Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 - 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту туралы және "Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына толықтыру енгізу туралы

      ТҮСІНДІРМЕ

      ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
      1. Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 – 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама) бекітілсін.
      2. Қазақстан Республикасының Үкіметі:
      1) бір ай мерзімде Бағдарламаны іске асыру жөніндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің іс-шаралары жоспарын әзірлесін және бекітсін;
      2) «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің одан әрі жұмыс істеуінің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 4 наурыздағы № 931 Жарлығында белгіленген мерзімде және тәртіп пен Бағдарламаны мониторингтеу мен бағалау нәтижелерін Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне ұсынсын.
      3. Орталық және жергілікті атқарушы органдар, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар Бағдарламаны іске асыру жөнінде шаралар қабылдасын.
      4. «Мемлекеттік бағдарламалар тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 957 Жарлығына (Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2010 ж., № 25-26, 185-құжат; 2011 ж., № 3-4, 39-құжат; 2012 ж., № 9, 171-құжат; № 47, 626-құжат; 2013 ж., № 11, 200-құжат; № 55, 768-құжат) мынадай толықтыру енгізілсін:
      жоғарыда аталған Жарлықпен бекітілген Мемлекеттік бағдарламалар тізбесі мынадай мазмұндағы реттік нөмірі 11-жолмен толықтырылсын:

      5. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
      6. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
      Президенті                           Н.Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің   
2014 жылғы 1 тамыздағы
№ 874 Жарлығымен  
БЕКІТІЛГЕН     

Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 - 2019 жылдарға арналған
МЕМЛЕКЕТТІК БАҒДАРЛАМАСЫ

Астана, 2014 жыл

Мазмұны

      1. Бағдарламаның паспорты
      2. Кіріспе
      3. Ағымдағы жағдайды талдау
      4. Бағдарламаны іске асыру мақсаттары, міндеттері, нысаналы индикаторлары және нәтижелердің көрсеткіштері
      5. Бағдарламаның негізгі бағыттары, қойылған мақсаттарына қол жеткізу жолдары және тиісті шаралар
      6. Бағдарламаны іске асыру кезеңдері
      7. Қажетті ресурстар

1. Бағдарламаның паспорты

      Ескертпе*
      сомалар тиісті қаржы жылына арналған мемлекеттік бюджетке сәйкес нақтыланатын болады

2. Кіріспе

      Қазақстан Республикасын индустрииялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2015 - 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама (бұдан әрі - Бағдарлама) «Қазақстан-2050» стратегиясының ұзақ мерзімді басымдықтарына сәйкес Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының «Экономиканы әртараптандыруды жеделдету» деген түйінді бағытын іске асыру үшін, Қазақстанның әлемнің дамыған 30 ел қатарына кіру жөніндегі тұжырымдамасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Шетелдік инвесторлар кеңесінің XXVI пленарлық отырысында Мемлекет басшысы берген тапсырманы орындау үшін және Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру шеңберінде әзірленген.
      Бағдарлама Қазақстан Республикасын үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту жөніндегі 2010 - 2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаның (бұдан әрі - ҮИИДМБ) қисынды жалғасы болып табылады және оны іске асыру тәжірибесі ескерілген. Бағдарлама Қазақстанның өнеркәсіптік саясатының бір бөлігі болып табылады әрі күш-жігер мен ресурстарды секторлардың шектеулі аясына, өңірлік мамандануға шоғырландыра отырып, кластерлік тәсілді қолдану арқылы өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға және тиімді салалық реттеуге бағытталған.
      Бағдарлама Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы № 1497 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015 — 2019 жылдарға арналған тұжырымдамасының негізгі қағидаттары мен тәсілдерінің негізінде Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 4 маусымдағы № 579 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасын инновациялық дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасының, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 11 қазандағы № 1092 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының перспективалы ұлттық кластерлерін қалыптастырудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасының және индустрияландыру саласындағы басқа да бағдарламалық құжаттардың ережелері мен қағидаттары, сонымен қатар Қазақстан қатысушы болып табылатын халықаралық келісімшарттардың нормалары ескеріле отырып әзірленген.
      Бағдарлама бизнес ахуалға ықпал ететін мемлекеттік саясат аспектілеріне өте тәуелді болып табылады. Бағдарламаның сәтті болуы Қазақстан Республикасының бизнесті жүргізу шарттарын жақсарту (Doing business), елдің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату (Global Competitiveness Index), жасыл парақтар (Yellow Pages) қағидатын ескере отырып, жоспарлы жекешелендіруді жүргізу арқылы экономикаға мемлекеттік қатысу үлесін төмендету Қазақстанның ТШИ Инвестициялық сенім индексіне кіруі (FDI Confidence Index) адами капитал индикаторы бойынша алға қойылған міндеттерге қол жеткізуіне байланысты болмақ. Бұдан басқа, Бағдарламаны іске асыру тиімділігі қаржыландыру моделіне, оны іске асыруға бюджет қаражатын бөлудің толықтығы мен уақтылылығына тікелей байланысты.

3. Ағымдағы жағдайды талдау

      1. Қазақстан Республикасындағы индустриялық дамудың ағымдағы жағдайын талдау
      Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасының құрылымында өнеркәсіп шамамен үштен бір бөлігін алады. Кен өндіру секторы жұмыспен қамтудың 2,9 %-дан астамын және эконмикадағы жалпы қосылған құнның (бұдан әрі - ЖҚҚ) 18 %-ын қамтамасыз етеді. Өндіруші өнеркәсіптегі негізгі капиталға инвестициялар бүгінде жалпы көлемнің 30 %-ынан асады, ал өңдеуші өнеркәсіпте бар болғаны - 12 %. Қазақстан өндіруші салалардың өнімін экспорттауда алда келеді (ең алдымен, мұнай есебінен), жан басына шаққандағы экспорт көрсеткіші бойынша ТМД елдерінің бәрінен алда. Алайда, Қазақстан Республикасындағы өңдеуші өнеркәсіп өнімдерінің жан басына шаққандағы экспорты Ресейге қарағанда екі есе төмен.
      2008 жылмен салыстырғанда 2012 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанда ҮИИДМБ негізгі индикаторлары бойынша өсудің оң серпіні байқалып отыр: жалпы ішкі өнім (бұдан әрі - ЖІӨ) 22,5%-ға; шикізат емес сектордың ЖҚҚ 23,4%-ға; өңдеуші өнеркәсіптің ЖҚҚ 22,3%-ға; өңдеуші өнеркәсіптегі еңбек өнімділігі 70%-ға; шикізаттық емес экспорт көлемі 6,5%-ға; кәсіпорындардың инновациялық белсенділігінің деңгейі 3,6%-ға; инновациялық өнім көлемі 240%-ға өсті, ЖІӨ энергия сыйымдылығы 13,6%-ға төмендеді. Мониторинг субъектілеріндегі сатып алуда тауарлардың, жұмыстардың және көрсетілетін қызметтердің жергілікті қамту үлесі 2010 жылғы 48,2%-дан 2013 жылы 63,1%-ға дейін ұлғайды.
      Сонымен қатар, Халықаралық валюта қорының (бұдан әрі - ХВҚ) елдер бойынша 2013 жылғы қыркүйектегі есебіне¹ сәйкес экономикада «голланд ауруының» белгілері, атап айтқанда сауда-саттықта қолайсыз жағдайлардың қалыптасқаны, экономикадағы шығыстар деңгейінің өскені және институционалдық проблемалар байқалады. Мұны сыртқы сауда құрылымы да айғақтайды. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2003 - 2013 жылдары экспорт құрылымындағы минералдық өнімдердің үлесі 64,5%-дан 80%-ға дейін өсті. Ресурстардың әлемдік бағаларының өсуімен бірге бұл белгілер тереңдей түспек.
      Қазақстан «орташа кіріс тұзағы» проблемасымен бетпе-бет келеді. ЖІӨ-нің халықтың жан басына шаққанда 10 мыңнан 15 мың АҚШ долларына дейінгі аралығында әл-ауқаттың белгілі бір деңгейіне қол жеткізілген соң жалақының өсуіне, транзакциялық шығасылардың ұлғаюына және елдің бағалық бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне байланысты экономиканың өсуі бәсеңдеуі мүмкін. Мұндай жағдайда Қазақстан біліктілігі мен инновациялары жоғары дамыған экономикалармен де, кірісі төмен, жалақы деңгейі төмен әрі өнеркәсіптік тауарлардың өндірісі арзан экономикалармен де бәсекеге түсе алмайтын болады. Өткен ғасырда кедергіден өткен елдер (Тайвань, Финляндия, Оңтүстік Корея және басқалары) мұны өңдеуші өнеркәсіпті қарқынды дамыту базасында экономикалық өсуді қамтамасыз ете алды.
      Индустрияландыру процесінде өнеркәсіптегі басты назар біртіндеп өңдеуші өнеркәсіпке қарай ауа бастады, дегенмен оның даму деңгейі салыстырмалы түрде төмен күйінде қалып отыр. Өңдеуші өнеркәсіп жұмыспен қамтудың 7%-дан азын және ел экономикасы ЖҚҚ 11%-ын қалыптастырады. Салыстыратын болсақ, Қазақстанның өңдеуші өнеркәсібіндегі өнімділік деңгейі Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (бұдан әрі - ЭЫДҰ) мүше елдердегі орташа деңгейге қарағанда екі есе төмен, өңдеуші өнеркәсіпте жұмыс істейтіндердің үлесі жағынан Қазақстан ЭЫДҰ елдерінің бәрінен артта.
______________
¹ХВҚ Ел бойынша есебі № 13/291, 2013 жылғы қыркүйек

      Салалық реттеу
      Қазіргі заманғы жағдайларда техникалық реттеу елдің экономикалық қауіпсіздігін қорғау құралы және отандық өнімдерді нарықтарға жылжытудың барабар тәсілі болып табылады, ол технологияларға қойылатын техникалық талаптардың деңгейін белгілеп, техникалық шешімдерді таңдаған кезде индустрия үшін бағдар болып табылады.
      Жыл сайын жалпы жүйенің даму серпіні байқалуда:
      1) аккредиттеу субъектілерінің саны 20%-ға өсті (сәйкестікті растау бойынша 87 орган, 657 сынақ, 332 тексеру және 31 калибрлеу зертханасы жұмыс істейді);
      2) менеджмент жүйелерін енгізген және сертификаттаған қазақстандық кәсіпорындардың саны 6 346-ға жетті;
      3) 2 800-нан аса сарапшы-аудитор сертификатталды.
      Нормативтік-техникалық құжаттардың бірыңғай мемлекеттік қоры стандарттау жөніндегі 67 000-нан астам халықаралық, өңірлік және өзге де нормативтік құжаттарды қамтиды, олардың 5 223-і - Қазақстан Республикасының ұлттық стандарттары. Оның ішінде олардың 70%-дан астамы халықаралық талаптармен үндестірілген, бұл өз кезегінде машина жасауда, фармацевтикада, химия және тамақ өнеркәсібі мен басқа да секторларда 150-ден астам жаңа өнім түрлерінің өндірісін игеруге мүмкіндік берді.
      Бірыңғай экономикалық кеңістіктегі ықпалдастыру процестерін тереңдету жағдайларында және Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі қарсаңында мынадай бірқатар маңызды проблемаларды шешуге назар аудару керек:
      1) салалық мемлекеттік органдар, бизнес-қоғамдастықтар мен өнеркәсіп тарапынан стандарттауға тиісті назар аударылмауы;
      2) ұлттық стандарттарды халықаралық стандарттармен үндестірудің әлсіз қарқыны;
      3) соңғы өнім шығаруға байланысты инвестициялық жобалардың жүзеге асырылуын талдау мен болжаудың болмауы;
      4) сынақ базалары мен сертификаттау орталықтары жүйесінің жеткіліксіз болуы;
      5) Қазақстанның батыс және орталық өңірлеріндегі метрологиялық инфрақұрылымның кенже қалуы;
      6) техникалық реттеу, метрология және менеджмент жүйесі саласындағы кадрлардың тапшылығы.

      Интернационалдандыру
      2010 - 2013 жылдар аралығында Қазақстан экономикасына 100 млрд. АҚШ долл. астам тікелей шетелдік инвестициялар тартылды. Бұл сомадан экономиканың шикізат емес салаларына 25 млрд. жуық АҚШ долл. инвестицияланды. Бұған экономиканың басым секторларында қызметін жүзеге асыратын инвесторларға арналып жасалған базалық ынталандыру: кедендік, салықтық преференциялар, мемлекеттік заттай гранттар ықпал етті.
      Дегенмен, ағымдағы инвестициялық белсенділік Бағдарламаны іске асыру үшін жеткіліксіз. Бұл үшін мынадай тосқауылдарды жою қажет:
      1) ұзақ мерзімді инвестицияларды қорғау және қолдау бойынша нашар кепілдіктер;
      2) Қазақстанда шетелдік жұмыс күшінің болуы үшін кіру визалары мен рұқсат беру құжаттарын алудың күрделі рәсімдері;
      3) Қазақстан Республикасындағы инвестициялардың перспективалары туралы шетелдік іскерлік ортаның хабардар болуының жеткіліксіздігі.
      Экпорттың көлемі бойынша Қазақстан экпорттаушы елдер арасында 42-орынды иеленіп отыр (2008 жылы - 8-орын). Өңделген тауарлар экспортының көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2013 жылы 3%-ға төмендеп, 19,5 млрд. АҚШ долларын құрады. Өңделген тауарлар экспортының дамуына белгілі бір тосқауылдар кедергі келтіреді:
      1) экспорттың тауарлық әртараптандырылуының нашар болуы;
      2) тауарлар экспортын ілгерілету үшін талап етілетін шығындардың жоғары болуы;
      3) шетелдік мемлекеттер тарапынан қазақстандық тауарларға қатысты тарифтік және тарифтік емес тосқауылдар;
      4) қазақстандық экспорттаушылардың хабардар болуының нашарлығы.

      Технологиялар мен инновациялар
      ҮИИДМБ іске асырыла бастаған кезден бері жүргізілген реформалар нәтижесінде инновациялық белсенді кәсіпорындар саны 4%-дан 7,6%-ға дейін өсті, кәсіпорындардың технологиялық инновацияларға жұмсайтын шығындары 3 еседен астам өсті (113,5-тен 326 млрд. теңгеге дейін), инновациялық өнім көлемі де осыған ұқсас 3 еседен астам өсті (111,5-тен 379 млрд. теңгеге дейін). Дүниежүзілік экономикалық форумның жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексінің «Инновациялар» факторы бойынша Қазақстан рейтингін 18 позицияға жақсартты және «Технологиялық әзірлік» факторы бойынша 25 позицияға (57-орын) жақсартып, 84-орында орналасты.
      Инновациялық белсенділікті қолдау бойынша соңғы жылдары қабылданып жатқан шаралар ауқымының зор болуына қарамастан, мыналар бұрынғысынша түйінді проблемалар болып қала беруде:
      1) озық технологиялар трансфертін жеткіліксіз ынталандыру;
      2) кәсіпорындар мен бизнестің басым технологиялық міндеттерін шешуге және іздеуге арналған тектіктердің тиімсіз болуы;
      3) бизнестің технологиялық сипаттағы инновацияларды қабылдауының төмен деңгейі;
      4) технологиялық және басқарушылық құзыреттердің жетіспеуі;
      5) білім беру жүйесіндегі инновациялық технологиялардың дамымауы;
      6) инновациялық жобалардың іске асырылуын бақылау жүйесінің жетілдірілмеуі.

