді мекендер, жолдар мен өрт қауіпі бар кәсіпорындармен шектес алқаағаштарды күту үшін кесуді жобалағанда, өртке қарсы тұра алатын бөгет жыралар қарастырылады. Олардың ені сол жерде орналасқан объектілердің ерекшеліктеріне байланысты болады.

      Жыл сайынғы күту үшін кесудің мөлшері, әрбір кесу түрлеріне байланысты таңдалған сүрекдіңдерінің ауданы мен көлемі арқылы анықталады. Кесу мөлшері күтіп-баптау кесулерін талап ететін алқаағаштар ауданын кесулердің қайталану мерзіміне бөлу арқылы, ал қоры - жылдық мөлшерін (ауданын) кесу қарқындылығы бойынша анықталады (1 га-дағы орташа кесу мөлшеріне көбейту арқылы).

      Құрылуы тексеру кезеңіне жобаланатын орман екпелері мен балауса ағаштардағы жарықтандыру мөлшері есептік жолмен анықталады және орман орналастыру жобасында жеке көрсетіледі.

      Күтіп-баптау кесулеріне белгіленген телімдерді іріктеу орамдардың игерілу кезектілігін, толымдылығын, ағаштардың жасы мен жағдайын ескере отырып жүргізіледі. Әр телім бойынша таңдалған қордың ауданы мен кесу түрі келтіріледі.

      350. Таңдамалы санитарлық кесулер, дің зиянкестері мекендеген алқаағаштардың санитарлық жағдайын, телімдегі ағаштардың толықтай немесе бірен-саран өрттен зақымдануын және басқа да табиғи аппаттарға ұшырауын зерттеу нәтижелері мен белгіленген шаруашылық шаралардың негізінде Қазақстан Республикасы ормандарындағы санитарлық кесу ережелерінің талаптарына сәйкес жобаланады.

      Таңдамалы санитарлық кесулерді жүргізу мерзімі зақымданған тұқымдылардың және таңдалған сүрекдің жалпы көлемінің биологиялық ерекшеліктері мен оны дайындау мүмкіндігіне байланысты 1-5 жыл болуы мүмкін.

      Таңдамалы санитарлық кесулердің көлемі алқаағаштардың санитарлық жағдайына байланысты жылдарға бөлініп белгіленуі мүмкін.

      Жыл сайынғы таңдамалы санитарлық кесудің көлемі таңдалған ағаш сүректерінің жалпы қорын бекітілген игеру кезеңіне бөлу арқылы анықталады.

      351. Санитарлық-гигиеналық және денсаулықты жақсарту қасиеті жоғары, ерекше бағалы, орман жеміс алқаағаштарын, мемлекеттік табиғи саябақтарды, ғылыми маңызы бар және табиғи ескерткіштері бар ормандарды ескі, кеуіп қалған, жел құлатқан, қатты дауылдан сынған ағаштардан тазарту жобаланады. Басқа орманда бұл тек іске жарамды сүрегі болса немесе өртке қарсы талаптарға сай келмеген жағдайда ғана, жоспарланады.

      Нақты шешімдер бірінші орман орналастыру кеңесінде қабылданады. Ескі, кеуіп қалған және шашылып жатқан ағаштардың жыл сайынғы көлемін анықтау, таңдамалы санитарлық кесуді жобалағандай жүгізіледі.

      352. Іріктелініп алынған телімдердегі таңдамалы санитарлық кесуді және қураған ағаштардан тазарту жұмыстарын жоспарлаудың жалпы көлемдері арнайы дайындалған ведомостарда көрсетіледі.

      353. Мемлекеттік орман қорының басты мақсатта пайдалануға тыйым салынған учаскелерінде күтіп-баптау және таңдамалы санитарлық кесу барлық алқаағаштарда, толысуға аз қалған, толысқан және толысу жасынан өтіп кеткен, біртіндеп жасартуды қажет ететін, экологиялық санитарлық қасиетін жақсартатын, қорғаныштық қасиетін сақтайтын және арттыратын ағаштарда, сонымен қоса толысқан ағаштарды техникалық қасиетін жоғалтқанға дейін және пайдалануға болатын алқаағаштардың барлығында жобаланады.

      Бұндай күту үшін кесуге жобаланған телімдер, аралық пайдалану үшін кесу ведомосына, жеке тараумен жазылады. Пайдалану мөлшері және жыл сайынғы басқа да мемлекеттік орман қорының жер жағдайлары бойынша пайдалану көлемі мен жылдық көлемдері жекеленіп көрсетіледі.

      354. Сүрегі құнсыз алқаағаштар мен бұталарды қайтадан жаңартып кесу жұмыстары төмендегідей учаскелерде жүргізіледі.

      1) өздеріне тән емес орман өсіру жағдайларында (өнімділігі жоғары алқаағаштар өспейтін) жұмсақ жапырақты (кейде қатты жапырақты) балауса тұқымдыларда;

      2) толымдылығы төмен, орта жастағы алқаағаштар мен балауса ағаштарда;

      3) мақсатты пайдалануға жарамсыз алқаағаштар мен бұталарда;

      Кесу және ағаш тұқымдыларын егу немесе себу арқылы жаңартуды қажет ететін құндылығы төмен алқаағаштардың ауданы қайта құру қорын құрайды. Сондықтан кесілетін ағаштардың көлемі мен алқаағаштарды жаңарту мерзімі арқылы жыл сайынғы кесілетін мөлшері анықталады.

      355. Басты мақсатта пайдалануға тыйым салынған мемлекеттік орман қоры санаттарында (мемлекеттік табиғи қорықтардан басқа), ерекше қорғалатын учаскелерде қорғаныштық, және басқа да функцияларын жоғалтқан алқаағаштардың барлығында кесу жұмыстары жүргізіледі.

      Олар таңдамалы санитарлық кесу сияқты жүргізіледі. Кесілетін учаскелерді таңдау және реттеу жұмыстары нормативтік іс қағаздарына сүйене отырып, жүзеге асырылады.

      356. Балауса ағаштардағы жеке тұрған толысқан, көнерген және балауса ағаштар арасында өзінің тұқым беру қасиетін аяқтаған ағаштар жекелеп кесуге белгіленеді.

      Орта жастағы, толысушы, толысқан және көнерген алқа-ағаштардағы ерекше айқындалатын ағаштар жекелеп кесілмейді. Олар мемлекеттік орман қорының басты мақсатта пайдалану үшін кесуге тыйым салынбаған жерлеріндегі кесулермен бірге жүргізіледі. Басқа МОҚ санаттарында олар санитарлық кесу кезінде бірге алынады.

      357. Орман орналастыру аралық кесу жұмыстарын жүргізген кезде, қолданыстағы нормативтер бойынша таңдалып алынған ағаш сүректерінде тауарландыру және сортименттеу жұмыстарын жүргізеді. Ал бұл жоқ болған жағдайда, алдыңғы орман орналастырулардың кесу жұмыстарының нақты көрсеткіштері арқылы жүзеге асырылады.

8. Параграф. Басқа да кесулер

      358. Басқа да кесулерге төмендегілер жатады:

      1) жаппай санитарлық кесулер;

      2) өртке қарсы үзілімдер мен соқпақтарды шабу;

      3) өртке қарсы үзілімдерді және соқпақтарды тазалау;

      4) қылқанды балауса ағаштарды блоктарға бөліп кесу;

      5) электр жүйелері өтетін, тас жолдарды салу мен құбырларды орнатуға байланысты жүргізілетін кесулер;

      6) әр түрлі құрылыстарға және кеңселерді салуға арналған аудандарды кесу;

      7) шашылған кәделік ағаштарды жинау;

      359. Шабылуға жобаланған өртке қарсы үзілімдер мен әртүрлі террассалардан кесілген ағаш сүректерінің көлемі, олардың еніне, ұзындығына және бағыт бойынша басып өткен телімдердің 1 гектарындағы қорына байланысты, есептеліп шығарылады.

      Ал соқпақтарды шабу кезіндегі көлемі, олардың жалпы ұзындығы мен ені және орманшылық бойынша 1 гектардағы сүректерінің орташа қоры арқылы анықталады.

      Жаппай санитарлық кесу және басқа да кесулердегі ағаш сүйектерінің көлемі, кеспеағаштарды белгілеу мәліметтері мен құрылысқа берілген жерлердің мәліметтері бойынша анықталады.

9. Параграф. Алқаағаштардан шайыр және шырын алу.
Түбір шайырын дайындау

      360. Негізгі алқаағаштардан шайыр алу қажеттілігі, сол аудандағы өкілетті ұйымдардың келісімімен шешіледі және ол бірінші орман орналастыру жиналысында тіркеледі.

      Қарағайлы ормандардан шайыр алудың шикізаттық базасы, орманды бағалаудың негізгі ережелеріне сәйкес анықталады.

      361. Техникалық және экономикалық тиімділігі бар шыршалы, майқарағайлы және балқарағайлы алқаағаштарда шайыр алуға жарамды учаскелер көрсетілген тұқымдылар бойынша таңдалады. Бұндай алқаағаштарда шайыр алу әдістерімен жүргізілетін көлемі туралы шешім бірінші орман орналастыру кеңесінде қабылданады.

      362. Қарағайлы алқаағаштарда шикізат алуға жарамды және төменгі бонитетті ағаштар болған жағдайда ғана шайыр алу жобаланады. Шайыр алу жобасының қажеттілігі өкілетті ұйымдармен шешіледі және бірінші орман орналастыру кеңесінде тіркеледі.

      363. Шайыр алуға және тағы басқа да мақсатта пайдалану үшін түбірлерді дайындау орман екпелерін отырғызуға арналған және орман алқаағаштарына зияны тимейтін жерлерде жүзеге асырылады. Қарағайлы түбірлерден шайыр алудың қажеттілігі, олардың ресурстық аудандары бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

10. Параграф. Қосалқы ағаш ресурстарын дайындау

      364. Қосалқы ағаш ресурстарына қабық, түбір, бұтақ, тамыр, жапырақ, бүршік жатады. Қосалқы ағаш сүректерінің қажеттілігі және олардың тізімі бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

      365. Қосалқы ағаш ресурстарын дайындау мүмкіндігінің көлемі мен аудандары, әртүрлі кесу шараларының жобалануына сәйкес болады.

11. Параграф. Ормандарды қайта қалпына келтіру, оларды дамыту және өнімділігі төмен ағаштарды жаңарту

      366. Ормандарды қайта қалпына келтіру және оларды дамыту шаралары шаруашылық шараларды жүргізуге болмайтын жерлерден басқа мемлекеттік орман қорының барлық рұқсат етілген жерлердің МОҚ санаттарында жүзеге асырылады.

      Жобалау жұмыстары орманды пайдаланушылардың көп жылдар бойы, орман екпелері мен табиғи жаңаруды зерттеу жұмыстары кезінде жиналған мәліметтеріне сәйкес жүргізіледі.

      Жобаланылатын іс шаралардың құрамына төмендегілер кіреді:

      1) орманмен қамтылмаған аумақтарға екпе ормандарын отырғызу;

      2) өнімділігі төмен және бұталы ормандарды жаңарту үшін, жасанды алқаағаштарды құру;

      3) орманды басты мақсатқа пайдалану үшін кесу кезінде жас өскіндерді ескере отырып, олардың табиғи жаңаруының артуына әсер ету;

      4) табиғи жаңарудың келешекте орман құруына мүмкіншілігі бар аудандарды қалдыру;

      5) мелиоративтік орман өсіру.

      367. Ұдайы өндіру мен орман өсіруді талап ететін және шаруашылық әсер етуге қолайлы учаскелерге енетін орман екпелерінің қоры аралап көріп таксациялау мәліметтері бойынша анықталады:

      1) шаруашылық құнды тұқымдылардың табиғи жолмен өсуі мүмкін емес орманмен қамтылмаған учаскелер;

      2) тексеру кезеңінде жаппай кесуге жіберілген басым тұқымдылардың толымдылығы бойынша, табиғи жаңаруы мүмкін емес кеспеағаштар;

      3) қалпына келтірілген және басқа да орманмен қамтылмаған жерлер (орман мелиорациясы ретінде белгіленген, құмдар, жыралар, балкалар, карьерлер);

      4) өнімділігі, толымдылығы төмен алқаағаштар мен екпе ормандарды отырғызу жолымен қалпына келтірілетін бұталы өсімдіктер.

      368. Орман орналастыру кезеңіндегі кеспеағаштардың жасанды жолмен қайта қалпына келтіруді қажет ететін ауданы толысқан орман астарындағы табиғи жаңаруды және есепті кеспеағаштың нақты және болашақтағы пайдаланылуын ескере отырып есептеу арқылы анықталады.

      369. Орман екпелерін отырғызу шаралары белгіленген учаскелерде есептік әдістемелік картасы болмаған жағдайда, орман орналастыру жобасының түсініктеме қағазында отырғызылатын көшеттердің саны және орналасуы көрсетіледі.

      370. Алқаағаштары қайта құру кезінде ағаштар толық жойылғанда – орман екпелері жаппай жобаланады, ал коридорлар мен толымдылығы төмен телімдердің ашық жерлерінде көшет отырғызған жағдайда – жартылай жобаланады.

      371. Табиғи жаңаруға жәрдемдесу тексеру кезеңіндегі тұқымдылардың өскіні нашар кеспеағаштарда, орман астарындағы толымдылығы төмен толысқан, толысушы және көнерген ағаштарда, ағашы кесілген және басқа да орманы табиғи жолмен өсетін орманмен қамтылмаған жерлерде белгіленеді.

      Табиғи жаңаруға қолдан ықпал етудің әдістері төмендегідей болады:

      1) басты мақсатта пайдалану үшін жаппай кескен кезде, құнды тұқымдылар өскіні мен балауса ағаштарды сақтау мен оларды келешекте күту;

      2) шаруашылықта маңызы бар өздігінен шыққан ағаштар мен балауса ағаштарды күту;

      3) сақталған өскіні жеткіліксіз учаскелерде орман екпелерін отырғызу;

      4) біртіндеп топырағын өңдеу;

      5) табиғи жаңарып келе жатқан учаскелерді қоршау;

      6) жаңа кесілген жерлердегі табиғи жаңаруға қалдырылған жас өскіндерді жабайы және үй жануарлары зақым келтірмеуі үшін қоршап қою.

      372. Орманның табиғи жаңаруына арналған іс шаралар өткен жылдардағы кесілген жерлерді зерттеу жұмыстарының негізіне сүйене отырып, орманмен қамтылмаған аумақтардағы балауса ағаштардың динамикалық жағдайын талдау арқылы жүзеге асырылады.

      Табиғи жаңару учаскелерін таңдау басым тұқымдылардың орман жиегінде және кесілген жерлерде жақсы дамуына байланысты болады.

      373. Ормандары ұдайы өндіру немесе табиғи жаңаруға қалдыру жоспарланған учаскелерде іс шаралардың жоспарлары арнайы ведомосқа барлық іс шаралардың түрлері бойынша қорытынды шығарылып және әр отырғызу әдісі бойынша есептік технологиялық картасы көрсетіліп жазылады.

      374. Орманды дамыту кезінде жыралардың, балкалардың, құмдардың және тағы басқа ормансыз жерлердің жұмыс көлемі бөлек есептеледі.

      375. Ормандарды ұдайы өндіру, өсіру көлеміне байланысты уақытша және тұрақты орман тұқым учаскелерінің саны, орман тұқымбақтарының аудандары мен оларға қажетті орман тұқымдары есептеліп шығарылады.

      Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында орман тұқым шаруашылығы мен тұқымбақтарын дамыту, уақытша және тұрақты орман тұқым учаскелерін, аналық және ұластыру плантацияларын салу туралы ұсыныстар беріледі.

12. Параграф. Ормандарды қорғау

      376. Ормандарды өрттерден, заңсыз кесулерден, орманды пайдаланудағы ережелердің бұзылуынан және басқа да ормандарға зақым келтірулерден қорғау үшін орман орналастыру кезінде арнайы іс шаралар жобаланады.

      Іс шаралар қолданыстағы ережелер, бұйрықтар мен басқа да құжаттардың негізінде және өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық жүргізуді талдау нәтижелерін ескере отырып жобаланады.

      377. Ормандарды өрттерден қорғау. Орман орналастыру жобаларының түсіндірме жазбасында мына мәселелер қаралады:

      1) орман пайдаланушылардың шекараларын табиғи өрттердің шығуына байланысты белгілеу.

      Олар әр орам немесе оның бөлігі үшін Орман шаруашылығының ғылыми өндірістік орталығында жасалған және Қазақстанның ерекше өрт қауіпі бар ормандарындағы орман өрттерінің алдын алу шараларының жүйесінде келтірілген ұсынымдардағы орман қоры аумақтарын табиғи өрт қауіптілігі кластарына жатқызу шкаласы бойынша анықталады осы Ережеге 1-қосымшаның 15 кестесі;

      2) әр орам немесе оның бір бөлігі үшін табиғи өрт қауіпінің орташа класы, соған кірген телімдердің аудандары арқылы анықталады. Содан кейін орамдар немесе олардың бөліктері, табиғи өрт қауіптілігінің класына байланысты бір өрттік телімдерге біріктіріледі. Өртке қауіпі бар телімдердің ең кіші ауданы сүлбе картасына қарағанда анық көрінеді (шамамен карта масштабында ол 10 мм² кем болмайды). Орманшылықтың өрт қауіпі кластарына бөлінуі бойынша қорытынды мәліметтер орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында келтіріледі; ормандарды өрттен қорғау іс шараларына төмендегілер жатады:

      3) орман өрттерін болдырмаудағы алдын-алу шаралары (елді мекендерде өртке қарсы дәрістер жүргізу; ормандағы өрт қауіпсіздігін сақтауды бақылау; демалушыларды және саңырауқұлақ, жеміс-жидек жинаушыларды жұмылдыру);

      орман өрттерінің таралуын тоқтату және оларды қолайлы жағдайда өшіру іс шараларын ұйымдастыру (санитарлық кесулер, кесілген орманды тазалау және қурап қалған ағаштардан тазарту, өртке қарсы жүйелерді құру, каналдар қазу, жолдарды және өртке қарсы су қоймаларын жөндеу);

      өрттің шыққан жерін табу (стационарлық бақылау мачталарын жасау, әуеден және жерден бақылау, телефон және радио байланыстарымен қамтамасыз ету);

      өртті өшіру құралдары мен күштерін ұйымдастыру (химиялық өрт станциясын ӨХС), өртке қарсы құралдар мен жабдықтарының пункттік орталығын салу, орманды қорғау қызметі мен әуе қызметін ұйымдастыру, тікұшақтар қонатын алаңдарды дайындау, өрт болған жағдайда, жергілікті кәсіпорындар мен тұрғындарды, өшіруге жұмылдыру);

      орманды өрттен қорғауды материалдық-техникалық және қаржылай қамтамасыз ету;

      4) өрт қауіпі мына жағдайларда 1 класс жоғары белгіленеді:

      қылқанды ормандардағы төменгі өрттердің, жоғарғы қабаты өртіне өтіп кетуі (қалып қалған ағаштардың шашылуынан, қурап қалған ағаштарда) мүмкін болатын жерлерде;

      ормандардың құрғақ жерлерінде, өрт қауіпі жоғары болатын аудандарының жекелеген учаскелерінде (ауыл шаруашылық мақсатында пайдаланатын жерлерді өртегенде, елді мекендер жақын орналасқанда, демалушылардың орманға келуінің қарқындылығы артқанда);

      өндірістік кәсіпорындарға және жалпы пайдаланылатын жолдар мен темір жолдарға жақын орналасқан ормандарда;

      өрт қауіпі бойынша бір бірінен күрделі айырмашылығы бар алқаағаштардың орамдағы басымдылығына байланысты орамның аумағы бірнеше өрт қауіпі класына жатқызылуы мүмкін;

      құрамында биік беткейлер, жайылымдар, шабындықтар және тағы басқа шөбі қалың, орманмен қамтылмаған жерлері бар орамдар, кесу қалдықтары қалған, өртеңдері және өлген ағаштары бар алқаағаштар өрт қауіпі класына жатады.

      Өрт қауіпіне қарсы іс шараларды жобалау кезінде, орман орналастыру аймақтарына байланысты жасалған басты жоспарлар мен өртке қарсы құрылымдардың сүлбесі пайдаланылады.

      378. Ормандарды орман заңдарының бұзылуынан қорғау.