      Қаржы ресурстары
      ҮИИДМБ іске асыру барысында қаржыландыру салалардың кең спектрін қамтыды, бұл секторалдық қолдау шараларын және жобалардың бір бөлігін қаржыландыруда қаражаттың жетіспеуіне әкеліп соқты. Сонымен қатар, жеткіліксіз қаржыландыру, көбінесе «ұзын» ақша қорлары қалыптастырылып, ұзақ мерзімді инвестициялар тартылатын отандық нарықтық қаржы инфрақұрылымының дамымауына байланысты болды.
      Коммерциялық қаржы институттары тарапынан тиісті қаржыландыру болмағандықтан, қазақстандық нарықтағы бұл тауашаны ұлттық холдингтер мен даму институттарының жүйесі арқылы мемлекет өзі иеленуге мәжбүр болды. Даму институттарының жүйесі кеңейтіліп, индустриялық-инновациялық даму қажеттіліктерін ескере отырып ретке келтірілді. Индустриялық дамуға қолдау көрсетудің түрлі құралдары сыналды: пайыздық мөлшерлемелерді субсидиялау, шығындарды өтеу және инновациялар мен технологияларды енгізуге гранттар беру, индустриялық-инновациялық қызмет субъектілері шығындарының бір бөлігін өтеу, кредиттерге кепілдік беру және т.б.
      Өңдеуші өнеркәсіптің жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарының жоғары кредиттік жүктемесі және соңғыларында қарыздық қаржыландыруды қамтамасыз ету үшін бос өтімді активтердің болмауы түйінді тосқауылдар болып қалуда:
      1) акционерлік капиталды қалыптастыру үшін қаржы ресурстарының қолжетімсіздігі;
      2) ұзақ мерзімді кредиттердің қолжетімсіздігі;
      3) кредиттік ресурстардың құны.
      Қазіргі уақытта Қазақстанның қор нарығы әлі толық қалыптаспаған институт ретінде бағаланады, өйткені ол қаржы саласының акционерлік капиталды толықтыру көзі болып табылатын құрамдас бөлігіне айнала қойған жоқ. Бұдан басқа, осы тетіктің дамымауы көбінесе, Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының қаржы ресурстарын индустрияландыру мұқтаждықтары үшін пайдалануды тежеп отыр.
      Қазақстандық қаржы институттарының кредит беруінің, әсіресе ұзақ мерзімді кредит беруінің жоғары құны маңызды тосқауыл болып қалуда. 2013 жылы ЕДБ ұзақ мерзімді кредиттері бойынша сыйақының орташа мөлшерлемесі ұлттық валютада жылдық 17,3%-ды құрады. 2008 жылмен салыстырғанда ұлттық валютадағы кредит беру құны 1,1 пайыздық тармаққа өсті. Ұзақ мерзімді валюталық кредиттердің салыстырмалы түрде арзан болуы (2013 жылы орташа алғанда 10 %) жоғары валюталық тәуекелдермен нивелирленеді.
      ЕДБ тарапынан корпоративтік кредит берудің өсуіне кәсіпорындардың жоғары «кредиттелуі» мен проблемалық кредиттермен жағдайдың шешілмеуі бөгет жасап отыр. Банктердің несие қоржынындағы проблемалық кредиттердің жоғары деңгейі (90 күннен астам мерзімі өтіп кеткен) 2010 жылдан бастап сақталуда. 2014 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша проблемалық кредиттер жыл басынан бері 3,6%-ға ұлғайып, 4,3 трлн. теңгені немесе ЕДБ несие қоржынының 32,2%-ын құрады.

      Инфрақұрылым
      2014 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстанда 10 еркін экономикалық аймақ пен 10 индустриялық аймақ (бұдан әрі - ИА) жұмыс істейді, бұлар химия және мұнай химиясы, металлургия өнеркәсібі, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, тоқыма, логистика, туризм сияқты экономиканың әрқилы салаларында әрекет етеді. Арнайы экономикалық аймақтардың (бұдан әрі - АЭА) аумағында инвестициялар көлемі 203 млрд. теңге 83 өндіріс жұмыс істейді, инвестициялар көлемі 1,8 трлн. теңге 68 жоба іске асырылу сатысындағы, инвестициялар көлемі 571 млрд. теңге 348 жоба инвестициялық шешім қабылдау сатысында.
      2001 - 2013 жылдар кезеңінде АЭА-да 5967 жұмыс орны құрылды, өндіріс көлемі 210,8 млрд. теңгені құрады.
      АЭА және ИА шеңберінде негізгі инфрақұрылымға қол жеткізу бөлігінде индустрияландыру субъектілеріне мемлекеттік қолдау көрсетіледі.
      2009 - 2014 жылдар кезеңінде бірқатар АЭА инфрақұрылымын дайындау аяқталды (1-кесте).

1-кесте. Кейбір АЭА дайындық пайызы

      АЭА және ИА инфрақұрылымын қалыптастыру аяқталған жоқ, АЭА инфрақұрылымын қаржыландыру жеткіліксіз. Сондай-ақ, АЭА мен ИА басқарудың тиімділігінде де проблемалар бар.
      Тұтастай алғанда, көліктік-логистикалық, энергетикалық және басқа да инфрақұрылымның жеткіліксіз дамуы өнеркәсіп секторларының дамуы үшін тосқауыл болып табылады.
      Бұдан басқа, табиғи монополиялардың көрсетілетін қызметтеріне қатысты ұзақ мерзімді кезеңде болжанатын тарифтердің болмауы қазақстандық өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігіне келеңсіз әсерін тигізеді.
      Отандық кәсіпорындар бетпе-бет келетін түйінді проблемалар:
      1) теміржол тасымалдарына, электр энергиясын тасымалдауға және жылу энергиясына жоғары тарифтер;
      2) көлік және энергетика монополистерінің тарифтік саясатының жиі өзгеруі;
      3) көліктік-логистикалық инфрақұрылымның төмен деңгейі;
      4) АЭА инфрақұрылымын, оның ішінде, өндірістік инфрақұрылымды жеткілікті қаржыландырудың болмауы.

      Адами ресурстар
      Өндірістегі жұмыс істейтіндер саны 2009 жылдан (921,9 мың адам) бері 12,7%-ға өсіп, 2013 жылы 1 млн. адамнан асты (1 039,1 мың адам). 2010 - 2013 жылдар кезеңінде Индустрияландыру карсатының шеңберінде 61 мыңнан астам тұрақты жұмыс орындары құрылды.
      Сонымен бірге Бағдарламаны адами ресурстармен қамтамасыз етуде проблемалар бар:
      1) АЭА-ға қатысушылардың инвестициялық кезеңде білікті жұмыс күшін квоталардан және арнайы рұқсат бермей тарту құқығының болмауы;
      2) техникалық және инженерлік машығы мен техникалық және кәсіптік білім беру базасындағы мамандықтары бар кадрлардың жетіспеуі және біліктілігінің төмен болуы;
      3) техникалық, инженерлік мамандықтар мен инновациялық менеджмент бойынша ғылыми кадрлардың тапшылығы;
      4) кәсіптік стандарттарды білім беру стандарттарымен үндестірудің жеткіліксіз болуы;
      5) инженер-техник кадрлардың ағылшын тілін білуінің төмен деңгейі.
      Көші-қон проблемалары адами ресурстар саласындағы қосымша тосқауылдар болып табылады:
      1) жұмыс күшінің өңіраралық ұтқырлығының нашар болуы;
      2) шетелдіктердің жұмыс визалары мен Қазақстанда жұмыс істеуге ықтиярхат алу рәсімінің күрделі болуы.

      Мемлекеттік сатып алу
      ҮИИДМБ іске асырылған 4 жыл ішінде жергілікті қамтуды мониторингтеу субъектілері тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді (бұдан әрі - ТЖҚ) 31,2 трлн. теңгеге, оның ішінде отандық ТЖҚ-ны 17,6 трлн. теңгеге немесе 56,5% сатып алды. ТЖҚ сатып алудағы жергілікті қамту үлесі 2010 жылмен салыстырғанда 2013 жылы 48,2%-дан 63,1%-ға дейін өсті.
      Отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік сатып алу, сондай-ақ квазимемлекеттік сектор мен жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алу жүйесі арқылы қолдауда белгілі бір жетістіктерге қол жеткізілді. Сонымен қатар, жалпы өңдеуші өнеркәсіптің сатып алу жүйесіне қол жеткізуі үшін мыналардың:
      1) сатып алынатын өнімнің инновациялылығы критерийлерінің;
      2) технологиялық келісімдер негізіндегі ұзақ мерзімді жеткізу шарттарын жасасу тетігінің;
      3) техникалық ерекшелікте ұлттық стандарттар талаптарының;
      4) сапасыз және қауіпті өнімнен қорғаудың;
      5) офсеттік келісімдер жасасу тетігінің болмауына байланысты тосқауылдар әлі де сақталып отыр.

      Кәсіпкерлік пен шағын және орта бизнес
      Мемлекеттік қолдау шараларының арқасында шағын және орта кәсіпкерліктің Қазақстан экономикасына үлесі едәуір өсті. 2012 жылдың қорытындысы бойынша ел ЖІӨ-сіндегі шағын және орта бизнес (бұдан әрі - ШОБ) үлесі 17,3%-ды құрады. 2014 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша белсенді субъектілер саны 871 мыңнан асты, жұмыспен қамтылғандар саны - 2,6 миллион адам.
      Сонымен бірге, кәсіпкерлік пен ШОБ одан әрі дамытуға кедергі келтіретін бірқатар проблемалар бар:
      1) квазимемлекеттік сектор мен шикізаттық трансұлттық
корпорациялардың (бұдан әрі - ТҰК) экономикада көп шоғырлануы;
      2) бизнесті ашу мен жүргізудегі рұқсат беру мен бақылау-қадағалаудың күрделі жүйелері;
      3) кәсіпкерлік және ШОБ субъектілерінің қаржы ресурстарына
қолжетімділігі деңгейінің жеткіліксіз болуы.

      Бәсекелестікті ынталандыру
      Мыналар бәсекелестікті ынталандырудың түйінді тосқауылдары болып табылады:
      1) экономикаға мемлекеттің негізсіз қатысуы;
      2) инвесторлар үшін бизнесті қорғау бойынша қажетті кепілдіктердің болмауы;
      3) тиімсіз кәсіпорындарды нарықтан шығару жөніндегі тиімсіз тетік.

      2. Өңірлік мамандану
      Өңдеуші өнеркәсіптің өңірлік мамандануы тарихи қалыптасқан құрылым мен ҮИИМДБ-ны іске асыру негізінде айқындалған.
      Өңірлердің ұсынылып отырған мамандануы оны одан әрі тереңдетуді ескере отырып нақтылануы мүмкін.
      1. Ақмола облысы - тамақ өнімдерінің, құрылыс материалдарының өндірісі, түсті металлургия, теміржол және ауыл шаруашылығы машиналарын жасау.
      2. Ақтөбе облысы - түсті, қара металлургия, мұнай-газ өңдеу, өнеркәсіпке арналған химикаттар, құрылыс материалдарының, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      3. Алматы облысы - тамақ өнімдерінің, электр жабдықтарының, негізгі фармацевтикалық өнімдердің, құрылыс материалдарының, киім, жиһаз өндірісі.
      4. Атырау облысы - мұнай-газ химиясы, өнеркәсіпке арналған химикаттар өндірісі, мұнай өңдеуші және мұнай өндіруші өнеркәсіпке арналған машиналар мен жабдықтар өндірісі, құрылыс материалдарының өндірісі, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      5. Батыс Қазақстан облысы - машиналар мен жабдықтардың, құрылыс материалдарының, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      6. Жамбыл облысы - өнеркәсіпке арналған химикаттар өндірісі, агрохимия, қара металлургия, құрылыс материалдарының, тамақ өнімдерінің, былғары және оған жататын өнімдердің өндірісі.
      7. Қарағанды облысы - қара, түсті металлургия, өнеркәсіпке арналған химикаттар өндірісі, тау-кен өндіру өнеркәсібіне арналған машиналар мен жабдықтардың, электр жабдығының, құрылыс материалдарының, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      8. Қостанай облысы - қара металлургия, тамақ өнімдерінің, автокөлік құралдарының, ауыл шаруашылығы техникасының өндірісі.
      9. Қызылорда облысы - құрылыс материалдарының өндірісі, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      10. Маңғыстау облысы - мұнай өңдеу, мұнай-химия, газ өңдеу, мұнай өңдеу және мұнай өндіру өнеркәсібіне арналған машиналар мен жабдықтар өндірісі, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      11. Оңтүстік Қазақстан облысы - тамақ өнімдерінің өндірісі, мұнай өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, негізгі фармацевтикалық өнімдердің, құрылыс материалдарының өндірісі, қара металлургия, электр жабдықтары, агрохимия.
      12. Павлодар облысы - қара, түсті металлургия, мұнай өңдеу, теміржол техникасының, өнеркәсіп үшін химикаттардың, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      13. Солтүстік Қазақстан облысы - машина жасау (мұнай өңдеу және мұнай өндіру өнеркәсібіне, теміржол көлігіне, энергетикаға арналған жабдық), тамақ өнімдерінің өндірісі.
      14. Шығыс Қазақстан облысы - түсті металлургия, автокөлік құралдарының, ауыл шаруашылығы техникасының, электр жабдықтарының, бекіткіш арматураның, құрылыс материалдарының, тамақ өнімдерінің өндірісі.
      15. Астана қаласы - тамақ өнімдерінің, теміржол техникасының, электр жабдықтарының өндірісі, құрылыс материалдарының өндірісі.
      16. Алматы қаласы - тамақ өнімдерінің, электр жабдықтарының, мұнай өңдеу және мұнай өндіру өнеркәсібіне арналған машиналар мен жабдықтардың, кен өндіру өнеркәсібіне арналған машиналар мен жабдықтардың өндірісі, құрылыс материалдарының, негізгі фармацевтикалық өнімдердің, жиһаз өндірісі.

      3. Индустриялық даму саласындағы күшті, әлсіз жақтарын, мүмкіндіктерін және қатерлерін талдау (SWOT-талдау)
      Күшті жақтары:
      1) минералдық ресурстармен жоғары қамтамасыз етілуі;
      2) макроэкономикалық және саяси тұрақтылық;
      3) іскерлік ахуалды жақсарту және реформалар жүргізу;
      4) өнеркәсіптік саясатты іске асыру үшін даму институттары жүйесінің болуы.
      Әлсіз жақтары:
      1) өңдеуші өнеркәсіптегі төмен инвестициялық белсенділік;
      2) біліктіліктің талап етілетін деңгейіндегі адами ресурстардың төмен қолжетімділігі;
      3) инфрақұрылымдағы осал тұстардың болуы (көлік-логистикалық, энергетикалық, сумен жабдықтау);
      4) мемлекеттік компаниялар үстем болып, шағын және орта бизнестің дамуының төмен деңгейі;
      5) өңдеуші өнеркәсіптегі бәсекелестіктің төмен деңгейі;
      6) инновациялық жүйенің бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуы;
      7) өнеркәсіптің ресурс тиімділігінің төмен болуы және энергияны көп қажет етуі;
      8) техникалық реттеудің дамымаған жүйесі;
      9) экономикадағы құрылымдық проблемалар («голланд ауруы», орташа кіріс тұзағы, жұмыспен қамту проблемасы);
      10) экономикадағы «нашар» кредиттердің жоғары деңгейі.
      Мүмкіндіктер:
      1) Кеден одағының нарығына қолжетімділік, Қытайдағы, Орталық Азиядағы және Каспий маңы мелекеттеріндегі нарықтық мүмкіндіктер;
      2) ресурстық секторлардың техникалық жабдыққа, арнайы қызметтер мен инновацияларға сұранысы;
      3) өңдеуші өнеркәсіптегі қазіргі заманғы өндірістік және басқарушылық технологияларды енгізу;
      4) мемлекеттік, квазимемлекеттік сатып алуды және жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алуының тиімділігін арттыру.
      Қауіптер:
      1) Қазақстанның экономикасы мен өнеркәсібінің дамуына жаһандық және өңірлік дағдарысты құбылыстардың келеңсіз әсер етуі;
      2) әлемдік шикізат нарықтарындағы өзгермелі конъюнктура;
      3) Кеден одағы елдерінің компаниялары тарапынан Қазақстанның ішкі нарығында күшейіп келе жатқан бәсекелестік;
      4) ДСҰ-ға кіру.