      Бұрын болған орман орналастыру кезінде орын алған орман заңдарын бұзушылықтарын талдау негізіне сүйене отырып, ағаштарды заңсыз кесудің алдын алу, орманды пайдалану ережесінің бұзылуына жол бермеу, санитарлық ережелерді бұзбау, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қорғау, заңдылық актілері ережелерінің бұзбау туралы ұсыныстар беріледі.

      379. Орманшылықтардың аудандарын мастерлік учаскелер мен айналымдарға бөлу.

      Орманшылықтардың аудандарын шеберлік учаскелер мен айналымдарға бөлу, олардың аудандарының өрт қаупі кластарына бөлінуін және оларды пайдалану бағыттарын, бұрын жүргізілген талдауларды ескере отырып, жүзеге асырылады.

      Орман орналастыру кезінде бөлінген аудандардың жобасы кішірейтілген түрінде сүлбелерде көрсетіледі және арнайы түсіндірме тақырыптарында жазылады. Мастерлік учаскелер мен айналым аудандары, оларды бақылау мүмкіншілігіне байланысты, шамамен бірдей болады. Оларды бөлу кезінде ағаш сүрегі көп дайындалатын және жергілікті тұрғындар жиі баратын орамдарды қорғау тиімділігіне ерекше назар аударылады.

13. Параграф. Ормандарды зиянкестерден және аурулардан қорғау

      380. Орман орналастыру және орман - патологиялық зерттеулердің нәтижесіне сәйкес (егер олар жүргізілсе) телімдер бойынша кездескен зиянкестер мен аурулардың шоғырлану ведомостары құрастырылады.

      Орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында, орман патологиясының жалпы бағасы беріледі және орман қорғау іс-шаралары жоспарланады (алдын алу, жою, шаруашылық ұйымдастыру).

      1) алдын алу шараларына төмендегілер жатады:

      орман санитарлық талаптарын (кеспеағаштарды, сүректердің қабығын аршу, қалдықтарын қоса жинау) орындау;

      қоймалардағы ағаш сүректерін сақтау;

      ұяларды орнату;

      құмырсқа илеулерін қоршап қою;

      екпе ормандар мен мал жаятын жерлерді қоршап қою;

      жас ағаштардың ұшар бастарын жануарлар жеп қоймау үшін, қоршап қою (темір және пластмасс спиральдарды орнату және тағы басқалары);

      жануарларды үркіту үшін, алқаағаштарды репелленттермен өңдеу;

      2) зиянкестерді жою шараларына төмендегілер жатады:

      зиянкестер жаңадан енген ағаштарды таңдау;

      зиянкестерге қоңызтұтқы ағаштарды орнату;

      уытты және қоңызтұтқы белбеулерді орнықтыру;

      желегі бірікпеген екпе ормандарды, алқаағаштарды, плантацияларды, тұқымбақтарды химиялық және биологиялық қорғау әдістерімен өңдеу;

      тосқауыл каналдар қазу, жемістерді құртатын саңырауқұлақтарды, жұмыртқа салғыштарды, өрмекші торларын, қуыршақтар мен жәндік құжаттарын жинау және оларды жойып жіберу;

      зиянкестерді жою шаралары жер үсті және авиациялық болып бөлінеді.

      3) шаруашылық-ұйымдастыру шараларына мыналар жатады:

      зиянкестер мен аурулардың дамуын болжау, шығу ошақтарын қадағалау, сонымен қатар орманпатологиялық зерттеулер мен топырақ қыртыстарын қазу жұмыстарын жүргізу;

      орман қорғаудың техникалық насихаттарын жасау.

      орман қорғауды материалдық-техникалық жағынан қамтамасыздандыру.

      Зиянды қалдықтарды бөліп шығаратын өндіріс кәсіпорындарының маңындағы алқаағаштарды зақымдану дәрежесі бойынша аймақтарға бөлу және өлген ағаштардың қорын есептеп шығару.

      Ормандардың патологиялық жағдайларын сипаттайтын схемада зақымданған аумақтар көрсетіледі. Өндіріс кәсіпорындарының қалдықтарына төзімді алқаағаштарды отырғызу туралы ұсыныстар беріледі.

14. Параграф. Орманды қосалқы пайдалану

      381. Ормандарда шөп шабу, мал жаю, егіншілікпен айналысу, ақ қайың шырынын дайындау негізгі қосалқы пайдалану түрлері болып табылады.

      Шабындықтар, жайылымдар және жыртылған жерлер (орманды қорғау мақсатында және жұмысшылардың осы жерлерді қосалқы пайдалануын қамтамасыз ету мақсатында). Олар қысқа мерзімді пайдалануға беру түріне байланысты былай бөлінеді:

      1) орманды қорғау мен орман иеленушісі жұмысшыларының қызметтік жер үлестері;

      2) өздерінің шаруашылық мақсаттарына қосалқы пайдалану;

      3) қысқа мерзімді пайдалану үшін беру.

      Орман орналастыру жобасын дайындау кезінде, ауыл шаруашылығына жарамды жерлердің құнарлылығын арттыруға арналған іс шаралар белгіленеді. Шабындықтардың өнімділігін арттыру үшін техникалық жоспарды жасау қажет болған жағдайда, сол жөнінде ұсыныстар беріледі.

      Ормандарға кері әсерін тигізбеген жағдайда, орамдардың барлық немесе бір бөлігінде мал жаюға рұқсат беріледі.

      382. Бал ара шаруашылығын дамытудың болашағын негіздеу кезінде таксация мәліметтері бойынша омарталардың қолайлы орындары анықталады және гүлдеу мерзімдерін, нормативтік және жергілікті мәліметтерді ескере отырып, бал өндірудің өнімділігі есептеледі. Орман орналастырудың есептері бойынша бал ара шаруашылығын дамыту, омарталар мен ара ұяларын тиімді орналастыру және тауарлық балды өндіру жөнінде ұсынымдар жасалады.

      383. Ақ қайың азықтық шырындарын дайындау мүмкіндігі арнайы әдістемелік нұсқаулар бойынша анықталады. Құрамында үш немесе одан көп, пісіп жетілген, кесуге белгіленген ақ қайың ағаштары болса, олар есепке алынады. Ағаштардан шырын алу кесілуге 5 жыл қалған кезде ғана рұқсат етіледі және олар өңдеуге жағдай болған кезде жобаланады.

      384. Жабайы өскен жеміс-жидек пен жаңғақты дайындау. Орманды таксациялау кезінде учаскелердегі жеміс-жидектің және жаңғақтың әр түрінің биологиялық өнімі әр аймақтарға арналған кесте арқылы анықталады. Көп жылдық орташа шаруашылық өнімділік әр түрге белгілі бір мөлшерде (биологиялықтан) қолданылады. Осыған байланысты, экономикалық жағдайын және учаскелердің қолайлығын ескере отырып, жеміс-жидек және жаңғақты жинау мүмкінділігінің көлемі ұсынылады. Сонымен қатар, жабайы жемісті және жаңғақ беретін ағаштар мен бұталардың өнім беруін арттыру туралы іс-шаралар белгіленеді.

      385. Саңырауқұлақ, жидек, дәрілік және техникалық шикізаттарды дайындау таксациялау мен өнімділігін зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып жобаланады. Дайындауға қолайлы учаскелер орташа биологиялық, көп жылдық және шаруашылық өнімділігі мен олардың көлемі арнайы бекітілген нормативтер бойынша анықталады.

      386. Учаскелердегі азықтық, дәрілік техникалық және сүрексіз шикізаттың саны, орманшылықтың және орман пайдаланудың барлық қорытындысы келтірілген ведомосына енгізіледі. Орман орналастыру кезінде кездескен шикізат көздерінің шаруашылық өнімділігі төменде келтірілген әдістемелердің нормативтері бойынша есептеледі (жидектілерге, шөптесін және дәрілік өсімдіктер үшін - ауданында кездескен өсімдіктердің барлығы жүз пайыз деп алынады; жаңғақтылар, жабайы жемістілер, жидекті ағаш тұқымдылар және бұталылар үшін – толымдылығы бойынша, 1 гектардағы түбір саны - шикізат дайындалатын тұқымның құрамындағы үлесі бойынша). Қосалқы пайдаланудағы тұқымдылар бойынша дайындалатын шикізаттардың жалпы көлемі туралы мәліметтер орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасында жазылады.

      387. Балық шаруашылығы, аңшылық, саңырауқұлақтан тауарлық өнімдерді өндіру бойынша ұсынымдар тиісті жағдайда және орман орналастыруға тапсырыс болған жағдайда ғана (қосымша төлемге) жасалады.

15. Параграф. Жануарлар әлемін қорғау

      388. Аңшылық жұмыстарын, орман орналастырумен қатар жүргізгенде (бұрын аңшылық орналастыру жұмыстарын жүргізген мәліметтері бар болған жағдайда), бұл тарау жасалмайды. Бірақ орман орналастыру жобасында аңшылық орналастыру құжаттарына сілтеме жасалады. Орман орналастыру кезінде, аңшылық құру құжаттары (іс қағаздары) болмаған жағдайда, орман пайдаланушылардың шекара аумағын мекендеп жүрген жануарлардың кездесу саны келтіріледі. Сонымен қатар, жануарлар мен құстардың санын көбейтуде ұя салуға қолайлы және жарамды жерлердің қоректік, қорғаныштық қасиеттерін арттыру, қысқы қолдан қоректендіру учаскелерін жақсарту, жыртқыштардың санын қысқарту, адамның әсерінен болатын қауіптерді азайту мақсатында биотехникалық шаралар жасалады.

      389. Биотехникалық шаралардың негізгі түрлері:

      1) кейбір қоюланып кеткен балауса ағаштарды күту үшін кесу шараларын алып тастау;

      2) жабайы кекіліктер шоғырланған жерлерде, басты мақсатта пайдалану кесулеріне тыйым салу;

      3) кекіліктер шоғырланған жерлерге, екпе ормандарды отырғызу жұмыстарын тоқтату;

      4) жабайы орман құстарының жұмыртқа басуына байланысты, барлық шаруашылық іс-шараларды тоқтату;

      5) жас ағаштары бар жерлерге мал жаюға тыйым салу;

      6) құстардың жұмыртқа басу кезеңіне байланысты шабындықтарды реттеу;

      7) күту үшін кесу жұмыстарын жүргізген кезде, тығылатын жерлерді (тығыз өскен орман асты тұқымдыларын және жас өскіндерді) жеміс-жидек ағаштарын және бұта өсімдіктерін қалдыру немесе олардың құрамына екпе ормандарды енгізу;

      8) биотехникалық құрылыстарды салу, жасанды қоректендірулерді, суаттарды, қоректендіру алаңдарын, көлеңкелеу шатырларын жасау.

      390. Ауланатын жануарларды қорғаудың негізгі іс шараларының түрлері төмендегідей:

      1) заңсыз аң аулаумен күресу;

      2) жаппай насихаттау жұмыстарын жүргізу (плакаттар ілу, аншлагтар қою, баспаларға мақалалар жариялау, радио және телеарналардан хабарлау, мектептерде оқушыларға түсіндіріп айту);

      3) қаңғып жүрген иттерді, мысықтарды және қасқырларды ату;

      4) құстардың жұмыртқа басуына, тұяқты жануарлардың төлдеуіне, індері бар жерлерге, шаруашылық іс-шараларына тыйым салынған аумақтарға бақылау жасау.

16. Параграф. Жұмысшы кадрлар және оларды басқару

      391. Өндіріс орнын басқару, ұйымдастыру мәселелері жан-жақты қаралады және барлық штат жұмысшыларының оптималдық құрамына байланысты (орманшылықтарды және орман күзетін басқарып отырған жұмыскерлерді қоса) білімділік деңгейлеріне талдау жасау ұсынылады. Өндіріс орнын жұмысшы кадрлармен қамтамасыздандыру мен маусымдық жұмыстарға кадрларды тартуға талдау жасалады және ұсыныстар қарастырылады.

17. Параграф. Жоспарланатын орман шаруашылық іс-шараларының экологиялық және экономикалық негізделуі

      392. Жобаланатын орман шаруашылық шаралар нарық жағдайында орман шаруашылық өндірісінің негізгі тауары ретінде орман орналастыру белгілеген басты және аралық пайдаланудың жыл сайынғы нормалық мөлшерінде өсірілген сүректі алумен негізделеді. Сонымен қоса, сүрексіз өнімдер де (шайыр, орманды қосалқы пайдалану және тағы басқа) орман орналастыру жоспарында қарастырылған жылдық көлемнің артуына байланысты тауар болып саналады.

      Ормандардың табиғи ортаны құрау, су қорғау және басқа да пайдалы қасиеттерінің экологиялық, әлеуметтік және экономикалық маңызы бар. Қойылған талаптардың бәріне сәйкестігі бойынша олардың құндық бағасы анықталады.

      Есептік кеспеағаштар мен іс-шаралардың орман құрамының бір қалыпқа келуіне әсерін тигізу тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып табылады. Бұл мақсатта орман орналастыру жұмыстарының соңына таман сүйекдіңді, бұталы және басқа да тұқымдылардың көрсеткіштерінің болжамалы өзгеруі көрсетіледі.

      Экономикалық қалыптасудың көлемі мен жобаланған орман шаруашылық іс-шаралардың тиімділігі, іс жүзіндегі құнды нормативтік төл құжаттарға сәйкестендіріліп орындалады.

      393. Алдағы тексеру кезеңіне жобаланған орман шаруашылық шаралардың (жыл сайынғы) көлемін орман орналастыру жылындағы және оны алдындағы орман орналастыру белгілеген көлемдермен салыстыру көрсеткіштері келтіріледі. Сондай-ақ, орманмен қамтылған жерлердің 1 гектарындағы пайдалану қарқынын 1 гектар орташа өскінмен салыстыру нәтижелері келтіріледі. Жобаланған орман шаруашылық шаралардың тым кіші немесе тым үлкен көлемі (орманмен қамтылған жерлердің 1 гектарындағы орташа өскінмен салыстырғанда) талданады.

      Ормандарды ұдайы өндіру көлемдері ормандануды талап ететін орманмен қамтылмаған жерлермен (аудандармен) салыстырылады.

      Орманмен қамтылмаған жерлердің ормандарды ұдайы өндіру шараларымен толық қамтылмауының себептері келтіріледі.

      394. Жер жағдайларының және басым тұқымдылардың орман орналастыру кезіндегі негізгі таксациялық көрсеткіштерінің өзгеруі төмендегідей болуы мүмкін:

      орман иеленушісінің жалпы ауданы бойынша;

      орманмен қамтылған жерлердің ауданы бойынша;

      орманмен қамтылмаған жерлердің ауданы бойынша;

      алқаағаштардың жалпы қоры бойынша;

      орманмен қамтылмаған жерлердің 1 гектардағы орташа қоры және жекелеген тұқымдылар мен бұталардың түрлері бойынша;

      жалпы ауданның 1 гектарындағы орташа қоры бойынша;

      1 гектардағы орманмен қамтылған жерлердің орташа жылдық өсімі бойынша;

      1 гектардағы шөп шабудың өнімділігі бойынша.

      Барлық көрсеткіштер бойынша, ұсынылатын өзгертулердің нақты талдануы көрсетіледі. Орман орналастыру кезеңінде жобаланған шаруашылық іс-шараларының тиімділігінің жалпы қорытындысы беріледі.

      395. Жобаланатын шаруашылық іс-шараларға қойылатын экологиялық талаптар.

      Орман шаруашылық іс-шараларын жобалау кезінде, олардың санитарлық және экологиялық жағдайын жақсартуға, алқаағаштардың өнімділігін арттыруға, орманда өрт қауіпсіздігін қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінеді.

      Қоршаған ортаға кері әсерін тигізетін жерлерде санитарлық гигиеналық, ландшафты-эстетикалық, су реттегіш және басқа да жағымды жақтарын арттыру мақсатында орман шаруашылық және басқа да іс-шараларын белгілеу керек. Бірінші кезекте, орманның экологиялық жүйесіне кері әсер ететін зиянды қалдықтарды бөліп шығаратын өндірістік кәсіпорындардың жанындағы ормандарды күту және олардың деградацияға ұшырауына жол бермеу бойынша ұсынымдар беріледі.

5 Тарау. Орман орналастыру жобаларының ормандарды мақсатты пайдаланудағы аймақтық жағдайларға байланысты ерекшеліктері
1. Параграф. Таулы ормандардағы шаруашылық іс-шаралардың
ерекшеліктері

      396. Таулы ормандардағы, орман орналастыру жобаларының қосымша ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:

      1) Республикадағы орман қоры аудандарын беткей тіктігіне байланысты бөлудің көрсеткіштері осы Ережеге 1-қосымшаның 16 кестесінде келтірілген.

      2) орман шаруашылық іс-шаралар таулы орман беткейлерінің тіктігі мен басқа да ерекшеліктері ескеріле отырып қарастырылған ережелер мен ұсыныстарға сәйкестендіріліп жобаланылады.

      3) орман шаруашылық іс-шараларын жобалау орамдарға көліктердің бару мүмкіндігіне байланысты болады. Барлық орамдар көлік бара алатын немесе бара алмайтын болып жіктеледі.

      Көліктердің баруына қолайлыларына жолы бар, жылдың қай мезгілінде де трактор мен автокөлік өтуіне жарамды орамдар жатады. Бұл топқа жақын арадағы 5-10 жыл ішінде келіп пайдалануға, игерілуге жататын орамдар да кіреді.

      Орамдарды көліктердің бару мүмкіндігіне байланысты жіктеу 1-ші орман орналастыру кеңесінде дайындық жұмыстардың қорытындысын белгілеу кезінде жүргізіледі.

      4) орман қорының сипаттамасы мен жобаланатын орман шаруашылық шаралар туралы мәліметтер горизонталды кескінге келтірілген аудандары бойынша көрсетілген.

      5) ормандар таулы ормандарға Орман қоры жерлерін таулы ормандарға жатқызу жөніндегі техникалық нұсқаулар бойынша жатқызылады осы Ережеге 18 қосымша.

2. Параграф. Шөлді ормандарда, орман шаруашылық іс-шараларын жобалаудың ерекшеліктері

      397. Шөлді ормандарда, орман шаруашылық іс-шараларын жобалау кезінде жайылымдардың тиімді пайдаланылуы ескерілуі керек.

      Құмды тоқтату және топырақ эрозиясын болдырмайтын ағаш-бұта, шөптесін өсімдіктердің мал жаю салдарынан зақымдануынан қорғайтын іс-шаралар жобаланады. Көшетін құмдарды тоқтатуға байланысты іс-шаралар да белгіленеді.

3. Параграф. Мәдени-сауықтыру мақсатындағы және ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда жобаланылатын іс-шаралардың ерекшеліктері

      398. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мен мәдени-сауықтыру мақсатында пайдаланылатын ормандардағы іс-шаралар Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын аумақтары туралы Заңы мен орман орналастыру жобасының түсіндірме жазбасындағы арнайы бағдарламаға және өкілетті орган бекіткен жұмыс ережелеріне сәйкес белгіленеді.

      399. Мәдени-сауықтыру ормандарында шаруашылық іс-шараларын жобалаған кезде, орман қорының көлемі мен шекарасының негізделуі, атқаратын қызметі бойынша бөлінуі, демалушылардың жаппай келуі аумақтың рекреациялық жүктеліміне сәйкес анықталады.

      Ормандардың тұқымдық құрылымы бойынша, оларды қорғау және аумақтарды сәулеттендіру шаруашылық іс-шаралар жүйесі жасалады.

      Санитарлық-гигиеналық және эстетикалық қасиеттеріне байланысты, демалушыларға жасалған жағдайлардың орман орналастыру кезеңінің соңында жобаланған шаруашылық іс- шараларының тиімділігі анықталады.

      400. Демалу мақсатында пайдаланылатын мемлекеттік орман қорының барлық санаттарында олардың эстетикалық қасиеттерін арттыру мен ормандардың құлдырауын болдырмау және пайдалану кезінде жағымды өсімдіктерін қалыптастыру іс-шаралары жүргізіледі.

      Жасыл аймақтарда жануарлар мен биотехникалық іс-шаралары бар рекреациялық бағыттар жобаланады.

      401. Ғылыми маңызы бар ормандар үшін, орман орналастырудың түсініктеме жазбасында өткен тексеру кезеңіндегі шаруашылық қызметін талдаумен қатар ғылыми зерттеулерден алынған нәтижелеріне, олардың тиімділігін бағалай отырып, толық талдау жүргізіледі. Зерттеулерден алынған нәтижелерді орман шаруашылығына ендіру туралы ұсыныстар беріледі.