      4. Басым секторларды таңдау
      Бағдарламада басым секторларды айқындау кезінде екі факторлы модельді пайдалана отырып, секторларға талдау жүргізілді. Біріншіден, жергілікті нарықтың, сол сияқты макроөңір нарығының көлемі мен өсімін қоса алғанда, сектор үшін нарықтық песпективалар, сондай-ақ секторды дамытудан болатын әлеуетті экономикалық әсер есепке алынды. Екіншіден, осы сектордың Қазақстан Республикасындағы мүмкіндіктері, оның ішінде даму деңгейі мен перспективалары ескерілді.
      Талдау нәтижелері бойынша өңдеуші өнеркәсіптің металлургия, химия, мұнай химиясы, машина жасау, құрылыс материалдары, тамақ өнеркәсібі сияқты 6 басым саласы таңдап алынды, олар 14 секторға бөлінген:
      1) қара металлургия;
      2) түсті металлургия;
      3) мұнай өңдеу;
      4) мұнай-газ химиясы;
      5) азық-түлік өнімдерінің өндірісі;
      6) агрохимия;
      7) өнеркәсіпке арналған химикаттар өндірісі;
      8) автокөлік құралдарының, олардың қосалқы бөлшектерінің өндірісі;
      9) электр машиналары мен электр жабдығының өндірісі;
      10) ауыл шаруашылығы техникасының өндірісі;
      11) теміржол техникасының өндірісі;
      12) кен өндіру өнеркәсібіне арналған машиналар мен жабдықтар өндірісі;
      13) мұнай өңдеу және мұнай өндіру өнеркәсібіне арналған машиналар мен жабдықтар өндірісі;
      14) құрылыс материалдарының өндірісі.
      Инновациялық секторлар тұжырымдамалық және бағдарламалық құжаттарда, Мемлекет басшысының жолдаулары мен сөйлеген сөздерінде, атап айтқанда, Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілген басымдықтарға сәйкес айқындалған. Мұндай секторларға мыналар жатады: ұтқыр және мультимедиалық технологиялар, нано- және ғарыш технологиялары, робототехника, гендік инженерия, болашақтың энергиясын іздеу және ашу салалары.

4. Бағдарламаны іске асыру мақсаттары, міндеттері, нысаналы
индикаторлары және нәтижелердің көрсеткіштері

      Мақсаттар, міндеттер және нысаналы индикаторлар жалпы, басым секторлардағы және инновациялық секторлардағы болып бөлінеді.

      Қазақстан Республикасын 2020 жылға дейін индустриялық дамытудың мақсаты, міндеттері және жалпы нысаналы индикаторлары.
      Бағдарламаның мақсаты: өңдеуші өнеркәсіпті әртараптандыруды және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыруды ынталандыру.

      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылдың деңгейіне қатысты 2019 жылы мынадай экономикалық көрсеткіштерге қол жеткізуге мүмкіндік береді (2-кесте):
      1) өңдеуші өнеркәсіп өндірген өнім көлемін нақты мәнде 43%-ға ұлғайту;
      2) өңдеуші өнеркәсіпте жалпы қосылған құнды нақты мәнде кемінде 1,4 есе ұлғайту;
      3) өңдеуші өнеркәсіптегі еңбек өнімділігін нақты мәнде 1,4 есе ұлғайту;
      4) шикізаттық емес (өңделген) экспорт құнының көлемін кемінде 1,1 есе ұлғайту;
      5) өңдеуші өнеркәсіптің энергияны қажет етуін 2012 жылдың деңгейіне қатысты кемінде 15%-ға азайту:
      6) өңдеуші өнеркәсіпте жұмыспен қамтуды 29,2 мың адамға ұлғайту.

2-кесте. Өңдеуші өнеркәсіптегі жалпы нысаналы индикаторлар

      Шикізаттық емес (өңделген) экспорт көлемінің шамалы өсуі, бір жағынан, мұнай өңдеу секторының міндетімен байланысты, ол өз кезегінде ішкі нарықтың мұнай өнімдеріне қажеттілігін 2020 жылға қарай толық қамтамасыз етуге байланысты. Бұл ретте, мұнай өңдеу секторы экпортының көлемін 2012 жылғы деңгейде сақтау өңдеуші өнеркәсіптің жалпы шикізаттық емес экспорты 2019 жылы 20,7%-ға, ал 2014 жылдың деңгейіне қатысты - 37,0%-ға өсуін қамтамасыз етер еді.
      Екінші жағынан, Бағдарламаны іске асыру шеңберінде өз өндірісі есебінен ішкі нарықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға және содан кейін ішкі нарықты молықтырған сайын, экпортты қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлінетін болады. Осындай тәсіл кезінде өңдеуші өнеркәсіптің отандық өнімін дамыту міндеті біршама шешілетін болады. Қазіргі уақытта өңдеуші өнеркәсіп өнімінің импорт көлемі өңдеуші өнеркәсіптің ЖҚҚ көлемінен 1,8 есе артық.

      Міндеттер:
      1) өңдеуші өнеркәсіпті озыңқы дамыту;
      2) басым секторларда тиімділікті жоғарылату және қосылған құнды ұлғайту;
      3) шикізат емес тауарларды өткізу үшін нарықтарды кеңейту;
      4) өнімді жұмыспен қамтуды сақтап қалу;
      5) өңдеуші өнеркәсіптің басым секторларына технологиялылықтың жаңа деңгейін беру және инновациялық кластерлерді қалыптастыру арқылы болашақтың секторларын дамыту үшін негіз құру;
      6) өңдеуші өнеркәсіпте кәсіпкерлікті ынталандырып, шағын және орта бизнесті дамыту.

      Басым секторлардағы мақсаттар, міндеттер және нысаналы индикаторлар
      Өңдеуші өнеркәсіптің орнықты өсуі үшін мемлекеттік орталық және жергілікті атқарушы органдардың, даму институттарының, қоғамдық бірлестіктердің, қаржы ұйымдарының, жеке және мемлекеттік меншік нысандарындағы кәсіпорындардың басым секторларды дамытуға бағытталған іс-қимылы үйлестірілетін болады.
      Бағдарламаның іс-шаралары түйінді тосқауылдарды еңсеру жөніндегі міндеттерді шешуге және өңдеуші өнеркәсіптің басым секторларындағы жобаларды іске асыруға бағытталатын болады, бұл нысаналы индикаторларға қол жеткізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Өңдеуші өнеркәсіптің басым секторларында Бағдарлама жобаларын сәтті іске асыру қолжетімді қаржыландырудың болуына, бәсекеге қабілетті тарифтер бойынша логистикалық, энергетикалық, коммуникациялық инфрақұрылыммен қамтамасыз етуге тәуелді болады және мынадай тәуекелдермен ұштасады.
      Макроэкономикалық тәуекелдер: экономиканың өсу қарқыны мен инвестициялық белсенділік деңгейінің төмендеуі, металл өнімдерінің, энергия жеткізгіштердің және көліктік тасымалдардың әлемдік бағаларының өзгеруі.
      Геосаяси тәуекелдер: макроөңір елдеріндегі саяси ахуалдың тұрақтылығы және ЕурАзЭҚ-қа ықпалдасу тереңдігі.
      Нормативтік-құқықтық тәуекелдер: Бағдарламаны қолайлы құқықтық және экономикалық ахуал жасайтын техникалық және нормативтік құқықтық қолдаудың жеткіліксіздігі.
      Қаржылық тәуекелдер: қолжетімді қаржы ресурстарының жеткіліксіздігі.

      Қара металлургия
      Қара металлургия өңдеуші өнеркәсіптің ірі секторы болып тарихи тұрғыдан қалыптасқан және оның өңдеуші өнеркәсіптегі үлесі 13 %-ды құрайды. Қара металлургия машина жасау мен металл өңдеуді дамыту үшін база болып табылады, оның өнімі экономиканың барлық дерлік салаларында қолданылады. Шикізат секторларын, машина жасау мен құрылысты дамыту ішкі нарықта да, сол сияқты макроөңір нарығында да орнықты сұраныс қалыптастырады.
      Ішкі нарықтың және макроөңір нарықтарының басым тауарлар топтары бойынша импорт сыйымдылығы тиісінше 2,7 және 25,3 млрд. АҚШ долларын құрайды.
      Өндіру көлемі 2008 - 2013 жылдар аралығында нақты мәнде 6,2%-ға өсті және 632 млрд. теңгені құрады. Сонымен қатар өңдеуші өнеркәсіп құрылымындағы қара металлургияның үлесі 2008 жылы 20%-дан 2013 жылы 10,7%-ға дейін төмендеді.
      Жалпы қосылған құн 2008 жылғы 393 млрд. теңгеден 2013 жылы 453,2 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. 2008 - 2013 жылдар аралығындағы кезеңде салада жұмыспен қамтылған адамдар саны 28 мың адамға қысқарды. 2013 жылы еңбек өнімділігі 89,9 мың АҚШ долл. құрап, 2008 - 2013 жылдар аралығындағы кезеңде 1,2 есе ұлғайды. Алайда, сала 2012 жылы ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткішінен (151,9 мың АҚШ долл.) бұрынғысынша 37% артта болды. 2008 жылмен салыстырғанда қара металлургия экспортының көлемі 2013 жылы 47,3%-ға төмендеп, 3,4 млрд АҚШ долл. құрады (3-кесте).

3-кесте. Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі және Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитеті
      3-кестеге:
      Ескертпе:
      *мұнда және бұдан әрі салалық бөлімдерде Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің жедел деректері пайдаланылды;
      **мұнда және бұдан әрі салалық бөлімдерде Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің 2013 жылдың 9 айы үшін жедел деректер пайдаланылды
      ***көрсеткіш «Қазақстандық индустрияны дамыту институты» АҚ-ның (бұдан әрі - «ҚИДИ» АҚ) статистикалық деректері негізінде есептелген.
      Сектордың дамуына, негізінен сыртқы және ішкі факторлар әсер етті. Халықаралық нарықтардағы қиындықтар өнім экспортына және «АрселорМиттал Теміртау» акционерлік қоғамы (бұдан әрі - АҚ), «Кастинг» жауапкершілігі шектеулі серіктестік (бұдан әрі - ЖШС), «АЛЗ» ЖШС және «KSP Steel» ЖШС сияқты қара металлургия кәсіпорындарының өндірістік қуаттарына ықпал етті. Болат өндірісін жылына 6 млн. тоннаға дейін ұлғайту бойынша «АрселорМиттал Теміртау» АҚ-ның жаңғырту бағдарламасы іске асырылған жоқ.
      Қазіргі уақытта Forbes - Global 2000 журналының нұсқасы бойынша әлемнің жетекші трансұлттық компанияларының тізіміне кіретін әлемдік нарықтың мынадай ірі ойыншылары бар: Posco (Оңтүстік Корея), ArcelorMittal (Люксембург), Evraz Group (Ресей).
      Сектордың түйінді проблемалары:
      1) жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың өндірістік қуаттарының төмен жүктемесі;
      2) кәсіпорындардағы жабдықтардың тозу дәрежесінің жоғары болуы, моральдық ескірген жабдықтардың болуы;
      3) нашар дамыған ішкі нарық;
      4) қосылған құны жоғары өнім экспортының төмендеуі мен импортының өсуі;
      5) шығарылатын өнімнің төмен сапасы мен аз ассортименті;
      6) теміржол тасымалдарына, электр энергиясы тасымалдарына жоғары тарифтер;
      7) өнімді сертификаттау үшін сынақ базалары мен зертханалардың болмауы;
      8) өнімнің жоғары энергия және еңбек сыйымдылығы;
      9) көліктік-логистикалық инфрақұрылымның төмен деңгейі;
      10) тиісті біліктілігі бар кадрлардың тапшылығы;
      11) салалық институттардың материалдық-техникалық және тәжірибелік-өнеркәсіптік базаларын жаңғырту қажеттілігі.
      Мақсаты: Қара металлургияны орнықты дамытудың және оны әртараптандыру мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жағдайлар жасау.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылдың деңгейіне қатысты 2019 жылға қарай экономикалық көрсеткіштерді:
      1) жалпы қосылған құнды нақты мәнде кемінде 1,3 есе;
      2) жұмыспен қамтылуды 3,1 мың адамға;
      3) еңбек өнімділігін нақты мәнде 1,18 есе;
      4) экспортты кемінде 1,04 есе өсіруге қол жеткізуге мүмкіндік береді (4-кесте).

4-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) әртараптандыру және жаңғырту арқылы бәсекеге қабілеттілікті арттыру;
      2) өнімнің сапасын арттыруға, еңбек өнімділігін ұлғайтуға және өнімнің энергияны қажет етуін төмендетуге бағытталған инновацияларды енгізуді ынталандыруға жағдайлар жасау;
      3) жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың өндірістік қуаттарын ұлғайту және қосылған құны жоғары бәсекеге қабілетті жаңа өндірістер құру;
      4) бәсекеге қабілетті отандық өндірісті дамыту есебінен металл өнімдері импортының көлемін қысқарту;
      5) жұмыс істеп тұрған өндірістер мен инвестициялық жобаларды қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету;
      6) саланы техникалық орта буынның білікті еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету;
      7) салалық институттардың материалдық-техникалық және тәжірибелік-өнеркәсіптік базасын жаңғырту.

      Қызметтің басым түрлері
      Бағдарлама шеңберінде қызметтің басым түрлері айқындалды (5-кесте).

5-кесте. Қызметтің басым түрлері

      Басым тауарлар топтары
      Басым тауарлар топтары ішкі нарықпен қатар, макроөңір нарығына да: ТМД елдеріне, Иран мен Қытайға бағдарланған. Басым тауарларды/тауарлық топтарды өндіру жөніндегі кәсіпорындардың жаңа қуаттарын құру немесе жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту сектор өнімі импортының қысқаруына және экспортының ұлғаюына ықпал етеді (6-кесте).

6-кесте. Басым тауарлар топтары

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі және Қазақстан Республикасы Кедендік бақылау комитеті

      Басым жобалар
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде қара металлургияны дамытудағы мемлекеттік саясат болат алу үшін сапасы жоғары шикізат өндіру жөніндегі басым жобаларды іске асыруға (түйіршіктелген шойын және брикеттелген ыстық темір, ферроқорытпалардың көлемін ұлғайту және жаңа түрлерінің өндірісі), болаттың жаңа түрлерінің өндірісіне (құбырлық және тот басуға төзімді, ыстыққа төзімді және ыстыққа берік, құралдық, шар-мойынтірек, рельстік және рессорлық-серіппелі) және жаңа қосындыланған болат ассортиментін кеңейтуге бағытталатын болады.
      Бизнес-құрылымдардың өздерінің ұсыныстарына сәйкес жалпы инвестициялар көлемі 400 млрд. теңгеден асатын өндіріс көлемі мен өнімнің қосылған құнын арттыруға, сондай-ақ қоршаған ортаға келеңсіз әсерді төмендетуге бағытталған ірі инвестициялық жобалар іске асырылатын болады.
      Ақтөбе және Павлодар облыстарында инновациялық технология бойынша орташа көміртекті феррохром өндірісін құру жөніндегі бірқатар ірі жобалар іске асырылады.
      Алматы облысында инновациялық технология бойынша қуаты жылына 400 мың тонна шойын шығаратын шекті шойын өндіру жөніндегі жоба іске асырылатын болады.
      Жамбыл облысында шикізат базасын кеңейту арқылы ферроқорытпа өндірісі жылына 300 мың тоннаға дейін ұлғайтылатын болады.
      Қарағанды облысында болат өндірісі жылына 6 млн. тоннаға дейін ұлғайтылатын болады және қуаты жылына 75 мың тонна болатын кешенді қорытпалар өндірісі ұйымдастырылды.
      Қостанай облысында қуаты 1,8 млн. тонна брикеттелген темір шығаратын металдандырылған өнім өндірісін ұйымдастыру жөніндегі жұмыс жалғастырылады.
      Маңғыстау облысында қуаты 600 мың тонна болатын электр болат балқыту кешенін салу жөніндегі жоба іске асырылатын болады.
      Павлодар облысында қуатын жылына 270 мың тонна құбырға дейін ұлғайта отырып, құбыр прокатының өндірісін дамыту жөніндегі бірқатар ірі жобалар іске асырылады.
      Алматы қаласында қуаты жылына 200 мың тонна дәнекерленген болат құбырларының өндірісін құру жоспарланып отыр.

      Түсті металлургия
      Түсті металлургия Қазақстан Республикасының өңдеуші өнеркәсіптің экспорттық әлеуетін қалыптастыратын өңдеуші өнеркәсіптің түйінді саласы. Сектор өнімдері машина жасауда, электр техникасында, құрылыста, радиоэлектроникада пайдаланылады.
      Басым тауарлар топтары бойынша ішкі нарық пен макроөңір нарықтарының импорт сыйымдылығы тиісінше 111 және 6 718 млн. АҚШ долл. құрайды.
      Өңдеуші өнеркәсіптің құрылымында түсті сектордың үлесі 2008 жылмен салыстырғанда 19,6%-дан 2012 жылы 22,8%-ға дейін өсті, ал 2013 жылы 19,2 %-ға дейін төмендеді. Жалпы қосылған құн 2008 жылғы 377,9 млрд. теңгеден 2012 жылы 749,9 млрд. теңгеге дейін өсті. 2008 - 2013 жылдар аралығында өндіріс көлемі атаулы мәнде 1,7 есе өсті. 2008 - 2013 жылдар аралығындағы кезеңде салада жұмыспен қамтылғандар саны 22,2 мың адамға қысқарды. 2013 жылы түсті металлургиядағы еңбек өнімділігі 107,8 мың АҚШ долл. құрады. ЭЫДҰ елдерінің осы көрсеткіші осыған ұқсас кезеңде орта есеппен 147,5 мың АҚШ долл. құрады, бұл Қазақстан үшін осындай көрсеткішпен салыстырғанда 18,9%-ға жоғары. 2013 жылы түсті металлургия экспортының көлемі 2008 жылғы деңгейде қалып, 4,2 млрд АҚШ долл. құрады (7-кесте).

7-кесте. Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
      7-кестеге:
      Ескертпе: ** көрсеткіш «ҚИДИ» АҚ статистикалық деректер негізінде есептелген.
      Түсті металлургияның теріс серпіні жаңа технологияларға көшумен байланысты Жезқазған мыс қорыту зауытының тоқтауымен байланысты болып отыр.
      Алтын өндіру бойынша нысаналы көрсеткіштерге қол жеткізбеу «Бақыршық ТӨК» ЖШС-нің жоспарланған өндірістік объектілерінің пайдалануға уақтылы енгізілмеуіне байланысты - металлургия кешенінің құрылысы мен өнімділігі жылына 1,5 млн. тонна жер асты кенішін игеру экологиялық аспектілерге байланысты технологиялар қайта пысықталғандықтан жобаның қымбаттауына байланысты; «Юбилейное» ЖШС-нің құрамында алтын бар 5 млн. тонна кенді қайта өңдеу жөніндегі байыту фабрикасының құрылысы қоршаған ортаға әсерін бағалауға байланысты оңтайлы қайта өңдеу технологиясын таңдауға байланысты.
      Секторды одан әрі дамыту стратегиясы Rio Tinto Plc, Glencore International AG, ThyssenKrupp AG, Sumitomo сияқты трансұлттық компаниялармен ынтымақтастыққа негізделеді.
      Сектордың түйінді проблемалары:
      1) түсті металлдардың бай және оңай қолжетімді кендері қорларының сарқылуы, минералдық құрамдардың көп компоненттілігіне байланысты оларды байыту күрделілігі;
      2) кәсіпорындардағы жабдықтардың тозу дәрежесінің жоғары болуы мен моральдық ескірген жабдықтардың болуы, нашар дамыған ішкі нарық;
      3) өндірістік қуаттардың аз жүктелуі;
      4) әлемдік нарықтағы базалық металдар бағасының құбылмалы болуы және өткізу нарықтарындағы сұраныстың төмендеуі;
      5) қосылған құны жоғары өнім экспортының қысқаруы және импортының ұлғаюы;
      6) теміржол тасымалдарына, электр энергиясын тасымалдауға жоғары тарифтер;
      7) өнімнің энергия мен еңбекті көп қажет етуі;
      8) көліктік-логистикалық инфрақұрылым дамуының төмен деңгейі;
      9) тиісті біліктілігі бар кадрлардың тапшылығы;
      10) салалық институттардың материалдық-техникалық және тәжірибелік-өнеркәсіптік базаларын жаңғырту қажеттілігі.
      Мақсаты:
      Базалық металдарды өндіру көлемдерін ұлғайту, олардан жасалатын бұйымдарды шығару жөніндегі өндірістерді дамыту және құру.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылдың деңгейіне қатысты 2019 жылы экономикалық көрсеткіштердің (8-кесте):
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 1,3 есе;
      2) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 1,4 есе;
      3) экспорт құны көлемінің кемінде 1,1 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

8-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) жұмыс істеп тұрған өндірістердің қуаттарын кеңейту;
      2) еңбек өнімділігі мен ресурс тиімділігін ұлғайту арқылы өндіріс тиімділігін арттыру үшін жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жаңғырту;
      3) кенді кешенді өңдеуге арналған инновацияларды енгізуді ынталандыруға жағдайлар жасау;
      4) қазіргі өндірісті кеңейту және аралас секторлар үшін базалық металдардан жасалған жаңа өнімдерді шығаруды игеру;
      5) бәсекеге қабілетті отандық өндірісті дамыту есебінен металл өнімдері импортының көлемдерін қысқарту;
      6) ішкі нарықтағы сұранысты ынталандыру;
      7) шикізаттық емес тауарларды өткізу және қосылған құнның жаһандық тізбектеріне (бұдан әрі - ҚҚТ) қатысу үшін нарықтарды кеңейту;
      8) жұмыс істеп тұрған өндірістерді және инвестициялық жобаларды қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету;
      9) саланы техникалық орта буынның орта білікті еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету;
      10) салалық институттардың материалдық-техникалық және тәжірибелік-өнеркәсіптік базасын жаңғырту.

      Қызметтің басым түрлері
      Бағдарлама шеңберінде қызметтің басымды түрлері айқындалған (9-кесте).

9-кесте. Қызметтің басым түрлері

      Басым тауарлар топтары
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде елдің түсті металлургиясын дамытудағы мемлекеттік саясат сектор өнімі импортының қысқаруына және экспортының ұлғаюына ықпал ететін басым тауарларды/тауар топтарын өндіру жөніндегі кәсіпорындар қуаттарының жаңаларын құруға немесе жұмыс істеп тұрғандарын кеңейтуге бағытталатын болады (10-кесте).

10-кесте. Басым тауарлар топтары, тоннамен

      Басым жобалар
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде елдің түсті металлургиясын дамытудағы мемлекеттік саясат базалық металдар: мыс, алтын, титан, алюминий өндірісін кеңейтуге; мына бұйымдардың: илек, сым, прокат, пішін және қорытпалар, фольга, зергерлік бұйымдар, аралас салаларға арналған бұйымдар өндірісінің көлемін ұлғайтуға бағытталатын болады.
      Бизнес-құрылымдардың ұсыныстарына сәйкес инвестициялар көлемі 800 млрд. теңгеге жуық ірі инвестициялық жобалар іске асырылатын болады.
      Алматы облысында қуаты жылына 12 мың тонна алюминий пішіндерінің өндірісін құру жоспарланып отыр.
      Ақмола облысында ЖСМҰК жылына өндіріс көлемі 3000 тонна жерде сирек кездесетін металдар өндірісін ұлғайту жөніндегі жоба іске асырылатын болады.
      Шығыс Қазақстан облысында 85 мың тонна мыс концентраты мен 25 мың тонна катод мысына арналған жаңа байыту қуаттарын пайдалануға енгізе отырып, Ақтоғай кен орнын игеру жөніндегі жоба іске асырылады; Бақыршық кен орнында катод алтынын өндіру жөніндегі жобаны іске асыру жалғасады.
      Қуаты жылына 6 мың тоннаға жуық құрылған сом титандар мен қуаты жылына 15 мың тонна ильменит концентратының өндірісін құру жөніндегі инвестициялық жобалар іске асырылатын болады.
      Қазақстанда бұрын өндірілмеген никель өндірісі бойынша қуаты 40 мың тонна тауарлық ферроникельдің «Горностаевский» кобальт-никель рудаларының кен орнында металлургия комбинатын салу мәселесі пысықталуда.
      Қарағанды облысында жаңа гидрометаллургиялық технологияға ауыстыру арқылы мыс балқыту зауытын реконструкциялау жүргізілуде, бұл мыс өндіру көлемін сақтап, қуаты 60 мың тонна катод мысы болатын Жезқазған кен орнын пайдалану мерзімін ұзартуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
      Павлодар облысында Бозшакөл кен орнын игеру жобасын іске асыру жалғасын табады.
      Қызылорда облысында ванадий өндіру жөніндегі мәселе пысықталуда. Бала-Сауысқандық және Қорымсақ кен орындарында ванадийдің бірегей қорлары бар.
      Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында жылына 2,5 тоннаға дейін скандий өндіру көлемімен уран ерітінділерінен алынатын скандийдің тәжірибелік-өнеркәсіптік өндірісін жасау және орналастыру жөніндегі мәселе пысықталуда.
      Бастапқы алюминийді шығаруды ұлғайту жөніндегі жоба пысықталатын болады.

      Мұнай өңдеу
      Мұнай өңдеу нарықтық перспективаларды, экономикалық әсерді және Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін ескере отырып, өңдеуші өнеркәсіптің неғұрлым тартымды секторы болып табылады. Өңдеуші өнеркәсіп өндірісінің жалпы көлемінде сектордың айтарлықтай үлесі бар - 13,8 %, бұл ретте көрсеткіш серпіні бірнеше жылдар бойы жағымды болып табылады.
      Қазақстанның мұнай өнімдері нарығының орташа жылдық өсімі 2008 - 2013 жылдар аралығындағы кезеңде 35,7 %-ды құрап, 2013 жылы 2,4 млрд. АҚШ долларын құрады. Нақты өндіріс көлемі 20,5 % ұлғая отырып, 13,7 млн. тоннадан (2008 жыл) 16,5 млн. тоннаға дейін (2012 жыл) өсті. Импорттың орнықты ұлғаюы да байқалды, оның мәні 2013 жылы 1,8 млрд. АҚШ долл. дейін жеткен, оның ішінде 89%-ы дистиляттар (жеңіл - 45%, орта және ауыр - 44%).
      Сектордың бәсекеге қабілеттілігінің өсуі байқалуда. Еңбек өнімділігі 2008 - 2012 жылдар кезеңінде бір адамға шаққанда 54,7 млн. теңгеге 2,3 есе өсті. Бұл жалпы қосылған құнның 449 млрд. теңгеге дейін 2,7 есеге едәуір өсуіне байланысты болды, ал жұмыспен қамту 16%-ға ғана артып, 9,1 мың адамды құрады. Экспорт 2008 - 2013 жылдар кезеңінде жыл сайын 9,4%-ға артып, 2013 жылы 4,6 млрд. АҚШ долл. құрады. Экспорттың шоғырлануы мейлінше жоғары - оның ақшалай көлемінің 86%-ы орта және ауыр дистилляттарға (67%), сондай-ақ сұйытылған пропанға (19%) тиесілі.
      Сектор бойынша негізгі көрсеткіштер 11-кестеде берілген.

11 -кесте. Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті
      11-кестеге:
      Ескертпе: *негізгі үш зауыт бойынша орташа өлшенген жүктелім
      Атырау мұнай өңдеу зауыты (бұдан әрі - МӨЗ), Шымкент МӨЗ және Павлодар мұнай-химия зауыты (бұдан әрі - МХЗ) бірге сектордағы өндіріс көлемінің 90%-дан астамын қамтамасыз етеді. Павлодар МХЗ Ресей Федерациясынан келетін батыс-сібір мұнайын қайта өңдеуге бағдарланған. Қалған екі МӨЗ отандық мұнайды қайта өңдеуге бағдарланған. Шағын МӨЗ өнімінің бәсекеге қабілеттілігінің төмен болуы салдарынан олардың мұнай өңдеу секторының жалпы өндіріс көлеміндегі үлес салмағы 5,8%-ға дейін қысқарды және өсуі күтілмейді. Бұл мұнайды өңдеу тереңдігі мен өнім сапасын шектейтін өндірістік және технологиялық ерекшелікке байланысты.
      Мұнай өндірудің оң серпініне және мұнай өнімдеріне артып отырған сұранысқа қарамастан, Қазақстан МӨЗ-дің жиынтық қуаттары мен өндіру көлемінің арақатынасы көрсеткіші бойынша әлемде соңғы орындардың бірін алады. Айталық, 2013 жылы мұнайды өңдеу 15,3 млн. тонна деңгейіне дейін жетіп, өңдеу/өндіру коэффициенте 18,7%-ды құрады.
      Ішкі нарыққа жеткізуден түсетін кіріске қарағанда, мұнайды экспорттаудан түсетін неғұрлым жоғары кірістілік мұнай өңдеу өнімдері өндірісінің өсуіне айтарлықтай кедергі болып табылады. 12-кестенің деректері ҚҚТ-дағы жекелеген буындар бойынша кірістілікті бөлудегі теңгерімсіздікті көрсетеді.

12-кесте. Кірістілікті сегменттер бойынша бөлу, теңге

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Мұнай және газ министрлігі, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
      12-кестеге:
      Ескертпе: деректер 1 тонна мұнайдың айналымы бойынша есептеуге негізделіп алынған. МӨЗ үшін көрсеткіштер Қазақстан Республикасының Үкіметі әрбір МӨЗ үшін бекітетін тарифтерге негізделе отырып есептелген процессинг үшін орташа есептелген тариф негізінде есептелген (МӨЗ үшін көрсетілген «өткізу бағасы» процессинг мөлшерлемесін білдіреді). Көтерме нарықтағы баға - барлық мұнай өнімдері қоржынының орташа есептелеген бағасы. Бөлшек саудадағы бағасы - Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен мұнай өнімдерін өткізудің шекті бағалары негізінде есептелген саудаға салынатын позициялар бойынша (бензиндер мен дизель отыны) орташа есептелген баға.
      Қолданыстағы келісімшарттарға сәйкес мұнайды қазіргі кен орындарынан ішкі нарыққа жеткізу 2030 жылға қарай үш МӨЗ-дің және Ақтау битум зауытының қажеттілігін жабу үшін жеткіліксіз болады.
      Тағы бір кедергі Қазақстанның негізгі МӨЗ ағымдағы техникалық жай-күйіне байланысты. Сектордағы негізгі құралдардың тозу деңгейі 2012 жылы 33 %-ға дейін жетіп, оның ұлғаю үрдісі орын алып отыр, ал негізгі құралдарды жаңарту коэффициенті соңғы жылдары 2-7% аралығында болды. Технологиялық артта қалу шикізатты өңдеу тереңдігінің жеткіліксіздігіне (13-кесте) және еңбек өнімділігінің біршама төмендігіне алып келеді, оның өсу серпіні жақсы болса да, ЭЫДҰ елдерінің орташа көрсеткіштерінен әлі де біршама артта қалуда.