      Жобаланатын іс-шараларда ормандардың мақсаты, ғылыми зерттеулер мен тәжірибелік өндіріс жұмыстарының тақырыбы ескеріледі. Бұл тақырып орман иеленушісінің ғылыми бөлімшесімен атқарылатын жұмыстардың нәтижелері бойынша құрастырылады. Бірақ бұл тек өкілетті органның рұқсатымен жасалады.

      Шаруашылық жұмыстарды жобалаған кезде, орман шаруашылығы бойынша қолданыстағы құжаттардан ауытқуға болады (егер бұл зерттеулердің әдістемесінде келтірілген болса). Бірақ бұл өкілетті ұйымның арнайы рұқсаты болғанда ғана жүзеге асырылады.

      Оқу мақсатында пайдаланатын ормандарда жүргізілетін іс-шараларда оқу орындары жүргізетін студенттердің тәжірибелік жұмыстары ескеріледі.

      402. Мәдени-сауықтыру мақсатында пайдаланылатын ормандарда орман шаруашылығын жүргізуді ұйымдастыру, жобалаудың ерекшеліктері бірінші орман орналастыру кеңесінде анықталады.

4. Параграф. Аңшылық шаруашылығына бекітілген орман қорларындағы шаруашылық іс-шараларды жобалаудың ерекшеліктері

      403. Аңшылық шаруашылығына бекітілген орман қорларында ауланатын жануарларды қорғау және қайта қалпына келтіру шаралары бойынша ішкі шаруашылықта бар мәліметтердің негізінде жасалған ұсыныстар беріледі (аңшылық шаруашылығын орналастыру болмаған жағдайда орман пайдаланудың мәліметтері алынады).

      Орман орналастыру жобаларында 1000 гектар жердегі кездескен жануарлар санының тізімі көрсетіледі. Аңшылық шаруашылығын ұйымдастыру немесе таксациялау кезеңіндегі мәліметтерге сүйене отырып, орман қоры бойынша жануарлардың шаруашылыққа тигізетін кері әсері жөнінде қорытынды шығарылады. Жануаралардың мекен етуіне қолайлы жағдай жасау үшін, шаруашылық іс-шаралар жобаланады.

      404. Шаруашылық іс-шараларын жобалау кезінде мыналар қарастырылады:

      1) құрлар топтасқан жерлерді, су жағалауларындағы жолақты ормандарды, құндыздар мекендеген жерлерді, қорықтарды ерекше қорғалатын учаскелері категориясына жатқызу;

      2) құр мен шілдердің топталған жерлеріне орман екпелерін отырғызудан бас тарту;

      3) көктемгі және күзгі кезеңде жануарлардың төлдеу жерлерінде істелінетін шараларды шектеу;

      4) улы химикаттар мен тыңайтқыштардың қолданылуын шектеу.

      Орман шаруашылық қызметі мен орман пайдалану аңшылық және орман шаруашылықтарына зиян келтірмей, олардың тиімділігін қамтамасыз етеді.

      405. Қазақстан Республикасындағы аңшылық шаруашылығының ішкі шаруашылық аң орналастыруы арнайы тапсырыс бойынша (солардың қаржыларына) қолданыстағы әдістемелік нұсқауларға сәйкес орналастырылады.

5. Параграф. Мемлекеттік қорғаныштық орман жолақтарында шаруашылық шараларды жобалау ерекшеліктері

      406. Мемлекеттік қорғаныштық орман жолақтарының жағдайы орман қорларының басқа санаттарынан бөлек, таксациялық сипаттамаларының ерекшеліктеріне байланысты талданады.

      Орман шараушылық шаралар өскен жерлеріне сәйкес жобаланады және алқаағаштардың биологиялық төзімділігі мен өміршеңдігін арттырады. Арнайы ұсыныстар бойынша, алқаағашатардың тіршілік жасының қайталану кезеңіне сәйкес күтіп-баптау кесулері белгіленеді. Қажеттілігі жоқ ағаш пен бұталардың өскіндерімен күресу және қанағаттанарлықсыз, құндылығы төмен қорғаныштық орман жолақтарын қайта құру шараларын белгілеу. Алқаағаштары қурай бастаған және құлдырау жасына жеткен жерлерге, табиғи жаңаруы мүмкін болатын немесе орман екпелерін отырғызу жоспарланатын жерлерге, әсіресе негізгі басым тұқымды ауыстыру қажет болған жағдайда, кесулер белгіленеді. Қорғаныштық орман жолақтарын қалпына келтіру үшін бірінші кезекте сүрек және бұта тұқымдылары (құрғақшылық пен ыстыққа, аязға, тұзды жерлерге және зиянкестер мен ауруларға қарсы тұра алатындарын) жобаланады.

6. Параграф. Самырсын алқаағаштарында орман шаруашылық шараларын жобалау ерекшеліктері

      407. Самырсын алқаағаштарындағы, орман орналастырудың алдына қойылған мәселелердің негізгілері төменде көрсетілген:

      1) самырсын ағаштары кесілген және өлген жерлерде, олардың қайта жаңаруын қамтамасыз ету;

      2) самырсын алқаағаштарында басқа тұқымдардың алмасуына жол бермеу және құрамында самырсын ағаштары бар аумақтарда күтіп-баптау кесулерінің тиімділігін арттыру;

      3) самырсындардың тұқым беруін арттыру;

      4) самырсын ағаштарын, аралық кесу кезінде тиімді пайдалану;

      5) самырсын ағаштарының жағымды қасиеттерінің барлығын, сарқылтпай-үздіксіз және кешенді пайдалану;

      6) жаңғақ беретін ағаштардың барлығын кешенді пайдалану және төмен өнімді алқаағаштарды қайта жаңарту.

      7) бірінші кезекте жалпақ жапырақты орман астарынан самырсын өскіндерін босату мақсатында, оларды қалпына келтіру қорын анықтау.

      Сонымен қатар, самырсындардың бар көлемдерін сақтау және оларды арттыру жолдары бойынша басқа да шаруашылық іс-шаралар қарастырылады.

      408. Орман шаруашылық шаралары, ғылыми-зерттеу институттарымен жасалған және өкілетті ұйымдармен бекітілген ережелеріне сәйкес жобаланады немесе олар жоқ болған жағдайда, барлық мәселелер бірінші орман орналастыру кеңесінде шешіледі.

7. Параграф. Емен ағаштарындағы шаруашылық іс-шараларды жобалау ерекшеліктері

      409. Емен алқаағаштарындағы орман орналастыру жобасының негізгі мәселелері болып мыналар табылады:

      1) емен ағаштарының өнімділігі мен төзімділігін арттыру;

      2) тамыр атпалары арқылы шыққан емен ағаштарын, тұқымдық ағаштармен алмастыру;

      3) еменнің тұқымдық жолмен жаңаруын, оларды қалпына келтіруді максималды пайдалану;

      4) аралас, күрделі құрамды алқаағаштарды қалыптастыру;

      5) емендердің кері әсерлерге және ауруларға төзімді түрлерін пайдалану.

      410. Орман екпелері селекциялық негізде жобаланады.

      Селекциялық базаға сәйкес, жоғарғы өнімді плюсті ағаштар бар болған жағдайда, орман тұқым плантациясын және орман тұқым учаскелерін салу жобаланады.

      Алқаағаштардың құрамында емен болған жағдайда, орманды күту үшін кесуді жобалау олардағы қосалқы ағаштардың шығуына жол бермеуіне бағытталады.

6 Тарау. Өндіріске орман орналастыру жобаларын ендіруге авторлық қадағалау
1. Параграф. Авторлық қадағалауды жүргізу мақсаттары

      411. Орман орналастыру ұйымына жасаған орман орналастыру жобаларының орман иеленушілерімен орындалуын авторлық қадағалау – жобаланған орман шаруашылық шаралар көлемінің орындалуын және ағымдағы өзгерістерді орман орналастырудың материалдарына, орман есеп құжаттарына енгізу сапасын тексеру мақсатында жүргізіледі.

      412. Авторлық қадағалауды жүргізу бағдарламасына сәйкес осы Ережеге 27-қосымша жүргізіледі.

2. Параграф. Авторлық қадағалаудың жүргізілуін ұйымдастыру

      413. Авторлық қадағалау орман орналастыру жұмыстары 4 - 6 жыл бұрын жүргізілген орман жерлерінде жасалады.

      414. Авторлық қадағалауды орман орналастыру жобасын жасаған орман орналастыру ұйымы орман иеленушінің өкілдерінің қатысуымен жүргізеді.

      415. Авторлық қадағалау жүргізілетін объектісін өкілетті орган анықтайды.

      416. Авторлық қадағалаудың жетекшісі болып орман орналастыру жобасының авторы немесе сол жобаны дайындаған мамандардың бірі тағайындалады. Жеке жағдайларда басқа да мамандар қатыстырылады.

      417. Орман иеленушілері авторлық қадағалауды жүргізетін мамандарға қажетті техникалық, есеп беру және планды-картографиялық құжаттамамен танысуға мүмкіндік береді, кесу жұмыстары және орман шаруашылық шаралар жүргізілген жерлерді көрсетеді, сондай-ақ оларды көлікпен, кеңсемен, тұрғын үймен қамтамасыз етеді.

      418. Авторлық қадағалау бойынша далалық жұмыстар төменде келтірілген бағдарламаға сәйкес құрастырылған есеп берумен аяқталады. Берілген есепте орман шаруашылығын жүргізуде жинақталған тәжірибе мен кемшіліктер, жобаланған және нақты атқарылған шаралардың орман орналастыру жобасына сәйкестігі, жіберілген кемшіліктер және оларды жою бойынша ұсынымдар келтіріледі.

      Онда сондай-ақ орман орналастыру жобасындағы кемшіліктер көрсетілуі және тиісті өзгерістер енгізілуі мүмкін.

      419. Далалық жұмыстар аяқталғаннан кейін 1 айдың ішінде орман иеленушісіне, облыс әкімшілігіне (орман иеленуші оның қарамағында болған жағдайда), аймақтық және өкілетті органдарға авторлық қадағалау нәтижелері бойынша есеп беріледі.