13-кесте. Негізгі үш өндірушінің өңдеу тереңдігі бойынша деректер

      Дереккөз: ҚазМұнайГаз - өңдеу және маркетинг, SPG
      Мақсаты: ішкі нарықты мұнай өңдеудің, газ өңдеудің және мұнай химиясының сапалы өнімдерімен қамтамасыз ету, сондай-ақ макроөңір елдеріне экспортты дамыту мақсатында Қазақстанның ресурстық әлеуетін барынша іске асыру.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2019 жылы 2012 жылғы деңгейге қарағанда мынадай экономикалық көрсеткіштердің:
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 1,6 есе;
      2) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 2,3 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

14-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) ішкі нарықты сапалы мұнай өнімдерімен толық қамтамасыз ету;
      2) мұнай өңдеу саласын шикізаттың тұрақты жеткізілімдерімен қамтамасыз ету;
      3) мұнай өңдеу саласы қызметінің тиімділігін арттыру;
      4) қазақстандық өнімнің макроөңір нарықтарына шығуы.

      Қызметтің басым түрлері
      Секторды дамыту басымдықтары 15-кестеде көрсетілген.

15-кесте. Мұнай өңдеу өнімдерін өндіру секторы қызметінің басым түрлері

      Басым тауарлар топтары
      Басым тауарлар топтары Қазақстан және макроөңір нарықтарының көлемдеріне, тауар топтарының технологиялық «күрделілігіне», сондай-ақ оларды өндіру мүмкіндігіне (16-кесте) негізделе отырып айқындалған. Бұл ретте, экологиялық шығарындыларды азайту жөніндегі талаптар ескерілген.

16-кесте. ЭҚТӨЖ жіктемесі бойынша басым тауарлар топтары

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Кедендік бақылау комитеті, UN Comtrade
      Көрсетілген талаптардың нәтижесінде Еуро 4 және Еуро 5 сыныптағы мотор отындарын шығару және ақшыл мұнай өнімдерін шығаруды 76-82%-ға дейін ұлғайту басымдықтар ретінде айқындалған.

      Басым жобалар
      МӨЗ жаңғырту жобаларын іске асыруды аяқтау 2017 жылға жоспарланып отыр. Мұның өзі оларда мұнай өңдеуді жылына 19,5 млн. тоннаға дейін ұлғайтуға және К4, К5 кластарының талаптарына сәйкес келетін экологиялық таза мотор отындарының өндірісін бастауға мүмкіндік береді.
      Базалық майларды шығару жөніндегі жоба пысықталатын болады.

      Мұнай-газ химиясы
      Базалық мұнай-газ химиясы (бастапқы нысандарда мұнай-химия өнімдерінің өндірісі) - Қазақстан экономикасының перспективалы жаңа саласы. Базалық мұнай-газ химиясының өнімдерін түрлі мақсаттағы: құрылыс материалдары, қаптамалар және басқалар үшін пластмассалардан жасалатын бұйымдарды қазақстандық өндірушілер пайдаланады. Осы секторлардың мұқтаждықтары үшін жыл сайын Қазақстанға орташа алғанда 400 млн. АҚШ долл. полимерлік шикізат импортталады. Базалық мұнай-газ химиясы өнімінің ішкі нарығының көлемі шамамен 72 млрд. теңгені құрайды, бұл ретте 70%-дан астамы импортқа тиесілі.
      Мұнай-газ химиясы өнімдерінің экспорттық әлеуеті жоғары. Басым тауарлар топтары бойынша макроөңір елдерінің импорты 20 млрд. АҚШ долл. астам.
      Импорт алмастыру үшін мүмкіндіктер Атырау МӨЗ-де хош иісті көмірсутектерді өндіру жөніндегі кешен, Атырау облысындағы ықпалдастырылған газ-химия кешені және бутадиен мен полибутадиен өндірісі жөніндегі кешен іске қосылғаннан және басқа да жобалар іске асырылғаннан кейін жасалады.
      2012 жылы химия өнеркәсібі өндірісінің жалпы көлеміндегі саланың үлес салмағы 2008 жылмен салыстырғанда 3,9%-ға ұлғайып, 10,8%-ды құрады. 2008 - 2012 жылдар аралығында өндіріс көлемі нақты көріністе 12,8%-ға өсті. Саладағы жалпы қосылған құн 2008 жылғы 3,5 млрд. теңгеден 2012 жылы 14,6 млрд. теңгеге дейін ұлғайды. Еңбек өнімділігі 2002 жылдан бастап 2012 жыл аралығында 5,8 есе өсті. Негізгі құралдардың тозу дәрежесі 2012 жылы 52%-ды, негізгі құралдарды жаңарту коэффициенті - 22,4%-ды құрады. Негізгі капиталға инвестициялар 2012 жылы 48,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2008 жылғы көрсеткіштен 27 есе жоғары.
      Қазақстаннан базалық мұнай-газ химиясы өнімдері экпортының көлемі 2008 - 2012 жылдар кезеңінде 2,2-ден 63,7 млн. АҚШ долларына дейін шамамен 29 есе өсті.
      Ішкі сұранысты қанағаттандыру үшін жеткілікті қуаттардың болмауы жағдайында базалық мұнай-газ химиясы өнімдеріне деген серпінді өсіп келе жатқан сұраныс біршама деңгейде импорт есебінен қамтамасыз етіледі.
      Өнеркәсіпке арналған химикаттар өндірісі секторы дамуының 2008 - 2012 жылдардағы негізгі көрсеткіштері 17-кестеде келтірілген.

17-кесте. Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
      Қазақстанда Павлодар қаласында полипропилен өндірісі бойынша қуат («Компания Нефтехим Лтд.» ЖШС) бар.
      Мұнай-газ химиясы өнімдері өндірісінің әлемдік нарығындағы Exxon Mobil Corp (АҚШ, 334 млрд. АҚШ долл.), Chevron Corp (АҚШ, 233 млрд. АҚШ долл.) Royal Dutch Shell plc (Британия-Голландия, 360 млрд. АҚШ долл.), Газпром (Ресей, 375 млрд. АҚШ долл.), Statoil ASA (Норвегия, 135 млрд. АҚШ долл.) сияқты² аса ірі ойыншылар қызметін өндіру сегменттерінде де, сол сияқты мұнай өңдеу және мұнай-газ химиясы сегменттерінде де жүзеге асыратын тігінен ықпалдастырылған болып табылады.
      Мұнай-газ химиясын дамыту мемлекеттің негізгі екі міндетін шешуге мүмкіндік береді:
      1) көмірсутек шикізаты - ілеспе мұнай мен құрғақ газды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету, бұл өнімсіз экономикалық шығындарды, оның ішінде экологиялық сипаттағы шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді;
      2) химия өнеркәсібін, құрылыс материалдары өндірісінің, резеңке-техникалық бұйымдар өндірісінің өнеркәсібін арзан шикізатпен қамтамасыз ету, өйткені бүгінгі таңда пластмасса және резеңке бұйымдарының өндірушілер импорттық шикізатты пайдаланады, ал бұл соңғы өнімнің қымбаттауына әкеліп соғады.
      Сектордың түйінді проблемалары:
      1) шикізаттың негізгі көлемін - өндірілген газды технологиялық мұқтаждыққа пайдалану (газды қыртысқа айдау, электр энергиясын өндіру);
      2) мұнай-газ химиясы өнімдерін өндіру жөніндегі кәсіпорындардың төмен технологиялық деңгейі;
      3) «Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» АЭА инфрақұрылымының жеткіліксіз қаржыландырылуы;
      4) тиісті біліктілігі бар кадрлардың жетіспеуі;
      5) шетелдік білікті кадрларды тарту жөніндегі шектеу (квоталау, рұқсаттар беру);
      6) шетел инвестицияларын тартуға кедергі болатын қаржы, жер қатынастары саласындағы, арнайы экономикалық аймақтар бойынша заңнаманың жетілдірілмеуі.
______________
²Капиталдандыру бойынша деректер. Platts
      Мақсаты: Қазақстанның қолда бар ресурстық әлеуетін іске асыру және қолайлы нарықтық конъюнктура есебінен мұнай-газ химиясын дамыту.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылғы деңгейге қарағанда 2019 жылы мынадай экономикалық көрсеткіштердің:
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 19,1 есеге;
      2) жұмыспен қамтудың 2,6 мың адамға;
      3) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 6 есе;
      4) шикізаттық емес (өңделген) экспорттың құндық көлемінің кемінде 41 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

18-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) бәсекелестік негізде базалық өнім өндіру бойынша жобаларды қажетті шикізатпен қамтамасыз ету;
      2) шикізаттық емес тауарларды сату үшін нарықтарды кеңейту;
      3) «Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» АЭА аумағында инфрақұрылымды және қуаттарды дамытуды қаржылық қамтамасыз ету;
      4) «Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» АЭА аумағындағы жобаларды қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету;
      5) мұнай-газ химиясы өнімінің экспортын көліктік-логистикалық қамтамасыз ету;
      6) мұнай-газ химиясы секторында біліктілігі жоғары қажетті кадрлармен қамтамасыз ету.

      Қызметтің басым түрлері
      Сала қызметінің басым түрлері 19-кестеде берілген.

19-кесте. - ЭҚЖЖ-4 бойынша басым қызмет түрлері

      Басым тауарлар топтары
      Басым тауарлар топтары ішкі нарық конъюнктурасына, сондай-ақ халықаралық нарықтың өсу көлемі мен әлеуетіне негізделе отырып айқындалды (20-кесте).

20-кесте. Басым тауарлар топтары

      Басым жобалар
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде мұнай-газ химиясы секторын дамытудағы мемлекеттік саясат бастапқы нысандағы полимерлерді (Атырау облысында қуаты жылына 500 мың тонна полипропилен мен қуаты жылына 800 мың тонна полиэтилен; қуаты 4,1 мың тонна ПП-пленка полимерлік өнім, БОПП-пленка -14,7 мың, ПП-қаптар - жылына 48 млн. дана; Атырау облысында бутадиен жылына қуаты 125 мың тонна) және мұнай-газ химиясы секторының өзі, сол сияқты тұтастай алғанда, химия саласы үшін органикалық қоспаларды - шикізат (Атырау облысында хош иісті көмірсутектерді өндіру жөніндегі кешен) өндіру жөніндегі жаңа қуаттарды құруға бағытталады.
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде бизнес-құрылымдардың ұсыныстарына сәйкес полимерлік өнімдер мен одан жасалатын бұйымдар өндірісінің көлемін ұлғайтуға бағытталған жалпы инвестициялар көлемі 1,2 трлн. теңге болатын ірі инвестициялық жобалар іске асырылатын болады.

      Тамақ өнімдерінің өндірісі
      Тамақ өнімдерінің өндірісі елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ететін стратегиялық маңызы бар сала болып табылады. Тамақ өнімдерін тұтынудың өсуімен және тұтыну құрылымының неғұрлым сапалы өнімдер жағына өзгеруімен ел халқы өсуінің орнықты үрдісі қалыптасты. Сектор шикізатты жеткізуші ретіндегі ауыл шаруашылығы өндірісімен тығыз байланысты. Тамақ өнімдерін өндіру жөніндегі кәсіпорындар тұтыну орталықтарының (қалалар, ірі кенттер) жанында шоғырланған.
      Өңдеуші өнеркәсіп көлеміндегі тамақ өнімдері өндірісінің үлесі 2008 жылғы 18,6%-дан 2013 жылы 16,5%-ға дейін төмендеді, бұл ретте 2008 - 2013 жылдар аралығында тамақ өнімдері өндірісінің көлемі 56,0%-ға ұлғайды.
      Тамақ өнімдері өндірісі саласындағы ЖҚҚ 2008 - 2013 жылдар аралығында 1,5 есе ұлғайды.
      Тамақ өнімдері экспортының көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2013 жылы 17,1 %-ға төмендеп, 902,1 млн. АҚШ долл. құрады. Тамақ өнімдерінің импорты дәл осы кезеңде 17,4%-ға өсіп, 2 446,5 млн. АҚШ долл. құрады.
      Тамақ өнімдерінің өндірісі секторының 2008 - 2013 жылдары дамуының негізгі көрсеткіштері 21-кестеде келтірілген.

21-кесте. Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
      Тамақ өнімдері өндірісі құрылымындағы негізгі үлесті астық өңдеу саласы (23,5%), сүт өңдеу (16,3%), нан және нан-тоқаш өнімдері (15,3%), ет өңдеу (13,4%), жеміс-көкөніс (8,1%), май-тоң май (7,8%) және өзге де салалар (15,6%) алып отыр.
      Сектордың негізгі проблемаларына: жергілікті өндірістің сапалы шикізатының жеткіліксіздігі; сауда-логистикалық инфрақұрылымның дамуының жеткіліксіз деңгейі; өңдеуші кәсіпорындар үшін айналым қаражатының төмен қолжетімділігі; моральдық тозған жабдықтың жоғары үлесі; білікті кадрлардың тапшылығы; сауданы статистикалық есепке алу  және саланы дамыту проблемалары; техникалық реттеу, оның ішінде стандарттардың сақталуын бақылау саласындағы проблемалар; коммуналдық  және көліктік көрсетілетін қызметтерге арналған тарифтердің жоғары құны; ыдыс пен қаптаманың төмен қолжетімділігі; жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарға жоғары кредиттік жүктеме; ішкі және сыртқы нарықтардағы өнімді жылжытудағы жеткіліксіз қолдау жатады.
      Мақсаты: Қазақстанның тамақ өнеркәсібі өнімінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жағдайлар жасау.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылғы деңгейге қарағанда 2019 жылы мынадай экономикалық көрсеткіштердің (22-кесте):
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 1,2 есе;
      2) жұмыспен қамтудың кемінде 2,4 мың адамға;
      3) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 1,1 есе;
      4) шикізаттық емес (өңделген) экспорттың құндық көлемінің кемінде 1,2 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

22-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін кәсіпорындар үшін ауыл шаруашылығы шикізатының қолжетімділігін арттыру;
      2) ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін кәсіпорындар үшін қаржылық қызметтердің қолжетімділігін арттыру;
      3) саладағы өндірістің инфрақұрылымдық шығындарын (коммуналдық, көліктік көрсетілетін қызметтері, ыдысқа және қаптамаға жұмсалатын шығындар және басқалары), оның ішінде МЖӘ тетігі есебінен төмендету;
      4) отандық азық-түлік тауарларын өткізуді кеңейту үшін жағдайлар жасау;
      5) тамақ өнімдерін тұтыну мәдениетін дамыту;
      6) тамақ индустриясы саласында техникалық реттеуді дамыту;
      7) экспортты/импортты саудалық реттеуді жетілдіру;
      8) ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін кәсіпорындарды білікті кадрлармен қамтамасыз ету;
      9) тауар айналымының есебін жетілдіру.
      Жоғарыда көрсетілген міндеттерді шешу мынадай нысаналы индикаторларға қол жеткізуге мүмкіндік береді.

      Қызметтің басым түрлері
      Тамақ өнімдерінің өндірісі секторы бойынша қызметтің басым түрлері 23-кестеде келтірілген.

23-кесте. Қызметтің басым түрлері

      24-кестеде түйінді нарықтарға бағдарланған басым тауарлар топтары келтірілген.

24-кесте. Басым тауарлар топтары

      24-кестеге:
      ескертпе: *макроөңір елдері: Армения, Әзербайжан, Беларусь, Қытай, Грузия, Иран, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Украина, Өзбекстан.

      Басым жобалар
      2015 - 2019 жылдар аралығындағы кезеңде тамақ өнімдерінің өндірісі саласында мыналарды: құс шаруашылығы өнімдерін (құс етін, жұмыртқа өндіру); сүт (құрғақ сүт, сары май, ірімшік және сүзбе, тағамдық сүт, ашыған сүт өнімдері); ет (мұздатылған, консервіленген, шұжық және ұқсас бұйымдар); балық (мұздатылған балық, балықтың жон еті, дайындалған және консервіленген балық); дәнді дақылдар (ұн, макарон бұйымдары, крахмал, ұлпа, инулин және басқалары); май (өсімдік майы, маргарин өндіру); көкөністер мен жемістер (шырындар, көкөніс және жеміс консервілері); қант, кондитерлік бұйымдар (қанттан, шоколад пен қанттан жасалған, жаңа піскен және ұзақ сақтаудағы нан-тоқаш кондитерлік бұйымдарынан) қайта өңдеу жөніндегі басым жобаларды іске асыру көзделеді.

      Ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін кәсіпорындар үшін ауыл шаруашылығы шикізатының қолжетімділігін арттыру
      Қайта өңдеуші кәсіпорындарды сапалы және қолжетімді шикізатпен жүйелі қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы № 151 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасы (бұдан әрі - Агробизнес-2020) іске асырылатын болады.

      Ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеуші кәсіпорындар үшін қаржылық қызметтердің қолжетімділігін арттыру
      Отандық азық-түлік тауарларының орнықты өндірісі үшін жағдай жасау мақсатында қайта өңдеуші кәсіпорындарды айналым қаражатын толықтыруға және негізгі құралдарды сатып алуға арналған кредиттік ресурстармен жеткілікті көлемде қамтамасыз ету қажет. Сондай-ақ, қайта өңдеуші жаңа кәсіпорындарды салуды, оның ішінде инвестициялық субсидиялар, венчурлік қаржыландыру және т.б. арқылы ынталандыру үшін жеке қолдау талап етіледі.
      Тамақ өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарының қаржыландыруға қолжетімділігін кеңейту үшін кредиттер мен лизинг бойынша шығындардың бір бөлігін субсидиялау түріндегі, инвестициялық салымдар кезінде шығыстарды (құрылыс-монтаждау жұмыстары, жабдықты, ауыл шаруашылығы техникасы мен арнайы техниканы сатып алу) ішінара өтеу түріндегі мемлекеттік қолдау құралдары көзделетін болады, сондай-ақ қарыздарды сақтандыру және кепілдендіру жүйесі енгізіледі.
      Саладағы өндірістің инфрақұрылымдық шығындарын (коммуналдық, көліктік көрсетілетін қызметтер, ыдысқа және қаптамаға және басқаларына жұмсалатын шығындар), оның ішінде МЖӘ тетігі есебінен төмендету.
      Өндірілетін азық-түлік тауарларының өзіндік құнын төмендету мақсатында ыдыс қаптамасын, затбелгі бұйымдарын өндірумен айналысатын отандық компанияларды, оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік тетігі есебінен дамыту бойынша шаралар қабылданатын болады.
      Сондай-ақ қайта өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындары үшін коммуналдық, көліктік көрсетілетін қызметтерге арналған сараланған тарифтерді қолдану бойынша шаралар қабылданатын болады.

      Отандық азық-түлік тауарларын өткізуді кеңейту үшін жағдайлар жасау
      Ішкі нарықтағы отандық азық-түлік тауарлары айналымының көлемін ұлғайту үшін заманауи форматтағы сауда алаңдарын, сауда-тарату орталықтарын кеңейту, сондай-ақ оларға қолжетімділік бойынша жағдай жасау жөнінде шаралар қабылданатын болады.
      Сыртқы өткізу нарықтарына шығу үшін негізгі көлік бағыттары бойынша шекара маңындағы аумақтарда мамандырылған логистикалық орталықтар желісін құру көзделуде.
      Бұдан басқа, биржалық сауданы дамыту әрі әлеуетті отандық және шетелдік сатып алушыларды электрондық сауда алаңына барынша тарту бойынша шаралар қабылданатын болады.

      Азық-түлік өнімдерін тұтыну мәдениетін дамыту
      Отандық өнімді тұтыну мәдениетін дамыту үшін тамақ өнеркәсібі мен қайта өңдеуші өнеркәсіпті дамыту бойынша бұқаралық ақпарат құралдарында басымдықпен жария етуді талап ететін түйінді хабарламалардың тізбесі айқындалатын болады.
      Отандық азық-түлік тауарларының ұлттық брендтерін жасау болжануда.
      Халықты тарту үшін тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы үгіт-насихат бағдарламалары жасалатын болады. Бұл ретте, халықтан сапасыз өнім туралы ақпаратты қабылдау үшін қоғамдық қабылдау бөлмелерін құру жұмысы жалғастырылатын болады.
      Бұдан басқа, жаңа піскен және табиғи тамақ өнімдерін басым тәртіппен сатып алу жөніндегі талаптарды қосу тұрғысынан азық-түлік тауарларын сатып алу талаптарын қайта қарау, сондай-ақ ішкі нарықта отандық тамақ өнімдерінің жарнамасын шығаруға және көрсетуге жұмсалатын шығындарды субсидиялау көзделеді.

      Тамақ индустриясы саласындағы техникалық реттеуді дамыту
      Тамақ өнеркәсібі мен қайта өңдеуші өнеркәсіп өнімінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оны өткізу нарықтарын кеңейту, сондай-ақ ішкі нарықты сапасыз өнімнен қорғау мақсатында техникалық реттеуде бірқатар шаралар қабылданатын болады.
      Техникалық регламенттер талаптарының сақталуын мемлекеттік қадағалауды (бақылауды) жүргізу және жасанды тамақ өнімдерімен күрес кезінде зертханалық зерттеулерге ерекше назар аударылатын болады. Бұл үшін республиканың әрбір өңірінде кемінде 1 сынақ зертханасы құрылатын (жаңғыртылатын) болады.
      Бұдан басқа, сәйкестікті растау жөніндегі органдарды және сынақ зертханаларын аккредиттеу саласы қайта қаралды.
      Стандарттарды ревизиялау жүргізіледі, сондай-ақ техникалық регламенттердің талаптарын орындау үшін қажетті бақылау әдістеріне және өлшеу әдістемесіне арналған, оның ішінде тамақ өнімдерін сәйкестендіру және оның қолдан жасалғандығын анықтау жөніндегі стандарттар әзірленеді.

      Экспортты/импортты саудалық реттеуді жетілдіру
      Ішкі және сыртқы нарықтардағы өзгермелі жағдайларға жедел ден қою мақсатында тамақ өнеркәсібі мен қайта өңдеуші өнеркәсіп өнімдерінің тауар қозғалысына мониторинг жүргізуді қамтамасыз ету қажет.
      Мониторинг нәтижелері негізінде сыртқы сауда қызметін реттеу шараларын қолдану бойынша ұсыныстар қалыптастыру және Еуразиялық экономикалық комиссияға жіберу жоспарлануда.
      Бұдан басқа, мемлекеттік органдар мен ұйымдарда кәсіпкерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғайтын қоғамдық бірлестіктер мен бизнес қауымдастықтарды тарту жөніндегі шаралар көзделетін болады.

      Тауар айналымының есебін жетілдіру
      Аграрлық азық-түлік нарықтарын реттеу шараларын қабылдау үшін тамақ өнеркәсібі мен қайта өңдеуші өнеркәсіптің жай-күйіне толыққанды талдау жүргізу мақсатында азық-түлік тауарлары өндірісін статистикалық бақылау әдістемесіне олардың толықтығы мен шынайылығын қамтамасыз ету мақсатындағы өзгерістер енгізілетін болады, сондай-ақ Кеден одағының елдері арасындағы өзара сауда көлемін есептеу әдістемесі, оның ішінде түзету коэффициенттерін енгізу есебінен жетілдірілетін болады.
      Сондай-ақ тамақ өнімдерін шығару жөніндегі кәсіпорындар қуаттарының болуын және пайдаланылуын статистикалық мониторингтеуді жүргізуді қамтамасыз ету қажет.

      Агрохимия
      Агрохимиялық өнім өндірісінің секторын басым секторға жатқызу қажетті шикізаттың, жұмыс істеп тұрған ірі кәсіпорындардың және ел ішінде де, сол сияқты жақын маңдағы елдердің нарықтарында да агрохимиялық өнімге жоғары сұраныстың болуымен айқындалады.
      Қазақстандық агрохимия нарығының көлемі 2013 жылы шамамен 71,8 млрд. теңгені құрады, оның ішінде 58 %-дан астамы импортқа тиесілі. Макроөңірдің басым тауарлар топтары бойынша импорт сыйымдылығы шамамен 6,8 млрд. АҚШ долл. құрайды.
      Өңдеуші өнеркәсіптегі сектордың үлесі 2012 жылы 0,6%-ды құрады, химия өнеркәсібі өндірісіндегі көлемі шамамен 20%-ды құрады (25-кесте).
      Агрохимиялық сектордағы өндіріс көлемі 2008 - 2012 жылдар аралығында атаулы мәнде 1,7 есеге өсті және 34,7 млрд. теңгені құрады (25-кесте).
      Минералды тыңайтқыштарға әлеуетті қажеттілік шамамен 1 млн. тонна әсер ететін затты құрады, олардың ішінде фосфорлы - 58,4%-ды, азотты - 40%-ды, калийлі - 1,6%-ды құрады. 2013 жылы іс жүзінде 84,5 мың тонна енгізілді, бұл қажетті енгізу нормасынан 12 есе аз. Минералды тыңайтқыштармен өңделген ауыл шаруашылығы алқаптарының ауданы 2013 жылы 1,4 млн. гектарды құрады.
      ЖҚҚ агрохимиялық секторда 2008 - 2012 жылдардағы кезеңде 2,7 есеге өсті. Қазақстан Республикасындағы еңбек өнімділігі 2012 жылы 2008 жылғы көрсеткіштермен салыстырғанда 2,7 есеге өсті және 13,6 млн. теңгені құрады, ол ЭЫДҰ елдері бойынша еңбек өнімділігінің орташа көрсеткішінен 2,7 есеге төмен.
      Минералды тыңайтқыштар мен пестицидтерді экспорттау көлемі 2012 жылы 2008 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 13,6 %-ға төмендеді және 63,5 млн. АҚШ долларын құрады, ал аталған кезеңде импорттың көлемі 36 %-ға өсті және 117 млн. АҚШ долларына жуық болды. Агрохимия секторында өнім экспортының қысқаруы мен импортының өсуі ішкі сұраныстың өсуімен байланысты.
      Агрохимия секторының 2008 - 2012 жылдардағы дамуының негізгі көрсеткіштері 25-кестеде көрсетілген.

25-кесте. Сектор бойынша 2008 — 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
      25-кестеге:
      ескертпе: * - көрсеткіш «ҚИДИ» АҚ-ның статистикалық деректері негізінде есептелген.
      Қазақстанда минералды тыңайтқыштардың өндірісін фосфорлы және азотты тыңайтқыштардың өндірушілері: «Қазфосфат» ЖШС (суперфосфат, аммофос) және «ҚазАзот» ЖШС (аммоний нитраты) ұсынады.
      Калийлі тыңайтқыштардың өндірісі бойынша ірі кәсіпорындар бүгінгі күні жоқ, алайда Қазақстанның батыс өңіріндегі калий шикізатының кен орнында геологиялық барлау жұмыстары жүргізілуде.
      Азотты тыңайтқыштарды тұтыну 2012 жылы 403 мың тоннаны құрады, оның 165 мың тоннасы Қазақстан Республикасының аумағында шығарылды, ал 319 мың тоннасы импортталды. Фосфорлы тыңайтқыштарды тұтыну 2012 жылы 60,7 мың тоннаны құрады, оның ішінде Қазақстан Республикасының аумағында 69,5 мың тонна шығарылды, ал импорты шамалы. Калийлі тыңайтқыштарды тұтыну 2012 жылы 22 мың тоннаны құрады, оның бүкіл көлемі импортқа тиесілі. Қазақстан Республикасында кешенді тыңайтқыштардың нарығы толықтай импорттық өнімдерден тұрады және шамамен жылына 6 мың тоннаны құрайды.
      Пестицидтер өндірісінің сегментін негізінен өсімдіктерді қорғау құралдарының формуляциясымен айналысатын шағын кәсіпорындар ұсынады: «Агрохимия» ЖШС, «КазТрастКем» ЖШС, «Бай Жер» ЖШС, «Astana-NanChemicals» ЖШС, «Гербицидтер» АҚ. Елімізде пистицидтерді тұтыну 2012 жылы 28,5 мың тоннаны құрады, оның ішінде 10,5 мың тоннасы өндірілген, ал 18 мың тоннасы импортталған.
      Секторды дамыту үшін халықаралық химия компанияларын агрохимия секторына тарту қажет. Айталық, DuPont компаниясы Қазақстан  Республикасының аумағында ауыл шарушалығы үшін химия өнімдерінің өндірісін құруды жоспарлап отыр. Ресейдегі минералды тыңайтқыштарды ірі өндірушілердің бірі «ЕвроХим» ашық акционерлік қоғамы (бұдан әрі - ААҚ) кешенді тыңайтқыштар өндіру зауытын салуды жоспарлауда.
      Агрохимиялық секторға трансұлттық компанияларды да (Mosaic, PotashCorp, Agrium, YaraІnternational, Monsanto, Syngenta, «Фосарго» жабық акционерлік қоғамы (бұдан әрі - ЖАҚ) тартуға болады.
      Саланың түйінді проблемалары:
      1) сектор кәсіпорындарының өндірістік қуатын жүктеудің төмен деңгейі;
      2) сектор кәсіпорындарындағы өндірісті жаңғырту мен дамыту үшін қаржы қаражатының тапшылығы;
      3) жабдықтардың жоғары тозу деңгейі;
      4) агрохимия өндірушілерінің тарапынан минералдық тыңайтқыштар мен пестицидтерді өткізуге/дистрибуциялауға арналған логистиканың әлсіз жүйесі;
      5) агрохимиялық өнімдерге зерттеулер жүргізу үшін сынақ базасының болмауы;
      6) тиісті біліктілігі бар кадрлардың тапшылығы.
      Мақсаты: ішкі сұранысты ынталандыру жолымен агрохимиялық секторды дамыту және сараптамалық әлеуетті өсіру.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылғы деңгейге қарағанда 2019 жылы мынадай экономикалық көрсеткіштердің:
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 3 есе;
      2) жұмыспен қамтудың 1,1 мың адамға;
      3) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 1,9 есе;
      5) шикізаттық емес (өңделген) экспорттың құндық көлемінің кемінде 2,8 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

26-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) өндірістің тиімділігін арттыру және шығарылатын өнімді әртараптандыру үшін жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жаңғырту;
      2) ішкі сұранысты ынталандыру;
      3) шикізаттық емес тауарды өткізу үшін нарықтарды кеңейту;
      4) жаңа кәсіпорындар құру;
      5) секторды тиісті біліктілігі бар кадр ресурстарымен қамтамасыз ету;
      6) сынау және сертификаттау инфрақұрылымын құру.

      Қызметтің басым түрлері
      Бағдарлама шеңберінде қызметтің басымды түрлері айқындалған (27-кесте).

27-кесте - Агрохимия өнеркәсібі қызметінің басым түрлері

      Басым тауарлар топтары
      Басым тауарлар топтары ішкі нарыққа ғана емес, сондай-ақ макроөңір нарықтарына: ТМД елдеріне, Иранға, Қытай мен Түркияға бағдарланады. Басым тауарларды/тауар топтарын өндіру жөніндегі кәсіпорындардың жаңа қуаттарын салу немесе жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту агрохимия импортын қысқартуға және экспортын ұлғайтуға ықпал ететін болады.
      28-кестеде импорт көлемі неғұрлым жоғары тауар топтары анықталған.