      420. Авторлық қадағалаудың нәтижелері 1 айдың ішінде аймақтық органның өкілінің қатысуымен әкімшілікте (орман иеленушісі оның қарамағында болған жағдайда) немесе аймақтық органда (орман иеленушісі тікелей өкілетті органға қарасты болған жағдайда) орман орналастыру ұйымы өкілдерінің қатысуымен қаралады.

      Авторлық қадағалау нәтижелері бойынша кемшіліктер тым көп болған жағдайда облыстағы барлық орман иеленушілерінің өкілдері қатыстырылады.

3. Параграф. Авторлық қадағалау жүргізілгенде орындалатын міндеттер

      421. Авторлық қадағалау кезінде төмендегідей мәселелер талданады:

      орман иеленушілердің өз жұмысында орман шаруашылық қызметін жоспарлау мен оны іске асыру кезінде және орман ресурстарын тиімді пайдалану мен ұдайы өндіруде орман орналастыру жобасындағы ұсынымдарды қолдану толықтығы мен сапасы;

      нақты орындалған жұмыс көлемдері мен оларды жүргізу технологиясының, орналасуы мен орман шаруашылық шаралардың орман орналастыру жобасына сәйкес болуы;

      орман орналастыру, орман қоры мен орман кадастрын есепке алу материалдарына ағымдағы өзгерістерді енгізу толықтығы осы Ережеге 28-қосымша;

      орындалған шаруашылық шаралардың орман орналастыру белгілегендерден ауытқу дәрежесі мен себептері;

      орман орналастыру жобалаған шаралардың орман шаруашылығын жүргізу бағыттары мен экономикалық жағдайларына сәйкестігі.

      422. Авторлық қадағалаудың нәтижелері бойынша орман орналастыру ұйымы:

      орман шаруашылық шараларын жүргізу технологиясы мен сапасын жақсарту жөнінде ұсынымдар береді;

      орман иеленушісінің орман шаруашылық жұмыстарын атқару кезінде жіберілген кемшіліктері елеулі және қаңға қайшы болған жағдайда ол туралы жоғары тұрған ұйымға хабарлайды.

7 Тарау. Орман карталарын құрастыру
1. Параграф. Орман карталарын құрастыру ерекшеліктері

      423. Жүргізілген орман орналастыру материалдары бойынша жасалатын планшеттердің, алқаағаш пландарының, карта-схемалардың (бұдан әрі – орман карталары) түрі, масштабы, мөлшерлері осы Ережеге 1-қосымшаның 17-кестесіндегі мәліметтерге сәйкес болады.

      424. Орман орналастыру планшеті геодезиялық немесе топографиялық негізде құрастырылатын негізгі планды – картографиялық құжат болып табылады.

      Алқаағаштардың пландары мен схемалық карталары планшеттердің (пландардың) кішірейтілген фотокөшірмелерін құрастыру әдісімен жасалады. Бірақ басқа да ресми қабылданған әдістер қолданылуы мүмкін, мысалы дәлдігі мен сапасын қамтамасыз ететін автоматтандырылған әдістер.

      425. Планшеттер мен орамдардың және таксациялық телімдердің аудандары сызылып, фотокескіндермен немесе кескіндермен (абрис) салыстырылып тексерілгеннен кейін есептеліп шығарылады. Планшеттер және тік сызықты соқпақтармен шектелген орамдардың аудандары екі мәрте геометриялық әдіспен есептеліп шығарылады.

      Планшет бөліктері және қисық сызықтармен шектелген бүтін орамдардың аудандары 4 мәрте планиметрмен өлшеу арқылы анықталады. Орамдар мен планшеттердің нақты ауданы ретінде жасалған өлшемдердің орташа арифметикалық мөлшері алынады (ауытқуы ±1 пайыз). Есептеліп шығарылған орман аудандарының планшет ауданынан ауытқуы ±1 пайыздан аспайды. Түзетілген және бүтін га дейін жинақталған орам аудандары нақты болып есептеледі.

      Таксациялық телімдердің аудандары, оларды екі мәрте планиметрмен өлшеу және үтірден кейін бір белгі дәлдігімен есептеп шығару арқылы анықталады. Екі өлшемнің орташасы нақты ауданы болып табылады. Тік бұрышты және кіші телімдердің ауданы палеткамен анық алады. Сызықты планшет жүктелімі элементтерінің аудандары (жолдар, соқпақтар) олардың ені мен ұзындығы бойынша анықталады.

      Телім аудандарының қосындысы мен орман аудандарының сәйкессіздігі ±2 пайыздан аспайды. Телімдердің ауданы 10 гектар асқан жағдайда ол сан бүтін гектар дейін жинақталады, ал 10 гектардан кем болса - жинақталмайды (орман орналастырудың барлық разрядтарында).

      Планшеттер мен орамдардың және телімдердің аудандарын есептеп шығару ерекшеліктері қосымшада келтірілген осы Ережеге 29-қосымша.

      Аудандардың дұрыс есептеліп шығарылуын, оларды планшеттер мен орамдардың, таксациялық телімдер мен басқа да элементтердің жалпы санының 10 пайызынан кем емес көлемінде қабылдайтын маман тексереді.

      Орамдар мен телімдердің есептелген және тексерілген аудандары таксациялық карточкаларға енгізіледі. Пландар мен планшеттерге тек телім нөмірлері түсіріледі.

      426. Барлық пландық - картографиялық материалдардың түпнұсқаларына орман орналастыру жұмыстары мен орамдарды таксациялауға қатысқан орындаушылар, түпнұсқаларды құрастырушылар және орман орналастыру партияларының бастықтары қол қояды.

      427. Орман карталарын жасау әдістері, олардың мазмұнына, жүктеліміне, дәлдігіне, сапасына, қолданылатын шартты белгілер жүйесіне қойылатын талаптарға, Орман карталарын жасау жөніндегі техникалық нұсқауларға сәйкес болады осы Ережеге 30-қосымша.

2. Параграф. Сандық орман карталарын құрастыру

      428. Белгіленген масштабты цифрлық орман карталары орман орналастыру кезінде орман картографиясының автоматтандырылған жүйесі арқылы құрастырылады және жеке телімдердегі өзгерістер туралы графикалық мәліметті жаңартып отыруға мүмкіндік беретін картографиялық мәліметтер банкін құру мен жүргізудің негізі болып табылады. Мәлімет жинау картографиялық негізді автоматтандырылған әдіспен құрастыру, картографиялық және орман орналастыру жүктелімін планшетке түсіру, сондай-ақ аэрофотосуреттерді өңдеумен қатар жүргізіледі.

      Телімдердің толық таксациялық сипаттамасы картографиялық және телімдер бойынша таксациялық мәліметтер базасын біріктіру арқылы алынуы мүмкін. Картографиялық мәліметтер банкіндегі көрсеткіштер бойынша жаңартылған орман картасы немесе оның қағаздағы фрагменті немесе дисплейдегі кескіні шығарылады.

      Орман орналастыру ұйымы орман орналастыру кезінде картографиялық мәліметтер банкін келісімшарт бойынша жасайды. Цифрлық орман карталары мен картографиялық мәліметтер банкін жасау үшін өнеркәсіпте пайдаланылатын орман картографиясының автоматтандырылған жүйесі қолданылады.

      1-кесте

Орман орналастыру жұмыстарының разрядтары

      2-кесте

Орман орналастыру жұмыстарының қайталану мерзімі

      3-кесте

Далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын тексеру көрсеткіштері

      4-кесте

Тауарлық кластары

      5-кесте

Таксациялық көрсеткіштерді анықтау дәлдігінің нормативтері

      6-кесте

Шеңберлі қайта есептеу алаңшаларының радиустары

      Әр түрлі радиустағы шеңбер алаңының ауданы туралы мәліметтер төменде берілген:

      7-кесте

Әртүрлі сүрекдің категорияларындағы реласкопиялық алаңдардың саны

      8-кесте

Таксациялық көрсеткіштерді анықтау дәлдігі

      9-кесте

Жинақталған және жинақталмаған орман екпелерінің жерсінуін бағалау

      10-кесте

Телімде салынатын есепке алу алаңшаларының телім ауданы мен алқаағаш толымдылығына байланысты саны

      11-кесте

Жер бедерінің тіктік бұрышына белгіленген түзету коэффициенттері

      12-кесте

Сызық ұзындығын шатқал тіктігіне байланысты көлденеңге ауыстыру

      Мысал: өлшенген сызықтың ұзындығы 146 метр, еңіс бұрышы 20⁰

      100 метр сызықтың түзетуі 6,0 метр құрайды

      -"- -"- 40 метр -"- 2,4 метр

      -"- -"- 6 метр -"- 0,36 метр

       146,0 метр 8,76 метр

      Осыдан көлденең табаны 146,0 метр - 8,8= 137,2 метр болады.

      13-кесте

Орман мекемелері бойынша жасалған орман орналастыру материалдарының тізбесі
1. Өкілетті органның қарамағындағы мекемелер бойынша

2. Коммуналдық меншігіндегі орман мекемелері бойынша

      Ескерту:

      1. Орман орналастыру жобасы томдарының толық мазмұны мен олардың жинақталу тәртібі 22 қосымшада келтірілген

      2. Қосымша материалдар келісімшарт бойынша қосымша төлемге жасалуы мүмкін.

      3. Қажетті саны, орман иеленушісіне, өкілетті органмен келісе отырып электрондық түрде берілуі мүмкін.

      14-кесте

Алқаағаштардың жас топтарына бөлінуі

      15-кесте

Орман қоры аумағын табиғи өрт қауіптілігі кластарына бөлу шкаласы

      16-кесте

Республикадағы орман қоры аудандарын беткей тіктіктері бойынша бөлу

      17-кесте

Пландық-картографиялық құжаттардың түрі, масштабы, разряды

Қабылдау-өткізу актісі

      " _____" ____________________ 20___жыл

      Бұл акт ________________ облысы _______________ мекемесі директоры (бас орманшы) _________ орман орналастыру партиясы_________

      _____________________дан "_____" ______________ 20____ж дейін атқарған далалық орман орналастыру жұмыстарын қабылдағаны, ал партия бастығы сол жұмыстарды өткізгені жөнінде құрастырылған.