28-кесте. Агрохимия өнеркәсібінің басым тауарлар топтары

      Басым жобалар
      Бағдарлама шеңберінде агрохимиялық секторды дамытудағы мемлекеттік саясат күрделі (NPK-тыңайтқыштары), калийлі тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын өндіру жөніндегі басым бағыттарды іске асыруға бағытталатын болады.
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде бизнес-құрылымдардың ұсыныстарына сәйкес өндіріс көлемін және өнімнің қосылған құнын арттыруға, секторда жаңа өндірістерді құруға бағытталған жалпы инвестициялар көлемі 454 млрд. Теңге болатын ірі инвестициялық жобалар іске асырылады.
      Ақтөбе облысында Шилісай кен орнының кені базасында күрделі минералдық тыңайтқыштар (МАФ/ДАФ) мен Жилян калий тұздарының кен орны базасында калийлі тыңайтқыштар өндірісін іске қосу жоспарлануда.
      Жамбыл облысында агрохимиялық өнімдер өндірісі жөніндегі бірқатар жобалар жоспарланған. 2019 жылға дейін жылына 1 млн. Тонна минералдық тыңайтқыштар өндірісіне қол жеткізу, калий сульфаты (жылына 300 мың тонна) мен глифосат (жылына 10 мың тонна) өндірісі жөніндегі жобаларды іске асыру жоспарлануда.
      Мынадай жобаларды пысықтау жүргізілуде: кейіннен жем-шөп фосфаттарын шығара отырып, экстракциялық фосфор қышқылын шығару, метанол және аммиак негізінде бірқатар химия өнімдерін (формальдегид, сірке суы және сірке қышқылы, аммиак селитрасы, азот қышқылы, карбамид, кешенді тыңайтқыштар мен карбамидтік-формальдегидтік және меламиноформальдегидтік шайырлар) шығару, «бір терезе» қағидаты бойынша көрсетілетін қызметтер кешенін ұсыну бойынша агрохимиялық сервистік орталықтарды құру.

      Өнеркәсіпке арналған химикаттардың өндірісі
      Өнеркәсіпке арналған химикаттарды өндіру секторы өнеркәсіптің дәстүрлі салалары (кен-металлургия кешені (бұдан әрі - КМК) және мұнай-газ саласы) үшін де, сол сияқты жоғары технологиялық секторлар (электрондық өнеркәсіп, аккумуляторлар, энергия тиімді және инновациялық құрылыс материалдары өндірісі, машина жасау) үшін де шикізаттың, жартылай фабрикаттардың, бұйымдардың жеткізушісі болып табылады. Өнеркәсіпті дамыту жалпы сектор өніміне сұранысты ұлғайтуға алып келеді.
      Өнеркәсіпке арналған химикаттардың Қазақстанда жұмыс істеп тұрған өндірістері негізінен базалық химия өнімдерімен: пайдалы қазбаларды өндіру, минералды тыңайтқыштарды өндіру кезінде пайдаланылатын бейорганикалық қышқылдармен және сілтілермен, сондай-ақ лак-бояу өнімімен, жарылғыш заттар мен үстіңгі белсенді заттармен (бұдан әрі - ҮБЗ) ұсынылған.
      2012 жылы ішкі нарықтың сыйымдылығы 1,4 млрд. АҚШ долларын құрады. Басым тауарлар топтары бойынша Қазақстан импортының көлемі 300 млн. АҚШ долл. Асады, макроөңірдің сол тауарлары бойынша импорттық сыйымдылығы шамамен 6 млрд. АҚШ долл.
      Өңдеуші өнеркәсіп бойынша орташа алғандағы сектордың үлесі 2%-ды, химия өнеркәсібінде - 68%-ды құрайды. Сектор өндірісінің көлемі 2012 жылы 118,5 млрд. Теңгені құрады, ол 2008 жылға қарағанда 60%-ға артық. 2012 жылы 2008 жылмен салыстырғанда сектордың ЖҚҚ 2,5 есеге өсті. Еңбек өнімділігі 2,3 есе өсті. Дегенмен, бұл ЭЫДҰ елдерінің ұқсас көрсеткіштерінен 2 есе төмен.
      Сектор кәсіпорындарындағы жабдықтардың тозуы 40%-ға жетеді, қуаттардың жүктелуі 60%-дан астам. Қуаттың жоғары жүктелуі экспортаушы-кәсіпорындар: «АХҚЗ» АҚ мен «Қазфосфат» ЖШС тиесілі. Негізгі құралдарды жаңғырту коэффициентін 2012 жылы 8,5%-ға ұлғайту жабдықтың тозу коэффициентін 2011 жылғы 45%-дан 2012 жылы 30%-ға дейін төмендетуге ықпал етті.
      Өнеркәсіп үшін химикаттардың өндірісі секторындағы экспорт 2008 жылмен салыстырғанда 16,4%-ға өсті және 600 млн. Астам АҚШ долларын құрады. Экспортқа, негізінен, төменгі бөліністегі өнімдер шығады, ал импортты өңдеу дәрежесі неғұрлым жоғары тауарлар құрайды.
      Өнеркәсіп үшін химикаттар өндірісі секторын дамытудың 2008 - 2012 жылдардағы негізгі көрсеткіштері 29-кестеде ұсынылған.

29-кесте Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер.

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Сатистика агенттігі, TradeMap, Euromonitor дерекқоры.
      Секторда күкірт қышқылын («CKЗ-U» ЖШС, «Қазфосфат» ЖШС), сары фосфорды («Қазфосфат» ЖШС), хром қоспаларын («Ақтөбе хром қосындылары зауыты» АҚ), балқымалы қышқылды («Үлбіфтор-Комплекс» ЖШС), хлор-сілті сегментін («Каустик» АҚ), лак-бояу өнімдерін («Аlinа» компания тобы), жарылғыш заттар («Орика-Қазақстан» АҚ) өндіруші кәсіпорындар жұмыс істейді.
      Сектордың ірі ойыншылары «Қазфосфат» ЖШС болып табылады, олардың химия өнеркәсібі өндірісінің жалпы көлеміндегі үлесі 22%, «Ақтөбе хром қоспалары зауыты» АҚ - 12,5%, «Каустик» АҚ - 2,4% құрайды. Өнеркәсіп үшін химикаттар өндірісі секторы өнімді негізінен еліміздің ішкі тұтынуы үшін ғана шығарады, өйткені өнімнің осындай көп бөлігін тасымалдау қиын және адамдардың денсаулығы үшін қауіпті болып табылады.
      Секторды одан әрі дамыту үшін Қазақстан Республикасының аумағында инвестициялық жобаларды іске асыру мақсатында халықаралық химия компанияларын тарту қажет. Қазіргі уақытта: China Kingho Energy Group Co., Ltd (Қытай), IndussGroup (Бельгия), DowChemicalsCompany (АҚШ), Lanxess (Германия), GreenDay (Германия), LanzaTech (АҚШ) халықаралық компанияларымен келіссөздер жүргізілуде.
      Секторды дамытудың негізгі кедергілері мыналар болып табылады:
      1) көліктік және энергетикалық монополистердің тарифтік саясатын өзгерту;
      2) сектор кәсіпорнында өндірісті жаңғырту мен дамыту үшін меншікті қаржы қаражатының тапшылығы;
      3) сынақ және сертификаттау инфрақұрылымның дамымауы;
      4) тиісті біліктілігі бар кадрлардың тапшылығы.

      Мақсаты: өндіріс көлемін кеңейту және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жаңғырту, жаңа өнімдерді шығару жөніндегі өндірістерді құру.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылғы деңгейге қарағанда 2019 жылы мынадай экономикалық көрсеткіштердің (30-кесте):
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 1,5 есе;
      2) жұмыспен қамтудың кемінде 1,1 мың адамға;
      3) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 1,4 есе;
      4) шикізаттық емес (өңделген) экспорттың құндық көлемінің кемінде 1,3 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

30-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың қуатын кеңейту;
      2) өндірістің тиімділігін арттыру үшін жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жаңғырту;
      3) жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың өнімін әртараптандыру;
      4) жаңа кәсіпорындар құру;
      5) жаңа өндірістерді инфрақұрылыммен қамтамасыз ету және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың инфрақұрылымын жаңарту;
      6) секторды білікті кадр ресурстарымен қамтамасыз ету.

      Қызметтің басым түрлері
      Бағдарлама шеңберінде қызметтің басым түрлері айқындалған (31-кесте).

31-кесте. Өнеркәсіпке арналған химикаттар өндірісі секторының басым қызмет түрлері

      Тауарлардың басым топтары
      Басым тауарларды/тауар топтарын өндіру жөніндегі жаңа кәсіпорындар салу немесе жұмыс істеп тұрған қуаттарын кеңейту өнеркәсіп үшін химикаттар өндірісі секторы өнімдерінің импортын қысқартуға және экспортын ұлғайтуға мүмкіндік береді.
      32-кестеде импорты неғұрлым жоғары тауар топтары аталған.

32-кесте. Басым тауарлар топтары

      Басым жобалар
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде өнеркәсіп үшін химикаттар өндірісі секторын дамытудағы мемлекеттік саясат жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың өндірістік қуаттарын кеңейтуге және жаңа кәсіпорындар құруға бағытталатын болады.
      2015 - 2019 жылдар кезеңінде бизнес құрылымдардың ұсыныстарына сәйкес ірі инвестициялық жобаларды өндіріс көлемін және өнімнің қосылған құнын арттыруға бағытталған, инвестициялардың жалпы көлемі 80 млрд. теңгеге жуық ұсыныстарына сәйкес ірі инвестициялық жобаларды іске асыру жоспарланып отыр.

      Автокөлік құралдарының, олардың бөлшектерінің, керек-жарақтары мен қозғалтқыштарының өндірісі
      Автокөлік құралдарының, олардың бөлшектерінің, керек-жарақтары мен қозғалтқыштарының өндірісі - экономиканың жаңа индустриясы, оның Қазақстандағы машина жасаудың жалпы көлеміндегі алатын үлесі айтарлықтай қомақты.
      Ұлттық автомобиль жасауды дамыту экономиканың басқа салаларына мультипликативті әсерін тигізеді. Айталық, автомобиль өнеркәсібінде құрылған бір жұмыс орны металлургия, химия және электрондық өнеркәсіп, металл өңдеу, қосалқы бөлшектер өндірісі, көлік және көрсетілетін қызметтер саласы сияқты аралас салаларда тағы да 3-еуден 11-ге дейінгі жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.
      Елдің ішкі нарығының сыйымдылығы шамамен 5 млрд. АҚШ долларын құрайды, оның 82%-ы импорт есебінен өтеледі. Басым тауарлар топтары бойынша макроөңір елдерінің импорттық сыйымдылығы 70 млрд. АҚШ долларынан асады, оның шамамен 30 млрд. АҚШ долларын автокомпоненттер құрайды.
      Отандық бірқатар компания Қазақстан Республикасының Үкіметімен өнеркәсіптік құрастыру туралы келісім жасасты, оның шеңберінде мемлекет преференциялар ұсынады. Бұл ретте, келісім шеңберінде компаниялар белгілі бір мерзімде неғұрлым терең технологиялық бөліністерді және жиынтықтауыштардың өндірісін игеруді қамтитын даму деңгейіне шығуды қамтамасыз етуге міндеттенеді.
      2008 - 2012 жылдар аралығында сектордың жалпы қосылған құны 5,8 есе өскен. Автоөндірісте 2000 адам жұмыспен қамтылған. 2008 - 2012 жылдар аралығында еңбек өнімділігі 7,5 есе ұлғайған және ЭЫДҰ елдерімен бір деңгейде.
      Сектордағы экспорт көп емес, 2012 жылы 35 млн. АҚШ долл. құрды.

33-кесте. Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
      33-кестеге:
      ескертпе: *еңбек өнімділігі секторда жұмыспен қамтылғандар санына сектор ЖҚҚ-ға бөлуден алынған мән ретінде есептелген.
      **көрсеткіш «ҚИДИ» АҚ статистикалық деректер негізінде есептелген.
      Жеңіл автомобильдер өндірісі Шығыс Қазақстан және Қостанай облыстарында, жүк автомобильдері - Ақмола және Алматы облыстарында шоғырланған. Арнайы және мамандандырылған автомобильдер Батыс Қазақстан және Ақмола облыстарында шығарылады. Тіркемелер мен жартылай тіркемелер негізінен Жамбыл облысында және Алматы қаласында шығарылады.
      Қазақстан Республикасының автомобиль өнеркәсібін одан әрі дамыту стратегиясы отандық компаниялардың General Motors, Hyundai, Кіа, Peugeot, Renault-Nissan-Avtovaz, Skoda, Toyota, Iveco сияқты әлемдік көшбасшылармен ынтымақтастығына негізделген. Бұл стратегия Қазақстанға орын алып отырған технологиялық артта қалуды өте қысқа уақытта еңсеруге, құзыретті жедел түрде ұлғайтуға мүмкіндік береді, бұл кейіннен жаһандық автомобиль экожүйесіне қосылуға мүмкіндік береді.
      Әлемдік нарықта автокөлік құралдарына арналған жиынтықтауыштар өндірісінде Denso (Жапония), Magna International (Канада), Aisin Seiki (Жапония), Delphi Automotive (Ұлыбритания), TRW Automotive Holdings (АҚШ), Valeo (Франция) компаниялары көшбасшы болып табылады, оларды Қазақстанға тарту бойынша жұмыс жүргізілетін болады.
      Сектордың түйінді проблемалары:
      1) ішкі нарық көлемінің шағын болуы;
      2) автомобильдерді ірі сериялармен³ шығарудың болмауы;
      3) оқшауландырудың және қосылған құнның төмен деңгейі;
      4) техникалық реттеу саласында инфрақұрылымның болмауы;
      5) кәдеге жаратудың кешенді жүйесінің болмауы;
      6) қолжетімді қаржы ресурстарының болмауы;
      7) халықтың сатып алу қабілетінің жоғары болмауы;
      8) тиісті біліктілігі бар кадрлардың жетіспеушілігі;
      9) ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың
(бұдан әрі - ҒЗТКӘ) нашар дамуы;
      10) Қазақстан Республикасының аумағы арқылы көлік құралдарын жеткізудің көліктік тарифтерінің жоғары болуы;
      11) Кеден одағы (бұдан әрі - КО) елдерінің нарығына қазақстандық өнімдерді экспорттаған кезде техникалық кедергілердің болуы, техникалық реттеу саласында Ресей Федерациясының техникалық сынақ базасына тәуелділік және омологация мүмкіндігінің болмауы.
      Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі отандық автокөлік өндірушілерге мемлекеттік қолдау шараларына белгілі бір талаптар қояды.
______________
³Ірі сериялы өндіріс - өнім үздіксіз үлкен көлемде дайындалатын сериялық өндіріс түрі. Ірі сериялы өндірісте мамандандырылған жабдық, толассыз желілер мен автоматтандыру құралдары кеңінен пайдаланылады.
      Мақсаты: автокөлік құралдарының бәсекеге қабілетті ірі сериялы өндірісін құру және оқшауландыру деңгейін жоғарылату.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылдың деңгейіне қарағанда 2019 жылы мынадай экономикалық көрсеткіштердің:
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 4,9 есе;
      2) жұмыспен қамтудың кемінде 4,8 мың адамға;
      3) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 1,1 есе;
      4) экспорттың 2019 жылға қарай өндіріс көлемінен 30% өсуіне қол
жеткізуге мүмкіндік береді (34-кесте).

34-кесте. Нысаналы индикаторлар

      34-кестеге:
      ескертпе:* 2012 жылдың салыстырмалы бағаларымен.
      Міндеттер:
      1) автомобильдердің ірі сериялы өндірісіне бағытталған жобаларды қолдау;
      2) меншікті автоқұрауыштар базасын құру;
      3) ішкі сұранысты ынталандыру;
      4) шикізаттық емес тауарларды өткізу үшін нарықтарды кеңейту;
      5) техникалық реттеу инфрақұрылымын жасау;
      6) ішкі нарықтағы өнім қауіпсіздігі мен сапасын арттыруға бағытталған техникалық реттеу жүйесін жетілдіру және нысаналы экспорттық нарықтардағы техникалық кедергілерді еңсеру;
      7) кәдеге жаратудың кешенді жүйесін құруды ынталандыру;
      8) қаржы ресурстарының қолжетімділігін арттыру;
      9) инфрақұрылымдық тарифтердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жағдай жасау;
      10) автомобиль өнеркәсібі секторын білікті кадрлармен қамтамасыз ету;
      11) саладағы технологиялар трансферті мен ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық әзірлемелер (бұдан әрі - ҒЗТКӘ) қолдау.

      Қызметтің басым түрлері
      Бағдарлама шеңберінде қызметтің басым түрлері айқындалды (35-кесте).

35-кесте. Қызметтің басым түрлері

      Басым тауарлар топтары
      Дамудағы тауарлар топтарының басым бағыты автокөлік құралдарын, олардың бөлшектерін, керек-жарақтары мен қозғалтқыштарын шығару болып табылады (36-кесте).
      Белгілі бір әлеуеті бар отандық компаниялардың қатысуымен автокөлік құралдарының бөлшектері мен керек-жарақтарының өндірісі саласындағы басым жобалар аккумулятор батареяларының, электр-техника бұйымдарының, шыны, резеңке-техникалық бұйымдардың, консистентті жағармайдың, мотор майының, сүзгілердің, тежегіш қалыптарының, отырғышты қаптауға арналған тоқыма бұйымдарының, сондай-ақ экстерьер мен интерьердің басқа да элементтерінің өндірісі болып табылады.
      Дамудың келесі басым бағыты сектор кәсіпорындарына сервистік, инжинирингтік қызмет көрсету болып табылады.

36-кесте. Басым тауарлар топтары

      36-кестеге:
      ескертпе:* макроөңір елдері: Армения, Әзербайжан, Беларусь, Қытай, Грузия, Иран, Қырғызстан, Ресей, Тәжікстан, Түрікменстан, Украина, Өзбекстан.

      Басым жобалар
      2015 - 2019 жылдар аралығындағы кезеңде Шығыс Қазақстан, Қостанай және Алматы облыстарында 2019 жылға қарай оқшауландырудың 50% деңгейіне қол жеткізу үшін жобалық қуатын 190 мың автомобильге шығара отырып, ірі сериялы өндірісті ұйымдастыруға және жиынтықтауыштар шығаруға бағытталған бірқатар жобаларды іске асыру жоспарланады.

      Электр жабдығы
      International Energy Agency деректері бойынша электр машиналары мен жабдығына сұраныстың өсуі болжануда, бұл әлемде электр энергиясын тұтынудың өсуіне негізделеді, бұл ретте 2030 жылға дейінгі кезеңде өсудің 80%-дан астамы дамушы экономикалар тарапынан қамтамасыз етілетін болады. Сектордың дамуында әлемдік жиынтық инвестициялар 2030 жылға дейінгі кезеңде 13,7 трлн. АҚШ долларын құрайды.
      Сектор өндірісі өнімінің ішкі нарығы 3,5 млрд. АҚШ долларын құрайды, оның ішінде 2,9 млрд. АҚШ доллары импортқа тиесілі. Басым тауарлар топтары бойынша ішкі нарықтың және макроөңір нарықтарының импортты қажет етуі тиісінше 1 және 38 млрд. АҚШ долл. құрайды.
      Жалпы қосылған құн 2008 жылдан бастап 2,3 есе өсіп, 2012 жылы 47,4 млрд. теңгені құрады. Секторда жұмыспен қамтылған адамдардың саны да оң серпінге ие: 2008 жылдан бастап секторда жұмыспен қамтылған адамдар санының өсуі 1,5 мың адамды құрады, электр жабдығы өндірісінде жұмыспен қамтылған адамдардың жалпы саны 2012 жылы 9,2 мың адамды құрады.
      Сектордағы еңбек өнімділігі 2012 жылдың қорытындылары бойынша 34,6 мың АҚШ долларын құрады, бұл ЭЫДҰ елдеріндегі ұқсас сектор көрсеткіштерінен үш есе төмен.
      Экспорт 2009 жылдан бастап тұрақты өсіп, 2012 жылы 131,3 млн. АҚШ долларын құрады.

37-кесте. 2008 - 2013 жылдардағы электр жабдығы бойынша деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, TradeMap.
      37-кестеге:
      ескертпе: *көрсеткіш «ҚИДИ» АҚ статистикалық деректер негізінде есептелген.
      Әлемде электр жабдығы өндірісінің секторында Global 2000-ға кіретін мынадай компаниялар жұмыс істейді: FujiElectric (Жапония), Vestas Wind Systems (Дания), WEG (Бразилия), Prysmian (Италия), LS Corp (Оңтүстік Корея), Furukawa Electric (Жапония), Dongfang Electric (Қытай), Ametek (АҚШ), Nidec (Жапония), LeGrand (Франция), WW Grainger (АҚШ).
      Электр жабдығын шығаратын кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға электр жабдығы өнімінің экспорттық нарықтарына қолжетімділік, технологиялық және инновациялық әлеует, өнім берушілердің экожүйесі және дамыған адами ресурстар сияқты бірқатар түйінді факторлар әсер етеді.
      Сектордың түйінді проблемалары:
      1) ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда электр жабдығы секторындағы төмен еңбек өнімділігі;
      2) техникалық реттеу жүйесінің дамымауы;
      3) тиісті біліктілігі бар кадрлардың жетіспеуі;
      4) әлемдік деңгейде бәсекеге қабілетті меншікті әзірлемелердің жеткіліксіздігі және технологиялар импортына тәуелділік;
      5) техникалық реттеудің жеткілікті дамымауы;
      6) қолжетімді қаржыландырудың жеткіліксіздігі;
      7) Қытай, Ресей және Беларусь өндірушілері тарапынан бәсекелестіктің күшеюі.
      Мақсаты: сектор кәсіпорындарының бәсекеге қабілеттілігін арттыру, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысқа ие өнім өндірісінің көлемін ұлғайту.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылғы деңгейге қатысты 2019 жылы экономикалық көрсеткіштердің (38-кесте):
      1) жалпы қосылған құнның нақты мәнде кемінде 2,1 есе;
      2) жұмыспен қамтудың 2 мың адамға;
      3) еңбек өнімділігінің нақты мәнде 1,7 есе;
      4) шикізаттық емес (өңделген) экспорттың құндық көлемінің кемінде 1,9 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

38-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) еңбек өнімділігін арттыру;
      2) шикізат емес тауарларды өткізу үшін нарықтарды кеңейту;
      3) жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың қуатын жаңғырту;
      4) ішкі нарықта өнімнің қауіпсіздігі мен сапасын арттыруға бағытталған техникалық реттеу жүйесін жетілдіру және нысаналы экспорттық нарықтардағы техникалық кедергілерді еңсеру;
      5) қаржы ресурстарының қолжетімділігін арттыру;
      6) жаңа өндірістердің пайда болуы үшін жағдайлар жасау;
      7) технологиялар трансферт және ҒЗТКӘ қолдау;
      8) секторды жоғары білікті кадрлармен қамтамасыз ету.

      Қызметтің басым түрлері
      Бағдарлама шеңберінде қызметтің басым түрлері айқындалды (39-кесте).

39-кесте. Қызметтің басым түрлері

      Басым тауарлар топтары
      Секторды дамытудың басым бағыттарына ішкі әлеуеті де, экспорттық әлеуеті де жоғары машиналар мен жабдықтардың, олардың өндірісіне арналған жиынтықтауыштар мен құрауыштардың өндірісі (40-кесте), сондай-ақ базалық өндірістерді ұйымдастыру (құю, соғу, металл өңдеу және т.б.) жатады. Машиналар мен жабдыққа сервистік және техникалық қызмет көрсету жөніндегі өндірістерді ұйымдастыру да секторды дамытудың басымдығы болып табылады.

40-кесте. Басым тауарлар топтары

      Басым жобалар
      Бесжылдық кезеңде Ақмола, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында трансформаторлар, Астана, Алматы қалаларында және Ақмола, Алматы, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облысы мен басқа да облыстарда кәбіл өнімдерін, бақылау-өлшеу аппаратурасын, басқару элементтерін және басқа да өнімдерді өндіруге бағытталған бірқатар жобаларды іске асыру жоспарланып отыр.

      Ауыл шаруашылығы техникасының өндірісі
      Президент өзінің «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Қазақстан халқына Жолдауында ауыл шаруашылығы шикізатын өңдеуді өсіру және әлемдік тәжірибені пайдалана отырып, жаңа жабдықтарды, жаңа технологияларды мен жаңа тәсілдерді ауыл шаруашылығына енгізу есебінен аграрлық-индустриялық әртараптандыруды құру міндетін қойды.
      Қазақстанда ауыл шаруашылығы техникасының машина жасау өніміне қазіргі сұраныс негізінен (80%-ға) импорт есебінен қанағаттандырылады. Макроөңір елдерінің импорт сыйымдылығы 6 млрд. АҚШ долл. құрайды. Қазақстанда ауыл шаруашылығы техникасы тозуының айтарлықтай дәрежесімен сипатталатын ауыл шаруашылығы техникасына жасырын сұраныс жоғары (80%-ға дейін) бар. Агроөнеркәсіптік кешенге (бұдан әрі - АӨК) жаңа технологияларды енгізу ауыл шаруашылығы машиналарының жаңа түрлерін дамытуға алып келеді. Агротехникаға арналған сұранысты мемлекеттік қолдау және сатып алушыларды жеңілдікті қаржыландыру іске асырылуда.
      2008 - 2012 жылдар аралығындағы кезеңде сектордың ЖҚҚ көлемі абсолюттік мәнде 5,3-тен 16,8 млрд. теңгеге дейін өсті (номиналды өсу - 3,1 есе).
      Секторда жұмыспен қамтылған адамдар санының 2709-дан 1850 адамға дейін 32%-ға қысқаруы салдарынан сектордағы еңбек өнімділігі 2008 - 2012 жылдар кезеңінде 16,3-тен 60,8 мың АҚШ доллары/адамға дейін 4,6 есе өскен. Өнім экспорты 2008 жылмен салыстырғанда 1,3 есе өсіп, 14,3 млн. АҚШ долларын құрады (2,1 млрд. теңге) (41-кесте).

41-кесте. Сектор бойынша 2008 - 2013 жылдардағы деректер

      Дереккөз: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, TradeMap
      41-кестеге:
      ескертпе: *еңбек өнімділігі секторда жұмыспен қамтылғандар санына сектор ЖҚҚ-ға бөлуден шыққан мән ретінде есептелген Ауыл шаруашылығы техникасының өндірісін дамытудың жоғары деңгейі еліміздің солтүстік өңірлерінде (Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Ақмола және Павлодар облыстары) байқалады.
      Ауыл шаруашылығы техникасының әлемдік нарығының көлемі 2012 жылы 72 млрд. АҚШ долларын құрады, оның ішінде тракторлар нарығының үлесі - 36%, комбайндар - 21%, аспалы жабдық - 22%, бөлшектер мен өзге де техника 21% құрады. John Deere, CHN, Agco компаниялары әлемдік нарық көшбасшылары болып табылады. Осы компаниялардан басқа әлемдік нарықтағы маңызды ойыншылар KUBOTA және YANMAR (Жапония), CLAAS (Германия), Same Deutz Fahre (Италия) және Kverneland (Норвегия) болып табылады.
      Тұтастай алғанда, ауыл шаруашылығы техникасы өндірісінің бәсекеге қабілеттілігіне технологиялық және инновациялық әлеует, қаржы ресурстарының қолжетімділігі, адами ресурстар сияқты бірқатар түйінді факторлар әсер етеді.
      Сектордың түйінді проблемалары:
      1) аграрлық сектордың сатып алу қабілетінің төмендігі;
      2) жиынтықтауыштардың, оның ішінде жұмыс органдарының және ауыл шаруашылығы машиналарының тірек рамаларын дайындау үшін қажетті болаттың арнайы сорттарының шығарылмауы;
      3) отандық ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу үшін ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері үшін субсидиялау тетігінің жеткіліксіз дамуы;
      4) отандық агротехниканы сатудың қаржы құралдарының дамуы (агротехниканы қазақстандық өндірушілер шетелдік аса ірі бәсекелестермен салыстырғанда сатып алушылар үшін кредиттер мен меншікті лизингтік бағдарламалар ұсынуға қабілетсіз);
      5) қаржы ресурстарының төмен қолжетімділігі;
      6) өндірістердің технологиялық жағынан кенже қалуы;
      7) тиісті біліктілігі бар жұмысшылар мен инженер кадрлардың жетіспеуі;
      8) техникалық реттеу жүйесінің жеткіліксіз дамуы.
      Мақсаты: бәсекеге қабілетті, ішкі және сыртқы нарықтарда сұранысқа ие шығарылатын өнімдер номенклатурасы мен көлемдерін кеңейту; жаһандық құн жасау тізбектеріне кірістіру.
      Нысаналы индикаторлар:
      Бағдарламаны іске асыру 2012 жылдың деңгейіне қатысты 2019 жылы экономикалық көрсеткіштердің (42-кесте):
      1) ауыл шаруашылығы техникасын өндірудің жалпы қосылған құнының кемінде 1,4 есе;
      2) жұмыспен қамтылғандар санының сақталуына;
      3) ауыл шаруашылығы техникасын өндіруде еңбек өнімділігінің 1,3 есе;
      4) ауыл шаруашылығы техникасын өндірудің экспорттық құндық
көлемінің кемінде 1,4 есе өсуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

42-кесте. Нысаналы индикаторлар

      Міндеттер:
      1) ішкі сұранысты ынталандыру;
      2) ауыл шаруашылығы техникасын сатып алған кезде ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді субсидиялау тетіктерін жетілдіру;
      3) ауыл шаруашылығы техникасын меншікті өндіріс көлемін жеткізілімдердің жалпы көлемінің 30 %-ына дейін жеткізу;
      4) экспорттық кредит беру құралдарын жетілдіру;
      5) өнімділігі жоғары бәсекеге қабілетті өндірістердің дамуын
ынталандыру;
      6) Қазақстанда кезең-кезеңмен оқшауландыра отырып, ауыл
шаруашылығы техникасының бірлескен өндірістерін құру үшін шетелдік
инвесторларды тарту;
      7) жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың қуатын жаңғырту;
      8) өнімділікті арттыру;
      9) ішкі нарықтағы өнімнің қауіпсіздігі мен сапасын арттыруға бағытталған техникалық реттеу жүйесін жетілдіру және нысаналы экспорттық нарықтардағы техникалық кедергілерді еңсеру;
      10) секторды біліктілігі жоғары кадрлармен қамтамасыз ету.

      Қызметтің басым түрлері
      Ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы техникасының өндірісі ауыл шаруашылығы машинасын жасау қызметінің басым түрі болып табылады (ЭҚЖЖ 2830).

      Басым тауарлар топтары
      «Агробизнес 2020» бағдарламасы шеңберінде ішкі сұранысты ынталандыру көзделген машиналар мен жабдықтардың өндірісі тауарлар топтарын дамытудың басым бағыты болып табылады (43-кесте).
      Дамудың келесі басымдығы құрастыру өндірістері үшін жиынтықтауыштар мен агрегаттар: мойынтіректер, доңғалақ күпшектері, культиваторлық шамдар, ағаштістер, транспортерлік таспалар, сепкіштердің тұқым себетін аппараттары, шөп шабу машиналары мен орақтың кесетін аппараттарының сегменттері, редукторлар мен гидравликалар өндірісі, сондай-ақ базалық өндірістерді (құю, соғу, металл өңдеу және т.б.) ұйымдастыру болып табылады.
      Секторды дамыту басымдықтарына ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдықтарына сервистік және техникалық қызмет көрсету өндірістерін құру да жатады.

43-кесте. ЭҚТӨЖ кодтары бойынша басым тауарлар топтары⁴