      Қазақстан Республикасы

      орман қорында орман орналастыру

      жұыстарын жүргізу ережелерінің

      2-қосымшасының сыртқы беті

2. Геодезиялық түсіру жұмыстары

      7. Далалық орман орналастыру жұмыстарына жалпы баға беру:__________________________________________________________

      Осы акт орманшылықтар бойынша қабылдау-өткізу актісі мен орман мекемелері мен орманшылықтар мамандары жүргізген тексеру актісінің негізінде құрастырылған

      Жұмысты мекеме төрағасы немесе

      оның орынбасары қабылдады _____________________________

      /қолы/

      Жұмысты орман орналастыру партиясының

      бастығы өткізді _______________________________

^/қолы/
Қазақстан Республикасы орман
қорында орман орналастыру
жұмыстарын жүргізу ережелерінің
3-қосымшасыАКТ
далалық орман орналастыру жұмыстарының сапасын тексеру _____________________ "_____" _______________ 20 ж. ^{(қала, ауыл)}

      Мен __________________________, _______________________қатысумен

      дәрежесі, тегі, аты, әкесінін аты дәрежесі, тегі, аты, әкесінің аты

      __________облысында_____________орман мекемесінде__________________ ____________орманшылығында __________ маманымен істелінген далалық орман орналастыру жұмыстарына тексеру жүргіздім.

1. Жоспар және оның орындалуы

Салыстырмалы ауытқуды анықтау кестесі

Жұмыс сапасын бағалау

      2. Таксациялық элементті тура табу.

      (орманды жерлерде 20 телімнен кем емес, дала ормандарында 15-тен кем емес)

      Тексерілген телімдер (№ № ор., тел..), ауытқулар берілген мөлшерден аспайды:

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      Ауытқулары рұқсат етілген мөлшерден асқан телімдер:

      Ауытқу саны, мөлшерден ауытқу __________________________________

      екі еселенген және одан жоғары, %_______________________________

      Бағасы__________________________________________________________

      3. Техникалық қауіпсіздігі мен өндіріс санитариясының және өрт қауіпсіздігінің жағдайы (нұсқау беру мерзімдері) мен техника және өрт қауіпсіздігі ережелерінің бұзылуы

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      4. Тексеру толықтығы: тексеру күні, бағасы. Табылған кемшілектерді түзету.

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      _____________________________________Бағасы_____________________

      5. Аумақтағы ұйымдастыру жұмысының сапасы

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      __________________________ Бағасы_______________________________

      6. Ізденіс жұмыстарының орындалуының сапасы (карточка №)

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      ___________________________Бағасы_______________________________

      7. Тексеру кезеңіндегі іс шараларының қорытындысын толтыру (телімдер № ескертулермен)

      ________________________________________________________________

      _____________________________________Бағасы_____________________

      8. Өскіннің дұрыс сиппаталуы (телімдер № ескертулермен)

      ________________________________________________________________

      ___________________________________Бағасы ______________________

      9. Қосымша мәліметтерді толтыру макетін дұрыс шифрлау. (телімдер № ескертулермен)

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      __________________________________Бағасы _______________________

      10. Телімдерді дұрыс кескіндеу және шифрлау көшірмесін түсіру сапасы

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      ______________________________________ Бағасы __________________

      11. Істелінген жұмыстың жалпы әсері. Белгіленген кемшіліктерді жою бойынша ұсыныстар

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      ________________________________________________________________

      ____________________________Бағасы _____________________________

      Тексеруді жүргізген _____________________________

      Актімен оқып танысты _________________________

      Жалпы бағалау (11 пункт) барлық пункттерді бағалау пайызы бойынша анықталады. Екінші пункт бойынша бағалау 60 пайыз болып алынады, ал қалған пункттер (3-10) бес пайыздан есептеледі.

Белгілі бір облыста орман шаруашылығын жүргізу және ұйымдастыру жөніндегі қағидалардың бағдарламасы
1. Негізгі қағидалар

      1. Облыстағы орман шаруашылығын ұйымдастыру мен жүргізу бойынша Негізгі қағидалар (бұдан әрі – Негізгі қағидалар) облыс аумағындағы объектілерде далалық орман орналастыру жұмыстарын жүргізуден 1-2 жыл бұрын құрастырылады (орман орналастыру ұйымымен).

      Заңды іс қағаздары өкілетті және аймақтық органмен белгіленген тәртіп бойынша бекітілгеннен кейін орман шаруашылық жұмыстарын жүргізуде және орман орналастыруда (облыс бойынша) міндетті түрде қолданылады.

      2. Орман шаруашылығына қатысты құжаттар саны төмендегідей белгіленген:

      белгілі бір аумақта орналасқан әр орман

       иеленушісі үшін - 3 дана;

       облыстық әкімшілікке қатысты орман

       шаруашылығы бөлімшелеріне - 3 дана;

       аймақтық органға - 3 дана;

       өкілетті органға - 1 дана лазерлі табақшада;

       орманшылықтарға - 1 дана әр орманшылыққа;

      Басқа ұйымдар үшін негізгі қағидалар тапсырыс пен қосымша төлем ақыға беріледі.

1 тарау. Орман қорының сипаттамасы
1. Параграф. Облыс аумағындағы орман иеленушілері

      3. Өкілетті органға қарасты орман пайдаланушылардың орналасуы мен аудандары. Облыс аумағындағы орман иеленушілер тізімі (мәлімет әкімшілік аймақтар бойынша атқарылады).

      Облыс аумағының ормандылығы және оның өзгеруі туралы болжамдар мен орман иеленушілердің орталық жайлары көрсетілген облыстың карта-схемасы қосымша тіркеледі.

2. Параграф. Мемлекеттік орман қоры (МОҚ) санаттары

      4. Орман қорының қысқаша сипаттамасы. МОҚ санаттары бойынша орман қоры жерін бөлу. МОҚ санаттары бойынша бөлудің халық шаруашылық функциялары мен нормативтері.

      Орман қорының жалпы ауданын жер түрлері, орманмен қамтылған жердің және басым тұқымдылар қорының аудандары бойынша бөлу. Орман құрайтын тұқымдылар бойынша орташа таксациялық көрсеткіштер.

      5. Облыс аумағындағы ерекше күзетілетін табиғи аумақтардың тізімі, олардың атқаратын қызметі мен жағдайы.

2 тарау. Орман шаруашылығының табиғи және экономикалық даму жағдайлары
1. Параграф. Табиғи және орман өсірушілік аудандастыру

      6. Табиғи және орман өсіру аудандарының жалпы сипаттамасы.

      Орман иеленушілерді осы аудандар бойынша бөлу (облыстағы табиғи және орман өсіру провинциялары мен аудандардың карта-схемасы келтіріледі).

2. Параграф. Климаттық және топырақ-гидрологиялық жағайлар

      7. Оның қысқаша сипаттамасы мен орман алқабының өсуіне және жағдайына тигізетін әсері.

      8. Атмосфера, топырақ және су көздерінің ластану себептері. Облыс аумағындағы жасыл желектердің антропогендік зақымдануға тигізетін әсері.

3. Параграф. Ауыл шаруашылығы мен өндірістің сипаттамасы

      9. Халық шаруашылығының негізгі салалары және олардың ормандарға тигізетін әсері. Облыс ормандарының облыс пен аудандардың экономикалық жағдайына тигізетін әсері (сүрек пен шабындық және жайылым жерлерімен қамтамасыз ету.

4. Параграф. Орман қорының зерттелуі

      10. Өткен орман орналастырудың қысқаша сипаттамасы (орман орналастыру жұмыстарын жүргізу уақыты, технологиясы мен әдістері) ғылыми және жобалау ұйымдары дайындаған техникалық құжаттардың бары – (орман шаруашылығы бойынша). Орман қорының жағдайын жақсартуға бағытталған арнайы тексерулер мен ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу қажеттілігі.

5. Параграф. Орман типтерінің топтары

      11. Алдағы орман орналастыруда қолдануға ұсынылатын ормандардың басым тұқымдылары бойынша тип топтарының схемалары.

      12. Орман астары мен ағашы кесілген аудандардағы табиғи жаңғырудың заңдылықтары. Тұқымдылардың ауысуы.

3 тарау. Орман шаруашылығын жүргізуді ұйымдастыру
1. Параграф. Шаруашылық бірліктерінің құрылуы

      13. Оның мақсаты, принциптері және ұсынымдары. Негізгі орман құраушы тұқымдылар, орман қорының тұқымдық құрылымы. Тұрақты шаруашылық учаскелерін құру перспективасы. Телімдер бойынша орман таксациялық мәліметтер банкін құру мүмкіндігі мен қажеттілігі. Орман шаруашылығына қатысты табиғи-қорықтық қордың алдағы дамуы.

2. Параграф. Ормандардың кесу жастары

      14. Алдағы тексеру кезеңіне орман құраушы тұқымдылар бойынша ұсынылған кесу жастары.

      Қажет болған жағдайда олардың өзгеруі орман орналастыру немесе ғылыми ұйымдармен негізделеді және өкілетті органмен бекітіледі.

3. Параграф. Кесу тәсілдері

      15. Облыс ормандарында қолданылатын басты мақсатқа пайдаланудағы кесу ережелеріне талдау жүргізу. МОҚ санаттары мен басты пайдалану есебінен шығарылған учаскелердің тізімі. Басты пайдалануда жобаланатын кесу әдістері және оларды талдау (басым тұқымдылары бойынша кесу әдістері кесте ретінде келтіріледі). Кеспеағаштарды кесу қалдықтарынан тазарту және оларды жою әдістері.

      16. Кеспеағашты белгілеген кезде өскінді сақтап қалу принциптері және табиғи жаңару процесстерінің байланысы (кесу әдістері бойынша).

4. Параграф. Орманға күтім жасау. Санитарлық кесулер

      17. Әртүрлі мақсаттағы ормандарда негізгі орман құраушы тұқымдылар шегіндегі күтіп-баптау кесулерін жүргізу ерекшеліктері. Күтіп-баптау кесулері бойынша қолданыстағы нұсқаулар және олардың облыс алқаағаштары үшін қолданылуы. Табиғи алқаағаштар мен орман екпелеріндегі күтіп-баптау кесулерін жүргізу технологиясы (негізгі орман құраушы тұқымдылар мен кесу түрлері бойынша көрсеткіштер кесте ретінде келтіріледі).

      Химиялық әдістерді қолдану мүмкіндігі.

      Жабайы жемісті алқаағаштар мен бақтарда күтіп-баптау шараларын жүргізу бойынша ұсынымдар.

      18. Санитарлық кесулер. Әртүрлі алқаағаштарда іріктеп және жаппай кесулерді белгілеу принциптері, оларды жүргізу технологиясы. (Қазақстан Республикасы ормандарын қорғаудағы санитарлық ережелерге сілтеме келтіріледі). Ормандарды қоқыстан тазарту мүмкіншілігі мен қажеттілігі.

5. Параграф. Орманды қорғау

      19. Орман аурулары мен зиянкестер ошағының динамикасы. Орман зиянкестерінің биологиясы жөніндегі мәліметтер және оларға қарсы шаралар. Орман патологиясының мониторингі. Орман қорғау қызметін ұйымдастыру.

6. Параграф. Орманды ұдайы өндіру. Плантациялық орман өсіру.
Қорғаныш орман екпелерін өсіру

      20. Орман екпелерін өсірудің қысқаша сипаттамасы. Ұдайы өндіру аудандарының көлемі. Орман екпелерінің типтері, агротехникасы және оларды жасау тәсілдері. Минералдық тыңайтқыштарды қолдану. Орман екпелерін орманмен қамтылған жерлерге ауыстыру.

      21. Табиғи жаңаруға жәрдемдесу. Қорғаныштық орман ағаштарын отырғызу. Арнайы мақсаттағы плантацияларды жасау технологиясы. Экзоттар мен реинтродуценттердің ұсынылатын тізімі.

7. Параграф. Орман алқаптарын (бұталарды) қайта құру

      22. Алқаағаштарды қайта құру жұмыстарының тәжірибесі мен нәтижелерін талдау. Бұталар қорын қайта құру принципі мен тәсілдері. Қайта құру тәсілдері мен әдістері.

8. Параграф. Тұқым шаруашылығы.
Сүрек тұқымдыларын селекциялау мәселесі

      23. Плюсті ағаштар (тұқым қорықтарында), плюсті алқаағаштар, тұрақты орман тұқым учаскелері, орман тұқым плантациялары, аналық плантациялар мен генетикалық резерваттары және негізгі орман құрушы тұқымдылардың өнімділігі туралы мәліметтер. Орман қоры жерлерінде ғылым объектілерінің бары: плюсті ағаш клондарының архивтері, плюсті ағаштардың сынақ екпелері, тәжірибелік тұқым плантациялары, гибрид пен сорттардың коллекциялық учаскелері, географиялық және экологиялық екпелері мен ведомстволық сорт сынау учаскелері, орман орналастыру кезінде селекциялық тұқым өсіру объектілерін есепке алу мүмкіндігі және оларды бір мезгілде түгендеу қажеттілігі. Алқаағаштарды селекциялық бағалау шкаласы. Селекциялық негіздегі тұқым базасын құру перспективасы. Орман генетикалық резерваттарын бөліп шығару.

      24. Бүршік жеміс және тұқымды жинау, өңдеу және сақтау.

9. Параграф. Тікпе ағаш көшеттерін өсіру

      25. Базистік орман тұқымбақтарының нақты болуы жөніндегі мағлұматтар. Декоративті және тұқымдық түрлердің көшеттерін өсіру бойынша арнайы кәсіпорындар мен базистік тұқымбақтарын құру мүмкіндіктері. Тұқымбақта екпе материалдарын (топырақ өңдеу, қар тоқтату, тыңайтқыштарды қолдану, топырақты микоризациялау, егу алдында тұқымдарды егуге дайындау, микроэлементтерді қолдану, тұқымдарды себу, суару, көлеңкелеу, арам шөптермен күресу, өскіндерді тыңайту және тағы басқа), әртүрлі ағаш түрін, декоративті, жемісті тұқымдылар мен бұталарды өсіру технологиясы. Сеппелерді өсіру. Аналық плантацияларды құру. Жабық тамыр жүйесі бар өскіндерді пленкалы жамылғысы бар жылыжайларда өсіру.

10. Параграф. Гидроорманмелиорациясы

      26. Гидроорманмелиоративтік қорды құру принциптері. Суармалы жерлердің бар болуы. Орманмелиоративтік жұмыстарын дамыту негізі және жаңа жерлерді кешенді мелиоративтік игеру перспективасы.

11. Параграф. Орманды қорғау

      27. Орманды өрттерден қорғау жағдайы. Ормандардың табиғи өртенуі. Орман өрттерінің көлемі және саны. Ормандарды өрттен әуеден және жер бетінен қорғау. Өртке қарсы химиялық станцияларды құру бойынша ұсыныстар. Жобаланатын өртке қарсы шараларды негіздеу. Орман өрттерін сөндіру және аймақты өртке қарсы ұйымдастыру үшін қолданылатын химиялық құралдар мен жаңа техниканың жалпы көрінісі.

12. Параграф. МОҚ бөлімшелерін орман және аңшылық шаруашылығы мүддесі үшін қолдану.
Жануарлар әлемін қорғау

      28. Аң аулаудың негізгі объектілері, олардың саны (орман иелерінің мәліметтері бойынша). Аң ауланатын жерлердің 1 мың гектар ауданындағы тығыздығын есептеу, аңшылық фаунасының санын есептеу әдістері.

      29. Аңшылық жерлерді бағалау үшін қабылданған шкала. Азық қорын анықтау әдістемесі, түрлерді жоспарлау және биотехникалық іс-шаралар.

      30. Спорттық және шетелдік туризм бойынша аң аулау шаруашылықтарына берілетін ұсынымдар. Жабайы аңдар мен құстарды қорғау туралы шаралар. Күзет қызметкерлерінің есептік нормативтері және оларды материалдық-техникалық тұрғыда жабдықтау.

13. Параграф. Қосалқы ауыл шаруашылығы.
Жанама орман пайдалану.
Екінші дәрежедегі ағаш ресурстарын дайындау

      31. Жабайы жемістер мен дәрілік және техникалық шикізаттарды дайындау көлемі мен қосалқы ауыл шаруашылығы өндірісінің өнім көлемі. Жайылым, шабындық, жыртылатын жерлерді жақсарту үшін жобаланатын шаралар. Егін түсімі мен ресурстарын есепке алу әдістемесі (шөп дайындау, бұтақты өнім, топырақты-витаминді ұн, шайыр алу, қайың шырынын алу, ара шаруашылығы, саңырауқұлақ дайындау, өңдеу). 2-ші дәрежедегі орман ресурстарын дайындау (қабықтар, бұталар, түбірлер, тамырлар, жапырақтар, бүршіктер).

14. Параграф. МОҚ учаскелерін ғылыми зерттеу, мәдени сауықтыру, спорттық және туристік мақсаттарға пайдалану

      32. Орман қоры жерлерін жоғарыда аталған мақсат бойынша пайдалануға талдау келтіріледі.

15. Параграф. Орман шаруашылық жұмыстарын механикаландыру

      33. Негізгі орман шаруашылық жұмыстарын механикаландырудың қазіргі деңгейі мен болашағы. Жаңа машиналар мен механизмдердің қысқаша техникалық сипаттамасы.

16. Параграф. Орман шаруашылығын басқаруды ұйымдастыру

      34. Жеке мекемелерді қайта құрудың қажеттілігі мен мақсаты. Жас өспірімдерді еңбекке қатыстыру үлгілері және мектеп орманшылықтары.

17. Параграф. Жобаланатын шаралардан күтілетін өнімділік

      35. Орман шаруашылығы өнімділігін жақсартуға бағытталған шаралар тізімі. Ағаш түсімін көтеру және экономикалық тиімділігін жақсарту. Орман қорының тиімді тұқымдық және жастық құрылымы.

18. Параграф. Орман шаруашылығы бойынша жобаланған жұмыстардың экологиялық негіздері

      36. Орман пайдаланудың экологиялық көрсеткіштері. Жобаланатын шаралардың қоршаған ортаға тигізетін әсерін бағалау мүмкіндігі туралы қорытынды.

19. Параграф. Орман орналастырудың анықтамалық нормативтік негізі

      37. Орман таксациясын аудандастыру. Қорларды өңдеуге арналған кестелер тізімі, пайдалану қорын тауарландыру, ағымдағы өсім таксациясы, табиғи жаңаруды бағалау. Орман орналастыру жұмыстарын жүргізуде және тиісті шараларды жобалауда қолданылатын негізгі және міндетті анықтамалық нормативтік құжаттардың тізімі.

20. Параграф. Ғылыми зерттеу тәжірибелік жұмыстар

      38. Орман шаруашылығы саласы бойынша сұрақтарға жауап беретін тәжірибелік және ғылыми-зерттеу жұмыстарының тізімі.

21. Параграф. Қосымшалар

      39. Қосымшаларда барлық негізгі нормативтік (ережелер, жобалар және басқалар) орман шаруашылығын жүргізу саласындағы сұрақтарына қатысты құжаттар енгізіледі. Негізгі ережелер мазмұнына кірмеген, және де қолданылған әдебиеттер тізімі көрсетіледі.

Орман орналастыру кеңестерi жүргiзу мақсаты мен тәртiбi
1. Орман орналастыру кеңестерiн жүргiзу мақсаты

      1. Техникалық және орман орналастыру кеңестерi, орман орналастыру жұмыстарын жақсы ұйымдастыру мен олардың орындалу ерекшелiктерiн талқылау үшiн өткiзiледi. Бiрiншi техникалық кеңес дайындық жұмыстары кезiнде, бiрiншi орман орналастыру кеңесi далалық жұмыстың басталуына 1-2 ай қалғанда, екiншi техникалық кеңес - объектiде далалық жұмыстар бiткеннен кейiн, екiншi орман орналастыру кеңесi - орман шаруашылық көлемi анықталып, орман орналастыру протоколының жобасын дайындағаннан кейiн өткiзiледi.

      2. Қажет болған жағдайда далалық орман орналастыру жұмыстары басталмай немесе жұмыс кезiнде аралық техникалық кеңес өткiзiлуi мүмкiн.

      3. Техникалық кеңестi орналастыратын объектiнiң басшысы орман орналастыру партиясының бастығымен келiсiп өткiзедi. Техникалық кеңеске орман орналастыру партиясының бастығы мен мамандары, орман иесiнiң мамандары қатысады.

      4. Техникалық кеңесте баяндаманы орман иесiнiң директоры (орынбасары) және орман орналастыру партиясының бастығы оқиды.